geleneksel sanatlar sözlüğü

8/6/2019 Geleneksel Sanatlar Szl

1/29

Geleneksel Sanatlar Szl

bd:Eskiden kullanlan ktlardan birinin addr. Hint bdsi de denilirdi.Hindistan'da Devletbd ehrinde yapld iin bu ad almtr. Sarmtrak renkli,gzel ve parlak bir kttr.Kur'an ve murakkalarda kullanlrd. Dut aacelyafndan yaplan bu ktlarn bir zamanlar Avrupa taklitlerigrlmtr;(Frenk bdsi).Acem kstei: Eski yazmalarda kitap dikildikten sonra, dibinde ve i tarafndan,

bir ksm kitaba, bir ksm da cilde gelmek zere yaptrlan, ince tra edilmideri paras. Bu ekilde yaplan ciltler ok salam olurdu.Acem sanatkr:Trkiye'ye dardan gelen sanatkrlara denirdi. Arapolmayan anlamna gelirse de bizde douda bulunan milletlere Acem denmitir.Bunlara Asya Trkleri de dahildir. Bu deyi bugn yalnz ranllar iinkullanlr..

dilh:Eskiden kullanlan ktlardan birinin ad. H. XI. (M. XVII.) yzylbalarnda kullanlmtr.Aa:Tezhipte kullanlan ssleme motiflerindendir. Servi, hurma, hayat aac,meyveli, ya da iekli aalar tezhip unsuru olarak kullanlmtr.Ahar:Niasta, yumurta ak, niadr, kitre, zamk- Arabi, stbe, beyaz ap, balktutkal, un, hatmi iei, taze gl yapra, pirin gibi maddelerden, yaplan ve hamktlarn terbiyesinde kullanlan sv. Bu maddeler tek tek veya kark olarakkullanlr.Kt iki ekilde aharlanr :1-Ahar yaplacak madde scak suda eritilir, kvamnca kartrlp kt bunadaldrlr.2-Snger veya pamukla ahar kdn stne srlp kurutulur. Bir kat aharsrlmsetek aharl;iki veya daha fazla srlmseift aharldenir, buna

ksaltlarakiftlide denilmitir. Ahar kda iki defadan fazla srlmemelidir,aksi hlde zamanla atlar. Ayrca kda ahar srldkten sonra, bir haftagemeden ktlar mhrelemek lzmdr.Yazlarn eitlerine gre aharn cinsi deiir. Yalnz bir tarafna yaz yazlacakktlara (levha) kaln ahar; kitap yapraklarnn iki tarafna ince ahar yaplrd.Kdn cinsine gre birka kat srld de olurdu. Mek ktlarna kolaylkolsun diye kaln ahar srlmtr. har ve mhrelenmi ktlar, zamana, rutubet,kf ve kitap kurtlarna kar daha dayankldr.Eskiden en gzel aharlar stanbul'da yaplmtr. Beyazt semtinde, eski AskerTbbiye karsnda aharlanm, mhrelenmi ktlarn satld eski kitaplardakaytldr. Ayrca hattatlarnkendi ktlarn aharladklar da bilinmektedir.Aharlanm kt mrekkebi emmedii iin, yanl yazldnda slatarak silmekmmkndr. Hattatlar ellerini tkrkleyerek veya yalayarak yanllarndzelttiklerinden mrekkep yalamak deyimi ortaya kmtr.Ahenin kalem: Demir kalem.

Ak deri:Eskiden kt yerine kullanlan ve zerine yaz yazlan derilere verilenad. Koyun ve kei derileri kuruduktan sonra kaznr. zerine sert ta ile srtlmeksuretiyle, przleri giderilerek, yaz yazmaya hazr hle getirilirdi. Papirs denilenyapraklardan daha dayankl idi. Uzun mddet kalmas istenilen kitaplar bu derizerine yazlmtr.Tiread da verilir. Avrupallar, daha ok Bergama'dayapld iin, Pergament (Parmen) derler.Akkse:Yazma eserlerde, vassale gibi ekleme biiminde olmayp, bir kdnkenar ve orta ksmlarnn ayr renklerde boyanmasna ve bu ekildeki kenar

baka, ortas baka renkli kitaplara verilen ad.

klm:Kalemler: Bk. Kalem. Eskiler, alt daha sonra yedi ve en sonunda on ikitrl yaz olduunu kabul ediyorlard. Bunlarn hepsine birden aklm deniyordu.Aklm- Sitte:Trkesialt kalemFarsase kalem.Rika,


2/29

muhakkak, sls, reyhan, nesih, tevk yazlarna toplu olarak verilen ad.Alikurna:Eskiden ve zellikle sls yaz iin kullanlan ktlardan birinin ad.talya'da Livorno'da yaplan bu ktta(A. Ligorna) kelimesi, souk damga ilevurulduundaAlikurnaeklinde yazlmtr. Battal ve evsat olarak iki boyuvardr. Battal byk, evsat ise eser-i cedid, kadard. Katl olanlarnaifteali, renkli olanlarna iseAlikurna boyalsdenirdi. Ahar, bu ktlara da

uygulanrd.Alikurna boyals: Bk. Alikurna.Alt blm:Fasl. Yazmalarda blm iinde yer alan kk ayrmlardan her biri.Alt kalem:Bk. Aklm- sitte.Altn cetvel:Yazma sayfalarnda metin evresine izilen altna cetveldir. Bunlarasiyah tahrir ekilir.Altn taba:Altn ezmee mahsus tabaklara denir. Bykldedirler.Mertebantabaklar bu ie uygundur. Ayrca, bunlardan ufak veatee dayankl kaplarn iine konan kk tabaklara da altn taba denirAltn tozu:ounlukla fermanlarda kullanlan, altn tozundan yaplm rhaverilen ad. Ayrca bk. Rh.Altn varak:nce tireler arasnda ekile do ve dve inceltilen altn levha laraverilen ad. iyi bir altn varak elde etmek iin yaklak on bin eki darbesi

gereklidir. Yaptrma levha hlinde tezhip de kullanlrd; Ciltlerde ise, meininstne yumurta ak srldkten sonra altn varak yaptrlr, bunun zerineistenilen yaz ile hazrlanan stlm kalp baslmak suretiyle ekil verilirdi.Altn yaldz:Trk kitap kaplarnda genellikle btn yzeyi kaplamaz. Ya tezyinedilen ksmlar zerindeki kabartma sslere, sar ve yeil olmak zere iki renkyaldz srlr; veya kabartmalar deri renginde braklp zemin yaldzlanr. Yaldzsuyu yapmak iin parmak ucu ile bir varak alnarak ukurca bir tabakta zamk-Arab ve mumsuz balla birlikte ezilir, nce donuk amur rengi olan altn mahll,ezme sonucunda alr ve altn rengini alr. Bundan sonra tabaa yarya kadarfiltre olmu su doldurulur, altnn zamk erir ve toz hlinde altn taban dibineker. Su boaltlr. Mzehhip, dipteki altn tozlarn jelatinli su ile ezerek fra ilealp iler. Szlen suda kalan yaldzdanzerefankt yapmakta yararlanlr.

Altlk:Hattatlarn, yaz yazarken ktlarn zerine koyduklar destek. Birokkt st ste konur, alt ve stne tra edilmi mein, renkli kt veya ebruyaptrlarak altlk elde edilirdi. Yumuak ve snger kdna benzeyen araktlar yaptrlmaz, drt ucundan tra edilerek hepsi birden meinletutturulurdu. Ara ktlar 4-5 mm kalnlkta olana kadar st ste konmaldr. stortas iekli veya manzaral olan altlklar da vardr. Bunlar zamann mehurmcellit, mzehhip ve ressamlarna yaptrlrd. Mehur mcellitler altlklarnaimza da koyarlard. Edirne ii bir altlkta 1138 H./1769 M. tarihiyleMehmedVehbiimzas grlmtr. Ayrca,Ord. Prof. Dr. A. Sheyl nver'innotlarnda,yazarken kt kaymasn ve el kd kirletmesin diye ste katlanan bir ksm da

bulunan aldklar olduu belirtilmitir.Alttan ayrma emse:Klsik ciltlerdeki, emse trlerinden birinin ad. Motifinzemini altnla doldurulmu, motifler kabartma eklinde stte ve deri renginde

braklmtr. Ayrca bk. emse.Ara ssler:Sayfalarn metin aralarndaki boluklarna yaplan ssler.Arabesk: Bk. Girift.

Aki:Altnn varak hline getirilmesi ileminde kullanlan kuzu derilerininkireten karldktan sonra etten ayrlan tarafnn zerinden yalan ve fazlalklaralmak iin yararlanlan iki kulplu ban ad. Bu ekilde hazrlanan derilerdentire ile zar yaplrd.Atlama iraze:Formaya dikilmeyerek yalnz yaptrlm olan iraze. Bunlar ssniteliinde olup, formaya dikilen iraze kadar salam olmadndan makbuldeildi.Atlas iei: Bk. Sadberk.Avadanlk:Hattatlarla ktiplerin yaz iin kullandklar aralar. Kalem, hokka,kalemtra, altlk, makta v.b..Abadanlkkelimesinden alnmtr;Ayak:Yazmalarda sayfa srasn belirtmek amacyla, bir sonraki sayfann ilk harfveya kelimesi, bir nceki sayfann alt kesine yazlmtr. Bu yazya ayak ad


3/29

verilir. oban, murakb, mir, mr, mre veya payendede denilir.Ayrcareddade (geri dndren),mahide(gzc),ta'kibe (izleyen)ve garip kelimelerinin de bu anlamda kullanld olmutur.Ayrma rm:Bk. Rm.Ayrma emse:Ya ekiller ya da zemin altn ile doldurulmak suretiyle yaplanemselere verilen ad. Yapl ekline grealttan ayrma emseveyastten ayrma

emseadn alr.Aynal yaz:Arap harfleriyle karlkl yazlan yazlar. Harfler veya kelimeyazldktan sonra simetrii de yazdrd. ifte vav, ifte hu, aynal Muhammedyazlar buna rnektir.Msenn yazveya ift yazda denir..

Bab:Fasl, bolm. Yazmalarn iindeki byk blmlerden her biri. Badat kd:Bir zamanlar Badat'ta yaplm ktlara verilen ad. 656'da Moollarn istils zerine,ktlk Tebriz, am ve Msr taraflarna gmtr.Balk tutkal:Morina balnn damandan yaplan yaptrc madde. Ahar yapmnda kullanlrd. Daha sonra

bu maddenin yerine jelatin kullanlmtr. Niasta aharnn zerine balk tutkal ekildiinde, ktlar rutubetli biryerde kaldklarnda yapabilirler.Bask kalb:Kitap kaplarna kabartmal ssler basmakta kullanlan kalp.Ba:Ayn (?), mim (?) gibieski harflerin satrn stnde kalan ba taraf.Balk:1-Yazmalarda ilk sayfann st bana yaplan sslemeli levhalara verilen isim. Metin sayfann

ortasndan, bazan da te birinden balar, stne besmele veya uygun bir deyile ssleme yaplr, buna balkveyaserlevha denirdi.

2- Yazmalarda ve eski basma kitaplarda kitap ad.Battal:Bk. Battal kt.Battal ebru:Belirli bir ekli olmayan ebrulara verilen ad. Battal ad verilen byk boy ktlarla yapld iin

bu ad almtr.Battal kt: Byk kesimde ktlar hakknda kullanlan ad. Yalnzca battal da denir.Bedah lcivert:Tezhipte kullanlan koyu lcivert boyann ad. Solmayan bu boya Bedahan'dan geldii iin buad almtr..Bellut (bulut) eceri:Palamut aac. Kl bir eit ahar yapmnda kullanlr.Berk:Tezhipte kullanlan yaprak ekilleri. Berk, Farsa yaprak demektir. l yaprakmotiflerine seberk,belisinepenberk,uzunca ve kenarlar trtll olanlarnaberk-i tridenilir.Berk-i halkr:Halkr ilerindeki yaprak motiflerine denir.Berk-i tr:Itr yaprana benzeyen ssleme motifi.Besmele oku:Besmele'deki sin harfinin ekiliinden hasl olan uzun izgiye verilen addr. Be kollu yldz:Bk. Beli yldz.Beli yldz:Trk ssleme sanatnda kullanlan bir yldz eklidir. Be kollu yldz da denir. Mhr Sleymandenilen alt kollu yldz gibi beli yldz da tlsm olarak kullanlmtr. Tabanlar olmayan genin birbirinegemesinden meydana gelen bu eklin 3 ve 5 gibi mistik zellii olan saylarla, gz eklini ifade eden gen venazara kar kullanlan pene ile ilgisi vardr. Beyaprak:Bk. Penberk.Beyaza ekme:Eski ekli tebyiz. Yazma eser msveddesini temize ekme.Beyaz:Uzunluuna alan yazma kitaplara verilen ad. Beyaz kelimesini daha ok ranllar kullanm, Trkler

bu eit kitaplaraSr dilidemilerdir.Beyza-i tura: Bk. Beyze. .Beyze:Bk. Tura.Bezeme:ounlukla yazma, bazen de basma kitaplarda grlen tezhip, minyatr v.b. ssleme.Bezeme yazlar:Ana bir tip olmayp, merak ve deiiklik istei sonucudur. Bezeme yazlarnn ifte yazlar,


4/29

turalar, eya, bitki, hayvan, yap biiminde ve resimli yazlar gibi ok eitli ekilleri vardr.Bezir isi mrekkep:Ketentohumu yann yaklmas suretiyle meydana gelen isten yaplan mrekkebin adyd.i srl anaktaki bezirya, zerine fitil konulmak suretiyle yaklr; stne de is toplamak iin ii srl bir kapakaslrd. Ya bitene kadar yandktan sonra kapakta biriken is, tavuk ty ile baka bir kaba alnr, daha sonraiine belirli lde zamkl su doldurulmu mermer byk bir havana boaltlrd. Burada havaneliyle vurularakkartrlr, bu i iki ay srerdi. yi mrekkep ancak ayda imal edilebilirdi. Koyu siyah, akc, solmayan bir

mrekkepti. Bu mrekkebe hattatlar biraz maz atarlar, bylece solmaz ve rutubetten etkilenmezdi.Bk: Eski mcellitlerin mein tra etmek iin kullandklar balta eklinde let.Billur mhre:Camdan yaplan mhre. Kaz yumurtas biim ve byklnde olup, kt cillamaktakullandrd.Ayrca bk. Mhre.Bnukat:Ebced hesabnda noktasz harf; harflerin noktalarm koymadan yazlan yaz, Bk. Mhmel.Bitkisel motifler:Tezhip sanatnda kullanlan motiflerdir. eitleri:iekler:hata (stilize), realist iek motifleri (vazolu-vazosuz), minyatrdeki iekler.Yapraklar: seberk, penberk, sadberk...

Aalar: yaprakl veya meyveli aalar, hayat aac, serviBitme iareti: Bk. Temme, Temmet.Boum:Kam kalemlerin ortalarna tesadf eden, kapal ve hafif kntl ksmlarna verilen ad. iki boumlu, boumlu...Bordr:Klsik ciltlerde, kapan dkenarn evreleyen ksma denir. Yerine gre pervaz, ulama, kenar suyu

gibi isimler alr. Bordr zerine yuvarlak veya beyz ekilde paralar konmu ise bunlara kartu pafta denir.Dendanl, kitabeli bordrler vardr.Boynuz glf:Kalemtra ve benzeri baklar iin boynuzdan yaplan klflara denir. Boynuz scak sudayumuatlarak levha hline getirilip sonra klf yaplrd.Boyun:Arap harflerinin bklme yerlerine verilen ad. Bcek mhre:Bk. Mhre.Blk- Rumiyan:Memleketimizin yerli sanatkrlar toplu hlde alr ve zevkimizi dardan gelecek etkilerekar korumak isterlerdi. Bir araya toplandklarnda onlara Anadolulular bl anlamna Blk-Rumiyan denirdi. Bk.- Acem sanatkr.Blm:Yazma eserlerin kendi iinde blnebildii byk ayrmlardan her biri, bab.Buketli emse:Bir kaideden, bir sap zerinde tek merkezden kartlarak, tabiatta olduu gibi, dallarn ortasnaveya ucuna kkl bykl iekler oturtularak emse hlinde toplanmtr. Bazen bu dallar bir vazonuniinden kartlmtr. Buketli, emseler oyma eklinde veya kzdrlm kalpla deri zerine yaplm, kap

zerindekiler zellikle elle ilenmilerdir.Bulut:XV. ve XVII. yzylda yaygn olarak kullanlan tezhip motiflerindendir. Stilize edilmi ve kvrmlarlauzatlm bir bulut izlenimi verir. Yardmc motif olarak kullanlr ve sslemeyi doldururlar. Bazen da desenink noktasn simgeleyen zemin olarak kullanlmtr.in bulutuda denilmitir.Cam mhre:Bk. Mhre.Cava kalemi:Cava'da yetien bir bitkiden yaplan bu kalem abanoz gibi sert ve ii doludur. Hac HattatEfendi Cava kalemi amtr : Yaz kalemi Hereke kalemi, Secavent kalemiHattatlar ince izgi izmek ve kk yazlan yazmak iin bu kalemi kullanrlard. Pirin zerine yazlan iblssreleri, sancak Kur'anlar ,bu kalemle yazdrd.Cav kalemi: Bk. Cava kalemi.Cedid: Bk. Eser-i cedit.

Cedvel:Yazma kitaplarda ve levhalarda yazyla kenar ayrmak zere altnla ekilen izgilere verilen ad. Tekizgi veya biri kaln biri ince iki izgiden ibarettir. Krmz (lal) ve baka renkli cetvel de kullanlmtr. Jengrla

yaplan tire renkli cetveller, jengr kd yiyerek sayfay yrtt iin, makbul deildir. Ayrca bk. Kuzulucetvel.

Cedvel ekmek:Yazmalarla, levhalarn sayfa kenarlarna izgi ekilmesine denir. Cetveli mzehhiplerekebildii gibi bu ii kendine meslek edinenler de vard, bunlara cedvelkedenirdi.Cedvel kalemi:Cedvel ekmee mahsus kalem, tirling.Cedvelke: Yazma kitaplarn sayfa kenarlarna ve yaz levhalarnn etrafna yaldz veya mrekkeple izgilerekerek onlar ereve iine alan sanatkr. Kalemke de denir. Celi:Hattn kaln nevileri hakknda kullanlan bir terimdir, zellikle byk levhalarda veya ta zerine yazlankitabelerde kullanlmtr.Celi kalemi:Byk boydaki yazlar iin kullanlan kalemlere denir. Ya ok kaln kamtan veya her hattatnkalem ana gre, tahtadan yaplrd. ok byk yazlar iin bu tahtadan kalemin kat' boydan boya kesilir vemrekkebin kolay akmasn salamak iin iine snger yerletirilirdi.Cel-nvis:Cel yazy gzel yazan sanat; byk yaz yazan.

Cendere:Ciltlenecek kitap dikildikten sonra dibinin yaptrlmas iin mengene olarak kullanlan, tahtadan, ikiucu vidal letin ad.


5/29

Cenkr:Bk. Jengr.Ceyln derisi:zerine yaz yazlacak duruma getirilen ceyln derisi. Kttan nce kullanlmtr. Mze vektphanelerde kf yazyla ceyln derisi zerine yazlm Kur'an ve sreler bulunmaktadr.Ceyln kd:Bk. Ceyln derisi.Cilbend:Yazma kitap ciltlerinin muhafazas iin kullanlan kutu; iindeki bir kurdele ekilince kitap darkar.

Aynca yaz ve resim konulmak zere bir kenarndan bez ile yaptrlm iki mukavvadan ibaret kapaklara dacilbent ad verilir. Az tarafndan ve yanlarndan kk eritlerle balanr.Cilt:Trke'ye Arapa'dan geen bu kelime deri demektir. Yazl eserlerin korunmas amacyla yaplankitap kaplar da ounlukla deriden yapld iin cilt adn almtrCilt ara kapa:Ciltlenmi bir yaynda d kapak ile ara kapak arasnda bulunan yaprak. Cilt ara kapann nve arka yznde yaz bulunmaz. Metni cilde balayan dayanld iki yapraktan biridir. Dier cildin i ksmnayaptrlr. Osmanl ciltiliinde en gzel ebru rnekleri cilt ara kapaklarnda grlr.Cilt kanad:Kitap kapa yerine kullanlan bir terimdir.Ciran:Ciltte kullanlan beyaz ceyln derisi.Cnk:Halk airlerinin dikdrtgen biiminde uzunlamasna ciltlenmi olan iir mecmualarna verilen addr. H.X. (M. XVI.) yzyln tannm kiilerinden, Bursa'y ikinci vatan seen ve yazlarn uzunlamasna defterlereyazan Dede Efendi, bu ismi mahlas olarak kullanm, kendisine Dede Cng denilmitir.Cz:Bir iki formadan ibaret kk kitaplara verilen ad. Kur'an'n ayrlm olduu 30 ksmn her birine cz

denir. Genelde 20 sayfa bir cz saylr.Cz gl: Yazma Kur'an- Kerim'lerde czlerin balangcnda sayfa kenarna yaplan yuvarlak tezhip. Bk. Gl.Czlk:Cz tekil edecek byklkteki kda verilen ad; yirmi sayfadan meydana gelen forma. Bugn on altsayfadan oluan forma, eskiden yirmi sayfa idi. aharkue:Harap olmu kitap kapaklarnn drt kesine geirilen mein eklere verilen ad.aharkue cilt:Kenarlar yaklak birer santim, eninde deri ile evrilmi, ortas ebru, kuma veya kt kaplcilt. II. Beyazt devrinde ciltlenmi kitaplar genellikle eharkue kuma kapldr. Bu kumalar ou zaman ufakkarelidir.

akmak mhre:Her iki tarafndan tutularak kullanlan, aatan yaplm merdane biimindeki mhre. Ellerinarasnda kalan ksmda aa oyulmu ve iine 4-5 cm eninde, 10-12 cm boyunda, 1-1.5 cm kalnlnda sert birta yerletirilmitir. Bu ta Sleymaniye ta, zebercet (yeim) veya akiktir. Ayrca Bk. Mhre. rdank: Bk. Talik.ark- felek:Merkezden evreye genileyerek alan erilerin oluturduu yuvarlak ssleme motifi.

r-ke:Bk. aharkue.r-ke cilt:Bk. aharkue cilt.ehar-ke:Bk. aharkue.ekmek:harlanacak kdn, apl suyun iine batrlp karlma ilemine denir. engr battal:Eskiden kullanlan byk boy renkli kt.erbe:effaf kt, yal kt.evre kesmek:nce, dz bir levhann stne izilen izgilerden keserek ekilli paralar meydana getirmek. ncektlar eitli ekillerde kesip oyarak elde edilen ekiller baka kda yaptrlarak ok gzel sslemeleryaplmtr. Bunakata,sonralar daoymadenilmitir.plak sath:Tezyinatta, zerinde ssleme bulunmayan ksmlara verilen ad.ifali: Bk. Tekaliift aharl:zerine iki veya daha ok ahar srlm kda iftharl denir. Buna ksaltlarakiftlidedenilmitir.

iftli:Bk. iftharlift diki:ift dikile dikilen ciltli kitaplara verilen ad.ift kuzu: Bk. Kuzulu cetvel.ift pervaz: Bk. Pervaz,ift yaz:Bk. Aynal yaz.ifte aharl ebru:zerine nce niasta, sonra yumurta akyla ahar srlm ebrulu ktlara denir.ifte harl kt:ki yzne ahar srlm ktlara verilen ad.ifte ali:Alikurna kdnn katlanp ksaltlm olanlar.ifte vav:Eski yazlardaki vav (?) harfinin aynal (b. bk.) yazlmasyla meydana gelen ekil. Bu ve bunun gibiyazlarahatt- msennda denilirdi.ifteku:Ku eklinde filigranl bir kdn ad. Venedik'te yaplan bu ktlara iftekulu Venedik kd dadenirdi.

har-ge:Bk. aharkue.

ile tahrir:Hattatlar arasnda kurdele yerine kullanlan bir tabir. Tahrir, sayfann yaz kenarlarn evirmekzere drt tarafna ekilen izgiye denir.


6/29

in bulutu: Bk. Bulutin mrekkebi (siyah):Susam yandan elde edilmi is karas, jelatin, Borneo kfuru, misk kartrlarakyaplan drt ke ubuk eklinde bir eit kuru mrekkeptir. Gerektiinde su ile kk bir tabakta ezilerekkullanlr.intamani (intemani - intumani)):Bir ssleme motifi. Taman, inli ve Japonlar da Buda'nn semboldr.Biri stte ikisi altta inci tanesi ile imee benzeyen iki yatay ekilden ibarettir, inciler, bir noktada birbirine

yaklaan, i ie daire motiflerinden oluurlar ve bazen yalnz olarak sslemede bulunurlar.Kaplan izgisi vebeneiveya pars benei de denilmitir. Orta Asya'dan gelen bu motifi Trkler birok yerde hatt kumalardakullanm iardr.oban: Bk. Ayak.Dakik:Buday deirmende tlrken havaya karan ve deirmenin duvarlarna ok ince zerreler hlindeyapan un. Bir eit ahar yapmnda niasta yerine kullanlrd.Dal:Tezhip motifi. Levhalarn kelerine yaplan iek demetine verilen ad. Dalgalanma:Tezhip de ve resimde dalga gibi eri izgiler meydana geldiinde verilen ad,Damar mhresi:Bk. Mhre.Dar'l-ktp:Ktphane, kitaplk.Defe:Yz adetlik altn varak paketi.Deffe:Kitap cildinin iki kapandan her biri.Deffeteyn:Bir kitap kab gibi ortasndan menteeli ve alp kapanr iki kanat eklinde ift sayfalara verilen ad.

zerlerine din ve sembolik resimler yaplr, bazlar byk kitaplara kap olarak kullanlrd. Fildiinden olanlarda vardr. Sanatkrlar arasnda deffeteyn, dorudan doruya kitap cildine denir.Defne dal:Ssleme motifi. Defne aacnn yapraklarna benzer.Defter:Eskiden cilt yerine kullanlan bir terim. Birok kdn birbirine bal olarakbulunduu mecmuademektir.

Dendan: 1- Farsa'da di demektir. Eski yazda sin harfinin dilerine ve yazda buna benzer bir, iki ve harfin yan yana gelmesiyle meydana gelen dilere verilen isim,2- Tezhip terimi olarak, balklarda, giri k ve dn yerlerinde, kendine mahsus yaplan ve die benzeyenekillere de dendan ad verilir.Deri :Eski Trk ciltleri genellikle deridendir. Bu i iin, zerine kabartma bezemeler ilemeye en uygun olanve meindenilen koyun, derisi, sahtiyandenilen kei derisi verakad verilen ceylan derisi kullanlmtr.Bu derilerin eitli ksmlarna u isimler verilir : Hayvann ba tarafna gelen deri ksmnakafa,batan kuyruakadar olan ksmasrt.,kenara gelen ksmaetekdenir. Derilerde kurt yeniklerinden meydana gelen izlere

de okradenilir.Deri ciltler:Deri zerine kalpla kabartma, gmme veya elle yaplan, izme, oyma teknikleri ile hazrlanan cildierdir.

Deri kapl:zerine deri veya ak deri kaplanm kitaplar hakknda kullanlr.Deri tralamak:Ciltilikte kullanlan derinin, tra ba ile istenildii kadar inceltilmesi ilemine denir.Derkenar:Yazma kitaplarda, sayfa kenarndaki beyit veya yazlar.Deste: Tezhip terimi olarak, on yaprakaltn varaktan ibaret pakete denir.Destesenk:Ezme ileminde kullanlan, billur veya mermerden yaplm let. Somaki, porselen ve dier serttalardan da yaplr ve zellikle tezhipte kullanlan boyalar ezmekte kullanlrd.Destezenk: Bk. Destesenk.

Destisenk: Bk. Destesenk.

Deti:Eski bir yaz eidi.Devat:Hokka ve kalem mahfazas iini ayn zamanda grendivit'in.Arapa ismi. Trke'de divit olarak

isimlemitir. Bk. Divit.Devletbd:pekten yaplan ktlarn bir eidi. Bunabdde denir. Hindistan'n Devlet-bd ehrindeyapldndan bu ad almtr.Devrim Erakaln:Ahap yontma sanatmzdr..D pervaz:Levhalarn d tarafna veya boya ile ekilen pervaza verilen ad.Dimik: am (Dimek)'da yaplan ve eskiden kullanlan dk kaliteli ktlardan birinin ad. l'ye gre,zamannda kullanlan ktlarn en disi idi.Dii oyma:Bk. Kat'Dip:Bk. Srt.Dip kstei:irazeler rldkten sonra kitabn srtna yaptrlan ince mein. irazeler de buna yapr vedikilerle kolonlar bu deri altnda yapm olarak kalr. Modern ciltlerde bu deri yerine bez veya ktyaptrlmaktadr. Bu iedip tutmakdenir.Dip ta:Altn varaklarn stnde altn dvdkleri mermer ta.

Dip tutmak:iraze rldkten sonra, kitabn srtna deri, bez veya kt yaptrmak. Bk. Dip kstei.Divni:Trklere zg, hareketli ve girift bir yazdr. Bu yazda harf ve kelimeler birbirine kaynamtr,


7/29

birbirlerine ulaa ulaa gider, sona yaklanca ykselmee balar. Bu hat, ferman, berat ve menur yazmak iinkullanlmtr.Divni celisi:Asl divanden daha gelimi ve teferruatldr.Divni krmas:Divan le rik'ann birlemesinden meydana gelen bir yaz eididir.Divit:Asl devat'tr. "Devat" kelimesi Trke'de divit olarak isimlemitir. Kalemleri koyacak bir kutu yanndakapakl hokkasyla, beldeki kuaa aprazlamasna sokularak tanan ufak bir yaz takmdr.

Divitor: Bk. Milhez.Dolama dal:Tezhipte, helezon eklinde kvrlm dal ve yapraklardan meydana gelen sslemenin birbiri iineden yuvarlak ksmlarna verilen addr.Dnbaba:Sslemede kullanlan bir iek biiminin addr.Turna gagas dadenilir.Dvme altn:Yaprak (varak) hlinde altn.Dudak:Sayfalarn n kenarlarnn bozulmamas iin sertbn iki yannda alt kapak ve mklep boyunca braklanfazlala denir.Dde:Mrekkep yapmnda kullanlan is. Halis bezirya birka tane toprak anaa doldurulup rzgrszyerde topraa az hizasna kadar gmlr, sere parma kadar fitil ile yaklp stlerine baka anaklar kapanr.Bir miktar sonra ku kanad ile stteki anak bir kda syrlr. Ekmek hamuru iinde piirilip mrekkepyaplacak hle gelir.Durak:Mzehhep ieklere verilen ad.Bunlar kitap sslemesinde genellikle yetlerin sz balarna veyasonlarna konulduu iin bu ad almlardr.Vakfede denir.

Dz levha: Bk. Kubbe levha.Ebru:Su yzeyindeki toz boyalara kt tatbik olunarak yaplan boyama sanatdr.Devam >>Ebru fras:Bir aa dalna at kl taklarak zel olarak hazrlanr. Ortas bo braklmtr.Ebrulu kt:zerine boya ile somakiye benzer damarlar yaplm kda verilen ad. Eskiden bu ktlar kitapve defterlere kap olarak geirilirdi.Ecza-i erife:Kur'an, sureler, en'amlar, evrad gibi varak hlinde yazma czlere verilen ad.Amme, Tebareke, Kad-seme, Vez-zariyat surelerine de ecza-i erife denilir..Edirne krmzs:Al renk yerine kullanlan bir deyimdir. Trk krmzs da denir.Edirnekr:Edirne'de yaplan lake ciltlere verilen ad. Bu ciltlerin zerinde renkli nak ye resimler vardr,naklarn zerine vernik ekilmitir.Lake verugandsdenir.Ehl-i hiref:Hiref, hirfet kelimesinin oulu olup, sanatlar, meslekler anlamna gelir. Sanat erbabnn topluolarak isimlerinden ve cretlerinden bahseden kaytlarda rastlanan ehl-i hiref deyimi de sanat ehli, sanatkranlamndadr.

Ejder motifi:Eski Trk nak-resimlerinde, minyatrlerde grlen bir motif. Bereketli yamurlar yadran veyafrtnalar koparan bir kudret saylan ejder, bulut eklinde tasvir edilmitir. Bir ylan ekli verilen bir bulutun bazyerlerine kk kvrml kuyruklar, eklenerek imek resmedilmitir. El ta:Ebru yapmnda kullanlacak boyalan ezmee yarayan ta.El yazmas:Elle yazlan kitaplara verilen ad. Gerek mellif gerekse mstensih tarafndan elle yazlm kitap.Daha ok"yazma eser" ve "yazma" eklinde kullanlmtr.Elif:Arap alfabesinin birinci harfi olan elif, ayrca turann drt blmnden birisidir. Turada dik olarakyukarya doru ekilen paralel izgiye elif veyatudenir.Elvan kt:Renkli kt. Elvan, renk anlamna gelen levn kelimesinin ouludur. Yazya ok nemveren Trkler elvan bilir, al, yeil, pembe, mavi, siyah, renk yermek iin, bitkilerden yaplma boyalarkullanrlard.En'am:En'am sresiyle,dier baz nemliKur'an- Kerimsurelerini ieren kitapa verilen ad.En'am-erifde denir. Bunlar gzel bir yaz ile yazdrlp, tezhiplenerek iyi bir cilt yaptrlrd.

Erkam divniye: Bk. Siyakat.Erkek oyma:Bk. Kat'Eser-i cedid:Eski ktlardan birinin addr. Kdn banda Arap harfleriyle ve souk damga ile eser-icedit yazl olduu iin bu ad almtr.Cedidde denir.Esre:Eski yazda harfi i sesiyle okutmak iin harfin altna konulan kk izgi. Etek: Hat terimlerindendir. Hilye'nin gbek altndaki ksmna verilen addr (Bk.Hilye). Ciltilikte derinin kenarksmlarna da etek denir (Bk. Deri)Etekli vav:Dz ekilde yazlan vav'lar hakknda kullanlan bir deyimdir.

Evsat:Kdn orta boyu iin kullanlr. Bk. Alikurna.Ezme yaldz:Tezhip ve cilt ilerinde kullanlan bir nevi sulu yaldz. Zamk- Arab su iinde eritilip, bu suylagerei kadar altn varak ezilir; elde edilen macun birka defa ykanr. Jelatinli su ile kartrlarak fra ilesrlr.
http://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=291&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=291&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=291&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=291&lan_id=4&menu=devam_bos


8/29

Fahri oymas:Bursal Fahri adl oyma ustasnn, ok mehur oymalarna verilen ad.Faide:Faydal olan bend, fkra. Bk. Fevid.Fasl (Blm):Yazmalarda btn meydana getiren ayrmlardan her biri. .Ferman:Ba taraf tural ve ou kez tezhipli uzun ktlara yazlm padiah buyruklar. Fevid:Yazma kitaplarda, kitabn ba veya sonuna ya dabo yapraklarna, kitab okuyanlar tarafndan eklenenyararl bilgiler; faideler..

Frfr:Krmz bceinden karlan, mora alan krmz renk. Fihrist:Bir kitabn iinde bulunan bab ve fasllar ksaca ve alfabetik olarak gsteren cetvel. Baz yazmalardason derece gzel tezhipli ve geometrik sslemeler iinde fihrist yer almtr.Filigran:Eski ktlarn dokusunda bulunan, aydnla tutulunca grlebilen izgi, resim, yaz gibi ekiller.Avrupa'dan gelen eski ktlar filigranl ve daha ok enine su izgilidir. Doudan gelenlerde ise bunlar yoktur vekark zeminlidir. Bu ktlar ham olarak gelir ve harlanrd.Frenk bdsi:Bk. bd.Frenk kd: Avrupa'dan gelen ktlara verilen addr. Bunlarn iinde en beenilen ngiliz kd idi. Yaldzlngiliz ktlar takrirlik olarak kullanlmtr.Garip: Bk. Ayak.

Geme: Tezhip de,birbiri iinden geer biimde tertip edilen geometrik izgilerden ibaret sslemeekilleri,rgde denilir. Kenarsuyu (bordr) ye yaln hlde olmak zere iki byk blme ayrlr.Geme nokta:Tezhip motifi. Birbirinin altndan ve stnden gemek zere eitli ekillerde ve dzgn biimde

yaplan nokta.Mcevher noktada denir. Surelerde yet aralarnda ok kullanlmtr. Gelgit ebrusu: Bk. Tarama ebru.Geometrik motifler:Yaln, geometrik biimlerden oluan ssleme motifleri.zellikle Anadolu Seluklulardneminde yaygn olarak ciltte ve tezhip de kullanlmtr.Gersef: Bk. Lika.

Geva:Bk. Nak- b.Gezlik:Eri klcn az. Kalemtra yerine de kullanlrd. Gez amaa mahsus kk kalemtra. Ayrca

bk. Kalemtra.Gldrg:Mcellit terimlerindendir. Kitaplar ciltlenirken kenarlarn kesmeye yarayan rende biiminde letinaddr.Girift: Motifleri birbirine girik ve iice olan ssleme. Kvrm ve dallar, rg gibi birbirinin iinden gemektedir.Geometrik olanlarna geme denir. Avrupallar girifte, slm memleketlerinden geldii iin, yanlolarak,arabeskdemilerdir.

Girift yaz:Harfleri birbiriyle iice girmi yaz. Bir yaz eidi deil yazlma biimidir. Sanatkrane de olsaokunmas g olduundan makbul saylmamtr.Gbek: Hat terimi olarak, Hilye-i erifin, Peygamberin vasflarnn yazld yuvarlak ksmna verilen ad. Ayrca

bk. Hilye.emse ciltlerin ortasndaki motife de gbek denir.Gbek gl:emselerin ve yldz biimindeki geometrik orta sslemelerin merkezine yaplan kk veyuvarlak iekler.Gmme emse:Ssleme yaplacak yerlerin mukavva ile birlikte derileri de kesilmi ve sonradan, kabartma sskavi baka deri buralara yaptrlmsa buna gmme emse denir. Bu uslle yaplan emselerde motiflersrtnme ile ypranmaz. Ayrca Bk. emse.Gubar:Eski harflerle yazlan, ok ince bir eit yaznn ad. Gubar, Arapada toz demektir. Yaz, toz gibi inceyazldndan bu ad almtr.Gni-i Tebriz: Eskiden kullanlan yaz ktlarndan biri.Lui Tebrizde denirdi. Bk. Kt.Gl:Yazma kitaplarn sayfa kenarlarnda grlen, evresi tezhiplenmi, ortas bo, yuvarlak motifler. Ortalarna

o sayfadaki komi yazlrd. ok eitli sslemeleri yaplmtr. Daha ok Kur'an'da, durulacak veya secdeedilecek yetler hizasnda grlr. Bunlara vakf, vakfe, secde, hizip, sure, cz gl gibi (Bunlara Bk.) isimlerverilir.

Gl gonca:Tezhipte, hatalerin yanna gonca biiminde eklenen motifin addr. Glce:Rozet. Gl eklinde yuvarlak motifler. Ciltlerin katlarna madenkalplarla baslan yuvarlak ssleme.Gmsy:Minyatrlerde akarsular gm suyu ile boyanmtr. Gm, jelatin suyu iinde eritilir, ktzerine srlr. Mhrelenince su gibi parlar. Yalnz gm, hava oksijeniyle temas edince oksitlendiindenzamanla kararr ve kd yrtar


9/29

Habe:Eskiden Habeistan'da yaplan bir yaz kd tr.

Hafz- ktb:Kitaplar hfzeden, saklayan; ktphaneci.Cumhuriyet ncesinde ktphaneler ounlukla yazmaeserlerden oluur ve ktphanecilere hafz- ktb denirdi.En nemli ve son rneklerinden biri, Beyazt DevletKtphanesi hafz- ktb smail Saib Efendi'dir.

Hafif ebru:zerine yaz yazlmak zere hazrlanan ve ok ak renk boyalarla yaplanebru.

Hkk:Kazma; bir eyin stn elik kalemle yaz veya resim olarak oyma ii.

Hakkak:Mhr ve resim kazyan, oyan sanatkr. Aa, ta, maden zerine resim yapan, yaz yazan kii.

Halezon:Smkl bcek kabuu. Bkz.Miskale.

Halkr:Yalnz altnla yaplan ssleme. Halkr (hallikr yaldzlama ii) de denilir.Halk arasndahelkr,hefkreklinde de bilinir.Halkrn hazrlanmasnda, nce altn, varak, yuvarlak dipli ini tabakta 3-5 damla Arap zamk veya szme bal,ile ezilir. Ezilmi altndan kk bir zerre avu iinde parmakla yayldnda gzle grlmeyecek kadarufalyorsa veya ezilmi altn zerine bir damla temiz su damlatldnda altn zerreleri bu damlann zerinekyorsa ilem tamamdr.Ezilmi altn Arap zamkndan temizlemek iin tabaa bol su konup fra ile altnn suya karmas salanr. Birsre sonra zerreler taban dibine kmee balar. Ezilmeden kalan ve hemen ken altn

paralarnamairdenir ve bunlar yeniden ezilmelidir. Altn tamamen dibe ktnde zamkl su; tabaksarslmadan dklr.Ezilmi altn, jelatinli su ile kartrlarak, fra ile srlmek suretiyle kullanlr.lenecekhalkr deseni, yaplaca yer byklnde ince bir kda taslak hlinde izilir. Dikine olarakinelenir ve bir kn iine kokmu st kmr tozu ile silkilerek yaplaca yere geirilir. Eer koyu renkkda geirilecekse, tebeir tozu da silkme ileminde kullanlabilir. Kmr tozu izleri ince kurun kalemle tespitedildikten sonra bir krk paras ile zemin temizlenir.Desenlerin ortas sulu altnla, glgelendirilir ve kenarlarna koyu altnla tahrir ekilir. Akl koyulu glgelereitli kalnlkta fra kullanlarak yaplr. Daha sonrazermhreile parlatlr. Halkrda zellikle donuk bir

parlaklk istendiinden, zer mhrelenirken araya saman kd denilen ince, yar effaf ve parlak kt konur. Aharl ye hafif renkli ktlarda halkr daha gzel grnr. Halkr tarzndaki sslemede stilize ya da gerek

biimiyle her cins iek ve deen izilmitir. Baz kitaplarn her sayfasnda ayr motifli halkr ssleme grlr.Ak renk kda yaplan halkrlarda desenlerin d kenarna, uygun renkte tahrir ekilir, buna tahrirli halkrdenilir. Bazen da desenlerin i ya da d hafif renklendirilerek boyal halkr elde edilir, buna dazer-ikfadverilir.

Halkr glgesi:Halkr ad verilen yaldzl ssleme ekillerinde beliren glgelere verilen ad.

Halkr:Bk. Halkr.

Hamail:Gmten drt ke, kabartmal veya telkari tarznda yaplan, iine yetler ve kk din kitaplar

konulan kab, muska, insan zerinde tanmaya mahsus olan dua veya kk din kitab.

Hanbalk kd:in'in iyi cins bd kdna verilen ad. Hanbalk, Pekin'in eski addr.

Hanere: BkzHane-i kalem:Maktada, kalemin zerine oturmasna mahsus olan yuvann ad.

Hareke:Arapa ve Eski Trke yazlarn az bir ksmnda, sesli harflerin yerini tutmak zere, sessiz harflerin stveya altna konulan iaretler.

Harir:Eskiden ipekten yaplan bir cins kda verilen ad.

Harir Hindi:Harir kdn Hindistan'da yaplan tr.
http://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=263&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=263&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=263&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=263&lan_id=4&menu=devam_bos


10/29

Harir Semerkand: Semerkant'ta yaplan harir kt. Boyutlar Hindistan'da yaplandan daha kktr.

Harpi:Sslemede kullanlan mitolojik hayvan motiflerindendir. Yar insan yar hayvan biiminde yaplr.

Harrerehu: Bk. Ketebe.

Haseki kpesi:Sslemede kullanlan kpebiimindeki iein addr.

Haebi:Aa liflerinden yaplan eski yaz ktlarna verilen ad.

Haiye:Kenar, pervaz; br kitabn, sayfa kenarna veya altna yazdan yaz; bir eserin metnini erh ve izah edenkitap.

Hat:Yaz. Bazan da, hsn-i hat gibi, "gzel yaz"anlamnda kullanlmtr.Arap yazs zamanla ve zellikle Trklerin elinde ok gelimi, byk bir estetik deer kazanmtr. Bugelimelerle birok yaz eidi ortaya kmtr:Ma'kil, kf , aklm- sitte (alt kalem, e kalem:sls, nesih,muhakkak, reyhan, tevki*, rik'a), talik, divan, siyakat, icazet...Bunlaraikeste, snbl, seeri, celiler, hurdalar, mlsklar, krmalar, gubarilerve bezeme yazlar da eklenirse

islm yazlarnn says ok artacaktr.

Hata: Merkezinde lotusu andran stilize edilmi bir iek motifi ve etrafndaki dallarda stilize iek veyapraklar bulunan ssleme biimi.Ayrca eskiden kullanlan ktlardan birinin addr. Trkistan'da Hatay ehrinde iml edilir, ham olarak gelir vebd gibiaharlanpmhrelendikten sonra kullanlrd. Aa elyafndan yaplmtr.

Hatay:Bk. Hata.

Hatem:Mhr

Hatime:Biti. Yazma kitaplarda mellifin eserini bitirirken yazd dualar, hattatn, varsa mzehhibini belirten

yazlan kapsayan son yaprak.

Hatip ebrusu:H. XII. (Mildi XVIII.) yzylda Ayasofya hatibiolduu bilinen zatn yapt ebrulara vebenzerlerine verilen ad. Belirgin olmayan drtgen kelerinde renkli iek desenleri eklinde tertiplenmiebrulardr.

Hattat:Hat yazan kii. Gzel yaz yazan sanat. Son Abbas halifesiMusta'sm Billh'nklesiolduu sylenenAmasyalYkut-Musta'smi'ye kadar kalemin az dz kesilirdi.Yakuteri keserek tahrif-i kalemi bulmu veaklm- sitteye yeni bir biim kazandrmtr. teYakut'a, sanatta yapt bu yenilikten dolay hattat denilmi,hat ve hattatlkYakut'la sekin bir sanat ekol hline gelince kelime terimlemitir. Yakut'tan nce gzel yazyazanlara katip denildii gibi hattat da deniliyordu, fakatYakut'tan sonra yalnz hattat kelimesi kullanlm,katip ve kttp denilmemiti

Hatt- iczet:slm yazlarndan birinin ad."Krma"da denilir. Slsle nesih arasndadr. Hattaticazetnameleri, vakfiyeler ve dua kitaplar,Kur'an'lann bilhassa sure balar bu yaz ile yazldr. Elif balarkvrk ve harfler de kvrlmaya meyillidir.

Hatt- lhan:lhanllar devrinde ve daha ok Anadolu'daki binalarda kitabe olarak kullanlan keideli yaz.

Hatt- Marib: Cezayir, Tunus, Fasllarn yazlarna verilen ad. Kf'nin acemice yazlm eklidir.

Hatt- ecer:Uydurma bir yazdr. Tannm hattatlarn hibiri byle bir rnek brakmamtr. Yazy iyirenemeyenler arasnda sanki aa dallarn tabi ynlerinde keserek yaznnekline gre dizmi vedzenlemiler izlenimini brakr. Bunlar ounlukla tannm hattatlarn herhangi bir yazlar zerinden budallar eip bkerek yaplmtr.
http://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=97&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=97&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=97&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=272&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=97&lan_id=4&menu=devam_bos


11/29

Hatt- Zerendud:Altnla yazlm cel' yazlar.

Hayvan motifleri:Sslemede iki ekilde kullanlmtr : Yaln hayvan biimleri(harpi "yar insan-yar hayvan",simurg, anka, ejder...), stilize hayvan motifleri (rm "stilize hayvan organlar").

Heft Kalem:Batl mellifler talik yaz biimini de aklm- sitteden sayarlarken, bazlar ta'likin eklenmesiyle,

rik'a, sls, muhakkak, reyhan,nesih, tevk', talik yazlarnn, hepsine birdenheft kalem(yedi kalem) derler.

Helezon nokta:inde helezona izgiler bulunan ve sslemede kullanlan nokta.

Helkr:Bk. Halkr

Hendes tezyinat:Doru veeri izgilerden meydana gelen ssleme; geometrik ssleme.

Herat cildi:zellikle Herat'ta yaplan bir cilt biimi. emseli fakat yaldzszdr.

Hereke kalemi: Bkz.Cava kalemi.

Herkr:Bkz. Halkr.

Hibr:yi cins mrekkep.

Hilye:Peygamberin vasflarn ve Allah'n adlarn ihtiva eden yazlar. Kda yazlarak mukavvayayaptrlrd.Levhann ortasna bir daire yaplr, slsle oklu besmele, yuvarlak olarak ve besmelenin sandan balayarakEbu Bekir, mer, Osman, Ali isimleri ilegbekad verilen dairenin orta ksmna nesihle Peygamberin vasflaryazlr.Etekadndaki alt ksmda ise yet ye hilye-i erifenin devam ile yazann ad kaydedilir. Sa ye solundaPeygamberin torunlar Hasan ve Hseyin'in ad yazldr.

Hind bdsi: Bkz.bd.

Hind kd:Pamuktan yaplan ve minyatrde kullanlan kt.

Hind kalemi:Hindistan'dan gelen bir kalemdir. inde ok az boluk vardr ye zeri beneklidir. Boumlarolduka uzundur. ok sert olduundan hattatlar bu kaleme pek ilgi gstermemilerdir.

Hind:Orta kalitede kt eitlerinden biridir. Hint'te yapldndan bu ad alr.

Hiznet'l-ktb:Ktphane

Hizib gl:"Hizp: kn, blk". Yazma Mushaflarn hiziplerinin ba tarafna konulan, etraf yuvarlak, ii bossleme. Genellikle her be sayfada bir sayfa kenarna konulur (Bkz.Gl).

Hokka:iine mrekkep konulan yuvarlak kap. ok sanatkrane olanlar, kapakl ve kapakszlar vardr. Eskidenok kymetli in glabdanlarnn boazn krarak dip tarafndan hokkalar yaptrrlard. Azlar ve diplerigm ve altn kapak ve ayaklarla sslenirdi. Bunlar sair porselen, altn ve gmten yaplrsa da in'de hokkaolarak yaplp gelmileri yoktur. Ktahya'da in hattat hokkalar da yaplmtr.

Hokka takm:Yazyazmak iin gereken bir veya iki hokkay ve kalemleri koyacak yerleri olan takm. Bunlarounlukla uzunca bir tepsi zerinde iki hokkadan meydana gelir. Birine mrekkep dierine rh konurdu.Krmz (srh) mrekkebe mahsus ayrca kk hokkalar vardr.

Ho-nvis:ranllarn hattat karl olarak kullandklar terim.

Hb-nvis:Gzel yaz yazan, ranllar hattat anlamna kullanmlardr.
http://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=260&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=260&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=260&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=97&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=97&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=97&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=265&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=265&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=265&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=265&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=97&lan_id=4&menu=devam_boshttp://www.alpmansanat.com/ggc/alpman/show_cat.php?cat_id=260&lan_id=4&menu=devam_bos


12/29

Hurda:Krma yazlar biraz daha ince yazlrsa hurda adn alr. Talik hurdas, nesih hurdas gibi eitleri vardr.Bunlarn daha incelerine ise gubar denilir.

Hurda nak: Bkz.Minyatr.

Hurda tezyinat:zellikle levhalardaki kelime ve harflerin sslenmesi iin yaplan bezemeler.

Huruf- mteselsil:Hi kalem kaldrmadan, devaml bir satr hlinde yazlan yazlar.

Hutt- sitte:Alt yaz, e kalem, aklm- sitte. Hsn-I Hattn ana yaz stillerini oluturan 6 stile verilen ad.

Hccet: Mahkeme belgesi,delil.

Hsn-i hat: Bkz. Hat.

bda:Yaratma; sanatn her devirde ve her yzyla ait btn ayrntlarn bildikten sonra, imdiye kadaryaplmam, yeni bir r ama; yeni, ayr ve bir esasa balanm stn rnekler.cm:Harfleri noktalama, yazya nokta koyma.czet: Bk. Hatt- icazet.cazetname, iczet:limde ve yazda renimini bitirenlere verilen belge; hattat icazetnamelerine sonasrdaketebe ktasdenilmitir. cazetnamede, silsilenamedeki gibi, kimin kimden yaz renmi olduu sra ilegsterilir.Ktalarda ise yalnz renci ve retmenin ismi ile dualar yazlmtr. cazetname almadan nce yazyaketebe konulamaz.

:Arap harflerinin karnl veya tekneli olanlarnn izgi iindeki ksmlarna verilen isim. kapak:D kapaktan sonra gelen, bazen bo bazen da eserin ad ve vakf mhrlerinin bulunduu yaprak. yz:Kapan i taraf. Bz ciltlerde tra edilmi deri tezyin edilmeden dz olarak yaptrlmtr.Seluklular zamannda ciltlerin i yzlerindeki ssleme, kzgn demirin bastrlmas ile yaplm belli motiflerdenibarettir. XV. yzyldan sonra birok Trk cildinde i ksm, ya oyma (kat') eklinde veya dtakinin aynkabartma ekillerle sslenmitir. Ebru kt kaplanm veya yet yazlm mzehhep i yzler olduu gibi,nadiren i yzde halkr sslemelere de rastlanr.klil:Ta. Bk. Ser sre.lhan:lhanllar devrinde Anadolu'da yaygn olarak kullanlan keideli bir yaz trne verilen ad.nce yaz:Eski yazlarn bir sanat gsterisi olarak ince yazlmas. Bk. Gubar.sfida:Bk. stbe.Istampa baskl cilt:Souk stampa, zerine modelin kaznd bir demir levha kzdrldktan sonra derininzerine bastrlr. Bu Istampa modeli mein zerine bir altn yaprakla bastrlarak yaldzl cilt elde edilir.stif:Bir eyi birbiri zerine ve sra ile dizip ymak demek olan bu kelime, eski yazda kelimeleri birbirizerine kararak dizmek yerine kullanlm bir terimdir. Hattatlkta deerli olan, ne kadar st ste olursa olsunkolay okunandr.Rakm Efendi,sls istifte ok baarldr.Muhsin zade Abdullah Bey, yazaca yazy kurunkalemle istifler; z okuma bilen bir ocua gsterip ocuk okuyabilmise onu yazarm.stinsah:Nshasn karmak, kopya etmek. Eskiden, mellifin yazd ya da hazrlad kitab elle oaltmailemi. Bu ii yapanlara mstensih denilir.Itr:Ssleme motifi. Bir tr yaprak eklidir. Itr yaprana benzediinden bu ad almtr. Berk-i trde denilirJapon kd:Japonya'da su kenarnda yetien saza benzer bir bitkinin lifleri ayrlarak, elle yaplan, krem renkli,

parlak, ok salam ve pahal bir tr kt. zellikle, yazma eserlerin onarmnda kullanlmaktadr. Jengr:Bakrdan elde edilen parlak yeil renkte boya. Jeng, Farsa'da pas demektir. Bakr pas rengindeboyaya da bu ad verilmitir. Cedvellerde sk kullanlmtr. Yalnz, bakr oksitlendiinden bu boyalarnsrld yerlerde zamanla yrtlma ve krlmalar grlr.

Kabartma emse:Eski ciltlerde kapak ssleme motifi emsenin kabartmal olanlarna verilen ad. Kabartmaolmayanlarnayazma emsedenilirdi.

Kafes: Bk. Zilbahar cilt.Kaftan giydirmek:Yaz mek edenlerin yazlar hocalar tarafndan beenildiinde, yaznn stne beenme(pesent) iareti ekilmesi.


13/29

Kda ekmek:Mzehhiplerin ve yaldz ileyenlerin altn varaklar deste kdna ekmelerine denir.Kt:Bitkisel maddelerin hamur hline getirildikten sonra yufka gibi alarak kurutulmasyla elde edilen inceyaprak.

Yazma eserlerde ve levhalarda arktan ve Avrupa'dan gelen ham ktlar kullanlm; bunlar eitli ekillerdeaharlanp mhrelenmilerdir (Bk. Ahar).

Kt makas:Makas kelimesinin asl mkraz, mikras'tr. Eskiden yaz ktlar tek vebyk tabakalar hlindesatldndan, herkes istedii lde kt kesmek iin kt makas kullanmtr. stanbul, Foa, Sivas,Rumeli, Bosna ve Prizren'de kt makasl mahall el sanatlar arasnda yer almtr.Kt oyma:Bk. Kat'Kakum:Hattatlarn yaz yazarken, kd yalandrmamak ve elin hareketlerine engel olmamak iin, ellerininaltnda tuttuklar alt ince tyl, st uha kapl deri parasnn ad.Kalem:1-Yaz yazmakta kullanlan kam. Hattatlarmzn kullandklar kam kalemler genellikle Irak veran'dan gelirdi. Bu kamlar, kararmalar iin gbreye yatrlr, koyu kahverengini alrd. 2-Eski harflerle yazlan yaz eitlerinden her biri: sls kalemi, reyhani kalemi, kf kalemi v.bKalem ekmek:Tezhip ilerinde motiflerin etrafna izgi ile ereve yapmak.Kalem fra:Mzehhiplerin kulland tek tyl ince fra. Desenin kt, zerine izilmesi iin kullanlr.Minyatrde de kullanlan bu fralar, 3 aylk kedinin ensesinden kesilen kllardan yaplr. Bu kllardan birkatanesi alnp, ilerinden birinin sivri taraf takn olarak ibriimle balanr ve bir gvercini kanad sapna dip

taraflarndan taklarak bu kanal yine ibriimle boulmak suretiyle tyler raptedilir. Bylece hazrlanan fra birtahta sopaya geirilerek kullanlr. Eer kln ucu przl ise bir kibritin alevinden hafife geirilerek dzeltilir.Kalem sras:Kam kalemlerin zerindeki parlak mine. Kalem aldktan sonra hemen mrekkebe batrlacakolursa bu parlak tabaka mrekkebi almaz. Bunu gidermek iin, iine kl konmu bezi bu tabakaya srmeklzmdr.Kalem tepsisi:Kalemleri koymaya mahsus dar ve uzunca tepsiye verilen addr. Aatan yaplanlarnn yan sragmten, altndan olanlar da vardr.Kalem yast: Bk. Makta.Kalemdan:Kalem koymaa yarayan kutu. Arapas mikleme dir.Kuburve kalemlik de denir. Kalemler

birbirine arpmasn diye kalemdanlarn iinemitreead verilen uha rt konulurdu. Baa, sedef, fildiisslemeli olanlar vardr. Dz tahtadan, gmten yaplanlar ve stleri beyitlerle sslenmileri de bulunurdu.Kalemgir:Yazya elverili demektir. Yaz yazlrken kalemin kda srtnmeden kolaylkla yrmesi.Ktlarn kalemgir olmas iin zerlerine har ve tl srlrd.

Kalemkr:Kalemle i ileyen sanatkr.Kalemkr:Kalemle yaplan boya ileri.Kalemke:Eski yazma kitaplarn veya yaz levhalarnn kenarna yaldz veya mrekkeple izgi izen kii. Bk.Cedvelke.Kalemlik: Bk. Kalemdan.

Kalemsilen:Kalemin ucuna toplanan ye kuruyarak przlenen mrekkebi silmekte kullanlan uha veya snger.Kalemtra:Kam yaz kalemlerini amakta kullanlan uzunca sapl bak. Arapasmibree'dir. Gezlikdedenir. Yaz takmlar arasnda mutlaka kalemtra bulunur; saplar kemik, fildii, sedef, d aac, abanoz, akik,mercan, hnnap veya pelesenktenyaplrd.Devam>>

Kalemtra kn:Kalemtra saran, mein veya aatan yaplm koruyucu, mahfaza.Kalemtra t:Kalemtran maden bak ksm.Kalp:1-Hattatlar arasnda cel' yazlarn msveddelerine verilen ad. Kalplar eitli ekillerde meydanagetirilirdi. Baz hattatlar sulu mrekkeple kaba ktlar zerine yazarlar ve sonra tashih ederlerdi. Bazlar isegarip usller denemilerdir:Reca Mehmed kir Efendi,kalplarn makasn, iki ucunu aarak kt zerindeyrtmek suretiyle yazm ve makasn iki ucunun brakt izgileri kalemle izerek istedii kalb eldeetmi;efik Beyise Beyazt'ta bugn niversitenin d kaps zerindeki Daire-i Umur- Askeriyyeyazsn, iki kalemi birbirine balayarak, bir gnde yazm. Hattat kalb yaptktan sonra sra, istenilen yeregeirilmesine gelir, bunu da mcellit yapard. En sk kullanlan ineleme usl idi.2 -Ciltilikte motiflerin, deriye geirilmesi ileminde kullanlan kalplar. nceleri bu i iin demir ve tahta kalpkullanlrken, sonralar deriyi bozmamas iin, sertletirilmi deri ve zellikle deve derisi kalplar kullanlmtr.Tra edilmi deri paralar kabartma olacak motifin byklnde kesilir, 3 cm kalnlnda oluncaya kadar iridenilen zel bir kola ile st ste yaptrlr. Kuruyunca tahta kadar sert bir blok hline gelir. Bu, "muta" denilenletle dvlerek istenilen lde inceltilir. Mcellit, izdii deseni bunun zerine silker ve bir hakkka verir;hakkk, derinin zerindeki kabartma olacak ksmlar yeterince oyarak ukurlatrr, bylece motif kalb eldeedilmi olur.Kalp basks:Mcellitlerin kitap cildi erine bastklar ssleme motiflerinin kalplar stne bask yapmak iinkullandklar letin ad.


14/29

Kalledehu: Bk. Ketebe.

Kam kalem: Bk. Kalem.Kanad:Bk. irazeKapak:Br kitabn stn rten ve cildini tekil eden mukavva kapaklardan her birisi. Kapak sslemesi: Eski yazma kitaplarda ilk sayfaya kapak olarak yaplan ssleme.Kaplan izgisi ve benei:Trk ssleme motifi. Bk. intamani.

Karalama:Sipari almad zamanlarda hattatn, eli durmasn diye geliigzel karalad yazlar. Hattatlar bozamanlarnda harf ve ksa cmleleri, noktalarn koymadan, tekrar tekrar yazarlard. Yolda giderken veya biryerde otururken, sa elinin parmaklan arasnda, zeytin byklnde bir taneyi yuvarlayp duran hattatlarvardr.Ord Prof. Dr. A. Sheyl nver'innotlar arasnda rastlanan u rnek karalamann nemini ok gzelbelirtmektedir.

Hattat Mustafa zzet Efendi;Haftada bir gn yazmam, ertesi gn elim hemen deiir. Bu bir gnlkistirahattan dolay yaznn bozulan tarafn yalnz ben hissederim, kimse farknda olmaz. Eer iki gn yazmasam,

bakalar da bunu farkeder dermi. Karga:Bk. Mklep.Kargack:Ssleme terimi. Arap harflerinin sonuna ve yazda bo kalan yerlere konulan ss motiflerinden

birinin addr.Karlatrma:Bk. Mukabele kayd.

Kartu-pafta:Geni bordrler ya da Sertap zerine yuvarlak veya beyz ekilde paralar konmu ise bunlarakartu-pafta denilir. Bazen bu paftalarda cildi yapan sanatkrn ismi ile karlamak mmkndr. Edirne ciltlerinde bu kartu-paftalarn ileri beyitlerle doldurulmu, bu beyitlerin iinde mcellidin ad dageirilmitir. Ayet-i kerime yazlm kartu-paftalar da vardr.Pafta veya kitabe de denilmitir.Kasm Beygi: Eskiden kullanlan ktlardan birinin ad (Bk. Kt)Kat': Kesme, kesilme.

Kat': 1) Kat' eden, kesen, 2)Eski kalemtra eitlerinden biri. St yapra biimindedir. Kat' denilen sanateserleri bu kalemtrala yaplrd.Kat' kmil:Kdn, asl bykl deitirilmeden kullanlmasyla meydana getirilen eski yazma kitaplaraverilen isim. Byk Mushaflar byledir,Kat'a Oyma: Herhangi bir ekil ve yaznn kt veya deriden oyularak kartlmasyla meydana getirilen birssleme sanatdr. Oyulup kartlan ksmaerkek oyma, oyulan ksma isedii oymadenilir. Erkek ve dii paralar

baka bir deri veya kda yaptrlarak ssleme yaplr.

Oymalar tek tek oyulmamtr. Muhtelif renkte boyanm ve terbiye edilmi ktlar be-alt sahifesi st steyaptrlarak ince bir karton kvamna gelince oyma letleri ile oyulmutur. Sonra bunlar suya atlm, sudabirbirinden ayrlan paralar istee gre boyanp tahrirlenerek muhtelif yerlere yaptrlmlardr Ayrca bk.Mukatta.

Kat'a emse:Bk. Mebbek emse.Kat:Kat'a kelimesinin kat olarak kullanld da grlmtr.Ktib-i ktb:Ktphane grevlisi.Ktibi kalemtra:Bak biimli eski kalemtralarn bir eidi. Ucu dnk biimliydi.Safi adl sanatkrnyapt ktibi kalemtralar mehurdur.Katta':Kesmeci; kat'a, oyma ilerini yapan sanatkr. Bu sanatkrlarn en mehuruBursal Fahri''dir,Kattanan:Katta'lar; kat'a ii yapan sanatkrlar.Kebike:Eskiden yazma kitaplara yazlan bir tlsm sz. Bu tlsm, kitaplara gve ve bcein dokunmamasiin yazlrd.

Kenarsuyu:Bk. Bordur, Geme.Kesira: Bk, Kitre.

Keskin yaz:Uslne ve kurallarna, uygun yaz.Kesme:emse ciltlerin kelerinin dna, btn cilt devredilmek, fakat birbirine bitimemek suretiyle yaplanmotiflere verilen addr. Bunaparasu da denilir. Motifler birbirine bitiik olursayekparesu adn alrKesme yaz:Eski hattatlarn kd kesip oyarak meydana getirdikleri yaz;mukatta' yaz. Buekildehazrlanm ok gzel bir Kaside-i Brde, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya 4170 numarada bulunmaktadr.Keide:Eski yazda kuyruklu ve uzantl harflerin bu blmlerinin, gzel gstermek veya istife uydurmakamacyla zel biimde ekilmesi, uzatlmas; bu uzantya verilen ad. Ketebe:Bir hattatn yazd yazya ismini koymas, demektir. Yaz mekedenler, hocalarndan ehliyetlerinigsteren icazetnameyi aldktan sonra yazlarna ketebe koyarlard. Asl, oyazddemek olanketebehu'dur.Baz hattatlar ketebeden sonra,min telmiz-i filan...diyerek statlarnn adn da yazarlard."Ketebe yerinde, Nemekahu, eer yazan kendinden bir sz katyorsa Harrerehu, harekeli yazlm ise Rakamehu,

tevazu iin veya karalama olduunu ifade iin Sevvedehu, bir meke bakarak yazm ise veya mek olduunuifade iin Meakahu, istinsah suretiyle yazlm ise Nesehahu veya Satarehu, aynen taklid edilmi ise Kalledehu


15/29

gibi tabirler kullanlmtr."Ayrcamurakka'at, kt'a, kitap, ve levhalardael-Fakr, el-Hakir, el-Mznib, er-Rcgibi takdim edilecekmakama veya yaznn konusuna uygun tevazu ifade eden cmleden sonra isim yazanlar da olmutur, isimdensonra bazen"Gfire lehu, Gufire znbuhu"gibi dua cmlesi ilve edenler de olmutur.Ketebe ktas: Bk. icazetname.Kettb:Gzel yaz yazmay kendisine meslek edinen sanatkra eskiden verilen isim.Yakut al-Musta'sm'den

sonra hattat denilmitir;Kl kalem:Mzehhiplerin minyatr yapmak ve ince izgiler izmek iin kullandklar frann addr. Bu fralartek kldan yaplrd.Klkl ebru:Boyalarnn, deseni, iice gemi V harfine benzetilerek dzenlenmi ebrulara verilen ad. Krma:Bir yaznn, asl kaleminden daha ince ve krkl yazlmasna denir. Krk dkktr. Sls krmas, nesih,krmas... gibi. Ayrca bk. Hatt- icazet.Krmz:Krmz kabuklu ve kabuundan,lakitadnda bir tr boya karlan bcek.Krts:Kt, sayfa; kt.Kta:Drt msradan meydana gelen nazm ekli. Ayrca gzel yaz ile yazlm kk levhalara da ktadenilmitir.Kvrkdal:Ssleme motifi.Kvrmdal: Bk, Saz yolu.Kilke: Bk. Lika.

Kitabe:Bk, Kartu-pafta.Kitap ba sslemesi:Yazma ve kimi basma kitaplarn ilk sayfalarna yaplan ssleme.Kitre:Kesira da denilir. Bir eit ahar yapmnda kullanlr. Anadolu'da yetien geven dikeni denilen nebatnsap izilerek oradan aktlan svnn sertlemesiyle elde edilen, yaptrma zellii az bir maddedir. Ebruyapmnda da kullanlr. Taze ve beyaz olan makbuldr.Kol:Bk. Tura.Koltuk:Murakkalarn ilk satrn tekil eden sls yazdan sonra, nesih yaz ile o satrdan ksa olarak yazlansatrlarn iki tarafnda kalan bo ksmlar hakknda kullanlan bir terimdir. Bunlara tezhip yahut altn tozundanzerefan ss yaplrd .Divanlarda da yazl sayfalarn uygun kare eklindeki boluk ksmlarna tezhipyaplarak koltuk ad verilmitir, Bunakoltuk ilemedenir.Kontr:Bir rengin etrafna ekilen izgi, evre izgisi. Tezhiptetahriryerine, Franszca'dan dilimize giren bukelime de kullanlmtr.Kozak:Antlamalar, name-i hmyunlar ve nemli emirlerin konulduu mahfazann addr.

Krk:Kitap koymaa yarayan mahfazann alp kapanan ksmna verilen ad. Ke:Mcellit terimi olarak, emse ciltlerin drt kesine yaplan motiflere verilen isim. Tezhip terimi olarak,levhalarn kenar ularna yaplan sslere verilen ad.Ke bezemesi:Ciltlerin ke sslerine verilen isim;kebent.Ke iei:Ciltlerin ke sslemesi.Kebent:Cilt kapann drt kesine yaplan ssler. Trk ciltlerinde ounlukla emse ile kebent arasndakiksm bo braklmtr. Az sayda XVI. yzyl Trk cildinde bu ksm da sslenmitir.Kelik:gen formlardan oluup, ke boluklarn ssler;kebent.Kubbe levha:Kitap balklarnn kubbe eklinde yaplm olanlarna verilen addr. Sade olanlarna dz levhadenirdi.

Kubbeli:Tezhipli kitaplarn, ilk sayfalarnda kubbe levha bulunanlarna verilen addr. Bu tezhip, cami veminareleri andran ekillerde yaplmtr.Kubur:stnde kalem, koymaya mahsus yeri, altnda hokkas bulunan yaz letinin addr. zeri nefis tezhipli

ve beyitler yazl olanlar vardr. stne vernik ekilmitir, iine kalem, kalemtra, makta, kt makaskonulurdu.

Kf:Ma'kl yazdan gelierek, daha muntazam ve bazen keli harflerle yazlan slmi yaz. Kfe ehrindenadn almtr. Arabistan, ran, spanya (Endls Emevleri) ve Trk lkelerinde yazlmtr. Seluklu Trklerikf yaznn dml, iekli, gemeli gibi dekoratif rneklerini ortaya koymulardr.Geometrik karakterli kfi'nin, yazma ve yapma kf, olarak iki eidi vardr. Yazma kf kalemle yazlan, yapmakf gre, pergel gibi aralarla izilerek yaplan yazlardr. Yazma kufiye en gzel rnekler ise ktphanelerde

bulunan ve ceyln derisi zerine yazlm olan en eskiKur'an czleri veya nshalardr.Kuma cilt:Kenarlar deri, ortas kuma cilt (Bk. eharkuecila).XI.yzylda yaplm rneklerinerastlanmtr. Ancak XVI. yzylda yaplanlar en gzelleridir. II.Beyaztdevrinde ufak kareli kumalarlayaplm pek ok rnei ktphanelerde mevcuttur.Kumkuma:Yaz hokkas yerine de kullanlan bir terimdir.Kumlu ebru:Serpitirilmi kum tanelerini andran ekilde yaplm ebrulara verilen addr.

Kurt:Tezhip terimi. Levhalarn kenarna yaptrlan vepervaad verilen ebru ktlar zerine yaplansslemeler.


16/29


17/29


18/29

Mihrabiye:Ucu ince tlarla biten, mihrap eklinde kitap bal, serlevha.Mihrak: Bk. Milhez.Mihras:Renkli mrekkep yapmakta kullanlan maddeleri ezmee yarayan letin ad. Buna havan da denilirdi.Somaki, pirin veya mermerdendi.Mikleb: Eski ciltlerde alt kapaa sertb ile balanp, st kapak ile kitap arasna girerek sayfa kenarlarmkoruyan, ucu sivri para. Sivri utan kenara olan uzunluk, kapak eninin yarsna eittir. Trkesi karga'dr. Eski

Trk ciltlerinde mklebin st ve i taraf da cilt kapa kadar ssldr, i yzlerde grlen kat'a sslemeleremikleb iinde de rastlanlan. Mikleb, okuma srasnda, kalnan, sayfay gstermek iin de kullanlr. Mikleme:Kalem koymak iin kullanlan kutunun Arapa addr. Daha ok kalemdan ad ile anlmtr.ounlukla mukavvadan ve beyz olanlar kullanlmtr.Mikras:Kesecek let, makas. Bk. Kt makas.Mikat:Kam kalemin kabuunu soymaya yarayan let.Mikta: Bk. Makta.

Mikyass-l hat:Bk. Sls.Milaka:Hattatlarn kullandklar kk kan addr. Lal, srh gibi sulu boya maddesi ile rh'n hokka vekda aktarlmasnda kullanlmtr.Milhez:Mrekkep kartrmakta kullanlan letin addr. Mihrak ve Farsa divitor da denilmitir.Milka: Bk. Lika

Minekr:Mine ileri; mavi renkle ilenmi i;

Minkaf: Bk. Mskale.Minyatr:El yazmas kitaplar sslemek iin sulu boya ile yaplan ve metindeki olaylar yanstan figratifresimlere verilen ad. talyanca "minature" kelimesinden alnmadr. Trke'de kk nak anlamna hurda nakdenilmitir

Misin: Bk. Mein.Mitree:Kalemler birbirine arpmasn diye kalemdanlarn iine konulan uha rt.Mizan'1-hat:Bk. Sls.Motif:Ss, sk sk yinelenen izgi ss;,bir biimin konusu. Osmanl ciltlerinde; hata, rm, bulut, pen,yaprak, gonca, geme nilfer, tr yapra, gl, tepelik, orta ba, t en ok kullanlan motiflerdir. Manzara,arabesk ve canl hayvan motiflerine rastlanmaz.Memlk ve Seluk ciltlerinde stilize ye arabesk motif grlr. Herat slbunda stilize motifle birlikte manzarave hayvan figrleri de bulunur.

Muavve yaz:Eski harflerle yazlan yazlardan birinin ad. Ylankavi izgilerden ibaret olan bu yazy 1908'densonra smail Hakk Baltco-licat etmitir. Yeni harflerin kabulyle dierleri gibi tarihe karmtr.Muhakkak : Sls yaznn yatk ve uzun izgileri olan eidine verilen ad. Nadiren murakka ve ktalar yazlm,

besmele dnda fazla kullanlmamtr."Muhaa:Haiyeli kitap.Muhai:Haiyeyi yazan kii.Muhayyer:Eski kt eitlerinden birinin addr. Lui Tebriz gibi bu da eker renktir. Bk. Kt.Mukabele kayd:Kopya edilmi nsha ile aslnn karlatrlp kontrol edilerek bunun, kitabn zahriyesine veyahatimesine kaydedilmesi. Bu kayt grlen kitaplarn doruluuna daha ok gvenilir.Makatta':Deri veya kttan oyma eklinde yaplan ilere verilen ad. Bk. Kat'a.Mukatta' yaz:Bk. Kesme yaz.Mukavva:Kuvvetlendirilmi. Klsik ciltlerde ilk zamanlar tahta kullanlm, daha sonra bunun yerinimukavva almtr. Cilt iin kullanlacak mukavva yle hazrlanr: stenilen kalnl salayacak kadar kt,

sular aksi ynde olmak zere yaptrlr. Kolann iine kab kurttan korumak iin ap, tenekr, ttn suyu gibizehirli maddeler katlr Bu suretle hazrlanm mukavva iyice kuruduktan sonra tahta gibi sert olduundan eilip

bozulmaz. Byle mukavvalara murakka mukavva denilir.Murakb: Bk. Ayak.Murakka: 1-Hattatlarn ayr ayr ktlara yazdve bir araya toplanarak mecmua hline getirilen mek veyazlara verilen ad.2-Birka kdn sular aksi ynde olmak zere st ste yaptrlmasyla elde edilen mukavvaya verilen ad.zerine yaz sayfas yaptrlr veya cilt kapanda kullanlr. Murakka mukavva: Bk. Mukavva.

Murassa cilt:Kymetli talarla bezenmi cilt. Mine veya mercanla ili ciltler hlen mzelerde mevcuttur.Musanna:Usta elinden km, sanat eseri, ok sslMusavvir:Eskiden insan resmi ve tablo yapan sanat. RessamMushaf:Sayfa hlife getirilmi ey. Trl sayfalardan meydana gelen kitap; sonradan Kur'an anlamnda

kullanlmtr.Muta:Bask leti (Bk. Kalp); .Vasale demlen kt yaptrmalarn ekini belli etmemek iin mcellitlikte


19/29

kullanlan let.Mcedvel: Sayfa kenarlar cetvelli olan kitaplar hakknda kullanlan bir terini.Mcellid:Kitap ciltleyen, cilti.Mcerret:Eski yazda noktasz harflerle yazlan iir ve nesirler hakknda kullanlan bir terim. Mahzuf veyaMhmel de denilmitir.Mcevher nokta: Bk.Nokta, geme nokta.

Mellif:Kitab yazan kii.Mellif hatt:Yazmann baka bir hattat tarafndan deil, yazarn kendi el yazsyla yazlm asl.Mellif msveddesi:Yazarn hazrlad, beyaza ekilmemi yazma eser.Mhmel:Bk. Mcerret.Mhre: Ktlar aharlandktan sonra parlatma iin kullanlan letin addr. Bazen kalemtra kabzasnn ucu da

bu i iin kullanlmtr. Kaymasn salamak iin biraz sabun srlr. Mzehhiplerin altn parlatmak iinkullandklar akike de mhre denilmitir,Mhre eitleri:Bcek mhre:Deniz bceklerinin kabuundan yaplmtr. Cam mhre : Yuvarlak veya kaln camdanyaplmtr.akmak mhre; damar mhresi:Tezhiplerde yaldzlanan yaprak damarlarn, sslemelerin girintilikntl yerlerini parlatmak iin kullanlan, alm kurun kalem biiminde mhre. Trnak mhresi de denilir.Har mhre:Katr boncuu.Zer mhre:Yaldz cilalamaya yarayan ucu akik mhre.

Mhre tahtas:zerinde kt mhrelenen letin addr. Pesterek de denilmitir. Ihlamurdan yaplan ve ortasukurca olan bu tahta eitli boylardadr. Tek para olmas arttr.Mhreli kt:Ahardan sonra mhre srlerek parlatlan ve kalemin zerinde kayd kt. Bu ktlarmrekkebi emmez.Mhresenk:Akik trnden bir tan addr. Bir sopaya taklarak, tezhip naklarn ve yaldzlan mhrelemektekullanlmtr.Mhrezen:Ktlarn zerine mhre vuran sanatkr.Mhr:Yazma eserin kime ve niin ait olduunu gstermek amacyla baslmtr. Kitabn hangi ktphaneyeait olduunu gsteren "demirba mhr", sadece balanan kitaplara vurulan ve balayann adn tayan"ba mhr", "vakf mhr" ve yalnz isim bulunan "zat mhr" gibi eitleri vardr. Eski mhrlerimiz talar,madenleri, saplar ve kaznmalar bakmndan gzel sanatlarn bir kolu halindeydi.Mehur hakkklarn eitli maddeler zerine kazdklar isim," msra, yet ve istifler byk sanat deeritamaktadr. zerine akik, yakut, firuze, yeim ta kaklm mhrler vardr.

Manzum mhrler de yaygn olarak kullanlmtr. air, Hamit'in dedesi Abdlhak Molla'nn mhrnde"aresaz ola hakim-i mutlakBula her derde deva Abdlhak beyti" kazl imi.Mlsk:(ltisakl) bitiik. Aralk verilmeden yazlan yaz. Bk. Hat.Mlemma emse:Motifin hem zemini, hem de kendisi altn yaldzla ilenerek yaplm emse.M. Zeki Pakaln,Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl'nde Renkli emseler hakknda kullanlan bir tbirdir. Kabnemse veya kebent kalbnn Baslaca ksmn mnasip noktalarna, kap meinine zt renklerde mein paralaryaptrlarak, zerine kalp baslmak suretiyle yaplrd. Yaldz ileme aradan grnnce renk renk meinlerkitaba baka bir gzellik verirdi demektedir.Mlevven emse:Bu emselerde tek renk deri .kullanlmayp, bezemeler cilt kapanda kullanlandan bakarenkte deri ile kaplanmtr. Bu ekilde renkli derilerle yaplan mlevven emse ciltte, motifleri stten veya alttanayrma tarznda altnla bezemek mmkndr.

Mmsiha : Hattatlarla ktiplerin kalemin mrekkebini silmek iin kullandklar beze verilen ad. Bu bez siyah veyumuak olurdu.Mnhan:Eri, Bk. Seluklu mnhanleri.Mrekkeb:Yaz yazmakta kullanlan maddenin addr (Bk. Midad). Dde denilen bezir veya kandil isindenyaplmtr. Sleymaniye Cmii'nde, kandillerin isi hava cereyan ile zel olarak yaplm bir odaca toplanr vemrekkep yapmnda kullanmalar iin, hattatlara verilirmi.Mrekkeb yalamak:Okuyup yazmak, ilim renmek yerine kullanlan bir deyim. Bezir isi mrekkepleaharl kda yazlan yaznn yanl yalamak suretiyle silindii iin bu deyim ortaya kmtr.Mrgdar emse:iekleri arasndaki dallarn zerinde kular bulunan emselere verilen ad. Mrsel vav:Vav harfinin yazl biimlerinden biri. Bu trl vav harfi yuvarlak yazlrd.Msenn:ki kat, iki katl; iki ksmdan meydana gelmi, iki noktal harf.Msenn yaz:Bk. Aynal yaz.Mstensih:stinsah eden; kitabn kopyasn karan kimse.

Msvedde:Karalama, taslak; beyaza ekilmek zere ilk kez yazlan ve zerinde dzeltmeler yaplan yaz.Mahide: Bk. Ayak.


20/29

Mair:Halkr iin altn ezme ileminde, ezilmeden kalan ve hemen ken altn paralarna verilen ad.Bunlarn yeniden ezilmesi gerekir. Bk. Halkr.

Mebbek:ebeke ekline sokulmu, a ve kafes gibi rlm olan.Mebbek emse:Deri ince ince oyularak cild kapann iyzne yaptrlmak suretiyle yaplan emse. Kat'aemse de denilir.

Mr: Bk. Ayak.M'ir: Bk. Ayak.Mire: Bk. Ayak.Mteferrik:Dank, ayr ayr; iinde deiik, eserlerden paralar bulunan yazma eser.Mteselsil:Bk. Huruf- mteselsil.Mzehhep:Eski yazmalarn tezhipli olanlar. Batan sona tezhipli kitaplar yapld gibi yalnz ilk, bazen ilk veson yapra tezhipli kitaplar da vardr. Kur'an'lann ilk iki, dier yazma kitaplarnsa birinci sayfas ounluklatezhipli olur.

Mzehhip:Tezhip yapan sanatkr. Bunlarn arlar vard. Mzehhipler arasnda hattat olanlar bulunduu gibi,birou kulland boyay da kendisi yapard. Mznib:Su ileyen, gnahkr. Bk. KetebeNdir nsha:Fazla nshas bulunmayan yazma eser.Nak:Eskiden boyal resimlere, minyatrlere verilen ad. Yazma kitaplara renkli olarak yaplan ssleyici

resimlere, minyatrlere nak, yapanlara da nakka denilirdi. Buna tasvir ve ebih yazmak (b. bk.) da denilirdi. Yapanlar nakka, musavvir, ebihnvis adlarn alrd.Nak resim:Minyatr.Nakhne:Nak yaplan yer; resim atlyesi karlnda kullanlmtr. Fatih Sultan Mehmet, yeni saraynda

bir saray nakhnesi kurmu ve bana da zbek asll Baba Nakka getirmiti. Lle devrinde ise milli resim veoymaclmz zerine albmler hazrlayan zel nakhneler bulunmaktadr.Nakka:Yazmalara minyatr ve tezhip yapan sanatkr, zellikle kitaplara minekr resim yapanlara denilmitir.

Nakkalk ranllar tarafndan gelitirilmitir. ark nakkalarnn ba st ad Bihzad'dr.Nak-i b:Su ve zamk ile kartrlm boyalarn kt zerine srlmesiyle yaplan resimlerdir. ranllarngevatbir ettikleri bir usl ile yaplrd. Bu uslde boyalar effaf deildir, renklerin iinde beyaz vardr. Bunuda ounlukla beyaz veya altn bir astar zemin stne ilerler ve boyalar beyaz boya ile kartrrlard. Nak- zerkr:Yaldzla yaplan sslemelere verilen ad.Nzr:Eski kitaplklarda denetleme iini yrten kii.Nemekahu:Bk. Ketebe.Nesehahu:Bk. Ketebe.

Nesih:Bir yaz eidi. Kalnl slsn te biri kadardr. Kf yaznn, kelerininyuvarlanmas ile meydanagelmitir. Abbas veziri bn-i Mukle'nin kfyi deitirerek nesih yaz sitilini meydana getirdii rivayet edilir.Daha ok Kur'an- Kerim'ler nesihle yazlmtr. Murakkalar ve bilyelerin gbekleri de nesihle yazlmtr. Trkhattatlarnca ok kullanlm bir yazdr.Nestalik:Osmanllarda ta'lik ad verilen yazya ranllar, nesih ile talik ten bozma olaraknestalik demilerdir.Neaf kt:Snger kd gibi gzenekli bir kt. Mrekkepiler bunu mrekkebi szme iindekullanmlardr.Nevregn:Mcellitlerin mukavva ve deri oymakta kullandklar letin addr. Eri ve az keskin olan bu

ban ucuyla kat' da yaplrd..Nigr:Eskiden resim, suret, insan resmi yerine kullanlan, Farsa bir kelimedir.

Nigrende:Bk. Nigr.Nigrhane:Eskiden resim ve tasvir yapanlarn altklar yer. Nigr:Eskiden insan resimleri yapan ressama verilen ad. Nigrende de denirdi.Nianl iraze:Bk. iraze.Niasta har:Niastann piirilmesiyle yaplan har. Bu har srlen kt kolay silinirdi. ifte harl ebruyapmnda da, yumurta harnn altna bu har srlmtr.Nizamah:XVII. yzylda kullanlmakta olan bir kt cinsi. Ayrca bk. Kt.Nokta:Kur'an- Kerimler'de yet ve cmleleri ayrmak, yazmalarda duraklar belirlemek iin kullanlm kkyldz ve iek ekillerine verilen isim. Muntazam, geometrik olanlarna mcevher nokta, alt kelilere ehnenokta, be yaprakllara penberg denilir. Dier ekilleri: geme nokta, yaprak nokta, helezon nokta, zerender-zernokta... (bunlara bk.).Nokta demiri:Mcellit terimlerindendir. Noktalar zerine vurulan demirin addr. Bununla ciltlerde noktayaplr.

Noktasz yaz:Arivde, kimi nedenlerle noktasz olarak yazlan yaz. Siyakat, tevk, divan krmas gibiyazlarn noktaszlarna rastlanmaktadr.


21/29

Nsha: 1-Bir eserin elle yazlarak oaltlm olanlarndan her biri.2-Tezhip terimi. Talik yaz ile eimli yazlan levhalarda yaz ile ereve arasna gen eklinde yaplansslemenin addr,Nvis:Yazan, yazc

Oklu besmele:Sin harfi ekilerek yazlm olan besmele, Okra:Ciltte kullanlan derilerde kurt yeniklerinden meydana gelen izlere denilir.

Oyma:Bk. Kat'rdek ba:Tezhipte kullanlan zmrd yeil renge verilen ad.rg:Bk. Geme.Oklu besmele:Sin harfi ekilerek yazlm olan besmele, Okra:Ciltte kullanlan derilerde kurt yeniklerinden meydana gelen izlere denilir.Oyma:Bk. Kat'rdek ba:Tezhipte kullanlan zmrd yeil renge verilen ad.rg:Bk. Geme.Pafta:Bk. Kartu-pafta.Pal:Mcellitlerin kullandklar derilerin trandan kan paralara verilen ad.Phn almak:Tra edilen derilerin kalan prtklerini temizlemek, deriyi bir defa daha inceltmek. Papirs:Nil kylarnn bataklk kesimlerinde yetien Cyperus papyrus adl bitkiden yaplan bir tr yazkd.

Parazvana: Bk. Prazvana.Para su:Bk. Kesme.Paral emse:Eski kitap ciltlerinin kaplar zerine yaplan bir emse eidi. Kitabn kabn kaplayan meininortas kesilerek ve baka bir mein, zerine hazrlanan emse paras buraya yerletirilerek yaplr.Pars benei:Bk. intemani.Parmen:Msr'dan papirs alamayan Bergamallarn koyun, kei ve zellikle dana derisinden yaptklar bir tryaz kd.Pyende: Bk. Ayak.Penag:Bk. Lika.

Pen:Tezhipte, alm kk glleri andran, beli, ufack ssleme motiflerine verilen ad.Penberg:Be dilimli yaprak. yet aralarnda grlen be yaprakl tezhiplenmi ekiller. Bk. Nokta.Penhne nokta:Bir yuvarlak nokta be dilime ayrlmsa verilen ad.Perdaht yolu: Yazma kitaplarn balklaryla levhalarn kenarndaki sslere verilen ad.

Pergament:Bk. Ak deri, parmen.Pervaz:Yaz levhalarnn kenarlarna yaptrlan ktlara verilen ad. Genellikle ebrdan olurdu. Tek renk ktyaptrlmsa tek pervaz, ince erit hlinde ikinci bir kt daha yaptrlmsa ift pervaz denilir.Pesend:Altn sslemenin zermhre srlp parlatlmasyla elde edilen parlak yaldzl ilere verilen ad.Pesterek:Bk. Mhre tahtas.Peence:Bk. Lika.Pem:Bk. Lika.Pirin har:Bk. har.Prazvana:Kalemtran bayla sap arasnda bulunan ve ou zaman pirinten yaplan bir eit maden

bilezik. Prazvana da denilir. Altn veya gmten prazvanas olan kalemtralar da vardr. Rabta: Bk. Ayak.Rahle:zerine mushaf, kitap konulmak ve yanna oturarak okumak iin kullanlan, iki yandaki ayaklar oymal,kenar pervazlar ve zeri dz tahtadan kk masann addr. Birbirine gemi iki tahtadan yaplan ve (X)

biiminde olanlarna geme rahle denilirdi. Seluklular devrinde tahta oymallar, sonradan sedef kakmalaryaplmtr.Rak:Ciltte kullanlan ceylan derisi; ince tralanm deri. Rakam:Yaz yazma.Rakamehu:Bk. Ketebe.

Rkm:Yazan, izen. .Ramad:Mzehhipler altn dverken tirenin kenarlarndan dar taan paralara verilen addr. Ramad,Arapa'da atein kl demektir. Taan altn paralar kle benzedii iin bu kelime kullanlmtr. Realist iek demeti:Lake ciltlerin ssleme motiflerindendir. Vazolu veya vazosuz resmedilmi ve zerine"vernik ekilmitir. Tabiattaki biimiyle resmedilmi iek motiflerine, stilize iek motiflerinden ayrt edilmesiiin, verilen addrReddade: Bk. Ayak.

Remz motifler:iaret ve sembol biimli motifler,

Ressam:Eski yazma ve levhalara izgi ile boyasz resim yapan sanat.Reyhan:Bir yaz tarz. Kalnl sls kadardr. Bu yazda gz kapal harf yoktur. Kurban ve dualar


22/29

yazlmtr, bn Bevvb tarafndan icat edildii sylenir.Reyhan Besmele:Reyhan hattyla yazlan besmele. M mimlerin gz ak yazdr ve sin'den sonra izgi(keide) bulunmaz.Rh:Mrekkeple yazlan yazy kurutmakta kullanlan tozun addr. Farsa kum demek olan rik''den

bozmadr. En kullanls Manisa dalarndan karlrd. Aslnda krmz olan kum, frnlannca sararr, eitlirenklere boyanrd. Siyah, moru ve yaldzl olan vard. Hattatlar yazlarnda rh kullanmaz, ak havada

kuruturlard. nk rh kullanlan yazda incelik kalmazd. Porselenden yaplm, delikli rhdanlara konur, yazzerine dklp, kuruyunca parmakla temizlenirdi. Name-i hmayunlarda altn rh kullanlrd. Bu rh dorudandoruya altn tozu idi.Rhdan:Kurutma tozu rh'n konduu kabn addr. Yaz takmn tamamlayan rhdan, takma uygun olarak cam,maden, gm veya altndan yaplrd. ounlukla st delikli silindir eklinde veya hokka biimindeyaplmtr. Bazen da rh tabak biimli bir kaba konularak kk bir kakla yaznn stne dklrd.Rik'a:Trklerin ortaya kard bir yaz tarzdr. Ayrntlar ortadan kalkmtr. Mim harfinin gzleri kapanm,sin ve benzeri harflerin de dileri ortadan kalkm, iki ve noktalar ve ( ^), ( v ) hlini almtr. Kolay ve hzlyazlabildii iin el yazsna esas olmutur.Rika':zerine yaz yazlan kt ve deri paralar. Risale:Kk kitap; risale, mecmua yerine de kullanlmtr. Ama daha ok mecmuati'r-resail olarak, iinde

birden fazla eser bulunan kitaplar hakknda kullanlmtr. Rokoko:Mbalal ssleme slbu. Klsik cilt sslemesi, XVIII. yzyl sonlarnda Avrupa'nn etkisiyle

deierek bu tr sslenmeye balanmtr. Mecazi olarak modas gemi, irkin olan eyler hakknda dakullanlr.Rozet:Bk. Gle.Rubu':Byk boy kdn drde blnmesiyle meydana getirilen eski yazma kitaplara verilen ad. Rugan:Stten veya ot tohumlarndan karlan yalar. Rugan:Ciltlerle, kubur gibi sanat eserleri zerine yaplan nak ve resimlerin parlak grnmesi iin stlerinesrlen maddenin addr. Boya, mrekkep, ahar, ebru mecmuas'nda rugan yapmak usl hakknda u izahatvardr ;64 dirhem ard sakz, 240 dirhem arap ruhu, 16 dirhem damla sakz, 32 dirhem Venedik terementisi. Evvelarap ruhunu dz bir ie iine koyup sonra 3 parmak miktar ince tatlsu kumu iine gmp, ruhun iine ardsakzn koyup, ocaktakum iinde hallola. Badehu damla sakz baka kapta eritip ieye kartrlacak, sonraterementi dahi bu suretle eritilip ieye katlacak, badehu cmlesi bir yerde tekrar kaynatlp, tamam kaynadktansonra bir mendil veya tlbent iinde scak iken szlecek, fras daima iinde saklanacaktr. Srlrken daima

scak srlecektir. l ve parlak olur..Ruk'a:Yazlm kt, mektup Yaz yazlacak kt, deri parasna ruk'a denilir. Vesikalarda geer.Rm:Ssleme terimi. Hayvanlarn kanat, bacak ve bedenlerinin stilize edilmi ekillerinden oluan ve kkeniOrta Asya'ya dayanan, ok yaygn bir Trk ssleme biimi. Rm'nin zerinden ayr paralarla daha ufaklarnnyaplmasyla meydana gelen ekle ayrma rm; rm'lerin birbirine geirilmesi ile meydana gelen ekle sarlmarm; levha kenarlarnn i pervazlarndakilere iplik rm denilir.Trk sslemesinin klsik slbudur. Eskiden Anadolu'ya diyar- Rm denildiinden rm adn almtr.Rm emse:Kitap ciltlerinin zerine yaplan ve gnee benzedii iin emse ad verilen ss motiflerinden

birinin addr. Sivri, ucu kvrk rm motiflerinden meydana getirilir.Rm tahrir:Kitap ciltlerinin zerine ss olarak ekilen siyah izgilerin addr.

Sadberg:Yz yaprak; birok yapran oluturduu iek eklinde ssleme motifi. Atlas iei adyla da bilinir. Safiha:Dz, yass yz; maden levha. Yazma eser balklarndaki, ounlukla dikdrtgen veya beyz biimde,dz yaldz ekilmi sathlara da safiha ad verilir. Bazen bunlarda eserin ad yazldr. Sahaf:Eski devrin kitaplar. Bayezid Camii avlusundan Kapalar'ya giden yolun iki tarafndaki dkknlar,eskiden sahaf dkkn idi. Bugn Bayezid Camii bitiiinde Sahaflar ars bulunmaktadr.Sahaf kitab:Eskiden sat az olup, okuyucular tarafndan saklanan kitaplara verilen ad.Sahtiyan:Cilt yapmnda kullanlan kei derisi. Sahtiyan, klsik uslde slatlp yumuatlarak bk ile ktinceliinde tra edilmek suretiyle hazrlanrd.Sak:Tezhipte iek motiflerinin saplarna verilen ad. Arapa sak, aalarla bitkilerin kk taraf veya insann

baldr demektir.Sakal:Mcellit ve tezhipilerin altn varaklan tutmak ve yaptrmak iin kullandklar seyrek tyl, geniefra. Sakala benzedii iin bu ad almtr.Salbek:Eski ciltlerde emsenin iki ucundaki uzant sslemeye verilen isimdir. XVI. yzylda en gzel rneklerigrlen salbekler XVII. yzylda bymeye balam, giderek eski gzelliini kaybetmitir.

Samur fra:Mzehhipler iin en makbul olan fra. Uzun yanan bir mum alevine benzemesi ve. ucunda ancakbirka telli kl bulunmas arttr.


23/29

Sancak Kur'an':Ceviz kabuunun iine yerletirilerek gemilerin sancak direine sancakla ekilen Kur'an.Cava kalemi ile yazlrd. Bunlar iin klsik sslemeli, ok gzel mahfazalar da yaplmtr.Sancak mushaf:Sancak balarna taklan kk mushaf.Sap:Tezhipte iek sapna benzetilerek yaplan ekiller.Saplama iraze:Bk. iraze.Sarlma rm:Bk. Rm.

Sarma dal: Tezhipte iek ve yaprakl dallarn kvrlarak birbirine sarlmasndan meydana gelen sslememotifine verilen ad.Satarehu:Bk. Ketebe.

Satrlamak:(mstarlamak). zerine yaz yazlacak kd mstar (satrlk) zerine koyarak hafife bastrmak vebylece kt yzeyinde kabark bir iz elde etmek.Sayfa kenar:1- Bir kitap sayfasnn, yazl blmleri evresinde kalan boluu; 2-Bu bo ksma yazlan not,derkenar.

Saykal:Cilc, cila leti.Saykal-kr:Yaldzc.Saykal-zen:Yaldzc.Saykall:Yzeyi parlatlm kt.Saykall bad:Uuk krem veya beyaz parlak kt.Saz kalem:Kamtan yaplan yaz kaleminin ad.

Saz yolu:Uzun dallar zerine yaplan sslere denilir. Kvrmdal ad da yerilir. Daha ziyade iekli ye yapraklolur. Rm motiflerinin ayr hatlar hlinde aralarda kullanld grl.Sebeb-i te'lif:Yazl sebebi.Seberg: dilimli yapraklar. Bitkisel ssleme motifi olarak kullanlmtr.Secvend: Kur'an- Kerim'i mnaya uygun olarak doru okumak iin konulan iaret. Mesela kaf; durmay, sad;gemeye izni, cim; durma veya gemenin caiz olduunu, mim; muhakkak surette durmay gsterir. Kelime, buiaretleri koyan ztn memleketi olan Secvend ehrinden alnmtr.Secvend kalemi:Bk. Cava kalemi.Secde gl: Kur'an- Kerim'de secde edilecek yetlerin hizasna, sayfa kenarlarna yaplan yuvarlak, ii bossleme. Gl eklinde olduundan bu ad almtr.Sedefkri yaz:Baz levhalarda grlen, sedef kakma suretiyle yazlan yaz.Seluklu erileri:Bk. Seluklu mnhanleri.Seluklu mnhanleri: XI - XV. yzyl boyunca yazma kitap sslemelerinde ok sk karlalan bir slptur.

Genellikle Seluklular tarafndan kullanlmalarna ve kavisli, yumuak ana yaplarna dayanlarak Ord. Prof. Dr.A. Sheyl nver tarafndan, bu slba Seluklu mnhanleri ad verilmitir.

Genel olarak rmlerin ve ku kanatlarnn i bnyelerinde bulunan ayrntlardan oluup, kendine zg birrenklendirme tekniine sahiptir. Daima birbirinin arkasndan kacak ekilde izilerek meydana gelirler. Her birmnhannin daralan ksm kompozisyonun gerektirdii belli bir yne doru gittike incelerek devam eder. Semerkand kt:Vaktiyle Semerkant'ta yaplan esmer; kaba fakat salam bir kt. (Bk. Kt).Ser sre:Mushaf'larn sre balklarna verilen ad. Dikdrtgen eklinde tezhiplidir. Serlevha, balk da denilir.Sere:Bk. Tura.Serlevha:Balk, yazma kitabn tezhiplenen balk blm. Bir levha veya kitabn bana yazlan yaz veyaplan resme de serlevha denilir. Fatih devrinde kitap balklar, ucu ince tlarla biten mihrap eklinde deil,sayfann enince uzanan uzun dikdrtgenler eklindedir. Bu devirde pembemsi, mavi ve siyah renk; iek, dal,yaprak ve filiz motifleri, trl gemeler grlr.Serpme:Benek benek serpitirilmi olan iek, yaprak ve benzeri sslemelere verilen ad.Serpme altn:Serpme suretiyle yaplan ufak ufak aralkl noktalardan ibaret yaldz sslemenin ad. Pskrtmeolanna zerefn denilir (Bk. Zerefn).Sertb:Klsik ciltlerde mkleple alt kapak arasndaki para. Sayfa kenarlarn korur ve mklebe hareketliliksalar. zerinde yet, beyit yazl olanlar vardr. Sevad:Siyahlk, yaz karalama.Sevvedehu:Bk. Kelebe.

Sr dili:Uzunlamasna alan kitap ve mecmualara verilen ad. Beyaz de denilir.Sra:Bk. Kalem sras.Srmake:Gm haddeden geirerek srma eken sanatkr.Srt:Ciltte alt ve st kapa balayan ksm. Dip de denir. Klsik ciltlerde srt yuvarlak deil, dzdr. Yaz ya dabezeme yoktur.

Svama altn:Kat kat srlen altn. Bir kat srlene srme altn denir.

Svama emse:Zemini altnla kaplanm olan kitap kaplarnn zerindeki emse. Svama yaldz:Her taraf yekpare ve som olarak yaldzlanm ssleme.


24/29

Silkme:Bir yaz ve motifi aynen bir kda kardktan ve ine ile dikine olarak deldikten sonra, o kd aslyzey zerine koyup stnden ii kmr tozu ile dolu kese geirerek iz brakma uslne verilen ad. Silkme kalb:Silkme iinin yaplmas iinhazrlanan, ine ile delinmi sslemenin bulunduu kopya. Mehurhattatlarn silkme kalplarna gnmzde de rastlanmaktadr.Silkme kesesi:Silkme yapmak iin kullanlan kmr tozunun konulduu gzenekli torba.Silkme tozu:Silkme iinde kullanlan, st kmrnn tozu.

Sima' kayd:Yazma eserlerde kitab kopya eden kiinin yazdklarn mellife okuduuna ve mellifin de bunudinlediine dair, yazmaya konulan kayt.Simdz:Deri zerine gm ilemeli cild.Simin kalem:Gm kalem. Bk. Kalem.Siyah mrekkeb:Eskiden neft, ra isi, kei kl isi veya bezirya isinden yaplan mrekkeb.Siyakat:Bir yaz eididir. Irak'ta Abbasler zamannda icad edilmi, Seluklular zamannda Anadolu'yagirmitir. Resm ye zellikle ml ilerde kullanlmtr, nce, girift ve genellikle noktaszdr. Az yer kaplar veabuk yazlr. Rik'a ile bir sayfalk bir yaz, siyakatla 4-5 satir tutar.Siyakat noktasz ve nadiren de noktal olarak iki ekilde yazlmtr. Kolay okunabilen ekli olduu gibi, ancakuzmanlarca, okunabilenleri de vardr. Harfler, kelimeler, satrlar daima birbirine yakn, hatt bitiiktir. Asl ismierkam- divniye olan siyakat rakamlar, siyakat yazs ile kullanldklarndan bu ad almlardr. Onlu, yzl,

binli rakamlar okumak zordur.Souk damga:Eski cildlerde, ssleme eklini verecek kalbn deri zerine yaldzsz olarak baslmas yoluyla

elde edilen bezemeye verilen ad.Souk iplik:Mein emse cildlerin zerine souk iplik demiri ile ekilen izgiye verilen addr. Bu izgileraltnlamnaz,bo braklr.Souk iplik demiri:Mein emse cildlerin stne ekilen izgiyi yapmakta kullanlan lettir. Balta eklindedir.Souk emse:emse kalb, yaldz kullanlmadan, dorudan doruya cildin zerine baslacak olursa buna soukemse denilir. Btn islm cildleri, XV. yzyla kadar bu ekilde yaplmtr. Motifler cildin derisi renginde

buakdmtir.Som altn:Kaplama olmayan, yekpare olan altn hakknda kullanlan bir terimdir. Parlak veya mat olanlarvardr.Somaki ebrusu:Somaki damarlar gibi desenli olan ebrulara verilen ad.Stilize:Karakteri kaybolmadan basitletirilerek tezyn ve ematik hle sokulmu biim ya da motif.slblandrlm.Su izgisi:Eski ktlarn dokusunda bulunan, aydnla tutulunca grlebilen izgi. Daha ok enine izgilerdir.

Su damgas:Bk. Filigran.Su iareti:Bk. Filigran.Su yolu:Bk. Su izgisi.Suhuf:Sayfalar. Allah'n drt kitaptan baka, Cebrail vastasyla baz peygamberlere yollad emirler. 100tanedir;

dem'e (10), it'e (50), Idris'e (30), brahim'e (10) yollanmtr.Sultani kt:Eskiden ipekten yaplan iyi cins kt. Bk. Kt.Supara:Eskiden mektep ocuklarnn okuduklar kitaplara denirdi. Elifba cz yerine elifbasuparas gibi. Az sayfal demek olan sukuf pare'den bozmadr.Sre gl:Genellikle srelerin balad sayfa kenarna konan, ii bo, b az an da srenin ad yazl yuvarlakssleme. Bk. Gl.Sls:Eski yaz eitlerinden ' biri. 2 - 3 mm kalnlnd kalemle, yazlr, harfler yumuak ve ahenkli dner.Harflerin te iki paras dz, te bir paras ise devirlidir. Bu Oran daima korunduu iin sls (te bir) adn

alntr. Hattn esasn tekil eder ve hsn-i hatta sls renmekle balanr. mm'l-hat, Mikyas'l-hat vemizan'l-hat diye hret bulmutur. Btn hat eit ve kurallar slsten kmtr. Kur'an, yazma kitap, balk vesre balar, hilyenin besmelesi, ou hat levhalar slsle yazlmtr. Snbl:Bir yaz eidi.Srh:Krmz mrekkeb. Yazma kitaplarda, konu bahklarnda ve metin aralarndaki ekillerde kullanlmtr.Bab veya fad balklar krmz mrekkeble yazlm yazma kitaplara da srh denmitir. Ate renginde olanlaramaden srh denir. Bu trl kitaplarn sayfalarna da siyah, mavi yahut altn cedvel ekilirdi.Srme altn:Bir kat srlen altn. Yalnkat olduu iin ok makbul deildir. Kat kat srlene svama altndenilir.

Stun:Kitap veya yazmalarda sayfann yukardan aaya doru blnm olduu ksmlardan her biri, kolon. akk- kalem:Eski kam kalemlerin ucunu dikine olarak atlatma. Sarih : Bir kitab erh eden, kitaba aklamayazan kimse.

ebih:nsan resmi. Tasvir de denir. Eskiden insan resmi yapmaya ebih yazmak denilmitir.

ebih yazmak:insan resmi yapmak. ebihnvis : Portre yapan. Bk. Nak.ecb:Mecma adverilen geni karnl kare eklinde maden hokkalarn kapaklarna verilen ad.


25/29


26/29

Talik kd:Talik yaz yazmak iin hazrlanan ktlara verilen ad. Nakl ya da ebrulu bir kat zerinebundan 4-5 mm ufak olan Hind badisi veya benzeri kt ortasndan yaptrlrd. stanbul'da bu kdhazrlayanlar kdn kelerine souk damga basarlar yahut altn varak zerine isimlerini yazarlard.Ta'likat:Bir kitabn iindekileri tashih veya aklama maksadyla sayfa kenarlarna yazlan yazlar. Yazmaeserlerde bu tr yazlara sk rastlanr (derkenar). Bazan da bu tr yazlar ayr bir eser meydana getirir. Bunlara data'likat denir. .

Tarakl ebru:Ebru iin boya hazrlanrken sudaki boyalara tarakla ekil verilmek suretiyle elde edilen ebru.nce yollu bir grnm yardr.Tarama ebru:Gelgit ebrusu da denilir. Kitreli suya konulan boyalar bir ine ile dzeltilerek bu desen eldeedilir.

Tarif:Yaz renenlere, hocalar tarafndan mek etmeleri iin verilen rnek. Tarrh:Sslemeci, desen izen sanatkr. Eskiden resim yapanlara, zellikle bahe resmi yapanlara verilenaddr.Tashih kalemtra:Ufak boyda, kk st yapra biiminde kalemtra. Burunlar kavisli deil de geneklinde yaplan ve byk yazlarn tashihinde kullanlan kalemtralar da vardr.Taslamak:Cildlerin ve kitap mahfazalarnn hazrlanmas anlamnda kullanlan bir terim.Tasvir:Resim, Bk. Nak.Tavlama:Kdn sertliini gidermek iin yaplan ileme denir. Ahar ok olan ve sert ktlar birka defa tektek souk sudangeirip, slakken birbiri zerine koyup, rzgrsz bir yerde glgede kurutmak suretiyle

uygulanr.Tavan aya:Tezhibde altnn tozlarn toplama ve sprme iinde kullanlan frann addr. Bu i iinounlukla tyl tavan aya kullanldndan buad verilmitir.Teber:Ucu sivri demir. Cildilikte altn yaldz zerine tarama ss yapmakta kullanlr.Tebyiz:Bk. Beyaza ekme.Tefe:0n tane altn varaa deste, on destesine tefe (veya defe) denir, Tek aharl:zerine bir defa ahar srlen ktlara verilen ad.Tek diki:Cildilik terimi. Tek dikile dikilen cildli kitaplar iin kullanlr.Tek gbek:Yalnzca ortasna emse yaplm cildlere verilen ad.Tek kuzu: Bk. Kuzulu cedvel.

Tek nsha:Bilinen yalnzca bir tane nshas olan eser.Tek pervaz:Kenarlarna yalnz bir renkte kt yaptrlm olan levhalara verilen ad.Tekali:Eski kt eitlerinden birinin addr. Tek bir sayfadan ibarettir. Ayn kdn iki sayfal olanna cift ali

denilirdi.Teker:Cildilikte, kaplarn zerine yekah yapmak iin kullanlan letin ad. Buna yekah demiri de denir.Etrafnda ufak dileri bulunan saat arkna benzer maden bir dairedir. Yaldzlarn zerinden yrtlnceyekah ad verilen noktalar meydana gelir.Telatin:Bir eit salam ve yumuaksahtiyan olup, kendine zg ho bir kokusu vardr.Telhis:1-Bir kitap veya fikrin zetini veren kitap ya da yaz.2- Sadrazamlarn gnlk olaylar zeti.Temellk kayd:Yazma eserin ait bulunduu kiiyi veya kitapl bildiren yaz, kayt. Genellikle zahriyedebulunur.

Temme:Eski yazyla yazlan kitaplarn bittiini belirtmek zere son sayfaya konulan iaret. Bitti, tamamoldu anlamna gelir.Temmet:Yazma eserin bittiini gsteren iaret. Ksaca mim veya tek mim konulduu da olmutur.Tenazur:Tersine denk durumlu olan ssleme ekilleri, simetri.

Tenekr:Mukavva yaplrken, kab kurttan korumak iin kolaya katlan bir madde.Tev-emn:ikizler. Bir yaz eidi.Tevk: 2-3 mm kalnlnda ve kelimelerin aras birletirilerek yazlan yaz. Osmanl Divan yazsnn esasntekil etmi, berat ve fermanlarda kul-lanlmtr. Baz eski turalarn imzalarnda da bu yazya rastlanr. Ayrcatura kelimesinin Farsas nian, Arapas tevki'dir.Tevki:Bk. Tura.Tezhip: Yazma kitaplarla murakkalarda, boya ve altn tozu ile yaplan her trl ssleme iine tezhip denir.Byle eserlere mzehheb, "tezhip yapanlara ise mzehhib denilir.(Bk. Geleneksel Sanat

geleneksel sanatlar sözlüğü

Documents