phn k ch giai on x hi chim hu n l; trit hc trung c ch giai on x hi phong kin; trit hc cn i ch giai on x hi t bn ang hnh thnh v pht trin. Cn trit hc c in c ch giai on trit hc c th k XVIII - XIX.

I- Trit hc Hy Lp C i 1. Hon cnh ra i v c im ca trit hc Hy Lp c i

T tng trit hc ra i x hi Hy Lp c i, x hi chim hu n l vi nhng mu thun gay gt gia tng lp ch n dn ch v ch n qu tc.

Nhng cuc xm lng t bn ngoi lm suy yu nn kinh t th cng Hy Lp.

Do thun li v ng bin nn kinh t thng nghip kh pht trin.

Mt s ngnh khoa hc c th thi k ny nh ton hc, vt l hc, thin vn, thu vn, v.v. bt u pht trin. Khoa hc hnh thnh v pht trin i hi s khi qut ca trit hc. Nhng t duy trit hc thi k ny cha pht trin cao; tri thc trit hc v tri thc khoa hc c th thng ho vo nhau. Cc nh trit hc li cng chnh l cc nh khoa hc c th. Thi k ny cng din ra s giao lu gia Hy Lp v cc nc rp phng ng nn trit hc Hy Lp cng chu s nh hng ca trit hc phng ng.

S ra i v pht trin ca trit hc Hy Lp c i c mt s c im nh: gn hu c vi khoa hc t nhin, hu ht cc nh trit hc duy vt u l cc nh khoa hc t nhin; s ra i rt sm ch ngha duy vt mc mc, th s v php bin chng t pht; cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm biu hin qua cuc u tranh gia ng li trit hc ca mcrt v ng li trit hc ca Platn, i din cho hai tng lp ch n dn ch v ch n qu tc; v mt nhn thc, trit hc Hy Lp c i theo khuynh hng ca ch ngha duy gic.

2. Mt s trit gia tiu biu a) Hraclit (520 - 460 tr. CN)

Hraclit l nh bin chng ni ting Hy Lp c i. Khc vi cc nh trit hc phi Mil, Hraclit cho rng khng phi l nc, apeirn, khng kh, m chnh la l ngun gc sinh ra tt thy mi s vt. "Mi ci bin i thnh la v la thnh mi ci ta nh trao i vng thnh hng ha v hng ha thnh vng". La khng ch l c s ca mi vt m cn l khi nguyn sinh ra chng. "Ci cht ca la - l s ra i ca khng kh, v ci cht ca khng kh l s ra i ca nc, t ci cht ca nc sinh ra khng kh, t ci cht ca khng kh - la, v ngc li"1. Bn thn v tr khng phi do cha Tri hay mt lc lng siu nhin thn b no to ra. N "mi mi , ang v s l ngn la vnh vin ang khng ngng bng chy v tn li". V ton b v tr ta nh ngn la bt dit, Hraclit tip cn c vi quan nim duy vt nhn mnh tnh vnh vin v bt dit ca th gii.

1 Cc nh duy vt Hy Lp c i, Nxb. T tng, Mtxcva, 1955, tr. 48 (ting Nga).

24

Di con mt ca Hraclit, mi s vt trong th gii ca chng ta u thay i, vn ng, pht trin khng ngng. Lun im bt h ca Hraclit: "Chng ta khng th tm hai ln trn cng mt dng sng".

Hraclit tha nhn s tn ti v thng nht ca cc mt i lp nhng trong cc mi quan h khc nhau. Chng hn, "mt con kh d p n u nhng vn l xu nu em so n vi con ngi"2. V tr l mt th thng nht, nhng trong lng n lun lun din ra cc cuc u tranh gia cc s vt, lc lng i lp nhau. Nh cc cuc u tranh m mi c hin tng s vt ny cht i, s vt khc ra i. iu lm cho v tr thng xuyn pht trin v tr mi khng ngng. V th u tranh l vng quc ca mi ci, l quy lut pht trin ca v tr. Bn thn cuc u tranh gia cc mt i lp lun din ra trong s hi ho nht nh. b) mcrt (khong 460 - 370 tr. CN)

mcrt l i biu xut sc nht ca ch ngha duy vt c i. Ni bt trong trit hc duy vt ca mcrt l thuyt nguyn t.

Nguyn t l ht vt cht khng th phn chia c na, hon ton nh b v khng th cm nhn c bng trc quan. Nguyn t l vnh cu khng thay i trong lng n khng c ci g xy ra na. Nguyn t c v vn hnh dng. Theo quan nim ca mcrt, cc s vt l do cc nguyn t lin kt li vi nhau to nn. Tnh a dng ca nguyn t lm nn tnh a dng ca th gii cc s vt. Nguyn t t thn, khng vn ng, nhng khi kt hp vi nhau thnh vt th th lm cho vt th v th gii vn ng khng ngng.

Linh hn, theo mcrt, cng l mt dng vt cht, c cu to t cc nguyn t c bit c hnh cu, linh ng nh ngn la, c vn tc ln, lun lun ng v sinh ra nhit lm cho c th hng phn v vn ng. Do linh hn c mt chc nng quan trng l em li cho c th s khi u vn ng. Trao i cht vi mi trng bn ngoi cng l mt chc nng ca linh hn v c thc hin thng qua hin tng th ca con ngi. Nh vy linh hn l khng bt t, n cht cng vi th xc.

mcrt phn nhn thc con ngi thnh dng nhn thc do cc c quan cm gic em li v nhn thc nh l tnh.

Nhn thc em li do c quan cm gic l loi nhn thc m ti, cha em li chn l. Cn nhn thc l tnh l nhn thc thng qua phn on v cho php t chn l, v n ch ra ci khi nguyn ca th gii l nguyn t, tnh a dng ca th gii l do s sp xp khc nhau ca cc nguyn t.

mcrt c nhng quan im tin b v mt o c. Theo ng, phm cht con ngi khng phi li ni m vic lm. Con ngi cn hnh ng c o c. Cn hnh phc ca con ngi l kh nng tr tu, kh nng tinh thn ni chung, nh cao ca hnh phc l tr thnh nh thng thi, tr thnh cng dn ca th gii.

2 Cc nh duy vt Hy Lp c i, Nxb. T tng, Mtxcva, 1955, tr. 49 (ting Nga).

25

c) Platn (427 - 347 tr. CN)

Platn l nh trit hc duy tm khch quan. im ni bt trong h thng trit hc duy tm ca Platn l hc thuyt v nim. Trong hc thuyt ny, Platn a ra quan nim v hai th gii: th gii cc s vt cm bit v th gii nim. Theo ng, th gii cc s vt cm bit l khng chn thc, khng ng n, v cc s vt khng ngng sinh ra v mt i, lun lun thay i, vn ng, trong chng khng c ci g n nh, bn vng, hon thin. Cn th gii nim l th gii ca nhng ci phi cm tnh, phi vt th, l th gii ca ng n, chn thc v cc s vt cm bit ch l ci bng ca nim. Nhn thc ca con ngi, theo Platn khng phi l phn nh cc s vt cm bit ca th gii khch quan, m l nhn thc v nim. Th gii nim c trc th gii cc vt cm bit, sinh ra th gii cm bit. V d: ci cy, con nga, nc l do nim siu t nhin v ci cy, con nga, nc sinh ra. Hoc khi nhn cc s vt thy bng nhau l v trong u ta c sn nim v s bng nhau.

T quan nim trn, Platn a ra khi nim "tn ti" v "khng tn ti". "Tn ti" theo ng l ci phi vt cht, ci c nhn bit bng tr tu siu nhin, l ci c tnh th nht. Cn "khng tn ti" l vt cht, ci c tnh th hai so vi ci tn ti phi vt cht.

Nh vy, hc thuyt v nim v tn ti ca Platn mang tnh cht duy tm khch quan r nt.

L lun nhn thc ca Platn cng c tnh cht duy tm. Theo ng tri thc, l ci c trc cc s vt cm bit m khng phi l s khi qut kinh nghim trong qu trnh nhn thc cc s vt . Do vy nhn thc con ngi khng phi l phn nh cc s vt ca th gii khch quan, m ch l qu trnh nh li, hi tng li ca linh hn nhng ci lng qun trong qu kh.

Trn c s , Platn phn hai loi tri thc: tri thc hon ton ng n, tin cy v tri thc m nht. Loi th nht l tri thc nim, tri thc ca linh hn trc khi nhp vo th xc v c c nh hi tng. Loi th hai ln ln ng sai, l tri thc nhn c nh vo nhn thc cm tnh, khng c chn l.

Nhng quan nim v x hi ca Platn th hin tp trung trong quan nim v nh nc l tng. ng ph phn ba hnh thc nh nc trong lch s v xem l nhng hnh thc xu. Mt l, nh nc ca bn vua cha xy dng trn s kht vng giu c, ham danh vng a ti s cp ot. Hai l, nh nc qun phit l nh nc ca s t k giu c p bc s ng, nh nc i lp gia giu v ngho a ti cc ti c. Ba l, nh nc dn ch l nh nc ti t, quyn lc thuc v s ng, s i lp giu - ngho trong nh nc ny ht sc gay gt.

Cn trong nh nc l tng s tn ti v pht trin ca nh nc l tng da trn s pht trin ca sn xut vt cht, s phn cng hi ho cc ngnh ngh v gii quyt mu thun gia cc nhu cu x hi. d) Arixtt (384 - 322 tr. CN)

26

Cc nh sng lp ch ngha Mc coi Arixtt l b c bch khoa nht trong s cc nh t tng c i Hy Lp. Trit hc ca ng cng vi trit hc ca mcrt v Platn lm nn giai on pht trin cao nht ca trit hc Hy Lp.

L b c bch khoa, Arixtt nghin cu nhiu ngnh khoa hc: trit hc, lgc hc, tm l hc, khoa hc t nhin, s hc, chnh tr hc, o c hc, m hc.

S ph phn ca Arixtt i vi Platn l s ng gp quan trng trong lch s trit hc. c bit l s ph phn i vi hc thuyt nim ca Platn.

Theo Arixtt, nim ca Platn l khng c li cho nhn thc ca con ngi, v n thuc v th gii bn kia - l ci phi thc th, do n khng c li cho ct ngha tri thc v cc s vt ca th gii quanh ta, da vo n con ngi khng th nhn bit c th gii bn ngoi.

Gi tr ca trit hc Arixtt cn th hin quan im v th gii t nhin. T nhin l ton b nhng s vt c mt bn th vt cht mi mi vn ng v bin i. Thng qua vn ng m gii t nhin c biu hin ra. Vn ng khng tch ri vt th t nhin. Vn ng ca gii t nhin c nhiu hnh thc: s tng v gim; s thay i v cht hay s chuyn ha; s ra i v tiu dit; s thay i trong khng gian, v.v..

Quan nim v gii t nhin ca Arixtt cng biu hin s dao ng gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Gii t nhin, theo ng va l vt cht u tin, c s ca mi sinh tn, va l hnh dng (ci a t bn ngoi vt cht). Nhn thc ca con ngi l thu nhn hnh dng ch khng phi chnh s vt.

Nhn thc lun ca Arixtt c mt vai tr quan trng trong lch s trit hc Hy Lp c i. L lun nhn thc ca ng c xy dng mt phn trn c s ph phn hc thuyt Platn v " nim" v "s hi tng".

Trong l lun nhn thc ca mnh, Arixtt tha nhn th gii khch quan l i tng ca nhn thc, l ngun gc, kinh nghim v cm gic. T nhin l tnh th nht, tri thc l tnh th hai. Cm gic c vai tr quan trng trong nhn thc, nh cm gic v i tng m c tri thc ng, c kinh nghim v l tr hiu bit c v i tng. y, Arixtt tha nhn tnh khch quan ca th gii.

V cc giai on ca nhn thc, Arixtt tha nhn giai on cm tnh l giai on th nht; giai on nhn thc trc quan (v d s quan st nht thc, nguyt thc bng mt thng); cn nhn thc l tnh l giai on th hai, giai on ny i hi s khi qut ha, tru tng ha rt ra tnh tt yu ca hin tng.

Sai lm c tnh cht duy tm ca Arixtt y l thn thnh ha nhn thc l tnh, coi n nh l chc nng ca linh hn, ca Thng .

Tuy nhin, nhn chung nhn thc lun ca Arixtt cha ng cc yu t ca cm gic lun v kinh nghim lun c khuynh hng duy vt.

Arixtt cng c nhng nghin cu su sc v cc vn ca lgc hc v php

27

bin chng. ng hiu lgc hc l khoa hc v chng minh, trong phn bit hai loi lun on t ci ring n ci chung (quy np) v t ci chung n ci ring (din dch). ng cng trnh by cc quy lut ca lgc: quy lut ng nht, quy lut cm mu thun trong t duy, quy lut bi tr ci th ba. Arixtt cn a ra phng php chng minh ba on (tam on lun), v.v..

Php bin chng ca Arixtt ngoi s th hin cc quan nim v cc vt th t nhin v s vn ng ca chng, cn th hin r trong s gii thch v ci ring v ci chung. Khi ph phn Platn tch ri " nim" nh l ci chung khi cc s vt cm bit c nh l ci ring, Arixtt c gng kho st ci chung trong s thng nht khng tch ri vi ci ring. Theo ng, nhn thc ci chung trong ci n l l thc cht ca nhn thc cm tnh.

o c hc c Arixtt xp vo loi khoa hc quan trng sau trit hc. Trong o c hc ng c bit quan tm n vn phm hnh.

Theo ng phm hnh l ci tt p nht, l li ch ti cao m mi cng dn cn phi c. Phm hnh ca con ngi th hin quan nim v hnh phc. X hi c nhiu quan nim khc nhau v o c, song, theo Arixtt, hnh phc phi gn lin vi hot ng nhn thc, vi c vng l iu thin.

Tm li, trit hc ca Arixtt tuy cn nhng hn ch, dao ng gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, nhng ng vn xng ng l b c v i nht trong cc b c v i ca trit hc c i Hy Lp.

II- Trit hc Ty u thi Trung c 1. Hon cnh ra i v c im trit hc Ty u thi trung c

X hi Ty u vo th k II - V l x hi nh du s tan r ca ch n l v s ra i ch phong kin. Nn kinh t ca thi k ny nm trong tay nhng ngi tiu nng, nhng ngi khn cng, ph thuc, nhc nh v mt c nhn v ti tm v tr tu. Thi k u trung c l thi k ca s suy i ton b i sng x hi. nhng th k tip theo, ch phong kin cng to ra c mt s pht trin x hi cao hn x hi c i: k thut v ngh th cng dn dn c pht trin; dn c tng nhanh, cc thnh th ra i, to ra nhng tin cho s phc hng mi ca khoa hc v vn ha.

Nh th thi trung c l mt t chc tp quyn hng mnh, tn gio bao trm ln mi lnh vc ca i sng x hi lm cho trit hc, lut hc, chnh tr hc bin thnh cc b mn ca thn hc.

c im ca trit hc thi k ny l khuynh hng pht trin ca ch ngha kinh vin. Ch ngha kinh vin Thin cha gio th hin tp trung hc thuyt ca Tmt acanh.

Trong lnh vc trit hc, Tmt acanh c mu lm cho hc thuyt ca Arixtt thch hp vi gio l o Thin Cha, bin trit hc ca mnh thnh c s gio

28

l ca nh th.

2. Phi duy danh v phi duy thc

Vn quan h gia nim tin tn gio v tr tu l tr, gia ci chung v ring (gia khi nim v cc s vt n l) l nhng vn trung tm ca trit hc. Cuc u tranh gia ch ngha duy thc v ch ngha duy danh xung quanh vic gii quyt cc vn trung tm ca trit hc l biu hin c th ca cuc u tranh gia ch ngha duy tm v ch ngha duy vt thi k ny.

Phi duy danh cho rng, cc s vt ring l, c bit l nhng ci c thc; cn nhng ci ph bin ch l nhng tn gi do con ngi t ra ri gn cho chng. Chng hn, "con ngi" l tn gi dng ch tt c nhng con ngi ring l ch khng c con ngi ni chung; ci nh ch l tn gi ca nhng ci nh ring l, khng c ci nh ni chung.

Phi duy thc li cho rng, ci chung mi l ci c thc v n tn ti c lp, khng ph thuc vo ci ring v sinh ra ci ring. Ci chung l thc th tinh thn nh thng , tinh thn th gii, l " nim". Ci chung l ci c trc v tn ti khch quan trong cc s vt ring l. chnh l quan im duy tm, c ngun gc t thuyt nim ca Platn.

Thin cha gio chnh thng nghing v phi duy thc. Phi duy danh c xu hng duy vt v chng li s thng tr ca gio hi. Song, n khng thy c s thng nht bin chng gia ci chung v ci ring.

III- Trit hc Ty u thi phc hng v cn i 1. Trit hc Ty u thi k phc hng th k XV - XVI

Th k XV - XVI Ty u c gi l thi k Phc hng vi ngha l thi k c s khi phc li nn vn ha c i. V mt hnh thi kinh t - x hi l thi k qu t x hi phong kin sang x hi t bn.

Thi k ny, s pht trin ca khoa hc dn dn on tuyt vi thn hc v tn gio thi k trung c, bc ln con ng pht trin c lp. Giai cp t sn mi hnh thnh v l giai cp tin b, c nhu cu pht trin khoa hc t nhin to c s cho s pht trin k thut v sn xut. S pht trin ca khoa hc, v khch quan tr thnh v kh mnh m chng th gii quan duy tm tn gio.

S pht trin khoa hc t nhin i hi c s khi qut trit hc, rt ra nhng kt lun c tnh cht duy vt t cc tri thc khoa hc c th.

Thi k ny c nhng nh khoa hc v trit hc tiu biu nh: Niclai Cpcnch, Brun, Galil, Niclai Kuzan, Tmt Mor, v.v..

Trong cc nh t tng th Cpcnch (1475 - 1543), ngi Ba Lan, c nh hng ln lao n s pht trin ca trit hc v khoa hc thi k phc hng sau ny. Thuyt mt tri l trung tm do ng xy dng ging mt n rt nng vo tn gio v

29

nh th, bc b quan im ca kinh thnh o C c v Thng sng to ra th gii trong vi ngy. Thuyt ny nh thuyt "tri t l trung tm" ca Ptlm (ngi Hy Lp, th k II) cho rng, tri t l bt ng v trung tm v tr, cn v tr xoay xung quanh tri t. Cpcnch chng minh rng, mt tri trung tm v tr, cc hnh tinh (k c tri t) di chuyn xung quanh mt tri. Thuyt nht tm kch vo chnh nn tng ca th gii quan tn gio v nh du s gii phng khoa hc t nhin khi thn hc v tn gio. Pht minh ca Cpcnch l "mt cuc cch mng trn tri", bo trc mt cuc cch mng trong cc quan h x hi.

Brun (1548 - 1600), nh trit hc Italia, ngi k tc v pht trin hc thuyt ca Cpcnch. Khi tn thnh quan nim ca Cpcnch "mt tri l trung tm", Brun b sung thm rng, c v s th gii, xung quanh tri t c mt bu khng kh cng xoay vi tri t v mt tri cng i ch vi cc v sao. ng chng minh v tnh thng nht vt cht ca th gii (v tr). Theo ng c v vn th gii ging thi dng h ca chng ta. Vi hc thuyt , Brun bc b mt quan im c bn ca tn gio v s tn ti ca th gii bn kia, th gii thn linh. ng cn cho rng, th gii vt cht vn ng khng ngng.

Trit hc ca Brun cng nh cc nh trit hc tin b khc thi k phc hng b nh th ln n; bn thn Brun b to n tn gio kt n t hnh v thiu sng ti La M. iu phn nh lch s vo thi k ny, cuc u tranh gia ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm v tn gio din ra gay gt.

Tuy nhin cng cn thy rng, trit hc ca hu ht cc nh t tng thi k ny cn ln ln cc yu t duy vt vi duy tm v c tnh cht phim thn lun (chng hn, Brun cho rng Thng v t nhin ch l mt).

Cng vi Cpcnch v Brun, cc nh trit hc v khoa hc khc nh Galil, Kuzan, Tmt Mor... cng c nhng ng gp quan trng cho s phc hng nn vn ha c i.

2. Trit hc Ty u cn i th k XVII - XVIII

T cui th k XVI n th k XVIII l thi k ca nhng cuc cch mng t sn bt u H Lan, sau n Anh, Php, , o, v.v. v y cng l thi k pht trin rc r ca trit hc Ty u. S pht trin ca lc lng sn xut mi lm cho quan h sn xut phong kin tr nn li thi v mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut tr nn gay gt l nguyn nhn kinh t ca nhng cuc cch mng thi k ny. Nhng n ging mnh nht vo ch phong kin Ty u l cuc cch mng t sn Anh (gia th k XVII) v cch mng t sn Php (cui th k XVIII). Theo li Mc, l nhng cuc cch mng c quy m ton chu u, nh du thng li ca trt t t sn mi i vi trt t phong kin c. Thi k ny cng l thi k pht trin mnh ca khoa hc k thut do nhu cu ca s pht trin sn xut; th k XVII - XVIII c hc pht trin, th k XVIII - XIX, vt l hc, ha hc, sinh hc, kinh t hc ra i. Tt c ci lm tin cho s pht trin trit hc mi vi nhiu i biu ni ting.

30

Phranxi Bcn (1561 - 1626) l nh trit hc Anh, sng vo thi k tch ly tin t bn. V lp trng chnh tr, ng l nh t tng ca giai cp t sn v tng lp qu tc mi, l tng lp quan tm n s pht trin ca cng nghip v thng nghip.

Bcn t cho trit hc ca mnh nhim v tm kim con ng nhn thc su sc gii t nhin. ng c bit cao vai tr ca tri thc. ng ni: Tri thc l sc mnh m thiu n, con ngi khng th chim lnh c ca ci ca gii t nhin.

ng ph phn phng php trit hc ca cc nh t tng trung c ch bit ngi rt ra s thng thi ca mnh t chnh bn thn mnh, mun thay th vic nghin cu gii t nhin v nhng quy lut ca n bng nhng lun im tru tng, bng vic rt ra kt qu ring t nhng kt lun chung chung, khng tnh n s tn ti thc t ca chng. ng gi phng php y ca h l phng php "con nhn".

Bcn cng ph phn phng php nghin cu ca cc nh kinh nghim ch ngha. ng v h nh nhng con kin tha mi, khng bit ch bin, khng hiu g c.

Trit hc ca Bcn t nn mng cho s pht trin ca ch ngha duy vt siu hnh, my mc th k XVII - XVIII Ty u.

Tmt Hpx (1588 - 1679) l nh trit hc duy vt Anh ni ting, ngi k tc v h thng ha trit hc ca Bcn. ng l ngi sng to ra h thng u tin ca ch ngha duy vt siu hnh trong lch s trit hc. Ch ngha duy vt trong trit hc ca ng c mt hnh thc ph hp vi c trng v yu cu ca khoa hc t nhin thi .

Nhn chung quan nim ca Hpx v con ngi nh mt c th sng cng mang tnh siu hnh r rt. Di con mt ca ng, tri tim con ngi ch nh l xo, dy thn kinh l nhng si ch, cn khp xng l cc bnh xe lm cho c th chuyn ng.

Rn cct (1596 - 1654) l nh trit hc v khoa hc ni ting ngi Php. ng c cc nh kinh in ca ch ngha Mc nh gi l mt trong nhng ngi sng lp nn khoa hc v trit hc ca mt thi i mi chng li tn gio, chng li ch ngha kinh vin, xy dng nn mt t duy mi c th gip cho vic nghin cu khoa hc.

Khi gii quyt vn c bn ca trit hc, cct ng trn lp trng nh nguyn lun (thuyt v hai ngun gc). ng tha nhn c hai thc th vt cht v tinh thn tn ti c lp vi nhau. ng c gng ng trn c ch ngha duy vt v ch ngha duy tm gii quyt vn mi quan h gia vt cht v tinh thn, gia tn ti v t duy, song cui cng ri vo ch ngha duy tm, v ng tha nhn rng hai thc th vt cht v tinh thn tuy c lp nhng u ph thuc vo thc th th ba, do thc th th ba quyt nh, l Thng .

cct u tranh chng li trit hc kinh vin thi trung c, ph nhn uy quyn ca nh th v tn gio. ng mun sng to mt phng php khoa hc mi nhm cao sc mnh l tng ca con ngi, em l tnh khoa hc thay th cho nim tin tn gio m qung. Theo ng, nghi ng l im xut pht ca phng php khoa

31

hc. Nghi ng c th gip con ngi trnh c nhng kin thin lch, xc nh c chn l. cct nhn mnh rng, d anh nghi ng mi ci nhng khng th nghi ng rng anh ang nghi ng. V ng i n mt kt lun ni ting: "Ti suy ngh vy ti tn ti".

im tin b ca lun im trn l ph nhn mt cch tuyt i tt c nhng ci g m ngi ta m tn. Trong lun im cng th hin ch ngha duy l, v ng nhn mnh s suy ngh, t duy. ng cho rng khng phi cm gic, m t duy mi chng minh c s tn ti ca ch th. V t duy r rng, mch lc l tiu chun ca chn l.

Nhng lun im "Ti suy ngh vy ti tn ti" cng bc l ch ngha duy tm ch quan ca cct, v ng ly t tng, ly s suy ngh ca ch th lm khi im ca s tn ti.

Xpinda (1632 - 1677) nh trit hc H Lan ni ting, nh duy vt v v thn, nh t tng ca tng lp dn ch t sn.

Trong lnh vc trit hc, ni chung Xpinda c gng khc phc nhng sai lm ca trit hc Ty u thi trung c. Khi chng li quan im nh nguyn ca cct coi qung tnh v t duy l hai thc th hon ton c lp, Xpinda l nh nht nguyn lun, khng nh rng qung tnh v t duy l hai thuc tnh ca mt thc th.

ng c quan nim duy vt v th gii. Th gii, theo Xpinda, c v vn cch thc vn ng v ng im. C nhng cch thc th gn vi th gii cc s vt ring l c qung tnh (khong cch); c nhng cch thc th gn vi th gii cc s vt ring l c thuc tnh t duy (th gii con ngi).

V tn gio, Xpinda quan nim rng, s s hi l nguyn nhn ca m tn tn gio. T tng chng gio quyn ca ng th hin ch coi vai tr chnh tr ca nh th l s lin minh ca n vi chnh quyn chuyn ch.

Nhng t tng duy vt - v thn ca Xpinda c nh hng su sc n cc nh duy vt Php th k XVIII sau ny.

Gin Lcc (1632 - 1704) nh trit hc duy vt Anh Lcc m u nhn thc lun ca mnh bng vic ph phn hc thuyt tha nhn tn ti cc t tng bm sinh ca cct v mn phi theo hc thuyt trn.

Theo ng, ton b cc tri thc, chn l u l kt qu nhn thc ca con ngi ch khng phi l bm sinh.

T vic ph phn hc thuyt tha nhn cc t tng bm sinh, Lcc a ra nguyn l tabula rasa (tm bng sch); "Linh hn chng ta khi mi sinh ra, c th ni nh mt t giy trng, khng c mt k hiu hay nim no c"1.

1. Sd, t.1, tr. 188.

32

Theo tinh thn duy vt ca nguyn l tabula rasa, Lcc khng nh: "Mi tri thc u da trn kinh nghim, v suy cho cng u xut pht t "2.

Gioocgi Bccli (1684 - 1753) nh trit hc duy tm, v linh mc ngi Anh. Trit hc ca ng cha y t tng thn b, i lp vi ch ngha duy vt v ch ngha v thn. ng da vo quan im ca cc nh duy danh lun thi trung c khng nh rng, khi nim v vt cht khng tn ti khch quan, m ch tn ti nhng vt c th, ring r; s tranh ci v khi nim vt cht l hon ton v ch, khi nim ch l ci tn gi thun ty m thi. ng a ra mt mnh trit hc ni ting "vt th trong th gii quanh ta l s phc hp ca cm gic". Ni tm li, theo Bccli, mi vt ch tn ti trong chng mc m ngi ta cm bit c chng. ng tuyn b: tn ti c ngha l c cm bit.

Trit hc ca Bccli (nh Lnin nhn xt trong tc phm Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn) l mu mc v l mt trong nhng ngun gc ca cc l thuyt trit hc t sn duy tm ch quan cui th k XIX, u th k XX.

avt Hium (1711 - 1766) nh trit hc, nh lch s, nh kinh t hc ngi Anh. ng l ngi sng lp nhng nguyn tc c bn ca thuyt khng th bit chu u thi cn i.

L lun nhn thc ca Hium xy dng trn c s kt qu ci bin ch ngha duy tm ch quan ca Bccli theo tinh thn ca thuyt khng th bit v hin tng lun (mt hc thuyt trit hc cho rng con ngi, ch nhn bit c hin tng b ngoi ca s vt, m khng th xm nhp c vo bn cht ca chng, tch ri hin tng v bn cht).

Trung tm trong l lun nhn thc ca Hium l hc thuyt v tnh nhn qu. ng gii quyt vn mi lin h nhn qu theo lp trng thuyt khng th bit. ng cho rng s tn ti ca cc mi lin h ny l khng th chng minh c, bi v, ci m ngi ta cho l kt qu th li khng th cha ng trong ci nguyn nhn, v mt lgc khng th rt kt qu t nguyn nhn, kt qu khng ging nguyn nhn. Ni cch khc, theo Hium, tnh nhn qu khng phi l mt quy lut ca t nhin m ch l thi quen tm l.

3. Ch ngha duy vt Php th k XVIII

X hi Php na cui th k XVIII cha ng nhng mu thun su sc. Giai cp phong kin Php ng u l vua Lu-i XVI thu tm vo tay mnh nhng quyn lc v hn. Ch da x hi ca nh vua l cc ng cp c quyn v chim s t trong dn c: qu tc v tng l. i sng ca i a s nhn dn lao ng, trc ht l nng dn ht sc khn kh, nn i do mt ma honh hnh, nhng cuc ni dy ca nng dn chng ch phong kin xy ra thng xuyn. Tt c ci l nguyn nhn kinh t - x hi ca cuc Cch mng t sn Php (1789 - 1794). V cc nh duy vt Php th k XVIII l

2. Sd, t.1, tr. 128.

33

nhng ngi chun b v mt t tng cho cuc cch mng v chnh tr si ng .

Th k XVIII Php, vi nhng c im kinh t - x hi, chnh tr ca n cng ng thi to nhng tin cho s ra i ca nhng t tng trit hc v t tng vn ha ni chung.

Trit hc thi k ny c gi l trit hc nh sng vi cc i biu xut sc l La Metri (1709 - 1751), ir (1713-1784), Hnbch (1729-1789), Henvtiuyt (1715-1771), Vnte (1694-1778)...

Nhng tc gi ca "Bch khoa ton th" (1751-1780) do ir lnh o (vi s tham gia ca nhiu nh trit hc trn y cng nhiu nh khoa hc t nhin ni ting) l nhng ngi i tin phong v mt t tng ca Cch mng t sn Php 1789.

V mt trit hc, cc nh duy vt Php, ni bt l ir, Henvtiuyt v Hnbch, gp phn quan trng vo vic pht trin trit hc duy vt v v thn th k XVIII.

Trong vic gii quyt vn c bn ca trit hc, cc nh duy vt Php tha nhn vt cht, gii t nhin l ci c trc, thc l ci c sau. Vt cht, theo cc nh duy vt Php, tn ti vnh vin, khng do ai sng to ra v cng khng th tiu dit c, khng th bin i vt cht thnh h v, cng khng th to nn vt cht t h v. Bc b nh nguyn lun ca cact, cc nh duy vt Php cho rng s phong ph, a dng ca s vt, hin tng ch l nhng hnh thc khc nhau ca tn ti vt cht do cc phn t cu thnh. Vt cht l mt thc th duy nht, nguyn nhn tn ti ca vt cht nm ngay trong bn thn n. Khng gian, thi gian l nhng thuc tnh c bn ca vt cht. Theo h, vn ng biu hin hot tnh ca vt cht v gn lin vi vt cht. Nh vn ng m gii t nhin lun lun chuyn ng t trng thi ny sang trng thi khc.

Tnh nht nguyn ca ch ngha duy vt lm cho cc nh duy vt Php th k XVIII th hin mnh m ch ngha v thn. Tuy nhin, h cng cha thy c rng thc khng ch l sn phm ca dng vt cht c t chc cao l b c con ngi, m cn l sn phm ca s pht trin x hi. H c gng khc phc hn ch ca ch ngha duy vt th k XVIII, song vn khng thot khi tnh cht siu hnh v c gii trong quan nim v vt cht v vn ng; vn ng vn ch c hiu mt cch c gii. V, cng nh cc nh duy vt trc kia, cc nh duy vt Php th k XVIII vn cha thot khi duy tm trong vic gii quyt nhng vn x hi.

4. Trit hc c in c th k XVIII - na u th k XIX

Trit hc c in c ra i v pht trin trong nhng iu kin ca ch chuyn ch Nh nc Ph. Song, thi k cui th k XVIII cuc Cch mng t sn Php (1789) nh hng mnh n nc Ph, v Hghen l mt ngi tn dng cuc cch mng . ng thi x hi Ph lc ny vi nhng iu kin kinh t - x hi c bit lm ny sinh h t tng c tnh cht tiu t sn, tho hip. Tt c ci to nn nt ring ca trit hc c in c.

c trng nhng hc thuyt duy tm ca trit hc c in c l: khi phc li

34

truyn thng php bin chng; bc chuyn t ch ngha duy tm ch quan, tin nghim ca Cant n ch ngha duy tm khch quan ca Hghen; ph phn php siu hnh truyn thng "l tnh"; ch n vn trit hc lch s.

Cant, Hghen, Phoibc l nhng i biu ln ca trit hc c in c ng vai tr quan trng trong s pht trin trit hc vo cui th k XVIII v na u th k XIX gp phn lm cho trit hc c in c tr thnh mt tin l lun trc tip cho s ra i ca trit hc Mc. a) Imanuen Cant (1724 - 1804)

Nt ni bt trong trit hc ca Cant l trnh by nhng quan nim bin chng ca mnh v gii t nhin. Trong tc phm Lch s t nhin ph thng v l thuyt bu tri ng nu gi thuyt c gi tr v s hnh thnh ca v tr bng cc cn lc v kt t ca cc khi tinh vn. Cant cng a ra mt lun sau ny c khoa hc chng minh v nh hng ln xung ca thu triu do lc hp dn gia tri t v mt trng gy ra nh hng ti tri t, lm cho vng xoay ca tri t quanh trc ca n mi ngy mt chm li. ngghen nh gi nhng phng on ca Cant l s cng ph vo quan im siu hnh (k c trong trit hc v khoa hc).

Trit hc Cant l trit hc nh nguyn. Mt mt ng tha nhn s tn ti ca th gii cc "vt t n" bn ngoi con ngi. Th gii c th tc ng ti cc gic quan ca chng ta. im ny, Cant l nh duy vt. Nhng mt khc th gii cc vt th quanh ta m ta thy c li khng lin quan g n ci gi l "th gii vt t n", chng ch l "cc hin tng... ph hp vi ci cm gic v ci tri thc do l tnh ca ta to ra. Nhng cc cm gic v tri thc khng cung cp cho ta hiu bit g v "th gii vt t n". Ni cch khc, theo Cant nhn thc con ngi ch bit c hin tng b ngoi m khng xm nhp c vo bn cht ch thc ca s vt, khng phn xt c g v s vt nh chng t thn tn ti. Nh vy trong lnh vc nhn thc lun, Cant l mt i biu tiu biu ca thuyt "khng th bit" (mc d c khc vi thuyt "khng th bit" ca Hium). Nhn thc lun ca Cant c tnh cht duy tm l s phn ng i vi ch ngha duy vt Php, l s khi phc Thng . ng ni rng, trong nhn thc cn hn ch phm vi ca l tnh dnh cho c tin.

Khi nhn xt v tnh khng nht qun mu thun trong trit hc ca Cant, Lnin ni rng, trit hc l s dung ho ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm, thit lp s tho hip gia hai ch ngha , kt hp hai khuynh hng trit hc khc nhau v i lp nhau trong mt h thng duy nht. b) Giocgi Vinhem Phrirch Hghen (1770 - 1831)

Hghen nh bin chng, ng thi l nh trit hc duy tm khch quan. Trit hc ca ng y mu thun. Nu phng php bin chng ca ng l ht nhn hp l, cha ng t tng thin ti v s pht trin, th h thng trit hc duy tm ca ng ph nhn tnh cht khch quan ca nhng nguyn nhn bn trong, vn c ca s pht trin ca t nhin v x hi. ng cho rng khi nguyn ca th gii khng phi l vt cht m l "

35

nim tuyt i" hay "tinh thn th gii". Tnh phong ph, a dng ca th gii hin thc l kt qu ca s vn ng v sng to ca nim tuyt i. nim tuyt i tn ti vnh vin. " nim tuyt i", theo nhn xt ca Lnin, ch l mt cch ni theo ng vng, mt cch ni khc v Thng m thi.

Hghen c cng trong vic ph phn t duy siu hnh v ng l ngi u tin trnh by ton b gii t nhin, lch s v t duy di dng mt qu trnh, ngha l trong s vn ng, bin i v pht trin khng ngng. ng thi trong khun kh ca h thng trit hc duy tm ca mnh. Hghen khng ch trnh by cc phm tr nh cht, lng, ph nh, mu thun... m cn ni n c cc quy lut nh "lng i dn n cht i v ngc li", "ph nh ca ph nh", v quy lut mu thun. Nhng tt c nhng ci ch l quy lut vn ng v pht trin ca bn thn t duy, ca nim tuyt i.

Trong cc quan im x hi, Hghen ng trn lp trng ca ch ngha svanh, cao dn tc c, mit th cc dn tc khc, coi nc c l "hin thn ca tinh thn v tr mi". Ch Nh nc Ph ng thi c Hghen xem n nh nh cao ca s pht trin nh nc v php lut.

Tm li, h thng trit hc ca Hghen (gm ba b phn chnh: lgc hc, trit hc v t nhin, trit hc v tinh thn) l mt h thng duy tm, m thc cht ca n "l ch ly ci tm l lm im xut pht, t ci tm l suy ra gii t nhin" (Lnin). H thng trit hc duy tm cng vi cc quan im chnh tr phn ng ca Hghen c cc nh l lun t sn k tha v pht trin di cc hnh thc khc nhau. Trong thi i quc ch ngha, ch ngha "Hghen mi" tr thnh xu th in hnh ca trit hc t sn v l mt b phn ca h t tng phtxt.

Tuy nhin, php bin chng ca Hghen mu thun vi h thng trit hc duy tm ca ng v tr thnh mt trong nhng ngun gc l lun ca trit hc mcxt. c) Ltvch Phoibc (1804 - 1872)

Phoibc nh duy vt ch ngha kit xut thi k trc Mc, i biu ni ting ca trit hc c in c, nh t tng ca giai cp t sn dn ch c. Phoibc c cng ln trong vic ph phn ch ngha duy tm ca Hghen cng nh ch ngha duy tm v tn gio ni chung, khi phc v tr xng ng ca trit hc duy vt.

Khi chng li lun im duy tm ca Hghen coi gii t nhin l "tn ti khc" ca tinh thn, Phoibc chng minh th gii l vt cht, gii t nhin tn ti ngoi con ngi khng ph thuc vo thc con ngi, l c s sinh sng ca con ngi. Gii t nhin khng do ai sng to ra, n tn ti, vn ng nh nhng c s bn trong n.

Trit hc ca Phoibc mang tnh cht nhn bn. N chng li nh nguyn lun v s tch ri gia tinh thn v th xc, ng coi thc tinh thn cng l mt thuc tnh c bit ca vt cht c t chc cao l c ngi. T cho php khng nh mi quan h

36

khng kht gia tn ti v t duy.

Mt tch cc trong trit hc nhn bn ca Phoibc cn th hin ch ng u tranh chng cc quan nim tn gio chnh thng ca o Thin cha, c bit quan nim v Thng . Tri vi cc quan nim truyn thng ca tn gio v thn hc cho rng Thng to ra con ngi, ng khng nh, chnh con ngi sng to ra Thng . Khc vi Hghen ni n s tha ha ca nim tuyt i, Phoibc ni n s tha ha ca bn cht con ngi vo Thng . ng lp lun rng, bn cht t nhin ca con ngi l mun hng ti ci chn, ci thin, ngha l hng ti nhng ci g p nht trong mt hnh tng p nht v con ngi, nhng trong thc t nhng ci con ngi khng t c nn gi gm tt c c mun ca mnh vo hnh tng Thng . T Phoibc i n ph nhn mi th tn gio v thn hc v mt v Thng siu nhin, ng ngoi, sng to ra con ngi, chi phi cuc sng con ngi.

Trit hc ca Phoibc cng bc l nhng hn ch. Chng hn, khi ng i hi trit hc mi - trit hc nhn bn, phi gn lin vi t nhin th ng thi ng lun trn lp trng ca ch ngha t nhin xem xt mi hin tng thuc v con ngi v x hi. Con ngi, theo quan nim ca Phoibc l con ngi tru tng, phi x hi, mang nhng thuc tnh sinh hc bm sinh. Trit hc nhn bn ca Phoibc, do , cng cha ng nhng yu t ca ch ngha duy tm. ng ni rng, bn tnh con ngi l tnh yu; tn gio cng l mt tnh yu. Do vy, khi thay th cho th tn gio tn sng mt v thng siu nhin cn xy dng mt th tn gio mi ph hp vi tnh yu ca con ngi.

Trong cuc u tranh chng ch ngha duy tm ca Hghen, Phoibc khng bit rt ra t ci "ht nhn hp l", m vt b lun c php bin chng ca Hghen.

Mc d cn nhng hn ch, trit hc ca Phoibc vn c ngha to ln trong lch s trit hc v tr thnh mt trong nhng ngun gc l lun quan trng ca trit hc Mc. Nhn nh v nn trit hc c in c

Trit hc c in c l mt giai on lch s tng i ngn nhng n to ra nhng thnh qu k diu trong lch s trit hc. Thnh qu ln nht ca n l nhng t tng bin chng t ti trnh mt h thng l lun - iu m php bin chng thi c i Hy Lp cha c th t ti v ch ngha duy vt th k XVII - XVIII Ty u cng khng c kh nng to ra.

Tuy nhin, hn ch ln nht ca trit hc c in c l tnh cht duy tm, nht l duy tm khch quan ca Hghen, cn ch ngha duy vt ca Phoibc th xt v thc cht khng vt qua c nhng hn ch ca ch ngha duy vt th k XVII - XVIII Ty u.

Trit hc c in c c trit hc Mc k tha mt cch c ph phn v nng ln trnh mi ca ch ngha duy vt hin i.

37

C. Lch s t tng trit hc Vit Nam(*)

Lch s t tng trit hc Vit Nam l mt b mn khoa hc va mi ra i, ang i hi nhng s tm ti v khm ph mi, nhng khi qut mi. Di y bc u nu ln mt s ni dung c bn.

I- Nhng ni dung th hin lp trng duy vt v duy tm

Cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trong lch s t tng Vit Nam thi k phong kin thuc mt hnh thi c bit. khng thnh trn tuyn, khng tri ra trn khp mi vn . Ch ngha duy tm kt hp vi tn gio l th gii quan chung, bao trm; cn ch ngha duy vt v quan im v thn ch xut hin trn tng vn , tng im c th. Cuc u tranh khng c s cn sc. Ch ngha duy vt v quan im v thn chng li ch ngha duy tm v tn gio ch l yu t chng chi vi h thng, kinh nghim kho st chng chi vi l lun c b th. l s mu thun trong bn thn th gii quan ca mt "trng phi", thm ch trong mi nh t tng. X hi v khoa hc t nhin km pht trin l nguyn nhn ca tnh trng trn.

Lp trng duy vt hoc duy tm trong lch s t tng Vit Nam th hin trong vic gii quyt mi quan h gia tm v vt, gia linh hn v th xc, gia l v kh... Lp trng cn th hin trong vic gii thch nguyn nhn v ngun gc to nn nhng s kin c bn ca t nc, x hi v con ngi, nh an nguy ca quc gia dn tc, tr lon ca x hi, hng vong ca cc triu i, vn s mnh v bn tnh con ngi, vn o tri v o ngi, v.v.. Ta c th tm thy cc lp trng trong cc cun sch s, cc bi th "Thut hoi", "Ngn ch" cc cun sch din gii v tc phm kinh in Nho, Pht, Lo, cc bi co, ch, chiu, biu, v.v..

Ch ngha duy tm trong lch s t tng Vit Nam d l khch quan hay ch quan, u mang nng mu sc tn gio. N c ngun gc "Tam gio" v tn ngng dn gian c truyn.

"Thin mnh" (mnh tri) l iu thng c nhc ti trong lch s. Nhng ngi duy tm cho rng, tri sinh ra con ngi v vn vt, mi ngi c mt mnh gi l mnh tri, con ngi phi s v phi lm theo mnh tri. H thng nhc li cu ni ca Khng T: "Ngi qun t c ba iu s: s mnh tri, s i nhn v s li ni ca ng thnh (Lun ng). Nhng k thng tr phng Bc thng vin vo quan im mnh tri ca nh Nho tin hnh xm lc: "Nc nh s mnh tri th nc ln" (Mnh T). Tng lp thng tr trong nc cng thng nhn danh mnh tri n p, trng pht, dng tri bin h cho s thng tr ca mnh. H nu ln ci gi l "im tri" lm mt vic no ca triu nh, ni ra ci gi l "ng thin mnh" tr v.

Khc vi ch ngha duy tm coi s mnh c tnh cht khch quan ca nh Nho, ch ngha duy tm ch quan Pht gio li c quan nim v "nghip" v "kip". Nhng ngi

(*) Phn ny s dng ca Gio trnh trit hc Mc - Lnin do Hi ng Trung ng Ch o bin son gio trnh quc gia cc b mn khoa hc Mc - Lnin, t tng H Ch Minh bin son.

38

theo o Pht cho rng, s mnh con ngi khng phi l do tri gy nn, m l do mnh lm ra, do "nghip" v "kip" c bn thn to ra t qu kh. H cho rng, con ngi c hai phn: linh hn (thc) v th xc. Th xc th mt i nhng linh hn cn mi, linh hn sng qua cc kip khc nhau trong cc th xc khc nhau, mi kip l kt qu ca kip trc v l nguyn nhn ca kip sau, c nh th to thnh chui nghip v cng tn cho mi ngi. Nu ln quan im ny cng khng phi ngoi mc ch an i con ngi, khuyn h chu ng, hoc tu nhn tch c c hnh phc kip sau.

Nh vy, ch ngha duy tm tn gio cc loi u bin h cho s thng tr, coi thng nng lc ca con ngi v ch p ln nguyn vng ca con ngi. Chng khng th khng gp s chng i ca nhng ngi duy vt, nhng lc lng tin b x hi. Nhng ngi ny tuy cha bc b c tn gc ch ngha duy tm v tn gio nhng i ch c trn tng lun im ca chng.

i lp vi quan im "mnh tri" c tnh cht thn b ca ch ngha duy tm l mt s gii thch khc v tri v mnh tri. C ngi cho tri nh l mt lc lng t nhin bn ngoi con ngi; c ngi cho tri ch l "chnh l", l l phi, cho l tri l lng dn, cho vn tri c lc b, lc thi, cho mnh tri khng thng, lc th ny lc th khc... C ngi phn lp tri vi ngi, tch ngi ra khi tri v bin ngi thnh mt lc lng i lp vi tri. , mc thp l cho con ngi c th xut pht t mnh mu tnh s vic ca mnh nhng cha m bo c hon ton kt qu cng vic: "mu s ti nhn, thnh s ti thin". V mc cao l cho con ngi c th thng c tri, sc con ngi c th lm thay i s mnh ca tri. "Xa nay nhn nh thng thin cng nhiu" (Truyn Kiu ca Nguyn Du). Tt c nhng s gii thch , t nhiu u lm mt tnh cht trang nghim v nh mnh ca tri, t nhiu u lm lu m vai tr ca ch ngha duy tm tn gio.

i li vi quan im "mnh tri" cn c quan im v "thi", quan im cho "thi" i lp vi "mnh", ch trng theo "thi" ch khng theo "mnh". ng Dung ni: "Thi n th ngi cu c v anh hng tht thnh cng d, cn vn qua i th ngi anh hng nut hn nhiu" (Thi lai iu thnh cng d, vn kh anh hng m hn a). Nguyn Tri ni: "iu ng qu ngi qun t l hiu thi thng bin m thi", "iu ng qu ngi qun t l bit thi thng bin, lng sc x mnh". Ng Th Nhm ni: "Gp thi th, th thi phi th". y khng cn bng dng ca mnh, khng cn s m nh ca ch mt ng tri c nhn cch.

Trong s nhng quan im chng i mnh tri ca nh Nho, "bo ng" ca nh Pht, "m kh" ca nh o, th mnh hn c, bc trc hn c l quan im ca qun chng nhn dn. Bng s quan st hng ngy, bng kinh nghim cuc sng v quan im thc t, qun chng nhn dn phn ng li cc quan im duy tm bng kinh nghim ca mnh. Nu ch ngha duy tm cho ngi no c lm vua l do mnh tri th qun chng nhn dn nu ln lun im "c lm vua, thua lm gic"; nu ch ngha duy tm cho con ngi ta c s truyn kip v giu sang hoc ngho hn l "con vua th

39

li lm vua, con si cha li qut l a", th qun chng nhn dn p li: "Bao gi dn ni can qua, con vua tht th li ra qut cha"; nu Pht gio nu ln thuyt "qu bo", cho rng lm thin th c phc, lm c th phi ha, th qun chng nhn dn nu ln "n trm n cp thnh Pht, thnh tin, i cha i chin bn thn bt toi"; nu o gio cho m m, t ct l ngun gc ho phc dng gian, th qun chng nhn dn nu ln: "Hn t m bit ni nng, th thy a l hm rng khng cn". H khng c l lun, ch nu ln s thc, mt s thc m trong cuc sng bt c ai cng c ln bt gp, nhng do quan im duy tm chi phi m khng dm tha nhn. V th, s thc c nu ra lm cnh tnh nhng ngi khc, c tnh chin u r rt, t ra cng lm ngi ta phi ngm li v hoi nghi vi cc lun im ca ch ngha duy tm tn gio.

Trong sut ngn nm ca ch phong kin Vit Nam, t nc khng pht trin, khoa hc t nhin khng c iu kin ra i; v th, cc vn u tranh trn vi ni dung quen thuc c lp i lp li. Ch ngha duy tm t a ra c nhng iu mi m theo pht trin ca lch s, ch ngha duy vt cng khng tin trin c g nhiu. S u tranh ca ch ngha duy vt v ch ngha duy tm cha t ti trnh su sc v ton din.

II- Nhng ni dung ca t tng yu nc Vit Nam

C th ni, s pht trin t tng yu nc l si ch ca lch s t tng Vit Nam. iu c ct ngha bi nc Vit Nam tn ti v pht trin trong iu kin u tranh chng s bnh trng v xm lc ca phong kin phng Bc cng cc quc khc. T tng l ci phn nh tn ti c sn sinh ra v pht trin trong iu kin phc v cho s u tranh sng cn . iu cng cho thy tnh c th ca lch s t tng trit hc Vit Nam khng nhng th hin trong nhng h thng l lun bn ngoi m ngi Vit Nam tip thu c v Vit ha m cn th hin trong vic nhn thc v quy lut gi nc v dng nc.

Yu nc l mt truyn thng ln ca dn tc. Nhng yu nc c th l mt ch, mt tm l, mt tnh cm x hi, ng thi cng c th l nhng l lun. Vi t cch l mt b phn ca lch s t tng trit hc Vit Nam, t tng yu nc phi c xt trn bnh din l lun, m y l l lun v dn tc c lp v quc gia c ch quyn, v chin lc v sch lc chin thng k th, v nhn thc v vn dng quy lut ca cuc chin tranh gi nc, tc l nhng vn l lun ln lm c s cho ch ngha yu nc.

Ni dung ca t tng yu nc Vit Nam c th xt trn cc phng din: Nhng nhn thc v dn tc v dn tc c lp, nhng quan nim v Nh nc ca mt quc gia c lp ngang hng vi phng Bc, nhng nhn thc v ngun gc v ng lc ca cuc chin tranh cu nc v gi nc.

1. Nhng nhn thc v dn tc v dn tc c lp

Nh bt c mt cng ng ngi no pht trin trong lch s, cng ng ngi

40

Vit u tin cng hnh thnh t mt th tc, tip th tc ny lin kt vi cc th tc khc c quan h v huyt duyn v a l m tr thnh b lc ri lin minh b lc, v pht trin ln thnh b tc ri dn tc. Cng ng ngi Vit c hnh thnh sm trong lch s, c tn l Vit; phn bit vi nhiu tc Vit min Nam Trung Quc, n c gi l Lc Vit. bo m tnh n nh ca cng ng mnh, nhiu nh t tng trong lch s ni ti s cn thit phi gi nhng nt ring ca n so vi ngi Ng (ngi Trung Quc) v ngi Lo.

Nh bt c mt khu vc no trn th gii trong lch s, cc cng ng ngi sng trong u phi u tranh vi nhau tn ti. Trong cuc u tranh mnh c yu thua c cng ng th ln ln v tr thnh b ch; c cng ng th vn duy tr c thc th ca mnh; v cng c khng t cng ng tan r hoc b tiu dit. Trong bi cnh , cng ng ngi Vit vn duy tr c. V duy tr c h phi u tranh thng xuyn vi cc cng ng khc n xm ln, nht l u tranh chng li cng ng ngi Hn ln hn, mnh hn n thn tnh. thc v dn tc v dn tc c lp ca ngi Vit hnh thnh nn trong hon cnh nh th.

Nhn thc v dn tc v dn tc c lp ca ngi Vit l mt qu trnh. N bt ngun t cuc chin u ca h t v v pht trin ln cng vi cc cuc chin u . Vn t ra thng xuyn cho ngi Vit l phi lm th no chng minh c cng ng ngi Vit khc vi cng ng ngi Hn v ngang hng vi cng ng ngi Hn. Lc u cc nh t tng nu ln rng, Lc Vit v pha sao Dc, sao Chn (cc sao v phng Nam), khc vi Hoa H v pha sao Bc u (sao ca phng Bc), nn hai tc ngi phi c lp vi nhau. Tip n h chng minh rng tc Vit pha Nam Ng Lnh; ri t lnh vc thin vn, a l, h nhn ra s thc lch s l "Ni sng nc Nam th vua nc Nam tr v". T tng nu ln thnh nh phn ca sch tri (quan im ca L Thng Kit) chng t tnh cht hin nhin khng th bc b c ca s ring bit Vit, Hn.

Trn lnh vc nhn thc l lun, s bc bch ca cuc u tranh chng ngoi xm buc cc nh t tng phi c s i su hn, khi qut cao hn, ton din hn v khi cng ng tc Vit. Nguyn Tri l ngi thc hin c s mnh ny. Trong cc bc th gi qun Minh v nht l trong tc phm i co bnh Ng, Nguyn Tri chng minh rng, cng ng tc Vit c cc yu t: Vn hin, lnh th, phong tc, lch s, nhn ti, nn n l mt cng ng ngi c b dy lch s ngang hng vi cng ng ngi ca phng Bc, khng th ph thuc vo phng Bc. Nhn thc ca Nguyn Tri nu ln c cc yu t cn thit lm nn mt dn tc, t c s l lun cho s c lp ca mt dn tc.

L lun trn ca Nguyn Tri t ti nh cao ca quan nim v dn tc v dn tc c lp di thi k phong kin Vit Nam. N to nn sc mnh cho cng ng tc Vit trong cuc u tranh chng qun Minh xm lc u th k XV v c cc giai on lch s sau ny. Nhng khi Php xm lc Vit Nam, l lun trn t ra bt lc. Phi hn na th k sau, vo nhng nm 20 ca th k XX, H Ch Minh mi tm ra

41

c l lun cu nc mi v Ngi lm cho khi nim dn tc v dn tc c lp c sc thi mi ngang tm thi i mi.

2. Nhng quan nim v nh nc ca mt quc gia c lp v ngang hng vi phng Bc

Vit Nam trc v sau khi ginh c c lp dn tc t tay phong kin phng Bc, phm tr dn tc nm trong h t tng ca giai cp phong kin, gn vi tnh cht v a v, vi ch x hi ca giai cp phong kin. Ch x hi nh l hnh thc c kt cc yu t cu thnh dn tc v l iu kin thc thi quyn dn tc.

Trc khi ngi Hn n, tc Vit c Nh nc Vn Lang v u Lc ca mnh. Ngi Hn n, Nh nc u Lc b tiu dit, lnh th ca tc Vit bin thnh mt b phn ca tc Hn. Ngi Vit u tranh chng li s thng tr ca ngi Hn cng c ngha l u tranh ginh quyn t chc ra nh nc ring ca mnh, ch ring ca mnh. Quyn xy dng nh nc ring, ch ring l mc tiu hng u ca cc cuc u tranh ginh c lp dn tc.

Xy dng nh nc trong lc by gi khng th khng tnh ti cc yu t: quc hiu, quc , hiu, nin hiu,... Lm sao cc danh hiu va th hin c s c lp ca dn tc, va cho thy s bn vng, s pht trin v s ngang hng vi phng Bc. Cc triu i c lp ca Vit Nam u ch p ng nhng yu cu trn. Chnh v vy m sau khi qut sch l thng tr phng Bc, L B t b lun cc tn gi m h p t cho nc ta, nh: "Giao Ch", "Giao Chu", "Nam Giao", "Lnh Nam", v.v. nhng tn gn lin vi s ph thuc vo phng Bc, v t tn nc l Vn Xun. Tip n nh inh gi l i C Vit, nh L gi l i Vit... Tn hiu ca ngi ng u trong nc cng c chuyn t Vng sang chng t s c lp v ngang hng vi hong phng Bc, nh t Trng Vng n L Nam , t Triu Vit Vng n Mai Hc , inh Tin Hong... Kinh cng c chuyn t C Loa n Hoa L, ri t Hoa L n Thng Long c c ni "Trung tm b ci t nc... v tr gia bn phng, mun vt phong ph tt ti... ch t hp ca bn phng" (Chiu di ca L Cng Un), ni xng ng l kinh ca mt nc pht trin. Nh vy l u thi k c lp, Vit Nam - mt quc gia dn tc phong kin v mt chnh th t quc hiu, hiu, n nin hiu, kinh , v.v. u c nhn thc y v mi tn gi l mt t th ca s c lp, t ch, t cng.

3. Nhng nhn thc v ngun gc v s ng lc ca cuc chin tranh cu nc v gi nc

L lun v dn tc c lp v quc gia c ch quyn l mt v kh quan trng trong tay lc lng khng chin, song bn thn n khng lm nn chin thng. K th c mt i qun ng o v hng mnh hn mnh gp nhiu ln, mun thng c n cn phi c nhng hiu bit khc. Trong c nhng vn bc bch cn phi gii p nh: Lm th no ng vin c sc mnh ca ton dn? Lm th no thy c thc cht mi quan h gia ch v ta? chuyn yu thnh mnh, ly t ch

42

nhiu phi lm g? thy c nhng bc pht trin tt yu ca cuc chin phi lm th no?... Ngha l nhng vn v mt khoa hc v mt ngh thut ca cuc chin tranh gi nc phi c hnh thnh v pht trin.

Cc nh ch o cuc chin tranh gi nc trong lch s dn tc u thy s cn thit phi c mt l lun c khi qut ln t thc t chin u. H tm nguyn nhn ca nhng thnh cng v tht bi. H c kt kinh nghim thnh l lun, h em hiu bit ca mt ngi truyn b cho nhiu ngi. V sau khi thng li hon ton, h u tin hnh vic tng kt nhn nhn s vic qua cho r v c thm c s i ph v sau. Khng phi ngu nhin m h c nhng kin trng hp. Hon cnh khc nhau, thi im khc nhau, k th khc nhau, tng quan lc lng cng khc nhau nhng h li i n nhng nhn nh nh nhau. Khng phi l ngi sau bt chc ting ni ca ngi trc, m trc hay sau u l ting ni ca thc tin, ca chn l. Nhng ting ni ging nhau y phi chng l nhng quy lut c rt ra t nhng cuc chin u trng k dng nc v gi nc ca dn tc.

Phi coi trng sc mnh ca cng ng l iu u tin rt ra c ca cc nh t tng. Cng ng ngi Vit l mt thc th x hi hnh thnh trong lch s v c cng c bi nhng thnh vin ca n thc c rng h cng mt ging ni, cng mt lnh th, cng mt sinh hot v cng mt vn mnh. Cng ng s yu t nu nhng thnh vin khng c g gn b vi nhau, v ngc li n s tr thnh mt sc mnh nu n c c kt vi nhau, v c iu kin c kt vi nhau. Cc nh ch o cuc chin tranh lc by gi hiu c iu . H thy con ngi ta c quyn li th mi c trch nhim, c phn ca mnh trong tp th th mi gn b vi tp th, c quan h tt th mi ng lng. H nhn mnh yu t pht huy sc mnh ca cng ng. Trn Quc Tun yu cu: "Trn di mt lng, lng dn khng chia", v "Vua ti ng lng, anh em ho mc, nc nh gp sc gic t b bt", "c thu phc c qun lnh mt lng nh cha con th mi dng c". Nguyn Tri ni: "Tht qun ru ho nc, di trn u mt d cha con". T tng ny n thi cn i, c cc nh t tng nu ln l, c "hp sc", "hp qun" th mi c sc mnh. V n thi k hin i, H Ch Minh nu ln thnh nguyn l: "on kt, on kt i on kt - Thnh cng, thnh cng i thnh cng".

cao sc mnh ca cng ng, cc nh t tng lm mt vic ph hp vi yu cu gii quyt mu thun gia nhn dn ta v bn xm lc l mu thun ch yu lc by gi. Pha ta c gii quyt c mu thun ni b, c on kt mt lng, c tr thnh mt sc mnh hng hu th mi c iu kin chuyn ha c cc mt i lp ca mu thun ch ta, mi c th bin k ch t mnh sang yu v ta t yu sang mnh, mi tiu dit c k th. l thc tp th trong iu kin lc by gi.

Phi coi trng vai tr ca nhn dn l mt t tng ln trong thc dn tc cc nh t tng. Xoay quanh vn dn ny, tng c nhng quan nim tiu cc. Khng T cho dn l ngi sai khin. Mnh T cho dn l ngi b ngi tr v phi

43

nui ngi. D nhin ngay trong hng ng khng chin ca dn tc cng c ngi mit th dn, nh Trn Khnh D l mt tng lnh i Trn ni: "Tng l chim ng, qun dn l con vt, em con vt m nui chim ng th c g l l". Thng Hong Trn Minh Tng th dt khot khng tha nhn v tr ng c ca dn nn ni: "Bn gia n d c cht cng cng khng c d vo quan tc ca triu nh".

Nhng trong lch s t tng ca dn tc phi tnh ti cc quan im tch cc i vi dn. L Cng Un ni: "Trn vng mnh tri di theo dn, thy thun tin th thay i". L Pht M ni: "Nu trm h m no , th ta lm sao khng c". Ni ln c nhng iu l do trong s nghip chung, h xc ng v vic lm cao c ca dn thy c vai tr to ln ca dn. Trn Khm (Trn Nhn Tng) ni: "Ngy thng th c th v hai bn, n khi Nh nc hon nn th ch c bn y (tc gia n) i theo thi". Nguyn Tri ni: "Ch thuyn l dn m lt thuyn cng l dn". L Thng Kit ni: "o lm ch dn ct nui dn". Nguyn Tri ni: "Vic nhn ngha ct yn dn". n H Ch Minh, thi i ngy nay, th quan nim v dn c pht trin n mt trnh cao hn v mang mt cht mi. Li ni tuy khc nhau, nhng h u l nhng ngi yu nc nhit thnh, u thy cn phi nu ln trch nhim i vi dn, phi bi dng sc dn.

T tng l c s cho ng li, t tng nhn ngha, cho i sch nhn hu, cho nhng bin php nhm hn ch mu thun giai cp trong x hi v tin ti mt s thnh vng no .

Thy c vai tr ca dn v nu ln c mt s yu cu dn ch ca dn i vi cc nh t tng trn khng phi l chuyn ngu nhin. Lp trng phong kin v c im cuc sng hn ch nhn quan ca h. Nhng l nhng nh yu nc ln, ng nh cao ca phong tro yu nc lc by gi, h thy c yu cu phi c kt cng ng, pht huy sc mnh ca dn tc nn vt qua c nhng hn ch giai cp vn c ca mnh.

Nhng iu trnh by trn cho thy c mt t tng yu nc Vit Nam khc bit vi t tng yu nc ca cc dn tc khc. N c c kt bng xng mu v bng tr tu trong trng k lch s ca cc cuc u tranh cu nc, dng nc v gi nc.

III- Nhng quan nim v o lm ngi

Mt trong nhng vn c cc nh t tng Vit Nam trong lch s c bit quan tm l "o" (c khi gi l "o tri", "o ngi"). H phi quan tm n "o" bi n l c s t tng hnh ng chnh tr, i nhn x th. Trong ba o truyn thng: Nho, Pht, Lo - Trang, th sau thi k L - Trn, ngi ta hng v o Nho trc ht.

Nho gio vi cc nguyn l chnh tr v o c ca n p ng c cc yu cu ng thi. Do , k s u chn con ng ca o Nho v lun cao o lm ngi ca Nho.

44

Cng u l la chn o Nho nhng mi ngi mt khc. Cc nguyn l th c sn trong cc tc phm kinh in nhng h c s la chn khc nhau v gii thch khc nhau. Cc nh yu nc v nhn o ch ngha nh Nguyn Tri, Nguyn Bnh Khim, Ng Th Nhm... th thng pht huy nhng khi nim no ca nh Nho c sc din t c ni dung yu nc, yu dn, yu con ngi v tin nng lc con ngi. Cc nh Nho khc th ch ch trng cc khi nim, cc nguyn l ni ln tnh cht tn ti trt t v ng cp khc nghit trong Nho gio. Do vy, cng u l nh Nho nhng gia h c nhng lp trng trit hc v chnh tr khc nhau, thm ch i lp nhau.

Khi vo i, cc nh t tng Nho hc u khng nh o Nho, u ly o Nho lm l tng sng ca mnh. Nhng cuc sng khin h khng th kin tr mt mnh o Nho. Bi l khi bc ra khi lnh vc chnh tr, khi phi gii quyt cc vn sng - cht, may - ri, phc - ha, thng - bin, nhng vn gn vi cuc sng i thng ca mi ngi th o Nho khng p ng c. y Pht gio li c sc hp dn. Ngi ta tm n o Pht, ly Pht gio lm ch da tinh thn. V khi tht th trn ng danh li, h li tm n o Lo - Trang c nim an i v c t do, t ti. Th gii quan Nho - Pht - Lo thng l th gii quan chung ca h. V vy, trong quan nim v o, ngoi o Nho ra, cn bao hm c Pht v Lo - Trang.

Khi thc dn Php xm lc nc ta "o" c xem nh quc hn, quc tu, c bin thnh biu tng ca truyn thng yu nc, thng ni. Yu "o" c xem l yu nc, v o m chin u, m hy sinh. c bit bao tm gng t v o, tc l hy sinh bo v c lp cho t nc. Nhng v "o" l th gii quan c, khng gip hiu c xu th ca thi i, khng hiu r c k th ca dn tc, khng ch ra c con ng hu hiu cu nc, v vy lc by gi yu "o" bao nhiu th cng ngm ngi by nhiu. Vn t ra cho thi k ny l phi c mt "o" khc ngang tm vi thi i. l mt trong nhng iu kin ch ngha Mc - Lnin du nhp vo Vit Nam.

* * *

Nhng thnh tu t c v lch s t tng trit hc ca dn tc l cng lao ca cc nh lnh o t nc, ca cc nh l lun trong lch s. H vt qua bao nhiu kh khn v hn ch ca thi i v ca bn thn xy dng nn l lun sc bn cho t nc mnh, nht l trong lnh vc u tranh cho c lp dn tc v ch quyn quc gia. Nhng khch quan m ni, l lun cn c nhiu hn ch. N khng ch trng vn nhn thc lun v phng php t duy l nhng vn quan trng ca trit hc. N khng dm tri vi kinh in ca thnh hin, khng bit ly thc tin t nc kim nghim chn l, khng bit ly vic xy dng l lun cho mnh lm mc tiu phn u; v th, khng to ra c nhng nh trit hc v nhng trng phi trit hc ring bit.

Ngy nay, chng ta c trang b trit hc Mc -Lnin - mt trit hc khoa hc v cch mng ca loi ngi, nh nhiu vn thc tin ca t nc c nhn thc trn bnh din l lun, v lch s t tng trit hc ca dn tc Vit Nam c

45

iu kin chuyn sang mt bc ngot mi.

46

Chng III

S ra i v pht trin ca trit hc Mc - Lnin

I- Nhng iu kin lch s ca s ra i trit hc Mc 1. iu kin kinh t - x hi

a) S cng c v pht trin ca phng thc sn xut t bn ch ngha trong iu kin cch mng cng nghip

Trit hc Mc ra i vo nhng nm 40 ca th k XIX. S pht trin rt mnh m ca lc lng sn xut do tc ng ca cuc cch mng cng nghip, lm cho phng thc sn xut t bn ch ngha c cng c vng chc l c im ni bt trong i sng kinh t - x hi nhng nc ch yu ca chu u. Nc Anh hon thnh cuc cch mng cng nghip v tr thnh cng quc cng nghip ln nht. Php, cuc cch mng cng nghip ang i vo giai on hon thnh. Cuc cch mng cng nghip cng lm cho nn sn xut x hi c c pht trin mnh ngay trong lng x hi phong kin. Nhn nh v s pht trin mnh m ca lc lng sn xut nh vy, C.Mc v Ph. ngghen vit: "Giai cp t sn, trong qu trnh thng tr giai cp cha y mt th k, to ra nhng lc lng sn xut nhiu hn v s hn lc lng sn xut ca tt c cc th h trc kia gp li"1.

S pht trin mnh m lc lng sn xut lm cho quan h sn xut t bn ch ngha c cng c, phng thc sn xut t bn ch ngha pht trin mnh m trn c s vt cht - k thut ca chnh mnh, do th hin r tnh hn hn ca n so vi phng thc sn xut phong kin.

Mt khc, s pht trin ca ch ngha t bn lm cho nhng mu thun x hi cng thm gay gt v bc l ngy cng r rt. Ca ci x hi tng ln nhng chng nhng l tng v bnh ng x hi m cuc cch mng t tng nu ra khng thc hin c m bt cng x hi li tng thm, i khng x hi thm su sc, nhng xung t gia v sn v t sn tr thnh nhng cuc u tranh giai cp.

b) S xut hin ca giai cp v sn trn v i lch s vi tnh cch mt lc lng chnh tr - x hi c lp

Giai cp v sn v giai cp t sn ra i v ln ln cng vi s hnh thnh v pht trin ca phng thc sn xut t bn ch ngha trong lng ch phong kin. Giai cp v sn cng i theo giai cp t sn trong cuc u tranh lt ch phong kin.

1. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.4, tr. 603.

47

Phn IKhi lc v trit hc v lch s trit hcChng IKhi lc v Trit hcI- Trit hc l g ?1. Trit hc v i tng ca trit hca\) Khi ni?m "Tri?t h?c"b\) ?i tu?ng c?a tri?t h?c

2. Vn c bn ca trit hc

II- Chc nng th gii quan ca trit hc1. Trit hc - ht nhn l lun ca th gii quan2. Ch ngha duy vt, ch ngha duy tm v thuyt khng th a\) Ch? nghia duy v?t v ch? nghia duy b\) Thuy?t khng th? bi?t

III- Siu hnh v bin chng1. S i lp gia phng php siu hnh v phng php bina\) Phuong php siu hnhb\) Phuong php bi?n ch?ng

2. Cc giai on pht trin c bn ca php bin chng3. Chc nng phng php lun ca trit hc

Chng IIKhi lc v lch s trit hctrc mcA. trit hc phng ngI- trit hc n c, trung i1. Hon cnh ra i trit hc v c im ca trit hc n 2. T tng trit hc ca Pht gio (Buddha)

II- Trit hc trung hoa c, trung i1. Hon cnh ra i v c im ca trit hc Trung Hoa c, 2. Mt s hc thuyt tiu biu ca trit hc Trung Hoa c, t

B. Lch s trit hc Ty u trc McI- Trit hc Hy Lp C i1. Hon cnh ra i v c im ca trit hc Hy Lp c i2. Mt s trit gia tiu biu

II- Trit hc Ty u thi Trung c1. Hon cnh ra i v c im trit hc Ty u thi trung 2. Phi duy danh v phi duy thc

III- Trit hc Ty u thi phc hng v cn i1. Trit hc Ty u thi k phc hng th k XV - XVI2. Trit hc Ty u cn i th k XVII - XVIII3. Ch ngha duy vt Php th k XVIII4. Trit hc c in c th k XVIII - na u th k XIX

C. Lch s t tng trit hc Vit Nam(*)I- Nhng ni dung th hin lp trng duy vt v duy tmII- Nhng ni dung ca t tng yu nc Vit Nam1. Nhng nhn thc v dn tc v dn tc c lp2. Nhng quan nim v nh nc ca mt quc gia c lp v n3. Nhng nhn thc v ngun gc v s ng lc ca cuc chi

Chng IIIS ra i v pht trin ca trit hc Mc - LninI- Nhng iu kin lch s ca s ra i trit hc Mc1. iu kin kinh t - x hia\) S? c?ng c? v pht tri?n c?a phuongb\) S? xu?t hi?n c?a giai c?p v s?n trc\) Th?c ti?n cch m?ng c?a giai c?p v

2. Ngun gc l lun v nhng tin khoa hc t nhina\) Ngu?n g?c l lu?nb\) Ti?n d? khoa h?c t? nhin

II- Qu trnh hnh thnh v pht trin trit hc Mc1. C.Mc, Ph.ngghen v qu trnh chuyn bin t tng ca c2. Giai on xut nhng nguyn l trit hc duy vt bin 3. Giai on Mc v ngghen b sung v pht trin l lun tr4. Thc cht v ngha cuc cch mng trong trit hc do M5. Giai on Lnin trong s pht trin trit hc Mc

Chng IVMt s tro lu trit hc phng Ty hin i1. Ch ngha thc chng2. Ch ngha hin sinh3. Ch ngha Phrt4. Ch ngha Tma mi5. Ch ngha thc dng

Phn IINhng nguyn l c bn ca trit hc Mc - LninChng VVt cht v thcI- vt cht v cc phng thc tn ti ca vt cht1. Tnh thng nht vt cht ca th gii2. Vt chta\) Lu?c kh?o cc quan di?m tru?c Mc vb\) Nguyn nhn d?n d?n s? b? t?c c?a nc) Quan di?m c?a ch? nghia duy v?t bi?n ch?ng v? v?t ch?t

3. Nhng phng thc tn ti ca vt chta) V?n d?ngb\) Khng gian, th?i gian

II- Ngun gc, bn cht v kt cu ca thc1. Ngun gc ca thca\) Ngu?n g?c t? nhinb\) Ngu?n g?c x h?i

2. Bn cht ca thc3. Kt cu ca thca\) Theo cc y?u t? h?p thnhb\) Theo chi?u su c?a n?i tm

III. ngha phng php lun ca mi quan h gia vt cht

Chng VIHai nguyn l ca php bin chng duy vtI- Nguyn l v mi lin h ph bin1. Khi nim mi lin h2. Cc tnh cht ca mi lin h3. ngha phng php lun

II- Nguyn l v s pht trin1. Khi nim pht trin2. Tnh cht ca s pht trin3. ngha phng php lun

Chng VIINhng cp phm tr c bn ca php bin chng duy vtI- Mt s vn chung v phm tr1. nh ngha phm tr v phm tr trit hc2. Bn cht ca phm tr

II- Ci ring v ci chung1. Khi nim ci ring v ci chung2. Quan h bin chng gia "ci ring" v "ci chung"3. Mt s kt lun v mt phng php lun

III- Nguyn nhn v kt qu1. Khi nim nguyn nhn v kt qu2. Quan h bin chng gia nguyn nhn v kt qua\) Nguyn nhn sinh ra k?t qu?, xu?t hb\) Nguyn nhn v k?t qu? c th? thay

3. Mt s kt lun v mt phng php lun

IV- Tt nhin v ngu nhin1. Khi nim tt nhin v ngu nhin2. Mi quan h bin chng gia tt nhin v ngu nhina\) T?t nhin v ng?u nhin d?u t?n t?b\) T?t nhin v ng?u nhin d?u t?n t?c\) T?t nhin v ng?u nhin c th? chu

3. Mt s kt lun v mt phng php lun

V- Ni dung v hnh thc1. Khi nim ni dung v hnh thc2. Mi quan h bin chng gia ni dung v hnh thca\) S? th?ng nh?t gi?a n?i dung v hnhb\) N?i dung gi? vai tr quy?t d?nh d?ic\) S? tc d?ng tr? l?i c?a hnh th?c d

3. Mt s kt lun v mt phng php lun

VI- Bn cht v hin tng1. Khi nim bn cht v hin tng2. Mi quan h bin chng gia bn cht v hin tnga\) S? th?ng nh?t gi?a b?n ch?t v hi?nb\) Tnh ch?t mu thu?n c?a s? th?ng nh

3. Mt s kt lun v mt phng php lun

VII- Kh nng v hin thc1. Khi nim kh nng v hin thc2. Mi quan h bin chng gia kh nng v hin thc3. Mt s kt lun v mt phng php lun

Chng VIIINhng quy lut c bn ca php bin chng duy vtI- Mt s vn l lun chung v quy lut1. Khi nim "quy lut"2. Phn loi quy lut

II- Quy lut chuyn ha t nhng s thay i v lng thnh 1. Khi nim cht v khi nim lnga\) Khi ni?m ch?tb\) Khi ni?m lu?ng

2. Mi quan h gia s thay i v lng v s thay i v ca) Nh?ng thay d?i v? lu?ng d?n d?n nh?ng thay d?i v? ch?tb) Nh?ng thay d?i v? ch?t d?n d?n nh?ng thay d?i v? lu?ngc\) Cc hnh th?c co b?n c?a bu?c nh?y

3. ngha phng php lun

III- Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp1. Khi nim cc mt i lp, mu thun, s thng nht v 2. Mu thun l ngun gc ca s vn ng v s pht trin3. Phn loi mu thun4. ngha phng php lun

IV- Quy lut ph nh ca ph nh1. Khi nim ph nh v ph nh bin chng2. Ni dung ca quy lut ph nh ca ph nh3. ngha phng php lun

Chng IXL lun nhn thcI- Bn cht ca nhn thc v vai tr ca thc tin i vi n1. Bn cht ca nhn thca\) Quan ni?m v? nh?n th?c c?a m?t s? trb) Quan ni?m v? b?n ch?t nh?n th?c c?a ch? nghia duy v?t bi?n ch?ng

2. Thc tin v vai tr ca thc tin i vi nhn thca\) Ph?m tr "th?c ti?n"b\) Vai tr c?a th?c ti?n d?i v?i nh?n

III- qu trnh nhn thc v cc cp ca nhn thc1. Bin chng ca qu trnh nhn thca) Tr?c quan sinh d?ngb) Tu duy tr?u tu?ngc\) M?i quan h? gi?a nh?n th?c c?m tnh

2. Cp ca qu trnh nhn thca\) Nh?n th?c kinh nghi?m v nh?n th?c b\) Nh?n th?c thng thu?ng v nh?n th?c

III- Vn chn l1. Khi nim chn l2. Cc tnh cht ca chn l

Chng XHnh thi kinh t - x hiI- X hi - b phn c th ca t nhin1. S tc ng qua li gia x hi v t nhin2. c im ca quy lut x hi3. Sn xut vt cht - c s ca s tn ti v pht trin x

II- Bin chng ca lc lng sn xut v quan h sn xut1. Khi nim phng thc sn xut, lc lng sn xut, quan a) Phuong th?c s?n xu?tb) L?c lu?ng s?n xu?tc) Quan h? s?n xu?t

2. Quy lut s ph hp ca quan h sn xut vi trnh ph

III- Bin chng ca c s h tng v kin trc thng tng1. Khi nim c s h tng v kin trc thng tnga) Co s? h? t?ngb\) Ki?n trc thu?ng t?ng

2. Quan h bin chng gia c s h tng v kin trc thnga\) Vai tr quy?t d?nh c?a co s? h? t?nb\) Tc d?ng tr? l?i c?a ki?n trc thu?

IV- Phm tr hnh thi kinh t - x hi v ngha phng ph1. Phm tr hnh thi kinh t - x hi2. ngha phng php lun ca phm tr hnh thi kinh t -a\) S? pht tri?n c?a cc hnh thi kib\) Gi tr? khoa h?c c?a h?c thuy?t hn

3. Vn dng hc thuyt hnh thi kinh t - x hi vo s ngh

Chng XIGiai cp v dn tcI- Nhng hnh thc cng ng ngi trong lch s1. Nhng hnh thc cng ng ngi trc dn tca) Th? t?cb) B? l?cc) B? t?c

2. Dn tc

II- Giai cp v u tranh giai cp1. Giai cpa\) Khi ni?m giai c?pb\) Ngu?n g?c hnh thnh giai c?pc\) K?t c?u x h?i - giai c?p

2. u tranh giai cpa\) Khi ni?m d?u tranh giai c?pb\) ?u tranh giai c?p l m?t trong nh?

III- Quan h giai cp - dn tc1. Quan im ca ch ngha Mc - Lnin2. S vn ng sng to quan h giai cp - dn tc trong t

Chng XIINh nc v cch mng x hiI- Nh nc1. Ngun gc v bn cht ca nh nca\) Ngu?n g?c c?a nh nu?cb\) B?n ch?t c?a nh nu?c

2. c trng c bn ca nh nca\) Nh nu?c qu?n l dn cu trn m?t vb\) Nh nu?c c m?t b? my quy?n l?c cc\) Nh nu?c hnh thnh h? th?ng thu?

3. Chc nng c bn ca nh nca\) Ch?c nang th?ng tr? chnh tr? c?a gb\) Ch?c nang d?i n?i v ch?c nang d?i

4. Cc kiu v hnh thc nh nc

II- Cch mng x hi1. Bn cht v vai tr ca cch mng x hia\) Khi ni?m cch m?ng x h?ib\) Nguyn nhn c?a cch m?ng x h?ic\) Vai tr c?a cch m?ng x h?id\) Tnh ch?t, l?c lu?ng v d?ng l?c c?

2. Quan h gia iu kin khch quan v nhn t ch quan tro3. Hnh thc v phng php cch mng

Chng XIII thc x hiI- Tn ti x hi v thc x hi1. Khi nim tn ti x hi v thc x hia\) Khi ni?m t?n t?i x h?ib\) Khi ni?m v k?t c?u c?a th?c xc\) Tnh giai c?p c?a th?c x h?i.

2. Bin chng gia tn ti x hi v thc x hia\) Vai tr quy?t d?nh c?a t?n t?i x hb\) Tnh d?c l?p tuong d?i c?a th?c xc\) nghia phuong php lu?n

II- Cc hnh thi thc x hi1. thc chnh tr2. thc php quyn3. thc o c4. thc khoa hc5. thc thm m6. thc tn gio

Chng XIVQuan im trit hc Mc - Lnin v con ngiI- Mt s quan im trit hc v con ngi trong lch s v 1. Mt s quan im trit hc v con ngi trong lch sa\) Quan ni?m v? con ngu?i trong tri?t hb\) Quan ni?m v? con ngu?i trong tri?t h

2. Nhng quan nim c bn ca trit hc Mc-Lnin v con nga\) Con ngu?i l m?t th?c th? th?ng nh?b\) Trong tnh hi?n th?c c?a n, b?n chc\) Con ngu?i l ch? th? v l s?n ph?

II- Quan h gia c nhn v x hi1. Khi nim c nhn v nhn cch2. Bin chng gia c nhn v x hi

III- Vai tr qun chng nhn dn v c nhn trong lch s1. Khi nim qun chng nhn dn v c nhn trong lch sa\) Khi ni?m qu?n chng nhn dnb\) Khi ni?m c nhn trong l?ch s?

2. Quan h gia qun chng nhn dn vi lnh ta\) Vai tr c?a qu?n chng nhn dnb\) Vai tr c?a lnh t?