giai thoai van hoc vn

VÙN HOÅC CÖÍ CÊÅN ÀAÅI VIÏÅT NAM

GIAI THOAÅIVÙN HOÅC VIÏÅT NAM

HOAÂNG NGOÅC PHAÁCHKIÏÌU THU HOAÅCHSûu têìm biïn soaån

(In lêìn thûá tû, coá sûãa chûäa)

NHAÂ XUÊËT BAÃN VØN HOÅCHAÂ NÖÅI - 2000

LÚÂI NHAÂ XUÊËT BAÃN

GIAI THOAÅI vùn hoåc laâ nhûäng giai thoaåi noái riïng vïìcaác nhaâ vùn, nhaâ thú, nhûäng nhên vêåt coá tïn tuöíi trong xaähöåi hoùåc àöng àaão nhûäng ngûúâi yïu thñch thú vùn vaâ saángtaác thú vùn noái chung. Nhû vêåy giai thoaåi vùn hoåc laâ möåtloaåi vùn chûúng vûâa coá tñnh chêët baác hoåc, laåi vûâa coá tñnhchêët truyïìn miïång mang trong cöët caách cuãa noá nhiïìu neátdên töåc àöåc àaáo àêìy sûác hêëp dêîn.

Nùm 1965, Nhaâ xuêët baãn Vùn hoåc àaä cho ra mù’t baånàoåc trïn miïìn Bù’c cuöën “Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam” doHoaâng Ngoåc Phaách - Kiïìu Thu Hoaåch biïn soaån vaâ TrêìnThanh Mai giúái thiïåu. Saách in lêìn àêìu vúái söë lûúång 3.600cuöën, ra àúâi chûa àûúåc bao lêu, àaä coá nhûäng yá kiïën trongvaâ ngoaâi nûúác àïì cêåp àïën viïåc cho noá àûúåc taái baãn. Ngaâynay àïí àaáp ûáng loâng mong moãi êëy, Nhaâ xuêët baãn lêìn naâycho taái baãn cuöën “Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam” vúái muåcàñch cung cêëp cho caác baån möåt taâi liïåu vùn hoåc goån nheå,xuác tñch, bao göìm nhûäng giai thoaåi choån loåc böí ñch vaâ hêëpdêîn. Cuäng vúái muåc àñch trïn, ngoaâi viïåc lûúåc ài möåt söëgiai thoaåi, chuáng töi chuã trûúng khöng in laåi phêìn giúáithiïåu àêìu saách vaâ phêìn saách baáo tham khaão.

NHAÂ XUÊËT BAÃN VAÊN HOÅC

http://ebooks.vdcmedia.com

BAÁC LAÁI ÀOÂ HAY CHÛÄ

Àúâi vua Lï Àaåi Haânh (980 - 1005) coá sû Àöî Thuêån laângûúâi hoåc röång thú hay, am hiïíu viïåc àúâi, giuáp dêåp nhaâvua coá cöng lao lúán, nhûng möîi lêìn nhaâ vua àõnh phongchûác cho thò sû àïìu khöng nhêån. Vò thïë, Lï Àaåi Haânhcaâng kñnh troång, nhaâ vua thûúâng chó goåi laâ Àöî phaáp sûchûá khöng goåi tïn thêåt.

Khoaãng nùm Thiïn Phuác thûá taám (987), vua nhaâ Töëngsai quöëc tûã giaám baác sô laâ Lyá Giaác sang sûá Viïåt Nam. VuaLï Àaåi Haânh beân sai sûá Thuêån giaã laâm ngûúâi cheâo àoâ raàoán sûá úã bïn búâ söng Saách Giang(1), Lyá Giaác vöën laâ möåttay sñnh thú khi ngöìi àoâ nhên tröng thêëy xa xa trïn mùåtnûúác coá hai con ngöîng trúâi, liïìn ngêm hai cêu thú rùçng:

Nga nga lûúäng nga nga,Ngûúäng diïån hûúáng thiïn nha

Dõch:

Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 5


(1) Saách Giang: thuöåc vuâng Nam Saách, Haãi Dûúng.

Ngöîng ngöîng hai con ngöîngChên trúâi nghïín cöí tröng.

Sû Thuêån nghe xong tay vêîn cheâo nhõp nhaâng, miïångtûúi tù’n nöëi vêìn ngêm tiïëp hai cêu cho thaânh möåt baâi tûátuyïåt:

Baåch mao phö luåc thuãyHöìng traåo baäi thanh ba. (1)

Dõch:

Löng trù’ng phúi nûúác biïëc,Soáng xanh quêåy cheâo höìng.

Thêëy möåt tay laái àoâ maâ cuäng hay chûä nhû vêåy, Lyá Giaáchïët sûác kinh ngaåc vaâ caãm phuåc.

HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 6


(1) Baâi naây nguyïn göëc úã baâi thú “Vônh nga” cuãa Laåc Tên vûúng nhaâthú àúâi Àûúâng laâm luác 10 tuöíi. Nga, nga, nga! Khuác haång hûúáng thiïn ca Baåch mao phuâ luåc thuãy, Höìng chûúãng baát thanh ba, (Nghôa tûúng tûå nhû trïn)ÚÃ àêy Lyá Giaác cuäng nhû Àöî Thuêån àïìu chó laâ ngêm laåi baâi thúcuãa Laåc Tên vûúng, chûá khöng phaãi laâ tûå saáng taác ra. Song nhûvêåy cuäng khöng haåi gò àïën yá àöì cuãa ngûúâi kïí thoaåi: “Möåt tay laáiàoâ maâ cuäng hoåc röång àïën thïë, àuã biïët nûúác Nam coá lù’m ngûúâitaâi” Xuêët xûá baâi thú xin xem Toaân Àûúâng thi cuãa Trung Hoa thûcuåc xuêët baãn. Thûúång Haãi 1960 - quyïín 79. tr.864.

Vïì sau, vua nhaâ Töëng coân sai Lyá Giaác sang sûá GiaoChêu möåt lêìn nûäa. Luác vïì, Lyá Giaác coá tùång sû Thuêån möåtbaâi thú lûu biïåt trong àoá coá hai cêu:

Thiïn ngoaåi hûäu thiïn ûng viïîn chiïëu,Khï àaâm ba tônh kiïën thiïìm thu,(Ngoaâi trúâi coân coá trúâi nïn chiïëu,Soáng lùång khe àêìm roåi maãnh thu)(1)

Sû Thuêån àûa baâi thú cho Lï Àaåi Haânh. Vua triïåu sûKhuöng Viïåt(2) vaâo giaãi thñch höå. Khuöng Viïåt noái: “Àêy laâsûá Trung Hoa toã yá kñnh troång bïå haå cuäng ngang vúái hoaângàïë cuãa öng ta”. Vua haâi loâng lù’m, liïìn sai sû Khuöng Viïåtlaâm möåt baâi ca tiïîn Lyá Giaác. Baâi ca laâm theo àiïåu “Töëngvûúng lang qui” nhû sau:

Trûúâng quang phong haão cêím phaâm trûúng,Giao voång thêìn tiïn phuåc àïë hûúngVaån truâng sún thuây thiïåp thûúng lûúngCûãu thiïn qui löå trûúâng,Nhên tònh thaãm thiïët, àöët ly thûúng.Phan luyïën sûá tònh lang,



(1) Xem toaân vùn baâi thú úã phêìn Tiïíu luêån.(2) Sû Khuöng Viïåt tïn thêåt laâ Ngö Chên Lûu, quï úã laâng Caát Lúåi,

quêån Thûúâng Laåc (chûa roä nay thuöåc núi naâo) sinh nùm 959, mêëtnùm 1041. Vua Lï Àaåi Haânh ban hiïåu laâ Khuöng Viïåt àaåi sû,phaâm caác viïåc quên quöëc troång sûå àïìu àem baân luêån vúái nhaâsû.

Nguyïån tûúng thêm yá võ Nam cûúng,

Phên minh baáo ngaä hoaâng.Dõch:

Trúâi laånh gioá töët caánh buöìm trûúng,Nguâi ngoáng ngûúâi tiïn laåi àïë hûúng.Muön truâng non nûúác soáng mïnh mang.Chñn trúâi thùm thùèm dùåm trûúâng.Nhòn cheán biïåt ly tònh thaãm thûúng.Vin xe sûá loâng vêën vûúng,Xin àem thêm yá vò Nam cûúng;Phên minh baáo thaánh hoaâng.

BÕ TROÁI VÊÎN LAÂM THÚ

Theo truyïìn thuyïët, Lyá Cöng Uêín(1) ngûúâi laâng CöíPhaáp, phuã Tûâ Sún, tónh Bù’c Ninh (nay thuöåc Haâ Bù’c) laâmöåt nhên vêåt khaá kyâ dõ.

Tûúng truyïìn öng khöng coá cha; baâ meå laâ Phaåm ThõNhên ài chúi chuâa Tiïu Sún, úã phuã Tûâ Sún, Bù’c Ninh,nùçm möång thêëy ài laåi vúái thêìn nhên röìi vïì coá thai maâ sinh



(1) Laâm vua tûâ 1005 àïën 1009.

ra öng. Nhûng coá thuyïët laåi noái Phaåm Thõ laâ möåt baâ goáachöìng àïën laâm thuï úã chuâa Cöí Phaáp, ngûúâi truå trò chuâa êëylaâ sû Lyá Khaánh Vùn “ài laåi” vúái baâ, àïën khi baâ thuå thaithò àuöíi baâ ài núi khaác. Àïën ngaây sinh àeã, baâ Phaåm Thõboåc con trong manh aáo cuä röìi mang boã ngoaâi cûãa tam quanchuâa Cöí Phaáp, Lyá Khaánh Vùn nghe tiïëng treã khoác beân ranhùåt àem vaâo nuöi vaâ àùåt tïn laâ Lyá Cöng Uêín. Bêëy giúâ coácêu ca dao coá yá chêm choåc nheå nhaâng Lyá Khaánh Vùn nhûsau:

Con ai àem boã chuâa naây,Nam mö di phêåt con thêìy, thêìy nuöi.

Cöng Uêín laâ möåt chuá beá khöi ngö, rù’n roãi vaâ rêët thöngminh, nïn àûúåc böë nuöi yïu quñ vaâ chùm soác daåy döî. LuácCöng Uêín lïn saáu tuöíi hoåc àaä tinh thöng maâ tñnh laåi haytinh nghõch. Möåt höm, nhaâ sû sai Cöng Uêín àem oaãn lïnchuâa cuáng Höå phaáp, chuá beá liïìn khoeát oaãn ùn trûúác. Àïënàïm, Höå phaáp baáo möång cho sû biïët. Saáng höm sau, sû goåiCöng Uêín lïn mù’ng. Chuá beá tûác lù’m, lïn chuâa àaánh choHöå phaáp ba cùèng tay, röìi viïët vaâo sau lûng pho tûúång mêëychûä: “Àöì tam thiïn lyá” (àaây ba ngaân dùåm). Àïm höm àoá,nhaâ sû laåi thêëy Höå phaáp àïën, mùåt óu xòu, ngoã lúâi tûâ biïåt:“Hoaâng àïë àaä àaây töi ài xa, xin coá lúâi chaâo öng”. Saáng hömsau, nhaâ sû lïn xem pho tûúång Höå phaáp thêëy sau lûng quaãcoá mêëy chûä “àöì tam thiïn lyá” thêåt. Nhaâ sû beân sai tiïíu lêëynûúác rûãa, nhûng khöng sao rûãa saåch. Sau phaãi baão Cöng



Uêín vaâo rûãa thò chuá beá chó lêëy ngoán tay xoa xoa laâ saåchngay.

Khi Uêín àaä húi lúán, Lyá Khaánh Vùn thêëy àïí úã chuâamònh khöng tiïån, beân gûãi sang chuâa Tiïu Sún nhúâ sû VaånHaånh daåy baão. Vaån Haånh laâ em ruöåt Khaánh Vùn möåt nhaâsû coá taâi vùn hoåc vaâ coá caã taâi kinh luên. ÚÃ àêy Cöng Uêínvêîn khöng àöíi tñnh nïët xûa, vêîn hoåc ñt chúi nhiïìu. Möåthöm Cöng Uêín tröën hoåc, bõ Vaån Haånh troái laåi caã àïm úãtam quan. Canh khuya muöîi àöët khöng nguã àûúåc, CöngUêín tûác caãnh ngêm böën cêu thú rùçng:

Thiïn vi khêm chêím, àõa võ chiïn,Nhêåt nguyïåt àöìng song àöëi ngaä miïnDaå thêm bêët caãm traâng thên tuác,Chó khuãng sún haâ xaä tù’c àiïn.

Dõch:Trúâi laâm maân göëi àêët laâm chiïn,Nhêåt nguyïåt cuâng ta möåt giêëc yïn.Àïm khuya chùèng daám dang chên duöîiChó súå sún haâ xaä tù’c nghiïng.

Vaån Haånh nghe thú cho laâ Cöng Uêín coá khñ tûúång àïëvûúng, rêët mûâng, tûâ àoá ra cöng daåy döî vaâ lo toan cho CöngUêín nïn nghiïåp lúán. Nhaâ sû “tuác trñ àa mûu” êëy àûa àûúåcCöng Uêín vaâo laâm quan trong triïìu. Khöng bao lêu, nhúâtaâi trñ cuãa mònh, Lyá Cöng Uêín thùng lïn àïën chûác Taã thênvïå àiïån tiïìn chó huy sûá laâ möåt àõa võ cêån thêìn cûåc to luác



bêëy giúâ. Khi Lï Long Àônh (Ngoåa triïìu) chïët (1009), nhêånthêëy loâng dên rêët oaán gheát nhaâ Lï vò nhûäng töåi aác cuãaNgoåa triïìu. Sû Vaån Haånh cuâng vúái boån Àaâo Cam Möåc beânmûu thay àöíi triïìu àaåi, tön Lyá Cöng Uêín lïn laâm vua.Nhaâ Lyá bù’t àêìu tûâ àêëy.

NAM QUÖËC SÚN HAÂ NAM ÀÏË CÛ

Lyá Thûúâng Kiïåt, ngûúâi phûúâng Thaái Hoâa, Thùng Long,sinh nùm 1036, mêët nùm 1105, laâm quan àïën Thaái uáy, laângûúâi vùn voä kiïm toaân.

Àúâi Lyá Nhên Töng (1072 - 1127), quên Töëng sang xêmlûúåc nûúác ta. Vua sai Lyá Thûúâng Kiïåt àem quên cûå àõch.

Lyá Thûúâng Kiïåt haå lïånh cho dên úã phña bù’c söng NhûNguyïåt (tûác laâ söng Cêìu ngaây nay) di cû sang phña namàïí traánh sûå khuãng böë cuãa giùåc, röìi lêåp doanh traåi úã phñanam söng àïí chöëng giûä. Quên hai bïn cêìm cûå haâng thaáng.Quên giùåc thïë maånh nhûng mêëy lêìn vûúåt söng àïìu bõàaánh lui. Tuy vêåy, quên ta cuäng dêìn dêìn nuáng thïë. Tònhtraång hïët sûác khêín cêëp.

Àïí cöí vuä quên sô, Lyá Thûúâng Kiïåt beân nghô ra möåt kïë.Öng laâm möåt baâi thú tûá tuyïåt, àang àïm sai ngûúâi bñ mêåt



vaâo àïìn thúâ thaánh Tam Giang (1) ngêm vang lïn. Baâi thúnhû sau:

Nam quöëc sún haâ Nam àïë cû,

Tiïåt nhiïn àõnh phêån taåi thiïn thû.

Nhû haâ nghõch löî lai xêm phaåm,

Nhûä àùèng haânh khan thuã baåi hû.

Dõch:

Nûúác Nam vöën cuãa vua Nam,

Saách trúâi kia àaä roä raâng àõnh phên

Giùåc cuöìng sao daám lêën xêm.

Luä bay röìi seä chuöëc phêìn baåi vong.

Thïë laâ tûâ höm sau, baâi thú àûúåc truyïìn tuång trong toaânquên, vaâ ngûúâi ngûúâi àöìn àaåi laâ thêìn àaä laâm ra baâi thú àoáàïí baáo trûúác viïåc quên giùåc têët baåi, quên ta têët thù’ng. Doàoá, loâng tin tûúãng vaâo thù’ng lúåi cuöëi cuâng àûúåc cuãng cöë.Quên sô ai nêëy hùm húã tiïën lïn phña trûúác àïí giïët giùåc.Khñ thïë àaä hùng, Lyá Thûúâng Kiïåt beân múã cuöåc tiïën cöng,



(1) Thaánh Tam Giang: hai anh em Trûúng Höìng, Trûúng Haát, tûúángcuãa Triïåu Quang Phuåc àaä tûâng giuáp Triïåu Quang Phuåc khaángchiïën chöëng giùåc Lûúng (thïë kyã thûá VI. Nhiïìu àïìn thúâ hai võ àûúåcdûång úã chöî húåp lûu ba con söng Cêìu, söng Thûúng vaâ söng LuåcNam; vò vêåy ngûúâi ta quen goåi anh em hoå Trûúng laâ thaánh TamGiang (ba söng).

àaánh cho giùåc Töëng àaåi baåi, phaãi cêìu hoâa vaâ ruát vïì nûúác.(1)

YÃ LAN PHU NHÊN

Vua Lyá Thaánh Töng (1054 - 1072), tïn thûåc laâ NhêåtTön, àaä 40 tuöíi maâ khöng coá con, nïn hïët sûác lo lù’ng choviïåc kïë võ sau naây. Theo lúâi khuyïn cuãa caác quan, vua àicêìu tûå úã chuâa Siïu Loaåi, laâng Thöí Löîi, huyïån Vùn Giang,tónh Hûng Yïn. Nghe vua àïën, dên laâng àöí xö ra àûángxem àêìy àûúâng; duy chó coá möåt ngûúâi con gaái cù’t coã, thêëykiïåu vua ài qua, vêîn cûá àûáng dûåa vaâo göëc möåt cêy lan, úãtrïn möåt caái àöìi vù’ng, chûá khöng theâm chaåy ra xem. Vuangöìi trïn kiïåu tröng thêëy lêëy laâm laå, truyïìn goåi laåi hoãi,ngûúâi con gaái ûáng àöëi tröi chaãy maåch laåc, khöng coá veã gòlaâ luöëng cuöëng súå haäi. Qua cêu chuyïån, vua Lyá hïët sûácchuá yá àïën gioång noái thanh thoaát nhû tiïëng chuöng cuãa cöta, vaâ khi vua toã lúâi khen, thò naâng móm cûúâi maâ haát möåtcêu haát nhû sau:

Ngûúâi thanh thò tiïëng cuäng thanh,



(1) Nùm 1072.

Chuöng kïu àaánh úã goác àònh cuäng kïu.

Lyá Nhêåt Tön rêët lêëy laâm vûâa loâng, àûa naâng vïì cung,phong laâ YÃ Lan phu nhên (YÃ Lan: tûåa cêy lan). Àûúåc ñtlêu, YÃ Lan phu nhên coá thai, sinh ra möåt trai khöi ngötuêën tuá: àoá laâ thaái tûã Caân Àûác, sau naây seä trúã thaânh vuaLyá Nhên Töng (1072 - 1127), möåt trong nhûäng võ vua lúáncuãa nhaâ Lyá.

CHÛÚNG DÛÚNG - HAÂM TÛÃ

Trêìn Quang Khaãi laâ con thûá vua Trêìn Thaái Töng, ngûúâilaâng Tûác Mùåc, huyïån Myä Löåc, tónh Nam Àõnh, sinh nùm1241, mêët nùm 1294. Öng laâ ngûúâi hoåc röång vaâ thöng hiïíunhiïìu thûá tiïëng, taâi kiïm vùn voä, coá cöng lúán trong viïåcphaá quên Nguyïn úã àúâi Trêìn.

Khoaãng cuöëi nùm Giaáp thên (1284), trûúác sûác têën cöngöì aåt cuãa quên xêm lûúåc nhaâ Nguyïn dûúái quyïìn töíng chóhuy cuãa Thoaát Hoan, quên ta thua liïn tiïëp trêån naây àïëntrêån khaác, cuöëi cuâng phaãi boã kinh àö Thùng Long cho giùåcchiïëm àoáng. Tiïët chïë thöëng lônh toaân quên laâ Hûng ÀaåoVûúng Trêìn Quöëc Tuêën àûa vua chaåy vïì Thanh Hoáa, vaâsù’p xïëp viïåc khaáng chiïën chöëng ngoaåi xêm.



Muâa xuên nùm sau, ÊËt dêåu (1285), àaåo quên Nguyïn doToa Àö thöëng lônh ài àûúâng Chiïm Thaânh tiïën ra àõnhàaánh chiïëm àêët Nghïå An, nhûng àûúåc thûúång tûúáng TrêìnQuang Khaãi chöëng giûä rêët vûäng, Toa Àö khöng àaánh nöíi,laåi thïm lûúng thûåc ngaây möåt caån dêìn, Toa Àö beân baânvúái Ö Maä Nhi dêîn quên xuöëng thuyïìn vûúåt bïí ra Bù’c àïíhúåp binh vúái Thoaát Hoan. Àûúåc tin êëy, Trêìn Quang Khaãiphi baáo ra Thanh Hoáa cho Trêìn Hûng Àaåo biïët. Hûng Àaåoliïìn sai Chiïu vùn vûúng Trêìn Nhêåt Duêåt àem quên raàoán àûúâng àaánh Toa Àö úã vuâng Haãi Dûúng vaâ cho TrêìnQuang Khaãi mang möåt àaåo quên thûá hai keáo thùèng raThùng Long, chúâ luác naâo Trêìn Nhêåt Duêåt diïåt xong quênToa Àö thò cuâng húåp binh àaánh uáp Thùng Long.

Quaã nhiïn thaáng tû nùm êëy (ÊËt dêåu) quên Trêìn NhêåtDuêåt gùåp àoaân chiïën thuyïìn cuãa Toa Àö úã bïën Haâm Tûã(thuöåc huyïån Àöng An, tónh Hûng Yïn). Quên ta àaánh rêëthùng, Toa Àö tûã trêån, Ö Maä Nhi tröën lïn möåt chiïëc thuyïìncon chaåy thoaát.

Trêìn Quang Khaãi àûúåc tin àaåi thù’ng, liïìn chia quênmöåt mùåt àaánh chiïën thuyïìn cuãa Thoaát Hoan úã bïën ChûúngDûúng, mùåt khaác böí vêy Thùng Long vaâ giaãi phoáng àûúåckinh àö. Quên Thoaát Hoan chaåy tröëi chïët sang àûúåc söngHöìng vaâ cöë giûä àêët Kinh Bù’c (Bù’c Ninh).

Trêìn Quang Khaãi keáo quên vaâo thaânh múã tiïåc khaoquên. Giûäa luác cêët cheán vui veã, caác tûúáng sô àïì nghõ



thûúång tûúáng ngêm möåt baâi thú. Trêìn Quang Khaãi taybûng cheán rûúåu, ûáng khêíu ngêm rùçng:

Àoaåt saáo Chûúng Dûúng àöå,Cêìm höì Haâm Tûã quan.Thaái bònh tu nöî lûåc,Vaån cöí thûã giang san.

Dõch:Chûúng Dûúng cûúáp giaáo giùåc,Haâm Tûã bù’t quên thuâ.Thaái bònh nïn gù’ng sûác,Non nûúác vêîn nghòn thu.

TRAÅNG NGUYÏN VÏÌ HOÅC LÏÎ

Nguyïîn Hiïìn quï úã laâng Haâ Dûúng, huyïån ThûúångNguyïn, tónh Nam Àõnh, àöî thuã khoa nùm Bñnh Ngoå(1246) àúâi Trêìn Thaái Töng, àïën nùm sau thi àònh àöî traångnguyïn.

Hiïìn vöën thöng minh, luác saáu, baãy tuöíi theo hoåc möåtnhaâ sû úã chuâa laâng, möîi ngaây sû cho hoåc hai mûúi trangsaách, Hiïìn chó àoåc qua laâ thuöåc. Nùm mûúâi möåt tuöíi Hiïìnàaä nöíi tiïëng laâ thêìn àöìng. Luác àöî traång múái mûúâi hai tuöíi.



Khi vaâo ra mù’t vua, vua thêëy beá loù’t choù’t maâ ùn noái laåihaâm höì, chûa coá pheáp tù’c gò caã, beân bù’t vïì hoåc lïî ba nùmröìi seä böí duång laâm quan.

Traång vïì àûúåc ñt lêu thò coá sûá nhaâ Nguyïn sang, sûá àûara möåt baâi thú nguä ngön àïí thûã nhên taâi nûúác Nam:

Lûúäng nhêåt bònh àêìu nhêåt,Tûá sún àiïn àaão sún.

Lûúäng vûúng tranh nhêët quöëc,

Tûá khêíu tung hoaânh gian.

Nghôa laâ:

Hai mùåt trúâi, mùåt trúâi bùçng àêìu,

Böën traái nuái, traái nuái àiïn àaão.Hai öng vua tranh nhau möåt nûúác,

Böën caái miïång úã trong khoaãng doåc ngang.

Thêåt laâ kyâ quùåc, caã triïìu àònh àïìu chõu, khöng ai hiïíura sao caã. Coá ngûúâi têu vua thûã cho múâi traång Hiïìn àïënhoãi xem. Vua àaânh phaãi y lúâi.

Khi sûá nhaâ vua túái laâng traång, gùåp möåt thùçng beá àangàuâa nghõch úã àêìu laâng liïìn hoãi thùm vaâo nhaâ Hiïìn, nhûngthùçng beá cûá laâm thinh chùèng noái chùèng rùçng. Sûá bûåc mònhlaåi nhên thêëy thùçng beá coá veã ngöå nghônh, beân àoåc möåt cêurùçng:

- Tûå laâ chûä, cêët giùçng àêìu, tûã laâ con, con ai con êëy?



Thùçng beá thêëy sûá trïu choåc bêëy giúâ múái chõu múã miïång;nhûng khöng phaãi àïí troã nhaâ Hiïìn maâ àïí àöëi laåi nhû sau:

- Vu laâ chûng, boã ngang lûng, àinh laâ àûáa, àûáa naâo àûáanaây?

Àöëi xong chaåy biïën. Nghe cêu àöëi xûúåc maâ taâi tònh, sûáàoaán chù’c àoá laâ traång Hiïìn, liïìn theo huát vaâo nhaâ. Túáisên, thêëy traång àang àûáng trong bïëp, sûá laåi àoåc trïu möåtcêu nûäa:

- Ngö vùn quên tûã viïën baâo truâ, haâ tu mõ taáo?(Ta nghe ngûúâi quên tûã thûúâng laánh xa núi bïëp nuác, sao

laåi ài nõnh öng bïëp?)

Nhûng traång àêu chõu leáp, biïån baåch ngay:- Ngaä baãn hûäu quan cû àónh naåi, khaã taåm àiïìu canh!

(Ta vöën laâ chûác quan vaâo haâng tïí tûúáng, nhûng haäy taåmnïm canh!) (1)

Sûá triïìu àònh khêm phuåc vö cuâng, liïìn múâi ngay traångvïì kinh àïí hoãi baâi thú kia.

Song múâi maäi maâ traång cuäng chùèng ài, noái rùçng:

- “Trûúác vua baão ta khöng biïët lïî pheáp, nay chñnh nhaâvua cuäng khöng biïët lïî pheáp!” Thò ra trong luác vöåi vaâng sûá



(1) Àiïìu canh: nïm canh, coá nghôa boáng laâ laâm tïí tûúáng, do cêu cuãavua Cao Tön nhaâ Thûúng noái vúái Phoá Duyïåt, luác cûã Duyïåt laâm tïítûúáng.

àaä quïn caã nghi thûác. Sau phaãi mang xe ngûåa, nghitrûúång àïën àoán thêåt long troång, traång múái chõu ài cho.

Túái triïìu, vua àem baâi thú nguä ngön cuãa sûá nhaâ Nguyïnra hoãi. Traång Hiïìn liïëc mù’t qua röìi giaãng rùçng àoá laâ chûäàiïìn. Thò ra baâi thú êëy phaãi hiïíu laâ:

Hai nhêåt bùçng àêìu àïí soáng haâng,Böën sún xaáo löån doåc cuâng ngang.Hai vûúng nghiïng ngûãa lo tranh nûúác,Böën khêíu liïìn nhau gheáp vûäng vaâng.

Luác bêëy giúâ vua quan múái vúä nheä, caã triïìu àònh ai cuängphuåc traång, vaâ khi àûa cêu traã lúâi laåi cho sûá nhaâ Nguyïn,sûá cuäng hoaãng höìn khöng coân daám lïn mùåt nûäa.

TO ÀÊÌU MAÂ DAÅI

Höìi múái lïn baãy tuöíi, traång Hiïìn thûúâng hay chúi nùånàêët vúái boån treã con.

Möåt lêìn traång nùån con voi àêët, röìi lêëy böën con cua àïívaâo böën chên, lêëy àóa laâm voâi, lêëy bûúám laâm tai thaânh ravoi àêët maâ cuäng cûã àöång àûúåc, khiïën boån treã vui thñch reohoâ êìm ô. Chúåt möåt öng quan ài qua àûáng laåi xem vaâ hoãi



chuyïån Hiïìn. Thêëy Hiïìn kheáo leáo laåi laáu lónh, öng quanliïìn àoåc búän möåt cêu:

Àöìng tûã nguä luåc nhên, vö nhû nhô xaão!Nghôa laâ:

Boån treã nùm saáu àûáa, khöng àûáa naâo kheáo bùçng maây.

Traång thêëy vêåy, hoãi öng quan rùçng: “Trûúác hïët xin öngcho biïët öng laâm chûác quan gò?”. Quan noái: “Ta laâ quanthaái thuá ùn lûúng hai ngaân höåc”. Thêëy quan coá yá khoekhoang, Hiïìn liïìn àoåc rùçng:

Thaái thuá nhõ thiïn thaåch, maåc nhûúåc cöng...

Nghôa laâ:

Quan thaái thuá ùn lûúng hai ngaân höåc, chùèng ai... bùçng öng.

Quan cûúâi baão: “Àöëi coân thiïëu möåt chûä!” Hiïìn naâi chotiïìn röìi seä àöëi nöët. Quan cho tiïìn xong, Hiïìn liïìn böí sungrùçng:

Thaái thuá nhõ thiïn thaåch, maåc nhûúåccöng liïm

Nghôa laâ:

Quan thaái thuá ùn lûúng hai ngaân höåc, chùèng ai liïm bùçng öng.

Quan chõu laâ gioãi, nhûng vui miïång hoãi thïm:- Thïë nïëu ta khöng cho tiïìn, thò chuá àöëi chûä gò?



Hiïìn traã lúâi:- Khoá gò? Nïëu öng khöng cho tiïìn thò töi chó viïåc àiïìn

chûä “tham” vaâo thöi.Quan biïët thùçng beá laáu caá, àaânh phaãi boã ài khöng daám

trïu choåc gò nûäa, keão laåi mang tiïëng “to àêìu maâ daåi”!

NÖÎI OAN CUÃA NHAÂ SÛ

Huyïìn Quang tön giaã tïn thûåc laâ Lyá Àaåo Taái, quï úãlaâng Vaån Taãi, huyïån Gia Àõnh (Gia Bònh), tónh Bù’c Ninhsinh nùm 1254, mêët nùm 1334. Nùm 19 tuöíi, àöî khoa tamgiaáo àúâi vua Trêìn Thaánh Töng (1). Nùm 1317 sû Phaáp Loaluác sù’p lêm chung àem yá baát cuãa Àiïìu ngûå giaác hoaâng(tûác Trêìn Nhên Töng) àaä truyïìn cho mònh maâ truyïìn laåicho Lyá Àaåo Taái. Tûâ àoá Lyá àûúåc goåi laâ Huyïìn Quang töngiaã, vïì tu úã nuái Yïn Tûã vaâ trúã thaânh võ töí thûá ba cuãa phaáiTruác Lêm (töí thûá nhêët laâ Trêìn Nhên Töng, töí thûá hai laâPhaáp Loa). Lyá laâ ngûúâi hay chûä coá tiïëng; vua Anh Töng àaä



(1) Tûúng truyïìn sû nhaâ ngheâo, luác chûa thaânh àaåt hoãi con gaái laângchaã ai theâm gaã. Àïën khi sû àöî traång, caác nhaâ quyïìn quyá múáitranh nhau gaã con gaái cho. Àúâi sau coá cêu haát: Khoá khùn thòchùèng ai nhòn; Àïën khi àöî traång chñn nghòn nhên duyïn.

tûâng khen: “Phaâm nhûäng vùn tûâ àaä qua tay Tön giaã thòmöåt chûä cuäng khöng thïí búát, möåt chûä cuäng khöng thïíthïm”.

Möåt lêìn, muöën thûã àûác àöå cuãa nhaâ sû, vua sai choån möåtcung nûä tïn laâ Nguyïîn Thõ Àiïím Bñch, nhan sù’c tuyïåt vúâi,laåi coá taâi thú phuá, cho àïën thùm sû vaâ nhúâ sû xem laåi möåttêåp thú vùn. Vua dùån hïî laâm cho sû àöång tònh àûúåc, thòphaãi naâi xin lêëy möåt laång vaâng àïí vïì laâm tin, vò trûúác àoávua coá tùång sû ba laång vaâng.

Àiïím Bñch laâ möåt ngûúâi con gaái àeåp ngûúâi xêëu nïët, gianngoan thêm àöåc. Thõ àïën nuái Yïn Tûã, gùåp möåt àïm HuyïìnQuang maãi ngêm thú túái khuya chûa nguã, liïìn loåt vaâophoâng, giúã troâ trïu gheåo. Nhûng Huyïìn Quang cûå tuyïåt,theát mù’ng àuöíi ra. Saáng höm sau, Àiïím Bñch laåi lêåp mûukhaác: Thõ vaâo laåy luåc khoác loác vúái nhaâ sû, noái höm qua súãdô liïìu lônh nhû vêåy, vò thõ àang lêm vaâo möåt tònh traångrêët nguy cêëp: böë thõ mù’c oan sù’p bõ xûã tûã, nïëu khöng coába laång vaâng àuát loát cho quan àïí giaãm aán xuöëng, thò seä bõhaânh hònh; nïn thõ phaãi tñnh kïë vuång daåi laâ hiïën thên choTön giaã àïí coá dõp kïí roä sûå tònh sau. Huyïìn Quang nghexong, thûúng tònh, liïìn múã traáp lêëy caã ba laång vaâng vuaàaä cho mònh maâ seä khöng bao giúâ duâng àïën, àûa cho ÀiïímBñch.

Àûúåc vaâng röìi, Àiïím Bñch hñ hûãng trúã vïì kinh àö, têurùçng: “Tön giaã khöng phaãi laâ ngûúâi töët. Tiïëng àaåo àûác xûa



nay cuãa Tön giaã, chùèng qua laâ ngoa truyïìn. Bùçng chûánglaâ àêy!” Röìi thõ chòa ba laång vaâng cuãa Huyïìn Quang (tûáclaâ cuãa vua) cho vua xem. Àiïím Bñch noái thïm:

“Thiïëp àïën thò thêëy Huyïìn Quang tiïëp àoán niïìm núãkhaác thûúâng. Tön giaã múâi cuâng ùn cúm cuâng uöëng rûúåu.Àïën töëi múâi cuâng xem trùng, ngêm thú. Tön àaä laâm tùångthiïëp möåt baâi thú nhû sau:

Vùçng vùåc trùng mai aánh nûúácHiu hiu gioá truác ngêm sïnh

Ngûúâi hoâa tûúi töët, caãnh hoâa àeåp,

Mêu Thñch Ca naâo thuá hûäu tònh.

Röìi Tön giaã múâi thiïëp vaâo phoâng riïng. Àïën saáng thòcho thiïëp ba laång vaâng naây vaâ dùån thiïëp phaãi hïët sûác giûäkñn"

Vua Anh Töng laâ ngûúâi noáng tñnh, nghe chuyïån, nhònvaâng, laåi thêëy baâi thú àêìy gioång phong tònh, laã lúi vaâ coáveã baáng böí Phêåt giaáo nhû vêåy, tûác thò nöíi giêån àuâng àuâng,xuöëng lïånh àuöíi Huyïìn Quang ra khoãi chuâa. Àûúåc tinnhên dên àõa phûúng nhao nhao phaãn àöëi. Vò chñnh nhêndên àõa phûúng àaä thêëu roä nöîi oan cuãa sû.

Bêëy giúâ ngûúâi ta coá cêu haát:

Duâ maâ taát caån Bònh ThanRûãa laâm sao saåch tiïëng oan cho thêìy?



Söë laâ àïm höm Àiïím Bñch vïì Yïn Tûã, möåt baâ meå tronglaâng, nhên con öëm nùång, àõnh àïën goä cûãa chuâa xin sûthuöëc uöëng, nhû dên laâng xûa nay vêîn laâm àöëi vúái Töngiaã: vûâa vaâo àïën núi thò nghe trong buöìng sû coá tiïëng noáixùéng, baâ meå khöng daám vaâo nûäa, maâ àûáng nuáp nghe thòra sû Huyïìn Quang àang cûå tuyïåt thaái àöå khïu gúåi cuãamöåt aã con gaái rêët àeåp. Cuöëi cuâng, baâ thêëy sû giêån quaá,chöåp lêëy giaá göî àïí àeân neám vaâo ngûúâi cö aã, dêìu xöëi vaâoloang löí caã chiïëc yïëm... Thêëy vêåy, baâ àaânh ài vïì, vaâ saánghöm sau, àem cêu chuyïån luác àïm kïí cho têët caã dên laângàïìu biïët. Ai nêëy àïìu thaán phuåc àûác àöå cuãa Tön giaã. Naynhên dên nghe chuyïån Tön giaã bõ àuöíi ra khoãi chuâa thòrêët bêët bònh, liïìn phaái möåt àoaân lïn ngay kinh àö xin baáiyïët nhaâ vua àïí trònh baây sûå thûåc. Ài àêìu laâ baâ meå coá conöëm. Nghe xong sûå viïåc, vua Trêìn Anh Töng cho tra hoãi laåiÀiïím Bñch. Ngûúâi ta tòm laåi àûúåc caã chiïëc yïëm lêëm àêìydêìu cuãa thõ.

Vua vûâa giêån Àiïím Bñch vûâa thûúng Huyïìn Quang, lêåptûác thên haânh vïì nuái Yïn Tûã xin löîi Tön giaã vaâ phong cholaâm quöëc sû, coân thõ Bñch thò vua giao cho triïìu àònh xûãtöåi giaão giam hêåu(1). Sau àoá tra hoãi kyä, thò ra baâi thú kiachñnh laâ Àiïím Bñch àaä saáng taác ra àïí vu khöëng HuyïìnQuang.



(1) Töåi thù’t cöí nhûng coân àûúåc giam àïí chúâ xeát laåi.

NGÛÅA ÀAÁ LÊËM BUÂN

Vua Trêìn Nhên Töng tïn thûåc laâ Trêìn Khêm, quï úãlaâng Tûác Mùåc, huyïån Myä Löåc, Nam Àõnh; sinh nùm 1258,mêët nùm 1308, laâm vua àûúåc 14 nùm röìi ài tu úã nuái YïnTûã, khai saáng ra phaái Truác Lêm trong Phêåt giaáo ViïåtNam. Nhaâ vua saáng taác khaá nhiïìu thú vùn.

Sau khi àaåi thù’ng trêån Baåch Àùçng nùm 1288 vaâ kïëtthuác veã vang cöng cuöåc khaáng chiïën chöëng quên xêm lûúåcnhaâ Nguyïn, Trêìn Hûng Àaåo rûúác vua Nhên Töng cuângThûúång hoaâng Thaánh Töng vïì Thùng Long. Vua múã tiïåckhao thûúãng tûúáng sô, vaâ truyïìn cho dên chuáng múã höåi vuichúi ba ngaây àïm, goåi laâ “Thaái bònh diïn yïën”.

Tûúng truyïìn rùçng trong mêëy höm àoá, ngûúâi ta thêëy úãchên caác con ngûåa àaá taåc ra àïí chêìu hêìu trûúác caác miïëu,àiïån àïìu coá dñnh buân. Ngûúâi ta cho rùçng chñnh caác ngûåaàaá vaâ muön vêåt vö tri cuãa àêët nûúác àïìu coá tham gia àaánhgiùåc. Viïåc àïën tai vua Trêìn Nhên Töng. Nhên luác vuimûâng, vua liïìn ûáng khêíu ngêm hai cêu thú rùçng:

Xaä tù’c lûúäng höìi lao thaåch maä,Sún haâ thiïn cöí àiïån kim êu.



Dõch:

Xaä tù’c hai phen bon ngûåa àaá;

Non söng nghòn thuúã vûäng êu vaâng.

HOA SEN TRONG GIÏËNG NGOÅC

Maåc Àônh Chi, tûå laâ Tiïët Phu, ngûúâi laâng Luäng Àöång,huyïån Chñ Linh, tónh Haãi Dûúng, söëng vaâo khoaãng àêìu thïëkyã XIV, khöng roä nùm sinh vaâ mêët.

Tuåc truyïìn laâng öng coá möåt goâ àêët lúán, vöën laâ khu lùngtêím àaä lêu àúâi, cêy cöëi moåc um tuâm, rêåm raåp thaânh rûâng,hûúu, khó rêët nhiïìu. Möåt bûäa meå öng vaâo àoá kiïëm cuãi, bõmöåt con khó àöåc hiïëp röìi coá mang. Böë öng tûác giêån, caãitrang laâm àaân baâ ài kiïëm cuãi vaâ giïët chïët con khó êëy. Àûúåcvaâi höm, úã chöî xaác con khó böîng thêëy möëi àuân lïn thaânhmöåt ngöi möå. Sau àêëy ñt lêu thò böë öng mêët, luác hêëp höëidùån ngûúâi nhaâ chön mònh vaâo chöî möå con khó.

Khi Maåc Àônh Chi sinh ra, tûúáng maåo vö cuâng xêëu xñ:luân, àen, möìm röång, muäi teåt, traán dö. Ngûúâi laâng thûúângbaão àoá laâ con tinh khó nghiïåm vaâo. Nhûng öng laåi rêëtthöng minh, ngay tûâ nhoã àaä nöíi tiïëng thêìn àöìng. Àúâi TrêìnAnh Töng, niïn hiïåu Hûng Long thûá 2 (1304), öng ài thi,



vùn baâi laâm tröåi hún moåi ngûúâi nhûng vò mùåt muäi xêëu xñnïn nhaâ vua khöng muöën cho öng àöî. Öng beân dêng baâiphuá “Ngoåc tónh lïn” (Hoa sen trong giïëng ngoåc) àïí noái lïncaái phêím giaá thanh cao cuãa mònh. Trong baâi phuá coá nhûängcêu nhû:

... Phi àaâo lyá chi thö tuåc; phi mai truác cö haân; phi tùngphoâng chi cêìu kyã; phi Laåc thöí chi mêîu àún; Phi Àaâolïånh àöng ly chi cuác; phi Linh quên cûãu uyïín chi lan.Naäi Thaái Hoa phong àêìu ngoåc tónh chi liïn...

Nghôa laâ:Chùèng phaãi nhû àaâo trêìn, lyá tuåc; chùèng phaãi nhû truáccöîi, mai gêìy(1)

Cêíu kyã phoâng tùng khoá saánh; mêîu àún àêët Laåc naâobò(2)

Giêåu Àaâo lïånh cuác sao vñ àûúåc; vûúân Linh quên lan saákïí gò(3).



(1) Àaâo Trêìn, lyá tuåc: Do cêu thú cöí: “Àaâo lyá mêîu sún töíng thö tuåc”(Hoa àaâo hoa mêån àêìu nuái àïìu laâ thûá thö tuåc).

(2) Cêíu kyã phoâng tùng: cêíu kyã laâ tïn möåt cêy thuöëc. Àúâi Àûúâng, LûuVuä Tñch võnh cêy cêìu kyã coá cêu: “Tùng phoâng dûúåc thuå y haântónh” (Cêy thuöëc cuãa nhaâ chuâa nûúng bïn giïëng laånh). Mêîu àúnàêët Laåc: Àêët Laåc Dûúng, Trung Quöëc laâ núi coá hoa mêîu àún àeåpnhêët, nïn ngûúâi ta cuäng thûúâng goåi laâ “hoa Laåc Dûúng”.

(3) Giêåu Àaâo lïånh: Àaâo lïånh tûác Àaâo Tiïìm àúâi Têën, laâm quan lïånhúã Baânh Traåch. Thú Àaâo Tiïìm coá cêu: “Thaái cuác àöng ly haå” (haáihoa cuác úã dûúái giêåu phña àöng).

ÊËy laâ giöëng sen giïëng ngoåc úã àêìu nuái Thaái Hoa vêåy!... Vua xem xong baâi phuá, toã yá rêët caãm phuåc, liïìn cho Maåc

Àônh Chi àöî traång nguyïn. Vïì sau öng laâm túái chûác taã böåcxaå (thûúång thû) vaâ laâ öng quan thanh liïm, àûúåc nhên dênrêët yïu mïën.

RA ÀÖËI DÏÎ, ÀÖËI ÀÖËI KHOÁ

Nùm Hûng Long thûá 16 (1308) Maåc Àônh Chi sang sûánhaâ Nguyïn, öng coá heån ngaây êëy ngaây noå thò phaái böå seäàïën cûãa aãi àïí viïn quan nhaâ Nguyïn múã cûãa àoán. Chùèngmay höm lïn àûúâng gùåp phaãi mûa gioá, thaânh ra sai heån.Luác túái núi thò trúâi töëi, cûãa aãi àaä àoáng. Maåc Àônh Chi noáimaäi, ngûúâi Nguyïn cuäng khöng chõu cho qua. Sau hoå vûáttûâ trïn aãi xuöëng möåt vïë cêu àöëi, baão hïî àöëi àûúåc thò múáimúã cûãa aãi:

Quaá quan trò, quan quan bïë, nguyïån quaá khaách quan.Nghôa laâ:



Vûúân Linh quên: Khuêët nguyïn tïn chûä laâ Linh quên. Thiïn Lytao cuãa Khuêët Nguyïn coá cêu: “Dû kyá tû lan chi cûãu uyïín hïì, hûåuthuå huïå chi baách mêu” (Ta tûúái hoa lan chñn uyïín laåi tröìng hoahuïå trùm mêîu) - Möåt uyïín bùçng 30 mêîu Trung Quöëc àúâi xûa.

Qua cûãa quan chêåm, cûãa quan àoáng, múâi khaách quaàûúâng qua cûãa quan.

Thêåt laâ möåt cêu àöëi hiïím hoác, trong coá mûúâi möåt chûämaâ riïng chûä quan nhù’c laåi túái böën lêìn. Chûä quaá nhù’c laåiba lêìn. Maåc Àônh Chi caãm thêëy rêët khoá àöëi, nhûng nïëu imlùång thò e mêët thïí diïån. Öng beân nhên caái chuyïån khoá àöëiêëy, ûáng khêíu àoåc möåt cêu rùçng:

Xuêët àöëi dõ, àöëi àöëi nan, thónh tiïn sinh tiïn àöëi.Nghôa laâ:

Ra cêu àöëi dïî, àöëi cêu àöëi khoá, xin tiïn sinh àöëi trûúác.Tûúãng àaä bñ, thïë maâ laåi hoáa ra coá möåt cêu àöëi hay.

Ngûúâi Nguyïn phaãi chõu Maåc Àônh Chi laâ coá taâi ûáng biïën,liïìn tûác töëc múã cûãa aãi àïí öng ài.

TRAÊNG LAÂ CUNG, SAO LAÂ ÀAÅN

Maåc Àônh Chi sang sûá triïìu Nguyïn, luác vaâo bïå kiïën,vua Nguyïn muöën thûã taâi vùn chûúng cuãa traång vaâ cuängmuöën doâ khñ tiïët cuãa viïn böìi thêìn (1) bùçng möåt cêu àöëi.Vua Nguyïn àoåc:



(1) Böìi thêìn: Bïì töi cuãa vua möåt nûúác chû hêìu àöëi vúái hoaâng àïëTrung Quöëc.

Nhêåt hoãa vên yïn, baåch àaán thiïu taân ngoåc thoã.Nghôa laâ:

Mùåt trúâi laâ lûãa, mêy laâ khoái, ban ngaây àöët chaáy vûângtrùng.

Maåc Àônh Chi biïët laâ vua Nguyïn kiïu haänh, tûå xemmònh laâ mùåt trúâi, vaâ coi Viïåt Nam nhû mùåt trùng, banngaây nhêët àõnh phaãi bõ mùåt trúâi thön tñnh, öng beân ûángkhêíu àöëi ngay:

Nguyïåt cung linh àan, hoaâng hön xaå laåc kim ö.Nghôa laâ:

Trùng laâ cung; sao laâ àaån; chiïìu töëi bù’n rúi mùåt trúâi.Cêu ra àaä gioãi maâ cêu àöëi laåi taâi hún. Vua Nguyïn nghe

àöëi biïët laâ mònh bõ traã miïëng rêët àau, nhûng cuäng hïët sûáckñnh phuåc Maåc Àônh Chi, beân thûúãng cho traång Viïåt Namrûúåu ngon vaâ rêët nhiïìu vaâng luåa.

CHÚI CHÛÄ

Möåt lêìn khaác, ngûúâi Nguyïn laåi giúã troâ àaánh àöë chûä. Hoåviïët böën cêu thú sau vaâ thaách Maåc Àônh Chi giaãi:

Nhêët diïån lûúäng mi,Nhêët sêëu nhêët phò,Nhêët niïn nhêët nguyïåt,



Nhêët nhêåt tam kyâ.

Nghôa laâ:

Möåt mùåt àöi maây, möåt gêìy möåt beáo, möåt nùm möåtthaáng, möåt ngaây ba lêìn.

Thêåt laâ ngö nghï khoá hiïíu, vêåy maâ Maåc Àônh Chi chóàûa mù’t ngoá qua àaä coá thïí giaãng rùçng àoá laâ chûä baát. Vòchûä baát tûåa àöi löng maây; chûä baát coá möåt neát to möåt neátnhoã; chûä baát laâ taám: möîi nùm chó coá möåt thaáng taám; chûäbaát laâ taám cuäng àöìng êm vúái chûä baát laâ baát àûång àöì ùn,do àoá möîi ngaây duâng baát ùn ba lêìn.

Thïë laâ caã mêëy lêìn chúi chûä, àöë chûä àïìu bõ Maåc ÀônhChi àöëi àaáp tröi chaãy caã, ngûúâi Nguyïn lêëy laâm phuåc önglù’m. Hoå thûúâng coá yá vñ öng vúái AÁn Tûã - àúâi Xuên Thu, tuytûúáng maåo chùèng bùçng ai, nhûng taâi trñ thò chùèng ai bùçng.

“LÛÚÄNG QUÖËC TRAÅNG NGUYÏN”

Khi Maåc Àônh Chi vaâo ra mù’t vua Nguyïn cuâng vúái sûáCao Ly, nhên coá sûá thêìn ngoaåi quöëc dêng chiïëc quaåt, vuaNguyïn liïìn bù’t Maåc Àônh Chi vaâ sûá Cao Ly laâm thú àïìquaåt.



Maåc Àônh Chi coân àang àù’n ào tòm tûá thú, thò sûá CaoLy àaä cêìm buát viïët thoùn thoù’t. Liïëc theo quaãn buát löng.Maåc Àônh Chi thêëy sûá Cao Ly viïët rùçng:

Uêín long trung, Y Doaän, Chu Cöng.Àöng haân thï, thï Baá Di, Thuác Tïì.

Nghôa laâ:Noáng nûåc oi aã thò nhû Y Doaän, Chu Cöng.Reát mûúát laånh luâng thò nhû Baá Di, Thuác Tïì.

Thïë laâ öng vöåi phaát triïín yá êëy vaâ viïët luön:

Lûu kim thûúác thaåch, thiïn àõa vi lö,Nhô û tû thúâi hïì, Y, Chu cûå nhu (nho)Bù’c phong kyâ lûúng, tuyïët vuä taái àöì,Nhô û tû thúâi hïì, Di, Tïì ngaä phu.Y! Duång chi tù’c haânh, xaã chi tù’c taâng.Duy ngaä dûä nhô hûäu thõ phuâ!

Nghôa laâ:

Chaãy vaâng tan àaá, trúâi àêët laâ loâ lûãa.Ngûúi luác êëy nhû Y Doaän, Chu Cöng laâ

nhûäng bêåc cûå nho.Gioá bêëc laånh luâng, mûa tuyïët àêìy àûúâng,Ngûúi luác êëy nhû Baá Di, Thuác Tïì laâ nhûäng

öng giaâ chïët àoái.Öi! Duâng thò chuyïn tay, boã thò xïëp xoá.Chó coá ta vúái ngûúi laâ nhû thïë chùng?



Cuöëi cuâng baâi cuãa Maåc Àônh Chi xong trûúác, maâ yá tûálaåi cao diïåu hún baâi cuãa sûá Cao Ly. Vua Nguyïn xem xonggêåt guâ, khen maäi vaâ phï tûâ chûä “y” (öi!) trúã xuöëng böën chûä:“Lûúäng quöëc traång nguyïn”.

CHÛA BIÏËT MEÂO NAÂO CAÉN MÓU NAÂO

Höìi Maåc Àônh Chi sang sûá nhaâ Nguyïn thûúâng hay cûúäilûâa ài rong chúi caác phöë.

Möåt höm àang maãi ngù’m caãnh haâng phöë, àang nghïnhngang trïn lûng lûâa, böîng chaåm phaãi ngûåa cuãa möåt ngûúâiúã phña trûúác mùåt ài túái. Ngûúâi êëy tûác mònh liïìn àoåc möåtcêu maâ rùçng;

Xuác ngaä kyå maä, Àöng di chi nhên daä, Têy di chi nhêndaä?

Nghôa laâ:

Chaåm ngûåa ta cûúäi, laâ ngûúâi rúå phûúng Àöng hay laângûúâi rúå phûúng Têy?

Tûâ chûä “àöng di” trúã ài laâ lêëy úã saách Maånh Tûã, coá yákinh reã, cho Maåc Àônh Chi laâ keã moåi rúå, man di.

Maåc Àônh Chi thêëy ngûúâi àoá coá thaái àöå keã caã nhû vêåy,bûåc lù’m, beân àaáp laåi rùçng:



AÁt dû thûâa lû, Nam phûúng chi cûúâng dû, Bù’cphûúng chi cûúâng dû?

Nghôa laâ:Ngùn lûâa ta ngöìi, hoãi ngûúâi phûúng Nam maånh hayngûúâi phûúng bù’c maånh?

Tûâ chûä “Nam phûúng” trúã ài laâ lêëy úã saách Trung dung.Cêu naây lúâi leä rêët ngang taâng, yá baão rùçng chûa chù’c ngûúâiphûúng Bù’c àaä hùèn laâ maånh hún ngûúâi phûúng Nam, chûabiïët “meâo naâo cù’n móu naâo?”.

Ngûúâi Nguyïn nghe Maåc Àônh Chi traã lúâi, biïët gùåp phaãitay cûáng cöí, ra roi cho ngûåa ài thùèng khöng daám hoaåchhoåe gò nûäa.

CHIM CHÑCH - ÏËCH ÖÅP

Thúâi gian Maåc Àônh Chi sang sûá nhaâ Nguyïn, ngûúâiNguyïn àõnh chï tiïëng noái cuãa sûá böå ta lñu rñu nhû chimchñch, múái àoåc giïîu möåt cêu rùçng:

Quyách têåp chi àêìu àaâm Löî luêån, tri chi vi tri chi, bêëttri vi bêët tri, thõ tri.

Nghôa laâ:Chim chñch tuå àêìu caânh, àoåc saách Luêån ngûä, biïët noáilaâ biïët, khöng biïët noái laâ khöng biïët, ai laâ biïët.



Cêu naây duâng toaân chûä trong saách Luêån ngûä. Maåc ÀônhChi cuäng duâng toaân nhûäng chûä trong saách Maånh Tûã àïíàêåp laåi:

Oa minh trò thûúång àöåc Chêu Thû, laåc dûä thiïíu nhaåclaåc, laåc dûä chuãng nhaåc laåc, thuåc laåc?

Nghôa laâ:

ÏËch kïu trïn búâ ao, àoåc saách Maånh Tûã, vui cuâng ñtngûúâi vui nhaåc, vui cuâng nhiïìu ngûúâi vui nhaåc, àùçngnaâo vui?

Coá yá chï caái hiïíu biïët cuãa phaái böå triïìu Nguyïn nhû ïëchöåp úã trong ao.

Thïë laâ voã quyát daây coá moáng tay nhoån. Ngûúâi Nguyïnbiïët laâ daåi, khöng daám toã veã chï bai bó baáng nûäa.

CÊU ÀÖËI GHEÁP TÏN NGÛÚÂI

Höìi sang sûá triïìu Nguyïn, möåt höm Maåc Àônh Chi cuângvúái phaái böå triïìu Nguyïn ài chúi. Túái gêìn möåt caái cêìu,chùèng may traång Viïåt Nam bõ sa höë, phaái böå àïìu chaåy laåiàïí àúä öng dêåy. Àïí àuâa vui, hoå ra cho öng möåt vïë cêu àöëi:

Can möåc, hoaânh cûâ, luåc giaã tûúng nhû tûå àaåo.

Nghôa laâ:



Göî thùèng, cêìu ngang, àûúâng ài ngúä laâ àêët phùèng.Caái khoá cuãa cêu naây laâ úã chöî duâng toaân tïn ngûúâi gheáp

laåi(1)

Maåc Àônh Chi nhòn quanh nom thêëy úã bïn kia söng coácaái àònh dûúái chên nuái, nhên thïë thùèng tay chó àònh maâàöëi:

Àaåi àònh, an thaåch, voång chi nghiïîm nhûúåc Thai sún.Nghôa laâ:

Àònh to, àaá vûäng, nhaác nom nhû thïí Thiïn thai.Cêu naây cuäng duâng toaân tïn ngûúâi gheáp laåi nhû úã cêu

trïn(2) maâ laåi coá yá khoaáng àaåt hún nhiïìu.Möåt lêìn nûäa ngûúâi Nguyïn laåi phaãi khêm phuåc taâi vùn

hoåc cuãa öng.



(1) Can möåc: Àoaân Can Möåc möåt nhên vêåt àúâi Chiïën Quöëc.Hoaânh cûâ: tïn hiïåu cuãa Trûúng Taãi, möåt triïët gia àúâi Bù’c Töëng.Luåc Giaã: ngûúâi nûúác Súã, gioãi biïån luêån, tûâng giuáp Haán Cao Töí.Tûúng Nhû: Laån Tûúng Nhû, möåt nhên vêåt nöíi tiïëng àúâi ChiïënQuöëc.Tûå Àaåo: Giaã Tûå Àaåo ngûúâi nûúác Töëng, möåt quyïìn thêìn chuyïnchïë.

(2) Àaåi àònh: möåt biïåt hiïåu cuãa Thêìn Nöng.An Thaåch: Vûúng An Thaåch möåt nhên vêåt nöíi tiïëng àúâi Töëng.Voång Chi: ngûúâi àúâi Haán, laâm phuå chñnh cho Haán Nguyïn àïë.Coân hai tïn sau, chûa tra cûáu àûúåc.

CÛÚÂI ÖNG QUAN HAI VÚÅ

Tûúng truyïìn coá möåt öng quan cuâng triïìu vúái Maåc ÀônhChi, öng ta coá hai vúå maâ hai baâ laåi hay ghen tuöng cêëu xeánhau, thaânh ra trong nhaâ cûá luåc àuåc luön.

Maåc Àônh Chi thêëy vêåy liïìn laâm tùång öng quan êëy möåtàöi cêu àöëi daán úã buöìng nhû sau:

Àöng àêìu Haán vûúng thù’ng, têy àêìu Haång vûúngthù’ng, quyïìn taåi tuác haå,Chinh àöng Têy di oaán, chinh nam Bù’c àõch oaán, haâàöåc hêåu dû?

Nghôa laâ:Sang àöng vua Haán hún, sang têy vua Súã hún, quyïìnúã núi baác,Àaánh àöng rúå Têy oaán, àaánh nam rúå Bù’c oaán, sao àïënta sau?

Chöî kheáo leáo cuãa hai cêu naây laâ thuêìn duâng àiïín vaâchûä liïìn trong saách, maâ laåi vêîn haâm àûúåc caái nghôa traâolöång boáng bêíy chó caãnh chöìng chung. Cho nïn öng quanbiïët vêåy maâ cuäng khöng giêån vaâo àêu àûúåc.

Cêu trïn duâng chûä úã saách Haán Cao töí, cêu dûúái duângchûä trong Kinh thû.



NGÛÅ SÛÃ MIÏÅNG COÂN HÚI SÛÄA

Àoaân Nhûä Haâi ngûúâi laâng Trûúâng Tên, huyïån Gia Phuác,tónh Haãi Dûúng, sinh vaâo khoaãng cuöëi àúâi Trêìn ThaánhTöng, thöng minh, hoaåt baát, tñnh khñ cûúng trûåc. Khoaãngniïn hiïåu Hûng Long àúâi Trêìn Anh Töng (1293 - 1314),öng coân treã lù’m, lïn kinh sû theo hoåc, nhûng chó hoåc möåtmònh, khöng chõu theo möåt thaây naâo.

Bêëy giúâ thûúång hoaâng Trêìn Nhên Töng tûâ ThiïnTrûúâng vïì thùm kinh sû, nhên bêët chúåt ài xem caác cungàiïån, àïën cung vua thò thêëy Anh Töng àaä nûãa ngaây coânnguã mï man, hoãi ra múái biïët àïm höm trûúác vua uöëngrûúåu quaá say. Thûúång hoaâng giêån lù’m, lêåp tûác sai xa giaávïì ngay Thiïn Trûúâng, sau khi xuöëng chiïëu cho caác quanhai höm sau phaãi vïì Thiïn Trûúâng triïìu höåi. Taã hûäu tuácvïå hoaãng súå quaá, chaåy vaâo lay Anh Töng dêåy, têu laåi sûåviïåc. Anh Töng khöng kõp mùåc aáo, chaåy ra khoãi àiïån àïí kõpgùåp Thûúång hoaâng, nhûng Nhên Töng àaä ài xa lù’m röìi.Khi chaåy ngang qua chuâa Tû Phuác, vua chaåm phaãi möåtcon trai maãi àûáng dûåa cöåt ngêîm nghô àiïìu gò, thêëy vuaàïën maâ khöng traánh. Vua àang cuöëng cuöìng, bûåc böåi hoãi:



“Ngûúi laâ ai? laâm gò úã àêy?” - “Thûa, thêìn laâ Àoaân NhûäHaâi, laâ hoåc troâ, àang hoåc!” - “Saách vúã àêu maâ baão laâ hoåc?” - Ngûúâi hoåc troâ àaáp: “Cêìn gò phaãi coá saách múái hoåc àûúåc?”Anh Töng nghe noái thïë cuäng phò cûúâi chùèng nhûäng khönggiêån, laåi dõu daâng hoãi: “Ngûúi laâ hoåc troâ, vêåy coá thïí laâmgiuáp ta viïåc naây àùång chùng?” Vua kïí laåi cêu chuyïån vûâaxaãy ra, röìi noái tiïëp: “Trêîm khöí vò rûúåu, phaãi töåi vúáiThûúång hoaâng. Nay muöën vïì taå töåi, nhûng vïì hai taykhöng thò khöng daám. Vêåy ngûúi laâm höå trêîm möåt baâibiïíu”. Nhûä Haâi àiïìm nhiïn hoãi: “Bïå haå höëi hêån thûåc û?”Vua àaáp: “Sao laåi khöng thûåc? Ngûúi haá chùèng tröng thêëyhay sao?” - “Vêåy xin àûúåc töåi, bïå haå hûáa seä chûâa rûúåuchùng? ” - “Nhêët àõnh laâ chûâa”! Nhûä Haâi xin giêëy buát röìithaão ngay taåi chöî möåt baâi biïíu dêng vua. Vua keán ba mûúilûåc sô, duâng thuyïìn nheå, ài ngay, laåi khöng quïn àem caãNhûä Haâi ài theo. Thuyïìn ài hai ngaây hai àïm thò túái núi.Vua úã ngoaâi bïën, sai Nhûä Haâi àöåi biïíu vaâo chêìu. Thûúånghoaâng tröng thêëy, hoãi: “Ai àêëy? ” Quan hêìu chaåy ra hoãi röìivaâo têu: “Laâ ngûúâi dêng biïíu cuãa quan gia!” (1) Thûúånghoaâng ngaãnh lûng laåi khöng noái gò. Túái trûa, röìi túái chiïìu.Chúåt coá möåt cún mûa giöng dûä döåi, sêëm vang seát nöí, mûaàöí nhû truát, Nhûä Haâi vêîn quyâ khöng nhuác nhñch, nhû laâ



(1) Quan gia: tïn goåi caác vua àang trõ vò àúâi nhaâ Trêìn àïí phên biïåtvúái thûúång hoaâng.

khöng xaãy ra viïåc gò. Nhên Töng thûúång hoaâng sûåc nhúá laåingûúâi dêng súá buöíi saáng, liïìn hoãi: “Ngûúâi ngoaâi sên coânàêëy khöng? ” Röìi sai lêëy túâ biïíu vaâo xem, thêëy lúâi leä khêínkhoaãn, thöëng thiïët, chên thaânh, cho sai múâi Anh Töng vaâobaão: “Trêîm coân nhiïìu con, khöng àûáa naây nöëi ngöi thò àûáakhaác. Keã laâm vua khöng thïí rûúåu cheâ bï tha nhû thïë.Trêîm àang söëng maâ coân thïë, sau àêy thò laâm thïë naâo?”Anh Töng cuái àêìu khoác loác taå töåi. Thûúång hoaâng laåi hoãi:“Ngûúâi soaån biïíu laâ ai? Àöî àaåt gò chûa? ” Vua thûa: “Àoálaâ Àoaân Nhûä Haâi, chó laâ möåt hoåc troâ ngheâo” Thûúång hoaânglêëy laâm laå lù’m, cho múâi vaâo vaâ baão: “Nhaâ ngûúi soaån biïíurêët húåp yá trêîm” beân xuöëng chiïëu cho vua vaâ trùm quan trúãlaåi kinh sû vaâ dùån vua cêët nhù’c cho Nhûä Haâi.

Vïì àïën kinh, vua liïìn cho Nhûä Haâi laâm ngûå sûã trungtaán. Bêëy giúâ Àoaân Nhûä Haâi múái coá 20 tuöíi. Trong triïìu coákeã ghen gheát, cho laâ Nhûä Haâi coân quaá ñt tuöíi maâ giûä chûácngûå sûã laâ chûác can giaán vua vaâ àaân hùåc caác quan thò coânthïí thöëng gò. Hoå truyïìn cho nhau hai cêu thú:

Phong hiïën luêån àaâm truyïìn cöí ngûä,Khêíu töìn nhuä xuá Àoaân trung taán...(Ngûå sûã tuång truyïìn cêu cöí ngûä,Àoaân trung taán, miïång coân húi sûäa)



ÀOÅC THÚ CHÏ HAÅNG VOÄ

Höì Töng Thöëc, ngûúâi laâng Thöí Thaânh, phuã Diïîn Chêu(nay laâ laâng Dûúng Khï Thûúång, huyïån Quyânh Lûu) tónhNghïå An, khöng roä sinh vaâ mêët nùm naâo. Thuúã nhoã àaä nöíitiïëng thú hay, möåt luác coá thïí laâm haâng trùm baâi. Öng àêåutraång nguyïn nùm 1372, àúâi Trêìn Nghïå Töng, àaä coá lêìn àisûá Trung Quöëc.

Tûúng truyïìn, möåt höm thuyïìn cuãa sûá böå ài trïn söngÖ Giang, àïën chöî coá miïëu thúâ Haång Voä dûång úã trïn búâ;ngûúâi ta àöìn miïëu àoá rêët thiïng, hïî thuyïìn beâ qua laåi trïnsöng maâ khöng gheá vaâo lïî baái thò seä bõ àù’m.

Tuy coá biïët chuyïån àoá, nhûng khi qua miïëu, Höì TöngThöëc vêîn khöng cho àöët vaâng, cûá àïí thuyïìn ài thùèng. Quaãnhiïn, ngay luác àoá soáng gioá böîng nöíi lïn êìm êìm, chiïëcthuyïìn troâng traânh chó chûåc àù’m. Höì Töng Thöëc chùèng hïìnao nuáng, ung dung ra àêìu thuyïìn ngêm möåt baâi thú:

Quên bêët quên hïì, thêìn bêët thêìnNhû haâ miïëu maåo taåi giang tên?Giang Àöng tñch nhêåt do hiïìm tiïíuHaâ tñch thiïn tiïìn baách vaån cên.



Dõch:

Vua chùèng vua, maâ töi chùèng töiBïën söng miïëu maåo àïí thúâ ai?Giang Àöng ngaây trûúác coân chï nhoãTiïìn giêëy nay sao laåi vêåt naâi?

Höì Töng Thöëc àoåc xong, tûå nhiïn gioá lùång soáng im, vaângûúâi ta noái miïëu tûâ àoá mêët thiïng, thuyïìn beâ qua laåikhöng phaãi àöët vaâng thù’p hûúng nûäa (1).

CHÛÄA THÚ VÛÚNG BÖÅT

Vûúng Böåt (650 - 675) laâ möåt nhaâ thú xuêët sù’c úã àêìuthúâi Àûúâng. Nùm ngoaâi 20 tuöíi, nhên dõp dûå bûäa tiïåcmûâng tïët truâng cûãu (möìng 9 thaáng 9 êm lõch) úã Àùçngvûúng caác, öng coá laâm baâi thú vaâ lúâi tûåa vïì Àùçng vûúngcaác rêët nöíi tiïëng. Sau àoá, trïn àûúâng sang Giao Chó thùmcha, öng bõ àù’m thuyïìn vaâ chïët àuöëi trïn söng ChûúngGiang.

Tuåc truyïìn, tûâ àoá úã khuác söng naây, cûá vaâo khoaãng àïmkhuya canh vù’ng, ngûúâi ta thûúâng nghe vùng vùèng coá



(1) Coá thuyïët noái truyïån trïn àêy laâ truyïån Maåc Àônh Chi.

tiïëng ngêm hai cêu taã caãnh àùåc sù’c trong baâi “Àùçngvûúng caác tûå”:

Laåc haâ dûä cö löå tïì phi,Thu thuãy cöång trûúâng thiïn nhêët sù’c

Nghôa laâ:

Raáng chiïìu vúái con coâ leã loi cuâng bay,Nûúác thu cuâng trúâi xanh möåt maâu.

Höì Töng Thöëc (1) trong dõp ài sûá Trung Quöëc, möåt buöíichiïìu taâ nhên cheâo thuyïìn daåo chúi trïn khuác söngChûúng Giang, núi Vûúng Böåt chïët àuöëi àûúåc nhên dên àõaphûúng kïí cho nhau nghe cêu chuyïån noái trïn. Höì TöngThöëc nghe röìi, beân ra àûáng muäi thuyïìn noái to lïn rùçng:

- Haâ têët dûä, cöång nhõ tûå?Nghôa laâ:- Cêìn gò phaãi duâng hai chûä dûä, cöång (vúái, cuâng)?Moåi ngûúâi hoãi taåi sao öng laåi baão nhû vêåy, thò öng giaãi

thñch rùçng:“Hai cêu tuy hay, song thûâa hai chûä dûä vaâ cöång, vò àaä

coá noái tïì phi (cuâng bay) thò mùåc nhiïn laâ coá yá dûä (vúái)trong àoá röìi, àaä noái nhêët sù’c (möåt maâu) thò mùåc nhiïn laâcoá yá cöång (cuâng) trong àoá röìi!”

Sau àoá, öng sûãa laåi hai cêu nhû sau:



(1) Coá thuyïët noái laâ Maåc Àônh Chi.

Laåc haâ cö löå tïì phi,Thu thuãy trûúâng thiïn nhêët sù’c.

Moåi ngûúâi nghe noái, àïìu phuåc Töng Thöëc laâ bù’t beã coályá, vaâ cho rùçng hai cêu cuãa öng tuy vïì êm hûúãng thòkhöng bùçng hai cêu cuãa Vûúng Böåt, nhûng vïì mùåt vùn tûåthò quaã coá goån vaâ haâm suác hún.

Röìi tûâ àoá, trïn khuác söng êëy ngûúâi ta khöng coân nghethêëy tiïëng ngêm thú cuãa oan höìn hoå Vûúng nûäa...

GÛÃI TRÛÁNG CHO AÁC

Trêìn Nguyïn Àaán, hiïåu laâ Bùng Höì, tûác laâ öng ngoaåicuãa nhaâ anh huâng dên töåc Nguyïîn Traäi, laâ chaáu böën àúâicuãa Chiïu Minh àaåi vûúng Trêìn Quang Khaãi. Öng laâmquan àïën chûác tû àöì nhêåp nöåi kiïím hiïåu bònh chûúngQuöëc thûúång hêìu, tûác nhû ngöi tïí tûúáng. Vò thêëy vua TrêìnNghïå Töng quaá nhu nhûúåc laåi tin duâng Höì Quyá Ly, öngàoaán biïët cú nghiïåp nhaâ Trêìn sù’p àïën höìi maåt vêån, hïëtlúâi khuyïn can Nghïå Töng sûãa àöíi laåi triïìu chñnh, chùm loàïën tònh caãnh cú cûåc cuãa dên, nhûng Nghïå Töng khöngnghe. Kïë cuâng, Bùng Höì ruát lui vïì úã êín taåi Thanh Hûàöång, nuái Cön Sún, thuöåc laâng Chi Ngaåi, huyïån Phûúång



Nhaän, tónh Haãi Dûúng. Muâa àöng nùm Canh Ngoå niïnhiïåu Quang Thaái thûá 3 (1390), Bùng Höì öëm nùång. Thûúånghoaâng Nghïå Töng àûúåc tin, xa giaá vïì Cön Sún thùm. Biïëttû àöì khöng qua khoãi, Nghïå Töng hoãi öng vïì caách cûáu vaäntònh hònh chñnh sûå. Bùng Höì lùång leä khöng àaáp, höìi lêuchaãy nûúác mù’t vaâ àoåc hai cêu thú:

Nhên ngön kyá tûã dûä laäo nha,Bêët thûác laäo nha liïn aái phuã?

Tûác laâ cêu vïì sau ngûúâi ta àaä dõch ra vaâ hêìu nhû àaätrúã thaânh möåt cêu ca dao.

Àem con maâ gûãi quaå giaâ,Biïët àêu quaå àïí con ta àûúåc toaân?(1)

Bêëy giúâ Nghïå Töng ngúâ rùçng Bùng Höì tûúáng cöng mïloaån noái nhaãm, nïn khöng àïí yá, cûá viïåc tin duâng Quyá Ly,giao têët caã quyïìn chñnh cho möåt tay öng ta vaâ uyã thaác conmònh laâ vua Thuêån Töng cho öng ta phoâ taá. Quaã nhiïn,taám nùm sau; (4 nùm sau khi Nghïå töng chïët) Höì Quyá Lythiïn àö vaâo Thanh Hoáa (Têy àö), bù’t Thuêån Töng phaãinhûúâng ngöi laåi cho con múái lïn ba, tûác Thiïëu àïë (1398 -1400) röìi Quyá Ly giïët Thuêån Töng, truêët Thiïëu àïë maâ lïnlaâm vua, àuáng nhû lúâi tiïn tri cuãa Trêìn Nguyïn Àaán.



(1) Hoùåc: Gûãi con cho caái quaå giaâ; Biïët laâ caái quaå thûúng laâ chùèng thûúng?

LOÂNG TA KHÖNG PHAÃI ÀAÁ

Khoaãng cuöëi àúâi Trêìn, coá baãng nhaän Lï Hiïën Phuã ngûúâilaâng Chñnh An, huyïån Àöng Triïìu, tónh Haãi Dûúng, laâmquan túái chûác àaåi hoåc sô, laâ ngûúâi rêët trung trûåc khöng súåcûúâng quyïìn.

Tûúng truyïìn khi Quyá Ly àang chuyïn quyïìn, thûúângngaây àïën laâm viïåc úã nhaâ chñnh sûå àûúâng vêîn ngöìi trïnmöåt chiïëc ghïë àen(1) Lï Hiïën Phuã thêëy vêåy liïìn cûå rùçng:

- Nay öng daám ngöìi ghïë àen, röìi nûäa ngai vaâng öngcuäng ngöìi aâ?

Quyá Ly gêåt guâ àaáp:- Xin öng haäy àöíi caái buång daå êëy ài!Hiïën Phuã khöng hïì súå, cûáng coãi traã lúâi rùçng:- Buång daå trúâi sinh, sao coá thïí àöíi àûúåc!Àoaån ngêm mêëy cêu thú:



(1) Theo muåc “Khñ vêåt tuâng àaâm” trong saách Uyïn giaám loaåi haâmthò àúâi xûa ngûúâi ta thûúâng àùåt chiïëc kyã hai àêìu sún àoã, úã giûäasún àen cho bêåc tön quñ ngöìi àïí toã yá troång voång. Ghïë àen úã àêycoá leä cuäng laâ loaåi ghïë daânh cho caác bêåc tön quñ ngöìi, nïn HiïënPhuã múái cûå Quñ Ly nhû vêåy.

Ngaä têm phó lõchBêët khaã quyïín daäNgaä têm phó thaåch,Bêët khaã chuyïín daä (1)

(Loâng ta chùèng phaãi chiïëc chiïëu,Khöng thïí cuöën troân àûúåc,Loâng ta chùèng phaãi hoân àaá;Khöng thïí chuyïín vêìn àûúåc!)

Röìi laåi noái: “Loâng ta nhû thïë àêëy!”Quyá Ly nghe noái giêån lù’m, nhûng vêîn lùèng lùång khöng

noái gò caã.Sau àoá Hiïën Phuã têu vúái vua, vua caâng tin duâng hún vaâ

phong cho chûác hiïën giaán àaåi phu. Ñt lêu sau Hiïën Phuãcuâng vúái vua tòm caách trûâ Quyá Ly, sai möåt ngûúâi mönkhaách giêëu muäi nhoån trong tay aáo àïí aám saát, song viïåckhöng thaânh, öng bõ Quyá Ly àem giïët.

Trûúác khi haânh hònh, öng vêîn ung dung àoåc baâi thú caãmkhaái, coá cêu rùçng:

Thöën nhêîn trûâ taân thiïn àõa baåch,Thêët têm baáo quöëc quó thêìn tri

Taåm dõch:Têëc nhoån trûâ gian trúâi àêët roä,



(1) Àêy laâ möåt àoaån trong baâi thú “Baách chu”, Kinh Thi.

Têëm loâng àïìn nûúác quó thêìn hay.Nhaâ vua nghe biïët rêët thûúng xoát öng, ban cho cöî aáo

quan göî vöng vaâ truyïìn chön cêët chu àaáo.

CÊU THÚ KYÂ LAÅ

Höì Quyá Ly ngûúâi laâng Àaåi Lai, tónh Thanh Hoaá, vò coángûúâi cha nuöi hoå Lï, nïn coân goåi laâ Lï Quyá Ly. Khöng roänùm sinh vaâ mêët. Öng laâm quan àïën chûác phuå chñnh thaáisû, röìi cûúáp ngöi nhaâ Trêìn (1400). Sau quên Minh sangxêm lùng nûúác ta, bù’t Höì Quyá Ly vaâ con laâ Höì HaánThûúng àem vïì Kim Lùng (1407).

Öng laâ ngûúâi coá nhiïìu caãi caách vïì kinh tïë vaâ vùn hoaá,thûúâng duâng chûä nöm laâm thú vùn.

Tûúng truyïìn Höì Quyá Ly luác coân haân vi, thûúâng theoàûúâng biïín ài buön. Möåt lêìn thuyïìn chúã haâng gheá vaâo búâ,Quyá Ly thêëy trïn baäi biïín coá ai vaåch lïn caát möåt cêu thú:

Quaãng Haân cung lyá nhêët chi mai.

Öng ta liïìn nhêím thuöåc loâng lêëy cêu àoá. Àïën khi QuyáLy àaä laâm quan, möåt höm höå giaá vua Trêìn ài chúi, nûãachûâng gheá vaâo traánh nù’ng úã àiïån Thanh Thûã, nhên thêëytrûúác sên àiïån coá rêët nhiïìu cêy quïë vua liïìn ra cêu àöëi:



Thanh Thûã àiïån tiïìn thiïn thuå quïë.Caác quan cuâng ài, àûúng luáng tuáng chûa kõp àöëi thò

Quyá Ly nhúá laåi cêu thú trïn baäi biïín nùm xûa, beân àoåcluön:

Quaãng Haân cung lyá nhêët chi mai.Caã hai cêu gheáp laåi thaânh hai vïë àöëi nhau rêët chónh.Dõch:

Thanh Thûã àiïån kia ngaân göëc quïë,Quaãng Haân cung noå möåt caânh mai.

Nghe xong, caác quan ai cuäng phuåc taâi Höì Quyá Ly. Riïngnhaâ vua khöng giêëu nöíi kinh ngaåc hoãi: “Nhaâ ngûúi laâmsao biïët àûúåc viïåc trong cung ta?” Nguyïn vò nhaâ vua coámöåt ngûúâi con gaái tïn laâ Nhêët Chi Mai, maâ laåi úã trong toâalêìu riïng, chñnh vua àaä àùåt tïn cho laâ cung Quaãng Haân,àuáng nhû cêu thú cuãa Quyá Ly.

Quyá Ly cûá thûåc thaâ têu laåi viïåc trûúác vua cho laâ söë trúâiàaä àõnh, liïìn gaã cöng chuáa cho öng ta.

RA CÊU ÀÖËI DOÂ XEÁT CON

Höì Quyá Ly nhûúâng ngöi cho con trai àïí mònh laâm thaáithûúång hoaâng.



Tûâ lêu Quyá Ly àaä coá yá muöën lêåp ngûúâi con thûá laâ HöìHaán Thûúng nhûng vêîn chûa quaã quyïët, vò coân e ngaåingûúâi con caã laâ Höì Nguyïn Trûâng.

Möåt höm Quyá Ly nguå yá vaâo caái nghiïn mûåc bùçng àaá, ramöåt vïë àöëi àïí doâ xeát têm lyá Nguyïn Trûâng:

Thûá nhêët quyïìn kyâ thaåch, hûäu thúâi vi vên vi vuä, dônhuêån sinh dên!

Nghôa laâ:Viïn àaá nhoã bùçng nù’m tay, maâ coá luác laâm mêy, laâmmûa, nhuêìn tûúái nhên dên.

Nguyïn Trûâng vöën khöng coá yá tranh giaânh ngöi vua vúáiem, nïn cuäng nguå yá vaâo cêy göî thöng àïí noái taâi mònh chóàaáng laâm töi giuáp nûúác chûá khöng àaáng laâm vua, beân àöëilaåi nhû sau:

Giaá tam thöën tiïíu tuâng, tha nhêåt taác àöëng taác tûúng,dô phuâ xaä tù’c!

Nghôa laâ:Cêy thöng beá chûâng ba têëc, nhûng sau naây laâm cöåtlaâm xaâ, phuâ trò xaä tù’c.

Quyá Ly xem cêu àöëi rêët haâi loâng vaâ yïn têm truyïìnngöi cho Höì Haán Thûúng.



MUÖËN CHÏËT VAÁC MAÊ ÅT LAÂM QUANMINH TRIÏÌU

Sau khi quên xêm lûúåc nhaâ Minh àaánh baåi böë con HöìQuyá Ly vaâ Höì Haán Thûúng, thön tñnh àêët nûúác Viïåt Namta (nùm Àinh Húåi, 1407), nhaâ Minh sai tòm toâi doâ hoãinhûäng ngûúâi coá hoåc thûác hoùåc coá nghïì nhû laâm thuöëc, xemboái, cêìu cuáng, ban cho quan chûác vaâ àûa vïì trêën trõ caácphuã, chêu, huyïån. Nhûäng ngûúâi thûác giaã, biïët yïu nûúácthûúng dên, nhû Buâi ÛÁng Àêíu, vaâ Lyá Tuã Cêëu àïìu kiïëm cúáöëm àau maâ tröën êín ài hïët. Nhûng cuäng khöng phaãi khöngcoá möåt söë keã bon chen, àua nhau ra laâm tay sai cho chñnhquyïìn xêm lûúåc àïí mûu cêìu vinh thên phò gia. Luác bêëygiúâ trong dên gian lûu truyïìn röång raäi ca dao sau àêy:

Muöën söëng ài êín lêm san,

Muöën chïët vaác mùåt laâm quan Minh triïìu.

Quaã nhiïn vïì sau, khi Lï Lúåi laänh àaåo khaáng chiïënthù’ng lúåi, nhûäng ngûúâi Viïåt Nam naâo àaä tûâng laâm quanvúái quên Minh maâ biïët nghe theo lúâi kïu goåi cuãa NguyïînTraäi, caãi taâ qui chñnh hoùåc àûáng ra laâm nöåi ûáng cho ta,hoùåc àem vúå con binh lñnh vïì qui haâng, thò àïìu àûúåc Lï



Lúåi tha cho hoùåc tuyâ theo cöng lao maâ phong cho chûáctûúác; coân nhûäng tïn ngoan cöë àïën phuát cuöëi cuâng vêînmuöën baám lûng giùåc Minh thò àïìu bõ bù’t giïët hïët, söënhûäng tïn naây àïëm coá haâng trùm. Ngûúâi ta cho cêu ca daotrïn àêy chñnh laâ möåt cêu sêëm khaá linh ûáng.

THÚ ÀUÂA AÃ BAÁN CHIÏËU

Nguyïîn Traäi laâ möåt danh thêìn àúâi Lï, hiïåu laâ ÛÁc Trai,quï úã laâng Nhõ Khï, huyïån Thûúång Phuác (Thûúâng Tñn), HaâÀöng. Öng sinh nùm 1380 vaâ mêët nùm 1442.

Nùm Thaânh Nguyïn thûá nhêët (1400) öng àöî thaái hoåcsinh vaâ laâm quan vúái nhaâ Höì. Khi nhaâ Höì mêët, öng bõ giùåcMinh giam loãng úã Àöng Quan (Haâ Nöåi). Sau öng tröën vaâoLam Sún, giuáp Lï Lúåi khúãi nghôa vaâ khaáng chiïën trongsuöët 10 nùm trúâi.

Khaáng chiïën thaânh cöng, öng thay lúâi Lï Lúåi viïët baâiBònh Ngö àaåi caáo nöíi tiïëng. Laâ ngûúâi coá cöng lúán trongcuöåc chöëng Minh, öng àûúåc Lï Thaái Töí (Lï Lúåi) cho theohoå Lï vaâ phong cho tûúác Quan phuåc hêìu.



Tûúng truyïìn möåt höm ài chêìu vïì, trúâi àaä xêm xêím töëi;öng gùåp möåt ngûúâi con gaái baán chiïëu, nhan sù’c tuyïåt trêìn,öng liïìn àoåc búän böën cêu thú:

AÃ úã àêu ta baán chiïëu gon?Chùèng hay chiïëu êëy hïët hay coân?Xuên thu phoãng àöå chûâng bao tuöíi?Àaä coá chöìng chûa, àûúåc mêëy con?

Cö gaái baán chiïëu tïn laâ Nguyïîn Thõ Löå, vöën xuêët thênlaâ con nhaâ gia thïë, nïn vùn chûúng chûä nghôa cuäng khöngphaãi xoaâng, beân àoåc ngay möåt baâi tûá tuyïåt àaáp laåi:

Töi úã Têy Höì baán chiïëu gon,Cúá chi öng hoãi hïët hay coân?Xuên thu tuöíi múái trùng troân leã,Chöìng coân chûa coá, hoãi chi con!

Nguyïîn Traäi thêëy Thõ Löå àaä coá nhan sù’c laåi thaåo vùntûâ, liïìn lêëy naâng laâm vúå.

Chùèng bao lêu, naâng laåi àûúåc phong laâm Lïî nghi nûä hoåcsô trong triïìu vaâ àûúåc Lï Thaái Töng (1434 - 1442) rêët yïumïën... Röìi cuäng chñnh vò thïë maâ gêy nïn têën thaãm kõchrêët àaáng thûúng têm cho gia àònh vaâ hoå haâng NguyïînTraäi. Nguyïn sau höìi Lï Thaái Töí mêët. Nguyïîn Traäi bõ boångian thêìn gieâm pha nïn àaä phaãi xin vïì nghó úã Cön Sún,Haãi Dûúng (1440). Nhûng khöng àûúåc bao lêu, öng laåi bõtriïåu ra laâm quan. Nùm 1442, Lï Thaái Töng ài duyïåt binhúã Haãi Dûúng vaâ mêët möåt caách àöåt ngöåt úã Lïå Chi Viïn, Bù’c



Ninh. Thõ Löå vò möëi quan hïå thên cêån vúái nhaâ vua cuängcoá mùåt trong khi vua chïët; do àoá, triïìu thêìn àaä vu oan choNguyïîn Traäi töåi sai naâng hêìu giïët vua, röìi àem tru di caãba hoå Nguyïîn Traäi.

CÊU THÚ NÏN NGHÔA

Vua Lï Thaánh Töng tïn thûåc laâ Tû Thaânh, luác coân niïnthiïëu thûúâng goåi laâ hoaâng tûã Hiïåu, sinh nùm 1442 vaâ mêëtnùm 1497. Öng laâ con Lï Thaái Töng vaâ baâ Ngö Thõ NgoåcGiao. Öng rêët thöng minh vaâ chùm hoåc. Caác mön kinh, sûã,luêåt, thi, lõch, hoåa, öng àïìu tinh thöng. Àùåc biïåt öng rêëtchuöång vùn hoåc.

Tûúng truyïìn möåt buöíi chiïìu taâ muâa haå, hoaâng tûã Hiïåuài hoáng maát trïn búâ söng àaâo vuâng Töëng Sún (Thanh Hoaá)tònh cúâ gùåp möåt cö gaái àûúng vo gaåo úã möåt bïën noå. Cö gaáinhan sù’c tuyïåt vúâi, khiïën hoaâng tûã khöng sao boã ài àûúåc.Àûáng têìn ngêìn höìi lêu, hoaâng tûã liïìn àoåc búän möåt cêurùçng:

Gaåo trù’ng, nûúác trong, mïën caãnh laåi caâng thïmmïën caã...



Cêu vùn cuãa hoaâng tûã tuy coân boã lûãng, nhûng yá nghôaàaä quaá roä raâng. Cö gaái kia nghe xong vêîn cûá cuái àêìu laâmthinh, maäi luác cù’p raá gaåo ra vïì, cö múái ngoaái cöí àaáp laåi:

Caát lêìm gioá buåi, lo àúâi àêu àêëy hùéng lo cho...

Cêu naây cuäng boã lûãng, thiïëu chûä nhû cêu trïn, nhûngnghôa cuäng roä lù’m. YÁ noái àúâi àûúng loaån laåc, laâm thênnam nhi nïn ra tay giuáp àúâi trûúác àaä, röìi sau coá nghô àïënchuyïån mònh hay chuyïån ai hùéng hay.

Nghe lúâi cö gaái, hoaâng tûã caâng thïm yïu mïën böåi phêìn.Sau àoá, hoãi doâ múái biïët àoá laâ cö Ngoåc Hùçng con möåt võquöëc cöng. Meå vò bõ tònh phuå nïn àûa cö àïën úã vuâng naâylaâm ùn. Tûâ àoá, hai ngûúâi thûúâng gùåp nhau luön. Sau naây,khi Lï Thaánh Töng lïn ngöi thò Ngoåc Hùçng cuäng trúã thaânhngûúâi vúå yïu quñ cuãa nhaâ vua.

CÊU ÀÖËI NHAÂ HAÂNG NÛÚÁC

Lï Thaánh Töng laâ öng vua rêët thñch ài vaâo dên chuángtrong nhûäng dõp tïët.

Möåt lêìn nhên dõp tïët, öng vi haânh ài chúi phöë, túái möåthaâng trêìu nûúác, thêëy khöng coá cêu àöëi tïët, nhaâ vua liïìnviïët höå möåt cêu àöëi nhû sau:



“Nïëp giêìu quen thoái kinh cúi, con chaáu nûúng nhúâ vòêëm”“Viïåc nûúác ra tay chuyïín baát, bù’c nam àêu àêëy laåihaâng”.

Cêu àöëi naây phao truyïìn àïën tai triïìu àònh, caác võ àònhthêìn àïìu kinh ngaåc vaâ ra lïånh àiïìu tra xem ngûúâi viïët laâai maâ cêu àöëi chùèng nhûäng taã àuáng möåt cûãa haâng trêìunûúác (giêìu, cúi, êëm, nûúác, baát, haâng v.v..) laåi coân nguå yákinh bang tïë thïë, möåt khñ phaách lúán lao. Àiïìu tra maäikhöng ra, cêu chuyïån àûúåc têu lïn vua Lï Thaánh Töng,nhûng nhaâ vua chó gêåt àêìu cûúâi im lùång.

HÖÌN BÛÚÁM MÚ TIÏN

Nhên dõp àêìu xuên, vua Lï Thaánh Töng ngûå thùm nhaâThaái Hoåc (Vùn Miïëu), luác vïì gheá qua chuâa Ngoåc Höì úã thönThanh Ngö gêìn àêëy. (1)

Túái núi, vua thêëy caãnh trñ u nhaä, hoa coã xanh tûúi, laåinghe tiïëng ni cö tuång kinh vang vang trong chuâa. Gioångni cö trong nhû nûúác suöëi, maâ du dûúng uyïín chuyïín laå



(1) Tûác àïìn Ngoåc Höì úã phöë Nguyïîn Khuyïën; (Sinh Tûâ cuä Haâ Nöåibêy giúâ).

thûúâng, khiïën ngûúâi nghe dûúâng nhû cuäng phiïu diïutrong thïë giúái cûåc laåc. Nhaâ vua hûáng tònh, nguöìn thú lailaáng, liïìn àïì ngay lïn vaách chuâa hai cêu:

Túái núi thêëy caãnh thêëy ngûúâi,

Tuy vui àaåo Phêåt chûa nguöi loâng trêìn!

Röìi nhaâ vua lêëy hai cêu êëy laâm àêìu àïì, bù’t caác quantuyâ toâng ngêm võnh. Luác êëy, Thên Nhên Trung, möåt tronghai võ phoá soaái cuãa “Tao àaân nhõ thêåp baát tuá” (1) coá thúvõnh nhû sau:

Ngêîm sûå trêìn duyïn kheáo nûåc cûúâi,

Sù’c khöng tuy buåi, haäy loâng ngûúâi.

Chaây kònh möåt tiïëng tan niïìm tuåc,Höìn bûúám ba canh lêín sûå àúâi.

Bïí aãi ngaân truâng mong taát caån,Nguöìn ên muön trûúång dïî khúi vúi.

Naâo naâo cûåc laåc laâ àêu taá?

Cûåc laåc laâ àêy chñn roä mûúâi!

Vua trao baâi thú cho ni cö xem, ni cö chï bai hai cêu“thûåc” thiïëu yá caãnh vaâ sûãa laåi rùçng:

Gioá thöng àûa kïå tan niïìm tuåc,Höìn bûúám mú tiïn lêín sûå àúâi.



(1) Möåt thõ xaä do Lï Thaánh Töng lêåp ra.

Nhaâ vua khen hay, röìi àûa luön naâng vïì cung. Nhûngtuåc truyïìn kiïåu ài túái cûãa Àaåi Hûng (1) thò naâng chúåt biïënmêët. Lêëy laâm laå, vua liïìn sai dûång úã àoá möåt caái lêìu goåi laâVoång tiïn lêu àïí lûu dêëu ngûúâi tiïn.

XANH VAÂNG ÀOÃ TÑA

Tïët Nguyïn àaán.ÚÃ kinh thaânh, nhaâ naâo nhaâ nêëy àïìu treo àeân kïët hoa

vaâ daán àêìy nhûäng cêu àöëi loâe loeåt àïí mûâng xuên.Töëi ba mûúi, vua Lï Thaánh töng giaã laâm ngûúâi hoåc troâ,

ài chúi xem caác cêu àöëi úã phöë phûúâng. Chúåt qua cûãa nhaâmöåt ngûúâi àaân baâ laâm nghïì thúå nhuöåm, thêëy khöng coá cêuàöëi, nhaâ vua lêëy laâm laå gheá vaâo hoãi. Ngûúâi àaân baâ kïu laâgoáa chöìng, con giai ài hoåc xa; nhaâ vua liïìn baão lêëy giêëybuát vaâ viïët höå möåt àöi cêu àöëi nhû sau:

Thiïn haå thanh hoaâng giai ngaä thuã,Triïìu trung chu tûã töíng ngö gia.

Dõch:Xanh vaâng thiïn haå àïìu tay túá,



(1) Chúå cûãa Nam bêy giúâ.

Àoã tña triïìu àònh búãi cûãa ta.

Mêëy ngaây sau, öng thûúång thû hoå Lûúng(1) ài chêìu, quanhaâ thúå nhuöåm thêëy cêu àöëi coá khêíu khñ nhû vêåy thòhoaãng höët vö cuâng. Vaâo triïìu, öng ta vöåi vaä têu ngay vúáivua rùçng nhaâ êëy nhaâ noå coá yá muöën laâm baá chuã thiïn haå,cêìn phaãi cho ngûúâi doâ xeát.

Lï Thaánh Töng nghe xong, phò cûúâi vaâ nhêån cêu àöëi àoálaâ do chñnh tay mònh viïët höå, laâm cho öng thûúång hoåLûúng bõ möåt phen tûng hûãng. Nhûng röìi, àïí buâ vaâo sûå beäbaâng êëy, khi vïì nhaâ, öng thûúång hoå Lûúng nghô rùçng nhaâthúå nhuöåm maâ laåi àûúåc thiïn tûã ngûå giaá àïën, chù’c conchaáu sau naây seä giaâu sang rêët mûåc, beân àem ngay con gaáimònh gaã cho con trai nhaâ thúå nhuöåm.

TÊÅN THU LOÂNG DAÅ THÏË GIAN

Nhên dõp àêìu nùm múái, vua Lï Thaánh Töng ùn mùåc giaãlaâm thûúâng dên ra phöë àïí chúi xem xeát tònh hònh dênchuáng. Ài túái àêu nhaâ vua cuäng thêëy la liïåt nhûäng cêu àöëi



(1) Coá leä laâ Lûúng Thïë Vinh, ngûúâi Vuå Baãn, Nam Àõnh àöî traångnguyïn àúâi Quang Thuêån (1463).

ca ngúåi caãnh thaái bònh thõnh trõ, nïn trong loâng rêët vuithñch. Riïng nhaâ noå, chùèng treo àeân, kïët hoa maâ cuängchùèng àöëi liïîn gò hïët. Vua reä vaâo hoãi, chuã nhaâ traã lúâi rùçng:

- Chaã noái giêëu gò baác, nhaâ chaáu laâm caái nghïì heân haåquaá, nïn chùèng daám phö phang gò vúái ai cho thïm tuãi!

Vua ngaåc nhiïn, hoãi:- Sao laåi coá nghïì gò laâ nghïì heân haå?Chuã nhaâ thûa:- Daå, nhaâ chaáu chó chuyïn ài hoát phên ngûúâi àïí baán

thöi aå!Nghe xong, vua cûúâi noái:- Nïëu vêåy nhaâ baác àêy laâ sang troång bêåc nhêët, maâ nghïì

cuãa baác cuäng veã vang bêåc nhêët. Cêu àöëi cuãa baác nïëu daánlïn cuäng hay bêåc nhêët, viïåc gò maâ laåi kïu laâ heân!

Röìi vua goåi lêëy giêëy buát, àïì giuâm cho möåt àöi cêu àöëinhû sau:

YÁ nhêët nhung y, nùng àaãm thïë gian nan sûå,Àïì têm xñch kiïëm, têån thu thiïn haå nhên têm.

Nghôa laâ:Khoaác möåt aáo baâo, àaãm àang khoá khùn thiïn haå,Cêìm ba thûúác kiïëm, têån thu loâng daå thïë gian.

Khaách qua laåi nhòn thêëy cêu àöëi ai cuäng kinh ngaåc xönxao.



BA ÖNG TAM THÏË

Àúâi vua Lï Thaánh Töng coá ba ngûúâi cuâng àöî tiïën sô möåtkhoa laâ Thïë Lõch(1), Thïë Hiïín(2), Thïë Vinh. Tûúng truyïìntrûúác höm truyïìn loa, vua nùçm möång thêëy ba öng phêåt thïëtön. Höm sau, ba öng tên khoa vaâo lônh muä aáo, vua cho laâûáng vúái möång cuãa mònh, sai àùåt tiïåc thïët àaäi vaâ àoåc möåtcêu rùçng:

Thïë Lõch, Thïë Hiïín, Thïë Vinh, tam Thïë àöìng khoavinh hiïín lõch.

Nghôa laâ:

Thïë Lõch, Thïë Hiïín, Thïë Vinh, ba öng Thïë àöî möåt khoa cuâng veã

vang, raång rúä.

Khi vinh qui baái töí, ba ngûúâi laåi cuâng vïì möåt àûúâng.Thiïn haå thêëy vêåy, nö nûác keáo nhau ài xem. Àïën NamLaång, huyïån Trûåc Ninh, tónh Nam Àõnh, ngûúâi baån cuä cuãaThïë Lõch laâ Phaåm Vùn Uyïín ra àoán, coá àoåc mûâng möåt baâithú nhû sau:

Ba öng tam thïë hoáa trïn toâa,



(1) , (2) Khöng roä hoå vaâ lai lõch.

Kheáo ruã nhau vaâo àöî möåt khoa.Nhû vêåy buåt no nhúâ coá oaãn,Chùèng thúâi buåt àoái buåt ra ma.

Thïë Lõch nghe xong, cûúâi maâ hoåa laåi rùçng:

Coá tu buåt múái hoáa trïn toaâ,Möåt thaáng hai lêìn diïîn giaáo khoa.Buåt vêîn ùn chay khöng súå àoái,Buåt àêu coá buåt hoaá thaânh ma?

SÛ SÛÃ SÛÁ, PHUÅ PHUÂ PHU

Vua Lï Thaánh Töng ài kinh lyá vuâng Sún Nam haå, gheáthùm laâng Cao Hûúng, huyïån Vuå Baãn, quï hûúng cuãatraång nguyïn Lûúng Thïë Vinh, luác bêëy giúâ cuäng àang theohêìu vua.

Höm sau, vua àïën thùm chuâa laâng. Khi êëy sû cuå àûúngbêån tuång kinh. Böîng sû cuå àaánh rúi chiïëc quaåt xuöëng àêët.Vêîn tiïëp tuåc tuång, sû cuå lêëy tay ra hiïåu cho chuá tiïíu cuáixuöëng nhùåt, nhûng möåt võ quan tuyâ toâng cuãa Lï ThaánhTöng àaä nhanh tay nhùåt cho sû. Vua Lï Thaánh Töng tröngthêëy vêåy, liïìn nghô ra möåt vïë cêu àöëi, röìi trong bûäa tiïåchöm àoá thaách caác quan àöëi. Vïë êëy nhû sau:



Àûúâng thûúång tuång kinh, sû sûã sûá...Nghôa laâ:

Trïn buåc àoåc kinh sû khiïën sûá, (nhaâ sû sai khiïën àûúåcquan).

Cêu naây oaái oùm úã ba chûä sû sûã sûá. Caác quan àïìu chõuchùèng ai nghô ra cêu gò.

Traång nguyïn Lûúng Thïë Vinh cûá àïí cho hoå suy nghôchaán chï. Öng ung dung ngöìi uöëng rûúåu chùèng noái nùnggò. Vua Thaánh Töng quay laåi baão àñch danh öng phaãi àöëi,vúái hy voång àûa öng àïën chöî chõu bñ. Nhûng öng chó cûúâitrûâ.

Möåt luác, öng cho lñnh hêìu chaåy ngay vïì nhaâ múâi vúå àïën.Baâ traång àïën, öng lêëy cúá quaá say xin pheáp vua cho vúå dòumònh vïì.

Thêëy Vinh laâ möåt tay taâi ûáng àöëi maâ höm nay cuängàaânh phaãi àaánh baâi chuöìn, nhaâ vua lêëy laâm àù’c yá lù’m,liïìn giuåc: “Thïë naâo? àöëi àûúåc hay khöng thò noái àaä röìihùéng vïì chûá?”

Vinh gaäi àêìu gaäi tai röìi chù’p tay ngêåp ngûâng:- Daå... muön têu. Thêìn... àöëi röìi àêëy chûá aå!Vua vaâ caác quan lêëy laâm laå baão Vinh thûã àoåc xem. Vinh

cûá möåt mûåc: “Àöëi röìi àêëy chûá aå!” hoaâi. Sau nhaâ vua gaånmaäi, Vinh múái chó vaâo ngûúâi vúå àang dòu mònh, maâ àoåcrùçng:

Àinh tiïìn tuyá tûãu, phuå phuâ phu.



Nghôa laâ:

Trûúác sên say rûúåu, vúå dòu chöìng.

Nhaâ vua cûúâi vaâ thûúãng cho rêët hêåu.

THAÁNH QUÊN MINH ÀÏË

Lûúng Thïë Vinh thuúã beá nghõch ngúåm nöíi tiïëng. Öng tahay tù’m söng höì, thaânh thûã búi löåi rêët gioãi. Lï ThaánhTöng biïët roä chuyïån êëy, nïn möåt höm ài chúi thuyïìn coáLûúng Thïë Vinh vaâ caác quan theo hêìu, vua liïìn giaã vúâ sayrûúåu êíy Vinh rúi toâm xuöëng söng, röìi cûá cho tiïëp tuåc cheâothuyïìn ài.

Khöng ngúâ Lûúng Thïë Vinh rúi xuöëng, liïìn lùån möåt húiài thêåt xa, röìi àïën möåt chöî vù’ng lïn búâ ngöìi nuáp vaâo möåtbuåi rêåm chùèng ai tröng thêëy. Lï Thaánh Töng chúâ maäikhöng thêëy Vinh tröìi àêìu lïn, bêëy giúâ múái hoaãng höìn, vöåicho quên lñnh nhaãy xuöëng tòm vúát, nhûng tòm maäi cuängchùèng thêëy àêu. Vua hïët sûác ên hêån vò löëi chúi àuâa quaáquù’t cuãa mònh, chó muöën khoác, thò tûå nhiïn thêëy Vinh tûâdûúái nûúác ngoác àêìu lïn lù’c àêìu cûúâi ngêët. Khi lïn thuyïìnröìi. Vinh vêîn coân cûúâi. Thaánh Töng ngaåc nhiïn hoãi maäi,cuöëi cuâng Vinh múái têu:



“Thêìn úã dûúái nûúác lêu laâ vò gùåp phaãi möåt viïåc rêët kyâ laåvaâ thuá võ. Thêìn gùåp cuå Khuêët Nguyïn, cuå hoãi thêìn xuöënglaâm gò? Thêìn thûa döëi laâ thêìn chaán àúâi muöën chïët. Nghequa, cuå Khuêët Nguyïn troân xoe mù’t, mù’ng thêìn: ”Maây laâthùçng àiïn! Tao gùåp Súã Hoaâi vûúng vaâ Khoaãnh Tûúngvûúng hön quên vö àaåo, múái phaãi boã nûúác boã dên trêîmmònh úã söng Mõch La. Chûá maây àaä gùåp àûúåc bêåc thaánhquên minh àïë, sao coân àõnh vúá vêín caái gò? “ Thïë röìi cuå àaáthêìn möåt caái, thêìn múái vïì àêy!”

Lï Thaánh Töng nghe xong biïët laâ Lûúng Thïë Vinh nõnhkheáo mònh, nhûng cuäng rêët haâi loâng, thûúãng cho Vinh rêëtnhiïìu vaâng luåa.

HAI ANH EM HOÅ QUAÁCH

Quaách Àònh Baão vaâ Quaách Hûäu Nghiïm laâ hai anh emruöåt, cuâng àöî tiïën sô dûúái thúâi Lï Thaánh Töng. Hai öngngûúâi laâng Phuác Khï, huyïån Thanh Lan (nay laâ huyïånThanh Quan), xûá Sún Nam haå (vuâng Thaái Bònh, NamÀõnh). Caã hai anh em àïìu laâm àïën thûúång thû. Àònh Baãoàûúåc Lï Thaánh Töng giao cho biïn soaån böå Thiïn Nam dûhaå têåp cuâng vúái Thên Nhên Trung, Hûäu Nghiïm coá àïí laåi



têåp Phï bònh vùn minh cöí suyá cuãa Lï Thaánh Töng. Caãvuâng Thaái Bònh àïìu truyïìn tuång cöng àûác vaâ uy danh cuãahai öng thûúång thû êëy, vaâ cho rùçng hoå àûúåc hiïín vinh nhûvêåy laâ nhúâ phuác êm cuãa ngûúâi öng.

Tuåc truyïìn töí phuå cuãa Quaách Àònh Baão vaâ Quaách HûäuNghiïm laâ möåt nöng dên ngheâo khoá, thûúâng laâm thuï laâmmûúán vaâ ài chùn võt cho ngûúâi khaác, tñnh tònh thêåt thaâchêët phaác, khöng hïì laâm mêët loâng ai, laåi hay giuáp àúängûúâi chung quanh. Möåt höm, öng cuöëc vúä möåt àaám ruöång,böîng bù’t àûúåc möåt chônh vaâng. Öng tûå nhuã rùçng: “Khikhöng bù’t àûúåc cuãa rúi, khöng phaãi do cöng sûác mònh laâmra, nïëu ngöìi maâ hûúãng thò sao cho phaãi vúái àaåo trúâi? Vaâchù’c chù’n cuãa naây laâ cuãa nhaâ ai trûúác kia bõ hoaån naån,lûu laåc tha phûúng, nïëu con chaáu hoå coân söëng thïë naâocuäng coá ngaây vïì tòm”. Nghô xong beân àem ài chön vaâo möåtchöî khaác khöng cho ai biïët. Quaã nhiïn, vaâi nùm sau, coángûúâi Trung Quöëc sang nûúác ta, àïën chöî àaám ruöång tòmtoâi röìi kïu khoác thaãm thiïët. Öng cuå hoãi laåi cùån keä, ngûúâiTrung Quöëc noái laâ cuãa töí tiïn ngûúâi êëy chön cêët úã àêëy, coáàïí giêëy túâ di chuác laåi roä raâng; hoãi caác chi tiïët àïìu traã lúâiàuáng, öng cuå liïìn àûa ngûúâi Trung Quöëc àïën chöî chön múái,vaâ giao giaã nguyïn veån. Ngûúâi Trung Quöëc chia cho öngcuå möåt phêìn vaâng àïí taå têëm loâng quñ hoaá cuãa öng, nhûngöng nhêët àõnh khöng lêëy möåt àöìng.



Laåi noái chuyïån vïì Quaách Àònh Baão; luác bêëy giúâ úã vuângThaái Bònh, Nam Àõnh (àïìu thuöåc trêën Sún Nam haå) coá haingûúâi nöíi tiïëng nhêët vïì taâi hoåc laâ Quaách Àònh Baão vaâLûúng Thïë Vinh. Hai ngûúâi cuäng coá ài laåi chúi thên vúáinhau. Lûúng Thïë Vinh thò tñnh tònh phoáng khoaáng, nheånhaâng, khöng cêu nïå, khöng khù’c khöí; coân Quaách ÀònhBaão thò cêìn mêîn, chùm chó, lao têm khöí tûá nhiïìu trongviïåc hoåc têåp. Àïën nùm coá khoa thi hûúng, hai ngûúâi cuângàöî möåt lêìn. Thïë Vinh àöî thuã khoa, Àònh Baão àöî thûá hai.Ba thaáng trûúác khi vaâo kinh thi höåi, Thïë Vinh àïën thùmÀònh Baão. Múái àïën àêìu laâng Phuác Khï, nhên gheá vaâo möåtquaán haâng nûúác nghó chên. Thïë Vinh nghe ngûúâi ta khaáochuyïån vúái nhau vïì viïåc Àònh Baão àang hoåc ngaây, hoåc àïmraáo riïët lù’m. Thïë Vinh baân goáp vaâo, cûúâi maâ noái: “Kyâ thigêìn àïën núi maâ haäy coân cöë sûác hoåc, anh naây chùèng quacuäng chó coá tiïëng haäo thöi, chûá trong buång cuäng chùèng coágò uêín suác cho lù’m”. Vinh laåi noái thïm: “Töi cuäng àõnhvaâo thùm baác Quaách chúi àêy. Nhûng coá leä chó quêëy baácêëy mêët hoåc, àaânh vïì vêåy!”.

Luác Àònh Baão ra chúi haâng, baâ chuã haâng kïí chuyïån laåi,Àònh Baão noái: “Ngûúâi êëy chó coá thïí laâ Lûúng Thïë Vinh!”liïìn sûãa soaån haânh trang sang Nam Àõnh thùm Thïë Vinh.Àïën núi, Thïë Vinh khöng coá úã nhaâ. Àònh Baão cùån keä hoãimaäi, ngûúâi nhaâ phaãi àûa Baão ra ngoaâi caánh àöìng xa, thòthêëy Thïë Vinh àang thaã diïìu giêëy nö àuâa vúái treã con trong



laâng. Àònh Baão thêët kinh noái: “Thöi, taâi hoåc ngûúâi naây takhöng thïí naâo theo kõp!” Noái xong, luãi thuãi trúã vïì, khönggùåp Vinh nûäa, maâ tûâ àoá cuäng khöng duâi maâi saách vúã khù’ckhöí nûäa. Àïën luác thi höåi, Àònh Baão àöî höåi nguyïn, ThïëVinh àöî thûá hai. Thïë Vinh nûác núã khen baån. Nhûng àïënkhi vaâo thi àònh, thò Thïë Vinh laåi àöî traång nguyïn, ÀònhBaão chó àöî thaám hoa, keám Vinh nhûäng hai bêåc.

VAÊN TÛÁC LAÂ NGÛÚÂI

Nguyïîn Giaãn Thanh; ngûúâi laâng Öng Mùåc (laâng Me)huyïån Àöng Ngaân (nay laâ Tûâ Sún) Bù’c Ninh. Söëng vaâokhoaãng àêìu thïë kyã XVI, sinh nùm 1482, mêët nùm naâokhöng roä. Öng luác nhoã hoåc rêët thöng minh, múái mûúâi saáutuöíi àaä thöng hiïíu rêët nhiïìu saách vúã, sau àöî traångnguyïn; nïn tuåc goåi laâ Traång Me.

Möåt höm àang hoåc úã trûúâng, thêìy hoåc laâ thûúång thûÀaâm Thuêån Huy vûâa giaãng baâi xong thò trúâi sêåp mûa, hoåctroâ àïìu phaãi ngöìi laåi. Öng Huy nhên thêëy vêåy, beân ra möåtcêu àöëi àïí hoåc troâ cuâng àöëi cho vui:

Vuä vö kiïìm toãa nùng lûu khaách.

Nghôa laâ:



Mûa khöng coá then khoaá maâ giûä àûúåc khaách.Nguyïîn Giaãn Thanh àöëi ngay rùçng:

Sù’c bêët ba àaâo dõ nõch nhên.Nghôa laâ:

Sù’c àeåp chùèng phaãi soáng gioá maâ laâm àù’m àuöëi ngûúâita.

Öng Huy xem xong khen rùçng; “Cêu naây àöëi hay lù’m,gioång vùn naây coá thïí àöî traång àûúåc, nhûng sau têët mïàù’m vaâo voâng sù’c duåc laâm haåi lêy àïën sûå nghiïåp!”

Tiïëp àoá, möåt ngûúâi hoåc troâ tïn laâ Nguyïîn Chiïu Huêënlaåi àöëi:

Nguyïåt hûäu loan cung bêët xaå nhên.Nghôa laâ:

Mùåt trùng giöëng caái cung maâ chùèng bù’n ai.Öng Huy phï: “Cêu naây keám sù’c saão, khöng hay bùçng

cêu kia, nhûng toã ra khñ chêët hiïìn hoaâ, sau naây seä laâmnïn, cuöåc söëng seä chu toaân!”

Sau àoá laåi coá möåt ngûúâi hoåc troâ khaác àöëi rùçng:Phêën bêët uy quyïìn dõ sûã nhên.

Nghôa laâ:Phên cûát chùèng uy quyïìn gò maâ dïî sai khiïën ngûúâi.

Öng Huy phï: “Sau giaâu sang nhûng laâ haång bó lêåu!”Quaã nhiïn, mêëy nùm sau Giaãn Thanh àöî thuã khoa, röìi

àöî traång nguyïn àúâi vua Lï Uy Muåc (1508), laâm lïî böåthûúång thû, nhûng vò say àù’m möåt cö gaái àeåp úã kinh maâ



àïën ö danh baåi giaá. Coân Chiïu Huêën chó àöî baãng nhaännhûng laâm quan vaâ söëng yïn öín khöng xaãy ra chuyïån gòcaã. Riïng ngûúâi hoåc troâ kia sau cuäng vaâo bêåc haâo phuátrong vuâng, nhûng ai cuäng chï laâ haång thö löî, bó öíi.

MÛÚÂI TAÁM BAÁT CÚM RIÏU

Lï Naåi, ngûúâi laâng Möå Traåch, huyïån Àûúâng An (nay laâhuyïån Bònh Giang) tónh Haãi Dûúng, hoåc gioãi, àöî àïën Traångnguyïn àúâi Lï Uy Muåc (1505), laâm quan àïën hûäu thõ lang,tûúác Àaåo traåch baá. Öng thuúã beá nhaâ rêët ngheâo, phaãi vûâahoåc, vûâa daåy thïm con em trong laâng àïí àöå khêíu.

Thûúång thû Vuä Quyânh, ngûúâi àöìng êëp, nghe biïët taâi hoåccuãa thaây àöì beân goåi àïën gaã con gaái cho vaâ cho úã gûãi rïítrong nhaâ. Nhûng tûâ khi vaâo úã gûãi rïí, Lï Naåi chó ngöìi thûâsuöët ngaây, khöng chõu hoåc haânh, maâ cuäng chùèng buöìn moáàïën bêët cûá viïåc gò. Vuä Quyânh rêët lêëy laâm laå, àïën hoãi ngûúâiböë Lï Naåi. Öng böë traã lúâi:

- Con nhaâ hoåc troâ ngheâo, àûúåc nûúng thên vaâo cûãa caoquyá, laåi àûúåc àöåi ún nuöi dûúäng daåy döî, leä naâo laåi daám saonhaäng hoåc haânh hoùåc lûúâi biïëng vúái cöng viïåc cuãa gia àònhên nhên àûúåc? Nhûng coá àiïìu naây töi hoãi khi khöng phaãi:



khöng roä möîi ngaây tûúáng cöng cho chaáu ùn uöëng nhû thïënaâo?

Vuä Quyânh vêîn chûa hiïíu, cûúâi khiïm töën maâ traã lúâi:- Nhaâ nho thanh àaåm, nhaâ coá gò ùn thò vêîn tiïëp àaäi con

rïí nhû thïë thöi!Öng böë múái baão:- Con töi noá ùn khaác thûúâng lù’m. Coá leä vò noá ùn chûa

àûúåc no maâ khöng daám noái ra chùng?Vuä Quyânh vïì baão ngûúâi nhaâ doån cúm riïng cho Lï Naåi,

tùng phêìn lïn gêëp böåi. Cho ùn möåt àêëu, hoåc àïën töëi; choùn möåt àêëu nùm leã hoåc àïën tröëng canh ba; cho ùn möåt àêëutaám leã, hoåc àïën tröëng canh tû. Vuä Quyânh noái:

- Rïí ta taâi khñ phi thûúâng, nhêët àõnh seä laâm nïn sûånghiïåp!

Liïìn baão ngûúâi nhaâ cûá àõnh mûác möîi bûäa ùn laâ hai àêëu.Tûâ àêëy Lï Naåi àoåc saách suöët ngaây liïìn àïm khöng thêëychaán. Möåt höm, muöën thûã taâi chaâng rïí, Vuä Quyânh thònhlònh àïën thùm Lï Naåi trong phoâng hoåc, röìi baão öng tûáccaãnh möåt baâi vïì viïåc ùn hoåc cuãa mònh. Lï Naåi khöng nghôngúåi gò, àoåc ngay baâi taán sau àêy:

Möå traåch tiïn sinh,Dô thûåc vi danh,Thêåp baát baát phaån,Thêåp nhõ baát canh,

Khöi nguyïn cêåp àïå,



Danh quaán quêìn anh,Sûác chi giaä cûå,Phaát chi giaä hoaânh...

Nghôa laâ:

Thêìy àöì Möå Traåch,Nöíi tiïëng ùn nhiïìu:Mûúâi taám baát cúm,Mûúâi hai baát riïu.Àöî àêìu khoa baãngDanh tiïëng nïu cao.Suác tñch àêìy àuã,Phaát triïín döìi daâo! (1)

Böë vúå vaâ chaâng rïí àïìu caã cûúâi. Quaã nhiïn vïì sau Lï Naåiàöî Traång nguyïn, àuáng nhû lúâi àaä noái trong baâi taán.

TRAÅNG ME ÀEÂ TRAÅNG NGOÅT

Nguyïîn Giaãn Thanh vaâ Hûáa Tam Tónh nöíi tiïëng hoåcgioãi caã möåt trêën Kinh Bù’c, khöng ai laâ khöng phuåc. Moåingûúâi àïìu tin tûúãng caác giaãi khöi nguyïn seä vaâo tay hai



(1) Baâi dõch cuãa Phaåm Troång Àiïím.

ngûúâi, coá àiïìu khöng ai daám chù’c ngûúâi naâo seä laâ traångnguyïn, ngûúâi naâo seä laâ baãng nhaän. Àïën khoa thi höåi nùmMêåu Thòn àúâi Lï Uy Muåc (1508), hai öng cuâng ûáng thi.Quan trûúâng dûå àõnh lêëy Hûáa Tam Tónh àöî traång nguyïn,Nguyïîn Giaãn Thanh àöî baãng nhaän. Nhûng khi àûa traångnguyïn vaâ aá nguyïn vaâo bïå kiïën àïí xin lïånh vua thò baâThaái phi (meå nuöi vua) cuâng coá mùåt trong buöíi chêìu, tröngthêëy Nguyïîn Giaãn Thanh ngûúâi “nho nhaä haâo hoa” liïìnhoãi caác quan:

“Àêëy laâ traång nguyïn phaãi khöng? Chaâ! xûáng àaáng quaá!quñ hoaá quaá!”

Caác quan luáng tuáng, vò khöng daám traái lúâi àoaán giaâ cuãaThaái phi nïn têu laâ coân àúåi lïånh cuãa Thaái phi vaâ Hoaângthûúång. Vua cuäng phên vên: möåt phña thò biïët roä laâ TamTónh àaáng traång nguyïn, möåt phña thò tön kñnh baâ meånuöi, khöng muöën vaåch roä caái lêìm lêîn cuãa baâ, nïn vua ramöåt baâi phuá lêëy àêìu àïì laâ Phuång thaânh xuên sù’c (1) àïíhai ngûúâi thi taâi trûúác mùåt vua. Hûáa Tam Tónh vö tònh cûálaâm baâi nhû thûúâng lïå, nghôa laâ bùçng chûä Haán, NguyïînGiaãn Thanh laáu lónh hún, laâm baâi phuá bùçng nöm; möåt laâ



(1) Phuång thaânh xuên sù’c: caãnh xuên úã thaânh Phuång (Haâ Nöåi). Àêylaâ baâi phuá nöm cöí nhêët trong vùn chûúng trûúâng öëc. Baâi phuá daâiàuáng 50 cêu. Coá thïí xem toaân vùn baâi phuá úã têåp san Nghiïn cûáuvùn hoåc söë 7 nùm 1960.

biïët laâm chûä Haán thò vùn mònh khöng bùçng Tam Tónh, hailaâ àoaán baâ Thaái phi hiïíu tiïëng Viïåt hún hiïíu chûä nho. Quaãnhiïn khi bònh vùn, àoåc àïën baâi phuá nöm thò baâ Thaái phikhöng ngúát lúâi khen hay.

Vua àaânh phaãi àûa Giaãn Thanh lïn traång nguyïn vaâ haåTam Tónh xuöëng baãng nhaän.

Bêëy giúâ giúái nho sô àïìu toã veã khöng haâi loâng, thûúângvêîn giïîu Nguyïîn Giaãn Thanh laâ Maåo traång nguyïn. Maåotraång nguyïn laâ “Traång nguyïn mùåt” (vò àeåp trai maâ àöîtraång) maâ cuäng coân coá thïí hiïíu laâ “traång nguyïn giaã maåo”(khöng àaáng àöî traång maâ laåi àöî). Coân dên chuáng àûúngthúâi thò thûúâng coá cêu noái àuâa àaä trúã thaânh ngaån ngûä:

“Traång Me àeâ traång Ngoåt”

Traång Me tûác traång ngûúâi laâng Me, chó Nguyïîn GiaãnThanh; coân traång Ngoåt tûác traång ngûúâi laâng Ngoåt, chó HûáaTam Tónh.

KHIÏNG CAÁNG LÊËY VÚÅ CON QUAN

Hûáa Tam Tónh ngûúâi laâng Voång Nguyïåt - tuåc goåi laâ laângNgoåt, huyïån Yïn Phong, tónh Bù’c Ninh, laâm quan àïënthûúång thû, tûúác àïën Àöng giaáo hêìu, coá sang sûá nhaâ Minh



vaâo khoaãng àúâi nhaâ Maåc (1527 - 1529). Hoåc rêët gioãi, tuykhöng àöî àïën traång nguyïn, nhûng nhên dêîn vêîn thûúânggoåi öng laâ Traång Ngoåt (traång nguyïn laâng Voång Nguyïåt).

Khi coân beá nhaâ ngheâo lù’m. Möåt höm ra àûúâng gùåp voängquan trêën thuã Kinh Bù’c trêíy qua, sau voäng quan laåi coávoäng tiïíu thû. Thoaáng thêëy tiïíu thû nhan sù’c diïîm lïå,traång Ngoåt mï lù’m múái nùçn nò vúái phu caáng cho mònhkhiïng thay àïí àûúåc ngù’m nghña cho thoaã thñch.

Vïì nhaâ, traång Ngoåt àoâi meå phaãi àïën hoãi tiïíu thû êëy laâmvúå. Baâ meå súå khöng daám ài, sau vò thûúng con nïn cuängàaânh liïìu.

Túái dinh quan, baâ bêím hïët sûå tònh vaâ noái roä nöîi gaân dúãcuãa con. Quan nghe xong cûúâi baão: “Àaä vêåy, baâ vïì goåi noáàïën àêy, ta xem hoåc haânh ra sao, nïëu quaã coá taâi, ta seä gaãtiïíu thû cho!”.

Baâ meå vïì baão con àïën hêìu quan ngay. Quan thêëy Hûáakhöng coá gò laâ xuêët sù’c, ngûúâi thò àen maâ luân, duy chó coáàöi mù’t laâ khaác thûúâng. Tuy nhiïn, hoãi àïën saách vúã thòtraång àöëi àaáp rêët tröi chaãy, vò thïë quan cho lûu laåi úã trongdinh ùn hoåc, heån hïî thi àöî thò nhêët àõnh seä gaã tiïíu thûcho.

Nùm sau, gùåp khoa thi hûúng, Hûáa àöî thuã khoa. Quanliïìn y heån cho laâm lïî thaânh thên.

Nhûng túái khi laâm lïî húåp cêín, thò tiïíu thû vò àaä biïëtHûáa laâ anh chaâng khiïng caáng trûúác, laåi thïm ngûúâi àen



àuãi xêëu xñ nïn chûa ûng lù’m, sai con hêìu cêìm thiïëp rabaão rùçng: “Cö töi coá möåt vïë cêu àöëi, nïëu quan tên khoa àöëiàûúåc thò haäy xin laâm lïî àöång phoâng”.

Cêu êëy nhû sau:ÖËc lêåu nguyïåt xuyïn, hònh nhû kï noaän, tam tam tûátûá.

Nghôa laâ: Nhaâ thuãng boáng trùng doåi xuöëng; löëm àöëm tûângkhoanh nhû trûáng gaâ.

Hûáa Tam Tónh nghô maäi khöng sao àöëi àûúåc, vûâa bûåcmònh vûâa theån cöng duâi maâi bêëy lêu, liïìn boã ra búâ söngàõnh tûå tûã cho khoãi nhuåc. Khi túái söng, tònh cúâ tröng thêëyboáng trùng daäi trïn mùåt nûúác muön ngaân lúáp soáng baåc dêåpdïình, böîng naãy tûá thú, quay ngay vïì phoâng àöëi rùçng:

Giang trûúâng phong löång, thïë tûå long lên, àiïåp àiïåptruâng truâng.

Nghôa laâ:Söng daâi gioá löång, truâng truâng àiïåp àiïåp nhû vêíyröìng.

Tiïíu thû xem xong chõu laâ hay, cho múâi Hûáa vaâo laâm lïîhúåp cêín.

Höm sau, tiïíu thû laåi àem cêu àöëi êëy trònh cha; quantrêën thuã baão cûá khêíu khñ naây thò anh ta coân coá thïí àöîtraång nguyïn. Vïì sau Hûáa àöî traång nguyïn thêåt, chó vòxêëu xñ möåt tñ maâ phaãi àaánh xuöëng haâng thûá hai (baãng



nhaän) vaâ chõu àûáng sau Traång Me, möåt ngûúâi keám taâi húnHûáa.

THÚ NAÈM CO

Vuä Duïå laâ möåt bêåc danh thêìn tiïët nghôa, laåi laâ möåt nhaâvùn hoåc nöíi tiïëng àúâi Lï. Öng ngûúâi laâng Trònh Xaá, huyïånSún Võ, tónh Sún Têy, thi àöî traång nguyïn niïn hiïåu HöìngÀûác thûá 21 (1490).

Khi Maåc Àùng Dung thoaán àoaåt, duå döî öng ra laâmquan; öng chûãi mù’ng thêåm tïå, röìi àeo caã êën tñn nhaãyxuöëng cûãa biïín Thêìn Phuâ maâ chïët.

Tûúng truyïìn luác lïn böën, öng bõ bïånh àêåu muâa, àaä chïëtcûáng. Böë meå ngheâo quaá phaãi boá thêy öng bùçng chiïëc chiïëubuöìm àem boã úã ngoaâi heâ (vò súå lêy), àõnh saáng súám mai seäàûa ài chön. Nhaâ coá nuöi möåt con choá rêët khön. Noá cûá ngöìicanh suöët àïm bïn caånh boá chiïëu. Àïën saáng, ngûúâi nhaâàõnh ra lêëy xaác mang ài, thò con choá nhaãy löìng lïn rêët dûätúån. Hai ba lêìn àïìu cûá nhû thïë. Ngûúâi nhaâ khöng hiïíu rasao, àaânh chúâ. Àïën chiïìu höm àoá, trúâi böîng nöíi cún mûa,tûå nhiïn nghe trong boá chiïëu coá tiïëng khoác uá úá, thò ra Vuä



Duïå àaä söëng laåi. Böë meå chaåy ra mang con vaâo nhaâ thò conchoá vêîy àuöi mûâng rúä vaâ àïí cho mang vaâo.

Lúán lïn Vuä Duïå hoåc rêët thöng minh. Vò ngheâo khöí quaá,nhaâ thuãng döåt tûá tung, nïn öng thûúâng hay ra ngöìi ngoaâicêìu lúåp(1) úã àêìu laâng àïí hoåc cho khoãi ûúát. Möåt höm trúâireát, öng nùçm co trïn saân cêìu, chúåt coá quan thaái phoáng àiqua, öng vêîn cûá nùçm yâ khöng dêåy. Quan theát mù’ng chothïë laâ vö lïî, àiïn cuöìng vaâ sai lñnh laåi hoãi töåi.

Öng àaáp:- Chuá bêím höå vúái quan töi khöng phaãi cuöìng maâ laâ hoåc

troâ ngheâo, coá biïët quan ài qua, nhûng reát quaá co quù’p caãchên tay khöng dêåy àûúåc!

Quan baão:- Àaä khoe laâ hoåc troâ thò ta ra cho baâi thú lêëy nùçm co

laâm àïì, lêëy cuöìng laâm vêìn, hïî khöng laâm àûúåc, ta seä àaánhàoân.

Vuä Duïå vêîn chùèng theâm dêåy, cûá nùçm maâ àoåc luön:Ba gian cêìu tröëng khöí mònh öng.Reát quaá nùçm co haá phaãi cuöìng?Caá lúán neáp vêy miïìn Bù’c Haãi,Röìng thiïng uöën khuác chöën Nam Dûúng(2)

Möåt niïìm trung aát lo cho troån,



(1) Àêy laâ kiïíu “thûúång gia haå kiïìu” (trïn nhaâ dûúái cêìu) thúâi xûa,khaá phöí biïën trong thön quï. Núi àoá vûâa laâ cêìu qua söng, vûâa laâ

Hai chûä cöng danh nñu chùèng buöng.Coá khuêët bao nhiïu thúâi coá duöîi,Sang xuên ïm êëm haäy ra tuöìng.

Quan thaái phoáng thêëy baâi thú coá khñ phaách, thûúãng choöng rêët hêåu vaâ toã yá kñnh troång.



nhaâ truá chên cho ngûúâi qua laåi.(4) Nam Dûúng: tïn àêët, núi Khöíng Minh àúâi Tam Quöëc úã êín, trûúác

khi ra giuáp Lûu Bõ. Àêy taác giaã coá yá noái mònh àûúng úã êín àïíchuêín bõ ra giuáp nûúác giuáp àúâi.

giai thoai van hoc vn

Documents