GLAVA VI 1943. i 1944. GODINA

Početkom 1943. godine u Modriči je na čelu Opštinske uprave bio Pavo Pejić. On je došao po-sredovanjem paroha Frane Jurica kojemu se nije sviđao rad ustćiša poslije događaja koji su se odi-grali u 1942. godini. Pavo Pejić bio je simpatizer NOP-a i činio istome usluge.

Februara 1943. godine u Modriču je došla Kar- lovačka pukovnija, koja je. u svojim redovii la imala većinu naprednih oficira. Vojna vlast bila je u njihovim rukama. Istina, i dalje je bilo u Modriči ustaša i nešto malo ljudi, koji su bili njima naklonjeni, ali je u uniformi jedino išao tabornik Mrkonjić, koji, može se reći, nije imao ni podrške ni vlasti.

115

Obzirom na takvu situaciju stvorene su mo-gućnosti da se drugovima iz Modriče pruži više pomoći u radu. TJ tom cilju počev od marta mje-seca dolazio je nekolipo puta u Modriču Slobodan Janković, koji je održavao sastanke sa pojedinim drugovima. Sastanci su se održavali većinom po kućama, a najčešće u kući Jože Ljubasa. Dolazak Slobodanov bio je u početku ilegalan, a kasnije je legalizovan. To legalizovanje može se zahvaliti ofi-cirima Karlovačke pukovnije Lisac Joži, Grabo-vac Dragutinu i Ružić Josipu. Ta trojica odlaze u Skugrić i izjavljuju Slobodanu Jankoviću u ime drugih oficira spremnost da sarađuju sa NOP-om. Poslije nekoliko sastanaka oformljen je jedan aktiv u jedinici na čijem je čelu bio Lisac Jože, a Članovi Balaš Josip (poginuo u NOV-i) i Janda Jože (akademski slikar u Beogradu). Od ukupno 9 oficira, koliko je imala pomenuta jedinica, 6 je bilo obuhvaćeno radom aktiva. Pored podataka o naoružanju, oficiri su izradili nacrte o položajima, rasporedu jedinica po sektorima itd. Posredstvom ovih oficira omogućeno je drugovima u Modriči da slobodno rade, tako da su Slobodan Janković i Panto Nikolić legalizovali svoj boravak u Mod- riči.

U ovakvim uslovima rad modričke grupe odvi- jao se mnogo bolje, pa je formiran aktiv u kome su, pored Jovana Radovanovića i Envera Hume, bili Mika Dujić, Zarije Domazet, Jelka i Jozo Ljubas, Fehim H. Dedić, Pero i Niko Kovačević, Đuro Hodalj, Žarko Mihajlović, Abdurahman Ota-nović, Ivo Domazet, Stipo Domazet, Safa Halilo-vić, Fuad Suljić, Pero Kreka i mnogi drugi. Iz njihove sredine formiran je narodnooslobodilački odbor. Mika Dujić je dobio zadatak da formira aktiv omladine. Politički rad u narodu odvijao se pojedinačno i grupno. Narod je sa simpatija-ma pričao o uspjesima NOB-e. Rad se proširivao i na okolna sela. Tako je oformljen aktiv u Ga-revcu od drugova Petra Jurilj a, A4arka Andrića i Mate Andrića — Starog, na Pustari su radili To-mo Šperac, Džemal Huskanović, Milivoje Kune i Sulejman iz Odžaka. Vezu sa prvim aktivom dr-žao je Slobodan Janković, a sa drugim Pero Ko-vačević.

U tom periodu Modriča je bila centar preko koga se vodila trgovina oružja sa četnicima. Cen-tar trgovine bila je kafana Drage Koljića — Ami-dže. Jednom prilikom izvršena je krađa oružja koje bilo sklonjeno u kafani za prodaju. Kradu

116 117

su organizovali Jovan Radovanović, Panto Nikolić i Slobodan Janković. Početkom avgusta 1943. godine osjetila se veća

aktivnost jedinica NOV-e na Trebavi. Ta aktivnost privukla je veće snage Nijemaca koji su sa motorizovanim odredima i lakom artiljerijom pošli prema Srnicama. U sukobu sa Nijemcima partizani su uništili dva tenka, poslije čega su se Nijemci povukli prema Bos. Brodu.

Ove događaje ilustruje dokumenat broj 87: »Štab I Bosanskog NOU Korpusa U Istočnoj Bosni se isto stanje popravlja. Četnici su potpuno razbijeni na Trebavi, a naše snage i, sada se nalaze na Ozrenu. Tamo je u formiranju jedna muslimanska brigada« 27. 8. 1943. Izvod iz dokumenata br. 119 Izvodi iz operaciskog dnevnika XVII Istočnobo-sanske NOU Divizije

»Prema naređenju Vrhovnog štaba dobivenog radiogramom, naša divizija dobila je zadatak da likvidira četnička uporišta na Trebavi i Ozrenu... U tom cilju mi smo sa obadvije brigade krenuli u određenom pravcu... 14. VIII. 1943. godine je-dinice naše divizije izvršile su napad na četnička uporišta na Trebavi. Našim, jedinicama uspjelo je

da za kratko vrijeme ovladaju svim dominantnim i utvrđenim položajima Trebave. U svim ovim akcijama zarobljeno je 175 četnika, medu kojima li komandant III brigade Mamuzić i nekoliko ko-fmandira četa kao i jedan ljekar i Ijekarka. Nepri-ijatelj je imao preko 40 mrtvih i veći broj ranje-nih. Naši gubici su: 6 mrtvih i 9 ranjenih. U go-njenju i razbijanju četničkih bandi naročitog us-pjeha imale su jedinice Majevičke brigade, a naj-važniju pobjedu u toku ove akcije imao je I ba-taljon VI Bosanske brigade, koji je vještim ma-nevrom uspio da razbije i satjera u paničnom bjegstvu prema Doboju kombinovane četničko-us-taško-domobranske snage u jačini preko 30 četnika i ustaške domobranske bojne. Naše jedinice zaplijenile su preko 160 pušaka, 1 puškomitraljez, 1 bacač, preko 15.000 puščanih metaka, 2 sanduka sanitetskog materijala. . . Druga brigada ovog čet-ničkog odreda nije učestvovala u ovoj borbi, a njen komandant Relja Pečo dobrovoljno se je predao nama.

Narod na Trebavi dobro je primio naše jedini-ce, što se naročito manifestovalo prisustvom veli-kog broja naroda na našim priredbama i zborovi-ma, a koje su održane u svim selima gdje god su naše jedinice boravile. Ukupno uzevši ovom akci-

118 119

jo mpripremili smo teren i kod zavedenih četnika i kod naroda za povoljniji naš budući rad na Trebavi...

Prema direktivi štaba I korpusa (bosanskog) jedinice naše divizije izvršile su napad na četnička uporišto na Trebavi, kao i na neprijateljski garni-zon u Modriči...

Poslije nekoliko dana, oko 15. avgusta 1943. godine XVII NO divizija razbila je četnike na Tre-bavi i zaposjela cijelu teritoriju. Tada na Trebavu odlaze Slobodan Janković i Panto Nikolić, koji se povezuju sa Edhemom Ćamom, koji je bio sa par-tijskim rukovodstvom Istočne Bosne. Nakon bo-ravka od dva dana na Trebavi jedinice su se po-vukle u pravcu Srebrenika. U Srebreniku je drug Pašaga Mandžić oformio povjereništvo Okružnog komiteta za Posavinu i Trebavu. Sekretar povje-reništva bio je drug Edhem Ćamo, a članovi Bo-ško Milutinović, Slobodan Janković, Panto Jano-vić, Panto Nikolić, Salih Žilić, Nijaz Dizdarević i Milena Marković. Na tom sastanku je odlučeno, između ostalog, da se vrate u Modriču Slobodan Janković i Panto Nikolić, a na Trebavu Mika Stan-ković i Đorđe Mikičić. Slobodanu je stavljeno u zadatak da u Modriči formira OK čiji je sekretar postao Panto Nikolić, kao i da radi na organiza-

čiji pokreta u Vučijaku. Na ovom sastanku je ta-kođe diskutovano o stanju u Modriči, a idući sa-stanak zakazan je za 7. septembra—i943. godine u Kerepu (Gradačac). Na sastanku održanom 22. avgusta 1943. godi- / ne u bašti Ljube Jankovića u Modriči, oformljen je Opštinski komitet za Modriču u sastavu: Panto Nikolić, Slobodan Janković, Jovan Radovanović, Mika Dujić, Pero Kovačević, Zari je Domazet i Jel-ka Ljubas. Komitet je nastavio rad na izvršenju zadataka postavljenih na sastanku u Srebreniku. Dolaskom partizanskih jedinica u neposrednu blizinu Modriče u narodu je stvoreno nestrpljenje. Na svakom koraku postavljana su pitanja gdje se sada nalaze partizani i hoće li osloboditi Modriču. Oficiri iz aktiva izjavljivali su da su spremni da se bez ikakvog otpora predaju. Oni su upozora-vali na jedinicu koja nije bila obuhvaćena radom aktiva, a koja je branila centar Modriče. Ponovo su poslani preko veze podaci o naoružanju, polo-žajima, brojnom stanju i komandnom osoblju.

Došao je 7. septembar, dan zakazanog sastan-ka Okružnog povjereništva u Kerepu, na kojeg je trebalo da ode Slobodan Janković. Izvršene su pri-preme za odlazak. Propusnicu je dao Pavo Pejić. Ramiz Žilić iz Modriče stavio je na raspolaganje

120 121

fijaker, a kočijaš je bio Abdurahman Otanović. Sa oficirima je udešeno da domobranske straže ne prave smetnje. Putovalo se preko Čardaka, jer preko četničke teritorije u Skugriću nije se smjelo ići. Istog dana poslije podne došli su U' Kerep. . Sastanak ipak nije održan jer je Slobodan primio poruku od Pašage Mandžića i Edhema Ćame u kojoj je rečeno da jedinice XVII divizije nastupaju prema Trebavi, da će 7. septembra u 22,30 časova izvršiti napad na Modriču i da u vezi s tim treba izvršiti sve pripreme u Modriči. Naređeno je Slobodanu da poslije prolaska streljačkog stroja partizanskih jedinica iz pravca Gradačca krene u susret Pašagi i Ćami koji će se nalaziti iza streljačkog stroja. Slobodan se vratio u Modriču u 21 čas. Na stražarskom mjestu kod stočne pija-ce primio je poruku poručnika Lisca da su čet-nici iz Skugrića prošli kro Modriču bježeći ispred jedinica NOR-a koje su stigle u Skugrić. Takođe je dobio znake raspoznavanja, da bi se mogao kretati po Modriči.

Modriča je bila pusta. Pred poštom, Slobodan je sreo Juricu Andrijanića i logornika Mrkonjića, koji su telefonom tražili pomoć. Slobodan je pre-ko Mike Dujića poslao poručniku Liscu poruku o večerašnjem napadu partizanskih jedinica. Poslije

izvršenog zadatka Mika i ostali drugovi sklonili su se u štalu Lj. Jankovića.

Napad na Modriču najbolje nam ilustruje slje-deći dokumenat: »Zapovjedništvo 4 Oružničke pukovnije J S Br. 2950ltaj U Tuzli: 22. rujna 1943. Predmet: Napad partizana na oružničku^ postaju Modriča.

Oružnićki vod Županja sa Br. 602/taj od 17. srpnja 1943. godine izvješćuje:

7. rujna 1943. godine u 23,00 sata napalo je oko 2.000 naoružanih partizana sa tri strane na mjesto i oružnička postaju Modriča (14 km. s. z- Gra-dačca) u kojem se je mjestu nalazilo oko 250 do-mobrana II bojne 3 pj. pukovnije i 9 oružnika. Onižnici primili borbu, ali pod jakim nadiranjem. mnogo nadmoćnijeg neprijatelja povukli su se u namjeri da se priključe mjesnoj domobranskoj posadi, koja se je posada u međuvremenu povuic-la na brežuljke na položaje i borbu vodila sa par-tizanima.

Kako se oružnici nisu mogli priključiti spome-nutoj bojni uslijed jake partizanske navale, povukli su se niz rijeku Bosnu do sela Garevac, a odavde u Bos. Šamac.

122 123

Domobranska bojna borila se je oko*-2 sata sa partizanima pa je i ona podlegla jakoj navali par-tizana, pa su partizani zarobili oko 200 domobra-na i četnika a ostali domobrani razbježali su se. Zarobljene domobrane partizani su odveli u pl. Majevicu.

Partizani su porušili sa minama drveni most na rijeci Bosni pa zbog toga dolazeće njemačke motorizovane snage iz Doboja nisu mogle prijeći rijeku Bosnu.

U Modriči je viđen voda partizang. Mnšq. Pija-da, vlastnik beogradske politike Ribnikar i jedan čuveni zagrebački glumac za čije seime nije mo-glo doznati. Medu narodom se govori da se Tito nalazi na područje pl. Majevice koji osobno up-ravlja operacijama.

Iz Oružničke postaje spašena je postelja, opre-ma, knjige i spisi iz ove godine žigovi i otvorene zapovijedi, dok se ostalo nije moglo spasiti usli-jed jake navale partzana.

Vlastiti gubici: 1 oružnik zarobljen i 1 nestao. Gubitci partizana nisu poznati. Predlažem gor-

nje na znanje. Naređeno je krilu Brod da po ovo-me povede izvide i postupi po zakonu.

Zapovjednik pukovnik Zbornik, IV117 str. 497/8« Emanuel Mašek

Tačno u 22,30 časova čula se pucnjava iz pravca Gradačca, Majne i Pustare. Poslije nekoliko minuta prošao je streljački stroj partizana sa uz-vicima: »naprijed drugovi«, »živio drug Tito, ži-vjela NOB-a!, itd. Poslije prolaska stroja modrička grupa se uputila u pravcu Gradačca i kod Sta-nišine kuće srela drugove Pašagu Mandžića, Ed-hema Ćamu, Boška Milutinovića i dr., pa je zajed-no sa njima došla u Modriču. Prilikom oslobođe-nja Modriče bila je kratkotrajna pucnjava, tako da je A'Iodrića zauzeta bez većeg otpora. Pri na-padu je poginuo jedan komesar čete koji je sa-hranjen u Modriči, gdje mu je nakon oslobođenja} u centru grada podignuta spomen ploča. U toku noći prikupljeni su zarobljenici. Skoro cijela do- mobranska jedinica sa komandnim kadrom, izu-zev komandanta Gašparevića, zarobljena je. Jedan dio ovih zarobljenika ostao .je u NOV-i, među nji-ma i oficiri iz aktiva Balaš i Janda. Ostali su pušteni kućama.

Prema pričanju Perišića Vukosava, komandira voda šeste istočno-bosanske proleterske brigade (sada ofiric NM) ova brigada nalazila se tada na sektoru Tolisa — Skugrić — M bataljon bio je upućen u Bos. Šamac, I bataljon na Majni, a III

124 125

bataljon na sektoru Skugrić — Kladari — Državno dobro. Zadatak ovog bataljona bio je, pored ostalog, da zauzme i poruši most na rijeci Bosni, i time spriječi prilaz neprijateljskih jedinica iz pravca Derventa — Bos. Brod. Prilikom dolaska u Modriču partizani su uhvatili Muju policiju (H. Haskić) koji im je služio kao vodič. Mujo* je doveo partizane do mosta i straža koja je čuvala most predala se bez borbe. »Štab I Bosanskog korpusa 5 septembra 1943. godine 12 časova Štabu XVII Istočnobosanske udarne divizije Direktiva

1. Situacija: Prema prikupljenim podacima ja-čina četničkih snaga na Trebavi kreće se od oko 1000 boraca naoružanih puškama i sa oko 20 auto-matskih oruđa. Jačina neprijateljskog garnizona u Modriči iznosi jedna oslabljena bojna sa oko 250'-—300 vojnika sa odgovarajućim naoružanjem. Teških oruđa nema.

Glavnina četničkih snaga nalazi se na liniji Duge Njive — Orahova šuma — Skugrić. Slabiji izviđački dijelovi nalaze se na liniji položaja Kla-nac — Vis — Zelinjsko brdo — Vis — drum Gra-dačac — Modriča.

127

Moral kod neprijatelja pokoleban, četničko vodstvo nema povjerenja u svoje jedinice. Postoji mogućnost predaje izvjesnih četničkih snaga. Spri-ječiti intervenciju neprijatelja sa pravca Brčkog.

2. Sa divizijom izvršite pokret dana 6. septem bra sa prostorije Srnice — Bijela i to u dva prav ca. Glavnom kolonom Srnice — Dubrava — Srp ska Zelinja — Vis — Prebijeni Kam — Duga Nji va — Koprivna — Vranjak sa zadatkom razbi janja četničkih snaga na Trebavi prihvata naših dijelova sa lijeve obale rijeke Bosne na prostoru Koprivna -»- Vranjak. Pomoćnom kolonom prav cem Srnice — Skugrić — Modriča, sa zadatkom razbijanja četnika u Skugriću i likvidiranja Mo driča.

3. Pod vašu komandu podpada Ozrenski par tizanski odred...

4. Preduzmiie rušenje komunikacija sa pravca Brčkog i mosta na rijeci Bosni kod Modriče.

5. Prema situaciji na Trebavi formirajte Tre bavski partizanski odred i izvršite djelomičnu mo bilizaciju za popunu brigada. Zbornik IV/1.

Most je miniran. U toku noći intedanti parti-zanskih jedinica uzeli su potrebnu robu iz konfis-

kovanih srpskih radnji, a sutradan je ostatak robe podijeljen narodu.

Tako je Modriča u jesen 1943. godine dočekala prvi put slobodu i ostala slobodna sve do 30. ap-rila 1944. godine. Ovaj period od devet mjeseci je period kada je Modriča najviše dala od sebe i kada su ljudi sa ljubavlju i nesebičnošću nasto-

128

129

jali da što više doprinesu pobjedi nad okupato-rom. Počev od 8. septembra, pa nadalje, veliki broj omladine stupa u redove narodnooslobodilačke borbe. Ovaj datum je važan i po tome što je tada kapitulirala Italija. Njena kapitulacija bila je još jedan doprinos više pobjedi nad okupatorom, a stvoreni su uslovi za veći razmah NOB-e u ovom kraju.

Jedinice koje su oslobodile Modriču krenule su dalje u ofanzivu i oslobodile Bos. Šamac, Gra-dačac i Orašje sa okolnim selima. Skoro čitava Posavina, izuzev Brčkog, bila je slobodna.

»Štab I Bos. NOU Korpusa Str. pov. br. 97/43 14. 9. 1943. u 14,30 časova

Naređenje 1. Napad jednom brigadom sa linije položaja

Modriča — Skugrić i to pravcima a) Modriča — Miloševac — Crkvina — Bos. Šamac sa zadatkom zazuzeća Šamca.

Sa II brigadom postaviti se na prostoru Mod-riča — Koprivna — Vranjak — D. Njiva — Skug-rić sa zadatkom zatvaranja pravca iz doline rije-ke Bosne.

Obzirom na prednju situaciju održan je sa-stanak OK KPJ kome je prisustvovao i drug Ha-san Brkić. On je na sastanku iznio političku situ-aciju i mjere koje treba preduzeti. Komitetu je stavljeno u zadatak da uspostavi komandu mjesta, da organizuje narodnu vlast, da organizuje rad ostalih organizacija (SKJ, AFŽ itd.)

Prvi komandant mjesta bio je Mehmed Muj-; begović, zamjenik komandanta Savo Medan, ko-mesar Slobodan Janković.

Tih dana u Modriči bila je velika živost i ve-selje. Izabran je prvi narodnooslobodilački odbor. Formirana je skojevska organizacija sa sekretarom Mikom Dujićem, organizacija AFŽ sa Jelkom Ljubas, Safom Halilović, Hanumicom Širbegović i dr. Pri komandi mjesta formirana je partizanska četa, čiji je komandir bio Sakib Zećič, a komesar Fadil Zečić. Komanda mjesta je organizovala i radionice, kao što su krojačke, obućarske, pekarske i dr. Preuzete su mjere za prikupljanje podataka o neprijatelju, kao i podacima o ratnim zločincima, pa se prišlo njihovom kažnjavan ju.

Svakodnevno su održavani sastanci, konferen-cije i zborovi, a uveče su priređivane priredbe sa igrama u Domu. Prvi put na tim priredbama bila

130 131

je okupljena omladina Modriče svih nacionalnosti. Počelo je da se ,kuje bratstvo i jedinstvo. Osnovna je ćelija KPJ u Modriči sa sekretarom Jovanom Radovanovićem, a takođe i u Garevcu i na Pustari. U oktobru 1943. godine formiran je prvi Sreski narodnooslobodilački odbor. Njegovom formiranju prisustvovao je Boško Milutinović. Odbornici su birani na delegatski način. Svako selo biralo je svoje delegate, bez obzira da li je bilo oslobođeno ili nije. Na konferenciji delegata izabran je Sreski odbor. Uporedo je rađeno i na stvaranju nižih organa narodne vlasti opštinskih i mjesnih odbora. Odbori u Modriči bili su legalni. SNOO imao je svoje sjedište u kući Alberta Abinuna i veoma je dobro razvio svoju aktivnost. Rad odbora sastojao se u organizaciji ishrane vojske, njenom smještaju, prikupljanju hrane i njenom slanju jedinicama, organizaciji transporta i rješavanju tekućih pitanja u mjestu i selima. On je vršio i sudske poslove, rješavao sitne sporove, djelidbe itd. Sve je to rađeno prema odlukama viših organa. Odbor je putem masovnih organizacija, u prvom redu žena, organizovao kod kuća predenje vune i pletenje odjevnih predmeta za vojsku, organizovana je radionica samara za komore, koja je izradila oko 200 samara, zatim

radionice opanaka koja je stalno radila za potre- be jedinica i sl. Odbor je imao i svoj pečat koji je izradio Ago Mujanović-Havić. U Tedovne po-slove Odbora spadala je organizacija zamjene ci-gareta za rakiju, sabiranje priloga u mesu i novcu za jedinice i organizacija ishrane stanovništva koje je bilo vrlo siromašno. Tako je za jednu noć sakupljen vagon kukuruza za vojsku, 150 komada ovčijih kožica od muslimanskog stanovništva koje je klalo kurbane za bajram itd.

Osnivanjem Trebavskog i Posavskog partizan-skog Qjdbera omogućeno je da se drži veliki dio oslobođene teritorije. Tako se slobodna teritorija protezala od Srebrenika sa okolnim selima preko Srnica — Gradačca do Modriče sa okolnim selima i u pravcu Brčkog do Bukvika. Bosanski Šamac je bio jedno vrijeme u rukama partizanskih jedinica, ali su ga one napustile, bez ikakvog pritiska, nemajući dovoljno snage da ga drže.

Tada je u Bos. Šamcu počeo da se stvara ne-prijateljski mostobran kao odskočna daska za napad na oslobođenu teritoriju. U tom cilju apo-tekar iz Bos. Šamca (Pipika) okuplja oko sebe mladiće iz okolnih hrvatskih sela (koji su dola-zili na odsustvo u domobranskih jedinica ih su

132 133

trebali da idu u domobrane) i od njih stvara je-dinicu u Bos. Šamcu koju su Nijemci pojačali sa jednim svojim vodom i jednim dijelom zloglasne Pete pukovnije.

Kako je ovaj mostobran predstavljao stalnu opasnost za slobodnu teritoriju, Okružni komitet KPJ za Trebavu i Posavinu dobio je odluku da se mostobran u Bos. Šamcu uništi.

Štab XVI vojvođanske divizije naredio je I. brigadi da u zajednici sa Trebavskim odredom izvrši napad na Bos. Šamac. Pripreme su izvrše-ne u tajnosti i veoma dobro. U roku od nekoliko časova molibilisano je oko 300 konjiskih zaprega pomoću kojih je Brigada prebačena do sela Crk-vine odakle je počeo napad na Bos. Šamac.

Čete I. bataljona ušle su bez otpora u Bos. Šamac. Narod je radosno dočekao naše borce. Na-vešćemo izvještaj Štaba VI. brigade od 15. sep-tembra 1943. godine:

»Prekjuče oko podne čete našeg I bataljona ušle su u Bos. Šamac. Građanstvo i musliman-ska legija Šamca dočekali su našu vojsku u kor-donima po ulicama. Odlučno i disciplinovano držanje boraca Prvog bataljona ostavilo je u gra-du najbolji utisak ....

Dva dana kasnije, Nijemci i ustaše su iz Sla-vonskog Šamca prešli Savu i zauzeli ponovo Bo-sanski Šamac. Četa I bataljona bila je primorana da se povuče. Ostale snage Šeste bile su angažovane u proganjanju četnika po Posavini. Ponovni napad na Bosanski Šamac izvršen je u noći 17/18 septembra od strane Šeste, pojačanje jednim bataljonom Majevičke brigade. Nijemci su* potisnuti na Savu i prebacili su se preko na slavonsku stranu, a ustaše i žandarmi su opkoljeni u samom mjestu. Kako se nisu htjeli predati naši borci su zapalili zgradu i pobili posadu od 38 ustaša i žandarma. Tako je oslobođena čitava Trebava i Posavina, koje su pored već oslobođene Majevice, predstavljale najvažnije krajeve u cijeloj Istoč-noj Bosni, kako u vojničkom, tako i u ekonom-skom pogledu i solidnu bazu iz koje su uslijedile dalje operacije naših jedinica«.

R. Petovar-Šesta proleterska Istočno-bosanska brigada-

Izdanje Vojno-ist. inst. Bgd. 1951 strana 224, 225, 226

Napad je počeo u 23 časa iz pravca Modriče i Orašja. Planom napada predviđeno je da se jedan bataljon Brigade uvuče u grad iz pravca

134 135

Hasića, što je u potpunosti uspjelo. Napad je bio oštar i brz. Borba se vodila po ulicama. Upo-rište je likvidirano u toku jednog sata. Na uli-cama Šamca vidjeli su se mrtvi Nijemci i domo-brani. Neki su izgubili živote u paničnom bjekstvu preko Save, u prepunim čamcima koji su se po-tapali. 29 Nijemaca je poginulo, 4 zarobljeno. Za-robljeno je 117 domobrana i zaplijenjena je veća količina municije, oružja i odjeće.

Kola, koja su bila mobilisana za prebacivanje Brigade, upotrijebljena su za izvlačenje hrane i ostalog materijala koji se nalazio u vojnim maga-zinima. Evakuacija je izvršena u toku noći pa je Bos. Šamac napušten ujutro. Mostobran je bio uništen.

Odmah poslije ovih događaja XVI vojvođan-ska divizija u zajednici sa Trebavskim partizan-skim odredom prebacila se na Trebavu sa zadat-kom da izvrši čišćenje četnika iz Trebave. Da bi

NDH Velika župa Usora i soli Tuzla 2759/43 14. rujna 1943. Državnom vijećniku Ing Ivici Frkoviću Sarajevo

7. rujna 1943. god. u 12,00 došla je iz Majevice jedna veća skupina oko 2—2500 boraca i napala

četnički trebavski odied sa tri strane. Ta parti-zanska skupina bila jenaoružaria sa teškim stroj-nicama i strojopuškama, strojosamohr-esima, bom-bama, jednim teškim i dva laka bacača, ali ove nisu upotrebljavali u borbi jer im- manjka stre-ljivo za bacače. U započetoj borbi partizanima je uspjelo potisnuti četnike i zauzeti Trebavu i Du-gu Njivu, a četnici su se povukli na nove postave.

7. rujna u 22,00 sata prešao je rijeku Bosnu u Kotorskom zapovjednik četničkog trebavskog od-reda pop Savo Božić i 8. o. mj. u 05,00 odputovao u Doboj radi sporazuma sa njemačkim i našim vojnim vlastima u pogledu daljnje borbe... V. Župan Dr. Kadić« IVI17. str. 464

bila pokretljivija u borbama koje su se očekiva-le Divizija je svoju bolnicu od 200 ranjenika i :i-fusara smjestila u Modriču. Postavio se problem smještaja ranjenika pa su oni razmješteni u kuci Maksima Maksimovića, popa Steve, Jove Jankovi-ća i drugih.

Poslije nekoliko dana Divizija ]e zajedno sa Trebavskim odredom zaposjela Trebavu

136 137

Dokumenat broj 200 »Nezavisna Države Hrvatska Župska Redarstvena Oblast«

Tuzla Broj — 536 — Taj — 1943 22 kolovoza 1943. Predmet: Dnevno izvješće za dan 22 kolovoza 1943.

.... Na 17 ov. mj. u 4 sata došle su tri grupe partizana iz Majevice u jakosti oko 2000 boraca te su napali Trebavski četnički odred sa tri stra-ne i to od Koprivne 14 km. sjeveroistočno od Kotorskog te Dugih Njiva 10 km. istočno od Ko-torskog iz sela Sjenine 9 km. jugoistočno od Ko-torskog te su prema Osječanimd i Grabskoj mu-njevitom brzinom razbili četničke odrede koji su se povukli prema Doboju, a oko 3-400 četnika povuklo se je prema selu Ritešiću — Kotorsko na rijeku Bosnu ...

P n Redarstvenog upravitelja

Š Muftić Zbornik IVI 16 str. 505/6

Međutim, obavještajni oficir major Nikola Lakić dobio je vijest da njemačke vojne jedinice sa tenkovima dolaze iz pravca Bos. Šamac. Poči-njala je VI neprijateljska ofanziva.

138

Izvještaj Štaba XVI NOU Divizije od 3. avgusta 1943.

» . . . lučer smo primili izvještaj—od XVII di-vizije pisan 29 pr. mjeseca. Oni su 28 napali na Gradačac, kojom prilikom su zarobili 60 domo-brana i 4 oficira, ali su istog dana morili uveče da se povuku iz grada, jer }e opkoljenoj grupi od 20 ustaša, koji su se branili iz neke staie kule, pristiglo pojačanje od 4 tenka i 4 kamiona voj-ske »Vražje divizije«, iz Bos. Šamca. Dalje, dru-govi izvještavaju da je na sektoru sela Skugrić skoncentrisano oko 1500 četnika, među kojima ima i grupa koje su polazile u pomoć Ozrenskim Četnicima ... « Zbornik IVI 16 str. 25

Da bi se bolnica zaštitila, izdato je naređenje III bataljonu Trebavskog odreda da bolnicu eva-kuiše u Tarevce. Osvanuo je 24. decemrab 1943. godine. Štab divizije je bio smješten u Donjim Riječanima. U noći između 23. i 24. decembra Abdurahim Otanović, tadašnji komandant mjesta, uspio je da mobiliše 150 kola sa konjskom i volovskom zapregom za prevoz ranjenika, te je bolnica evakuisana u pravcu Tarevaca, a zatim preko Bosne na Vučijak.

139

Štab divizije šalje u Modriču majora Nikolu Lekića i Slobodana- Jankovića da kontrolišu izvr-šenje evakuacije bolnice. Ovi su došli u Modriču iz pravca Majne. U komandi mjesta bilo je sve spakovano za evakuaciju. U komandi su se na-lazili Abdurahim Otanović, komandant, Čajić Elo-ka, intendant i Jovo Jovanović. Njima je saopšte-no da se Nijemci nalaze u Gradačcu i predloženo da se odmah evakuišu. Poslije toga Nikola i Slo-bodan napustili su Komandu mjesta. Na putu su sreli stražara kod kuće Boj^JBačulja, koji je trčao iz pravca Gradačac. On im saopštio da je vidio svjetla nekog motornog vozila iz pravca Gradačac. Slobodan ga je uputio u Komandu mjesta da oba-vijesti drugove, a sam se uputio svojoj kući da se presvuče. Međutim, u istom momentu kraj kuće je prošao njemački tenk, a čula se mitraljeska vatra i vatra iz automata. To je pucao MatoJSije-lić, koji je u času dolaska tenka istrčao iz Kara-begove kafane. Nijemci su odgovorili vatrom iz mitraljeza. To je ujedno bio i znak da se ostali drugovi sklone. Nijemci su odmah pošli u Ko-mandu mjesta, a kraj njih je protrčao Abdurahim Otanović, Đoka Čajić i Jovo Jovanović, koji su se v nalazili tu nemajući nikakvog drugog izlaza, sko-

140

čili su sa prozora I sprata komande mjesta u dvo-rište pošte.

Kurir Nikole Lekića koji je jahačPha konju i vodio Nikolinog i Slobodanovog konja, naišao je na Nijemce. Oni su ga zgrabili, a 'kad je kurir v i di o da su to Ni jemci , ot rgnuo se i po-čeo da bježi. Nijemci su za njim pripucali i ubili Nikolinog konja.

Svi drugovi iz Modriče uspjeli su da se eva-kuišu, neki u Tarevce, a neki u Riječane. Nijem-cima je u roke pala arhiva Komande mjesta pri-premljena za evakuaciju.

Sutradan su pioniri Modriče izveli jedan pod-vig. U dvorištu kuće Maksima Maksimovića bili su smješteni konji Komande mjesta. Pred dvori-štem nalazio se njemački tenk. Pioniri su iz spo-redne ulice ušli u dvorište, izveli sve konje i na vrhu Majne pjevali partizanske pjesme. Nijemci su na njih ispalili nekoliko granata iz tenka, ali se sve završilo bez žrtava. U napadu na Modriču učestvovalo je oko 16 tenkova. Međutim, između Modriče prema Skugriću stajalo je na cesti još oko 15 tenkova.

Pred ovako nadmoćnim neprijateljem XVI vojvođanska divizija se povukla u centralnu Bos-nu. Da bi se obezbijedilo povlačenje Divizije i pre-

141

baci van je ranjenika trebalo je obezb i jediti skele za prelaz preko Bosne. Međutim, kako se na cesti pored Bosne nalazila stalno njemačka jedinica sa tenkovima, štab Divizije je donio odluku da se divizija povuče na Ozren, a treći bataljon Odreda da se sa bolnicom prebaci na Vučijak.

Zadatak za prebacivanje bolnice dobio je Slo-bodan Janković, Kolona sa ranjenicima nalazila se smještena na prostoru između ceste Modriča — Doboj i rijeke Bosne, skela se nalazila na lijevoj obali Bosne. On komandnog osoblja odreda bili su prisutni izvršenju ovog zadatka drugovi Panto Nikolić, Slobodan Janković, Mehmed Mujbegović, Mato Bijelić, Ferid Širbegović i Vid Dević. Na-pravljen je plan za izvršenje ovog zadatka i to tako da se jedna četa odreda pod rukovodstvom Pante Nikolića prebaci na Vučjak. Zadatak čete bio je da mobiliše kola za prevoz ranjenika. Druga četa imala je zadatak da obezbijedi smještaj ranjenika po selima, a treća da obezbijeđuje ra-njenike i izvrši njihovo prebacivanje. Prebacivanje je išlo vrlo teško, jer je bila samo jedna skela, koja je počela da prebacuje prvo jedinicu, a zatim ranjenike. U međuvremenu četa koja je bila prebačena obezbijedila je kola za prevoz tako da su ranjenici odmah nakon prebacivanja na lijevu

142

obalu Bosne bili smješteni u kola i evakuacija je otpočela. U samo svanuće, oko 8 časova ujutro, bili su evakuisani svi ranjenici. Narod je veoma lijepo primio ranjenike. Me-đutim, u isto vrijeme jedna njemačka borna kola nailaze iz pravca Modriče i kako su vidjela oku-pljeni narod na cesti otvore vatru. Prilikom te pucnjave lakše je ranjen jedan seljak. Situacija ie bila teška. Banica sa jedinicom, komandom mjesiL i partijskim aktivom smještena ]e u tro-kutu između rijeke Bosne, Save i pruge Doboj — Brod. U Johovcu se nalazio stacioniran jedon bataljon Čerkeza. U Vinči se nalazio njemački garnizon, a teritorija na kojoj je smještena bolnica sa jedinicom nalazila se pod vlašću četničkog ko-mandanta Branka Kovačevića. Branko je saradi-vao sa Nijemcima, ali iz taktičkih razloga nije napao ovu jedinicu sa bolnicom. Nikakvih akcija jedinica nije smjela da preduzima zbog nepokretnosti bolnice. Komanda mjesta brinula se o liječenju i smje-štaju ranjenika. U tu svrhu mobilisan je ljekar iz Odžaka Fišer sa ženom. Njega su partizani preko Jakeša dopremili na ovu teritoriju. Jedinica je na ovom terenu ostala 15 dana. Održavala je kon-

143

takte sa Modričom putem patrola. Takva jedna patrola u sastavu: Slobodan Janković, Mato Bi-jelić, Mehmed Mujbegović i još nekoliko boraca uputila se 4. januara u Modriču. Kad su se našli u blizini srednje džamije začuli su pucnjavu iz pravca Garevca. Kasnije su doznali da su tom prilikom ustaše ubile Marka i Kaju Andrić, članove Partije iz Garevca.

10*. januara 1944. godine Modriča je ponovo oslobođena. Jedinica sa Vučijaka zajedno sa komandom mjesta ponovo je uspostavila vlast u Modriči. Prilike su se normalizovale, a narodnooslobodilački odbori i ostale organizacije ponovo su se aktivirale. Oslobođena teritorija se proširila. Jedinice iz Modriče oslobodile su i Bos. Šamac. Bolnica je još jedno vrijeme ostala na Vučjaku, a za to vrijeme mnogi borci su već ozdravili. Nešto kasnije, dok su se prilike normalizovale, osta-ta kdrugova, koji nisu bili ozdravili, prebačen je u Modriču na oporavak. Poduhvat koji je jedinica imala u vezi sa evakuacijom bolnice i zaštitom ranjenika u potpunosti je uspio. Nije bilo ni jednog smrtnog slučaja, a svi drugovi, koji su tada bili u bolnici, ozdravili su i vratili se u svoje jedinice.

Početkom januara 1944. godine trebalo je da se održi partijsko savjetovanje u Bijeljini. Me-

đutim, zbog početka VI ofanzive savjetovanje nije održano u Bijeljini, nego u selu pored Bijeljine. Delegati Posavine i

Trebave bili su predvođeni drugom Džemalom Bijedićem,

sekretarom Okružnog komiteta.

U tom periodu napravljen je plan da se razoruža legija u Odžaku. Jedan bataljon odreda pod komandom Mehmeda Mujbegovića i Mate Bijelića izvršio je razoružanje i mobilizaciju Odžačana. U vezi s tom akcijom jedan ustaški zlikovac »Skico < uvukao se u partizansku jedinicu i bacio bombu. Tada je teže ranjen Tubić Alija (kasnije kurir u komandi mjesta, a po oslobođenju kurir u Sreskom odboru, na kojoj dužnosti je i umro).

Ofanzivom koju su u toku mjeseca septembra i oktobra preduzele jedinice NOV-e oslobođeni su veći dijelovi Istočne Bosne, a između ostalih mjesta Modriča, Gradačac, Gračanica i 2. oktobra 1943. godine oslobođena je i Tuzla. Oslobođenjem Tuzle stvorena je slobodna teritorija koja se protezala na sjever u dužini od 100 km. U Tuzli su bili visoki rukovodioci NOB-e. NOP se naglo jačao. Pored Trebavskog i Posavskog par-1 tizanskog odreda osnovani su Ozrenski i Tuzlanski odred. Takođe su osnovane i nove brigade:

144 145

XVI muslimanska, XVII majevačka i XVIII hrvatska. Prilikom oslobođenja Modriče i Trebave na ovom

sektoru nalazio se i Štab I korpusa (kasnije III korpus. Iz ovoga što se naprijed reklo, može se vidjeti da je NOP

u Jugoslaviji, pa i u ovim krajevima, naglo rastao. Veliki dio zemlje bio je oslobođen, a Uporedo s tim trebalo je poduzimati mjere u formiranju i legalizaciji nove narodne vlasti, kako u zemlji, tako i pred inostranstvom. Tako su počele pripreme za II zasjedanje AVNOJ-a, na kojem je trebalo da prisustvuju delegati iz svih krajeva Jugoslavije. U vezi s tim dvije grupe delegata prošle su i kroz Modriču. Jedna grupa išla je na I zasjedanje ZAVNO BiH-a. U njoj su bili drugovi Moša Pijade, Todor Vujasinović, Savo Orović i dr. Ova grupa se prebacila krajem oktobra u pratnji jedinica XVIII hrvatske u Centralnu Bosnu. Na Majevici grupu je preuzela V kozarska brigada. U sastavu ove grupe bili su i delegati koji su išli za II kongres USOJ-a. Grupa je morala, u toku svog putovanja, da se pod borbom probija u određenom pravcu. U tim borbama poginuo je Kešetović Bajazit, politički radnik sa terena Mo-driče, koji je bio delegat za II zasjedanje USOJ-a.

Druga grupa delegata, koja je išla na II zasjedanje AVNOJ-a, prošla je kroz Modriču. U grupi su bili Rodoljub Čolaković, Avdo Humo, Suljo Filipović, Kecmanović Dedo i dr. Oni su na Majevici preuzeti od boraca V kozarske brigade.

Dok nije uspostavljena veza sa jedinicom koja je trebalo da prihvati delegate na njihovom putu na zasijedanje, obje grupe boravile su nekoliko dana u Modriči. Ona su bile smještene u kućama Pejića, Kovačevića i Trifkovića. Narod Modrice pokazao je veliko gostoprimvstvo prilikom smještaja delegata.

Pored navedenih, u toku mjeseca februara 1944. godine, kroz Modriču, na putu u Italiju, prošli su drugovi koji su upućeni na obuku za tenkiste, avijatičare i dr. Među njima bilo je i Talijana, Rusa, Čerkeza itd.

Mjeseca marta 1944. godine počela je u ov m krajevima VII neprijateljska ofanziva. Njen početak obilježen je napadima XIII SS »Handžar« divizije, koja je napadala iz pravca Brčkog. U vezi s tim jedinice NOV-e 16. aprila 1944. godine napustile su Modriču, da bi se ponovo vratile u nju u mjesecu septembru 1944. godine. Tada su jedinice XXXVIII divizije u čijem je sastavu bila i XVIII hrvatska brigada, oslobodile Modriču. Cilj

146 147

napada bio je zauzimanje Čardaka i osposobalja-vanje terena za spuštanje savezničkih aviona, koji je trebalo da preuzmu teške ranjenike II korpusa i prebace ih u Bari na liječenje. Međutim, poslije nekoliko sati borbe u pravcu Državnog dobra, prema Garevcu, jedinice su dobile nalog da se povuku i ubrzanim maršem idu na Tuzlu, koja je oslobo-đena 17. septembra 1944. godine i od tada do kraja rata nije više padala neprijatelju u ruke.

Sutradan, poslije povlačenja trupa NOV-e u aprilu 1944. godine, uslijedila je akcija ustaša iz Garevca na Modriču, a uskoro, nakon nekoliko dana i četnici Pavla Gajića prošli su kroz Modriču sa zadatkom da »čiste komuniste«. U stvari oni su na tom svom pohodu opljačkali građane Modriče. Komanda mjesta Modriče povukla se na Vučjak i u potpunom sastavu nije se više vraćala u Modriču.

Poslije povlačenja NOV-e nekoliko modričkih građana formirali su tzv. »legiju«. Ona je nosila naziv Hadžiefendića legija po komandantu Hadži-efendiću iz Tuzle. U nekim drugim mjestima zvala se »zeleni kadar«. Ova jedinica legije iz Modriče nije brojala mnogo boraca, a nije imala otvorenih sukoba s partizanskim jedinicama. U momentima kada su se pojavljivale partizanske jedinice legionari iz Modriče bježali su ispred njih.

27. jula 1944. godine u Modriču je došla jedna grupa esesovaca i uz saradnju Karčike Varge, komandanta ustaša iz Garevca i Alije Tursića, tabornika ustaša iz Modriče, izvršila hapšenje nekolicine simpatizera NOP-a i bolesnih partizana, koji su ostali iza jedinica. Tom prilikom uhapšeni su: Rizah Mešanović, Omer H. Husić, Stevo Nastić, Đorđo Dujić, Ruža Šperac, Muhamed Peleš, Nedo Jovanović, Abdurahman Otanović, Jozo Ljubas, Cica Nikolić, Julka Ninić i Halil Halilović. Ovaj pošli jednj i uhvaćen je kao kurir, ali je odmah nakon sprovođenja u Gradačac pušten.

Grupa je sprovedena u rGadačac, zatvorena u kulu, gdje su se zadržali pet dana. U tom vremenu izvršeno je saslušavanje. Nakon toga su u esesov-ski zatvor u Brčkom upućeni Rizah Mešanović, Abdurahman* Otanović, Jozo Ljubas, Muhamed Peleš, i Sveto Nastić. U Brčkom su se zadržali 2—3 mjeseca, odakle su neki otpremljeni u logor, a neki trasportovani na rad u Njemačku. U logoru je strijeljana Cica Nikolić. Prilikom transportovanja u Njemačku nekolicini je uspjelo da pobjegne iz transporta i da se vrati u Modriču.

149

148