1

GEEDDI-SOCODKA SIYAASADDA QARAN

EE DHALINYARADA SOOMAALIYEED

(WARBIXIN HOR U DHAC AH)

2

Mahad-naq

Waxaanu u mahad celinaynaa dhammaan dadkii ka qayb-galay kulamadii wada-tashiga iyo xog

ururinta ahaa ee lagu qabtay magaalada Muqdisho kuwaas oo lagu yagleelayay sidii siyaasad qaran

loogu samayn lahaa dhalinyarada Soomaaliyeed.

Ugu horrayn waxaanu u mahadnaqaynaa Shirkadda Ceprad oo kaalinweyn kageysatay Dhanka

farsamada ee Sameynta Siyaasada Qaran ee Dhalinyaradda, Agaasimaha Guud ee Wasaaradda,

La Taliyaha Horumarinta Dhalinyarada ee Wasaaradda, iyo Agaasimaha Waaxda Dhalinyarada ee

Wasaaradda Dhalinyaradda iyo Isboortiga.

Waxaanu kale oo si gaar ah ugu mahad celinaynaa Daladda Jilayaasha aan Dawliga ahayn ee

Badhtamaha iyo koonfurta Soomaaliyaa (SOSCENSA) oo runtii kaalin mug weyn ka qaatay sidii

aanu heli lahayn xogta la soo ururiyay taasoo meelo badan noo iftiimisay maadaama ay SOSCENSA

metesho dhammaan jilayaasha aan dawliga ahayn ee badhtamaha iyo koonfurta Soomaaliyaa.

Waxaanu kaloo u mahad-celinaynaa Ururka Qaranka ee Haweenka Soomaaliyeed, Garabka

Abaabulka ee Dhalinyarada, Dhalinyarada Baahiyaha Gaarka ah u Baahan, Daladda Ururada

Dhalinyarada.

Ugu dambayntii waxaanu u mahad-celinaynaa Dhamaan cid walba oo ka qeyb qaadatay

qabsoomida howshan baaxada leh ee Sameynta Siyaasada Qaran ee Dhalinyaradda.

Hon. MP. Mohamed Abdullahi Hassan “Nuux”

Wasiirka Dhalinyaradda iyo Isboortiga

3

GOGOL-DHIG

Wasaaradda Dhalinyarada iyo Isboortigu

Markay u kuur gashay dhibaatooyinka baahsan ee dhalinyarada haysta sida shaqo

la'aanta, amni darrada, caddaalad darro ay dhalintu ka cabanayso, waxbarasho

la’aan, waxbarasho xumo, gar-gaar la’aan dhinaca caafimaadka ah, tahriibka,

tababar la’aan xirfadeedka;

Markay garwaaqsatay inaanay dhalinyaradu helin adeegyadii aasaasiga ahaa ee ay u

baahnaayeen;

Markay aragtay inay lagama maarmaan tahay in xaaladda cakiran ee dhalinyarada

wax laga qabto;

Markay aragtay inaanay jirin siyaasad cad oo ka tarjumaysa baahiyaha dhalinyarada

ayna garwaaqsatay in ay muhiim tahay in la sameeyo siyaasaddii lagu hagi adeegyada

dhalinyaradu u baahan yihiin;

Waxay Wasaaradda Dhalinyarada iyo Isboortigu go’aansatay

- In la sameeyo siyaasad qaran oo dhalinyarada lagu hago taas oo si buuxda uga

tarjumaysa baahiyaha dhalinyarada iyo adeegyada ay u baahan yihiin si ay

dhalinyardu u hesho adeegyadaa.

- In siyaasaddani noqoto mid gundhig u ah barnaamijyada caaawimo ee dhalinyarada

wax loogu qabanayo;

- In siyaaddani noqoto hab u fududeenaya hay’adaha dawladda oo dhan inay iska

kaashadaan adeegyada aasaasiga ah ee ay dhalinyaradu u baahan tahay si loo

kobciyo noloshooda iyo mustaqbalkooda.

Haddaba, si loo dar-dar geliyo hawshaa lagama marmaanka ah, waxay Wasaaradda

Dhalinyarada iyo Isboortiga iyo hay’adda UNFPA baahiyeen ogeysiis lagu baadi goobayo

4

cidda shaqadan la qaban karta wasaaradda. Waxaa baahintaa qandaraas ku guulaystay

shirkadda CEPRAD. Wasaaradda iyo CEPRAD sidaa ayay ku amba-qaadeen oo ku

bilaabeen geeddi-socodkii yagleelka siyaasad qaran oo u gaar ah dhalinyarada

Soomaaliyeed.

Ujeeddada laga lahaa hawshan waxay ahayd in laga baraan-dego lana ogaado baahiyaha

dhalinyarada iyo adeegayada ay u baahan yihiinba isla markaana la abuuro dhokumenti

soo koobayo adeegyada dhalinyaradu u baahan yihiin. Waxaa la sameeyay kulamo is daba

joog ah oo wada-tashi iyo xog-ururin isugu jira kuwaas oo lala yeeshay ururo kala duwan

sida Garabka Abaabulka Dhalinyarada, Daladda Ururada Dhalinyarada, Dhalinyarada

Baahida Gaarka ah leh, Ururka Haweenka Qaranka, Maamulka Gobolka Banaadir,

Jilayaasha aan Dawliga ahayn ee Badhtamaha iyo Koonfurta Soomaaliyaa (SOSCENSA).

Haddaba xogtii iyo lafa-gurkii lagu sameeyay fikradihii ka soo baxay talo ururintii

kulamadii lala yeeshay ururadaa kala duwan waxaa lagu soo koobay dhokumentigan

waxaana lagu faah-faahin doonaa qaybaha soo socda.

5

WAR BIXINTII KA SOO BAXDAY

KULAMADII WADA-TASHIGA IYO

XOG-URURINTA

EPRAD, mogadishu, soomaaliya, 2015

6

AFEEF:

Warbixintan soo socotaa waxay soo koobaysaa fikradihii ka soo baxay kulamadii

wada-tashiga ahaa ee lala yeeshay qaybaha kala duwan ee bulshada kulamadaas oo

ujeedadoodu ahayd in la ogaado dhibaatooyinka haysta dhalinyarada si loo sameeyo

siyaasad qaran oo si buuxda uga tarjumaysa baahida dhalinyarada looguna sameeyo

adeegyadii aasaasiga ee ay dhalintu u baahnayd.

Haddaba dhammaan fikradaha soo socda waa aaraahdii iyo fikradhihii laga soo

ururiyay dadkii ka qayb-galay kulamadaa oo dhalinyaro u badnaa. Qorayaasha

warbixintan iyo hay’adda ay ka tirsanaayeenba waxay shaqadoodu ku koobnayd xog

ururuin iyo lafa-gur lagu sameeyo xogta la soo ururiyay. Sidaa daraadeed, warbixintani

kama tarjumyso mana muujinayso fikradaha qorayaasha soo diyaariyay warbixinta.

7

1. SHAQO LA’AAN

Dhibaatada ku habsatay dhalinyarada Soomaaliyeed, gaar ahaan intii ka dambeesay

dawladdii dhexe ee Soomaaliya 1991, waa mid aad u qalafsan oo tiiraanyo iyo naxdin leh.

Muddadaa 25ka sannadood ah ee ka soo wareegtay burburkii dawladdii dhexe ee

Soomaaliya waxaa gaadhay dhalinyarada hagardaamooyin aan baaxad lahayn oo aan kala

go’ lahayn mana ay arkin dhalinyaradu cid u gargaarta oo miciin u noqota. Waxaa la soo

dersay dhalinyarada shaqo la’aan aan ka dhicin Abaartii Daba-Dheer ah oo aanay

ummadda Soomaaliyeed hore u arag una maqal. Masuubooyinkaa waaweyn ee

dhalinyarada haleelay waxay keeneen cawaaqib xumo aad u qalafsan oo aynu ku faah-

faahin doonno warbixintan qaybaheeda soo socda.

Markii lafa-gur lagu sameeyay xogtii la soo ururiyay, waxaa soo baxay in shaqo la’aantu

tahay mid ka mid ah dhibaatooyinka ugu waaweyn ee haysata dhalinyarada intii ka

dambeesay 1991 oo ah markii ay duntay dawladdii dhexe ee Soomaaliya. Maadaamaa

dadka badankiisu u shaqeenayeen dawladdii dhexe ee dhacday, subax qudha ayaa

indhaha lagu kala furay iyada oo dadkii oo dhami bilaa camal la wada yihiin maadaama ay

hay’adihii dawliga ahaa la dumeen dawladdii meesha ka baxday. Dawladdaa duntay iyo

colaadihii waddanka ku habsadayna ee muddada dheer jiitamayay waxay dhaleen in

dhalinyaradu maanta ay 70 – 80% shaqo la’yihiin oo ay fadhiyaan derbiyada iyaga oo wer-

wer, walaac, iyo cadho xooggani ay muuqato kana niyad jabsan nolosha waddankoodii.

Haddaba waxaynu hoos ku faah-faahin doono waxyaabaha keenay shaqo la’aanta, waxa

uu noqday dhaxaly shaqo la’aanta iyo talobixin laga soo ururiyay bulshadii ka qayb-

qaadatay wada-tashiyadii la qabtay. Waxyaabahaa waxaynu ugu horraysiinaynaa habka

shaqo abuurka oo aan soomaali 25 sannadood arag noqdayna wax la iska ilaaway.

8

1.1 SHAQO ABUUR LA’AAN:

Dadkii qayb-galay kulamadii la qabtay, waxay si aad ah ugu soo cel-celiyeen in shaqo

la’aantu umadda haysa gaar ahaan tan dhalinyarada haysata ay tahay arrin khatar ku ah

jiritaanka waddanka haddii aan wax aan la qabanna ay noqon doonto mid dhalisa

khasaarooyin waaweyn oo ay adag tahay in laga soo kabto. Waa tan kowaade markii

hay’dihii dawliga ahaa ay waddanka ka dumeen, dadkii suuqa ayay is wada tageen; waa

tan labaade colaadaa dilaacay oo firdhad baa dhacay; waa tan saddexaade dawladihii ka

dambeeyay dawladdii kacaanka iskuma dayin inay dhidibada u dhigaan sidii shaqo abuur

umadda loogu samayn lahaa, hadday doonto xaddiga shaqooyinka la abuuray haba

yaraadeene.

Shaqo abuurka ma aha wax mucjiso ah oo xadka bani’aadamka ka baxsan, waxayna ahayd

in dawladihii waddanka ka talinayay ee ka dambeeyay dawladdii militariga ahayd ay

bilaabaan hawsha shaqo abuurka maantana cidi ka yeelimayso inay ku marmarsiiyoodaan

amniga ayaanu la lagdamaynay muddada intaa le’eg. Ma sax baa in dawladdi waktigeedii

iyo malaayiintii doolar ee loogu deeqay oo dhan ay tiraahdo amniga oo qudha ayaanu

gelinay? intee in le’eg ayuu gaadhayaa amnigu haddii dadku bilaa shaqo wada yihiin ma

socon karaa?

Xasilooni Haysata Siyaasiyiinta Dalka Gabadh ka mid ah dadkii kulamada ka soo qayb-galay ayaa waxaa ka mid ahaa hadaladeedii

‘haddaan dhalinyarada la jiheyn iyana waa is baabi’inayaan dadka iyo dalkana way

baabi’inayaan’.

Gabadhaasi intaa keliya kuma joogine waxay kaloo tiri:-

‘Siyaasiyiintu maanta joogaa ma haystaan xasilooni siyaasadeed mana oga in isku

shaandaynta soo socota lagu beddeli doono taasina waxay keentay in aanay wasiiradu isku

dhibin inay wax ka qabtaan wasaaradaha ay joogaan’.

9

Sidaa gabadhaasi kaga dhawaajisay waxaa habboon in inta ay goori goor tahay la

cawaaqib xumada kharriban ee afka inagu soo kala haysa. Xasilooni la’aanta

siyaasiyiintana waa arrin muddan in wax laga qabto haddi la rabi in umaddan wax u

hagaagn.

Hase yeeshee arrinta xaqiiqda ah ee aan dhinacna loo dhaafi karin waxaa weeye inaan

dawladihii kala dambeeyay ee dalka soo maray dawladdii kacaanka ka dib arrimaha

amniga oo qudha loo igman ee waddanka dhibta ka jirta oo dhan ayay ahayd inay

maareeyaan. Nasiib darro taasi ma dhicin kuligoodna waxay gabeen hawsha shaqo

abuurka ummadda gaar ahaan dhalinyarada oo xasiloonida qayb weyn ka qaadan lahayd.

Sidaa ayaa jiilba jiil ku soo gaadhay oo safka shaqo la’aanta gadaal ka soo qabsaday. Shaqo

abuur la’aantu waxay ka mid tahay mushkiladhaha ugu waaweyn ee dhalinyarada maanta

haystaan. Welina waxay u egtahay in arrintaa laga cago-jiidayo.

Isku soo duuboo dawladda ayaa looga fadhiyaa inay shaqo abuur xoog leh samayso oo

weliba si dhakhso u samayso. Waayo sida hoos ku qoran hore ayaa arrimahan loo

sameeyay waana lagu guulaystay.

Taariikh dib u dheehasho mudan

Waxaa xusid mudan in dawladdii dhexe ee dhacday 1991kii ay waddanka ka hirgelisay

shaqo abuur la yaab leh oo ayba yarayd in la helo qof dhalinyaro ah oo shaqo la’. Xitaa

ilmaha fasalka 8aad ka soo baxa waxaa laga dhigi jiray macallin (PP ah oo) wax ka dhiga

dugsiyada hoose; kii fasalka 12aad ka baxana ama jaamacad buu geli jiray ama shaqo ayaa

dawladdu siin jirtay. Kii jaamacad dhamaysta oo takhasus raba inuu sii watona dibedda

ayaa dawladdu u diri jirtay markuu soo noqdono shaqadiisu miiska ayay u sii saarnayd oo

dawladda u sii diyaarin jirtay.

10

Waxaa la yaab leh waxbarashada qofka laga soo bilaabo fasalka 1aad ilaa jaamacadda

heerka ugu sarreeya waxay ahayd bilaash oo qofka waxbaranaya shillin lama weydiin jirin.

Dawlo ayaa arrimahaa dhabarka u ridatay sidaa ayaana soomaali badani ku aflaxday. Xitaa

ilaa heer ah in reer miyigii la baro sida wax loo akhriyo waxna loo qoro ayay gaadheen

nimankaa askarta ah ee waddanka xukumi jiray. Runtii waxay ku talaabsadeen arrimo

badan oo la yaab leh laguna xusuusan doono kuwaas oo ay ka mid ahaayeen inay

dhalinyaradii u jiheeyeen si la yaab leh oo farsamo ku dheehan tahay dhalinyaro badanina

ka faa’idday jiheentaa loo sameeyay.

Dhalinyaradii soomaaliyeed ee ugu badnaa uguna aqoonta badnaa waxay barteen xiligii

dawladdaa kacaanka; jaamacadaha, dugisyada, isbitaalada, wershadaha, waddooyinka

waddanka isku xidha waxaa sameeyay oo ku faro-yareestay dawladdii kacaanka. Afka

soomaaligana iyadaa qortay oo hirgelisay. Isboortiska iyo fanka soomaaliyeedna waxay

hana-qaadeen intii dawladdaasi jirtay. Hadday dawladdii kacaanku samaysay guulahaas

oo dhan, waxa cad in dawlad kasta ay samayn karto intaa iyo in ka badan. Waxa loo

baahan yahay waa karti, daaacadnimo iyo qorshe cad lagu haw-galo.

Waxaana iyana xusid mudan in marna laga tegoi karin in dawlad kasta oo dunida jirtaa

hadday awood leedahay iyo hadday taag-daran tahayba uu waajib ka saaran yahay inay

shaqo u abuurto dadkeeda, gaar ahaan dhalinyada waayo waxay fahmeen in waddanka

aayahiisu uu ku xidhan yahay dadkiisa ee aanu ku xidhnayn kheyradka ku duugan

dhulkooda iyo inta u le’eg yahay toona.

Haddaba dawladihii ka dambeeyay dawladdii kacaanka maxay dawladdaa kacaanka ugaga

dayan waayeen waxyaabihii fiicnaa ee kacaanku waddanka ka qabtay, haddii kale maxay

dawladahaa kale dambeeyay iyagu fikir u keeni waayeen oo ummadda shaqo ugu samayn

waayeen?

11

Maanta umadda soomaliyeed gaar ahaan dhalinyarada waxaa haysa shaqo la’aan aan

xad iyo baaxad toona lahayn. Waxay u baahan yihiin waa shaqo; uma baahna balanqaad

aan meela gaadhayn. Dawladda ayaana looga fadhiyaa shaqo abuurka.

1.2 TABABARRO XIRFADEED LA’AAN

Arrinta kale ee shaqo la’aanta qayb libaax ka qaadatay waa iyada oo aanay jirin

tababarro–xirfadeed oo la siiyo dhalinyarada taas oo wax weyn ka tari lahayd shaqo

la’aanta maanta taagan. Caqli gal ma aha in dhalinyarada ay wada barato ECONOMICS,

BUSINESS ADMINISTRATION iyo ICT (computer science) mana jirto cid shaqo siin karta

intaas oo qof oo isku wax soo bartay jaamacadahuna way iska wadaan koorasyadan haddii

shaqo lagu helayo iyo haddii kaleba.

‘Dawlad wada karaani ah dunidaba ma joogtee; iyana waa tabaalaha aduunyada taynu maanta

aragnaaye’ Xaaji Aadam Af Qalooc

Sidaa xaajigu inoo sheegay 1960dii arrintu waxay ku macdahay oo kheyr badan loogu

tegayaa in dhalinyarada la jiheeyo oo farsamada gacanta lagula dedaalo. Noloshu shaadh

cad iyo xafiis la fadhiisto oo kursiga la isku wareejiyo way ka weyn tahay siyaabo badan

baana nimcada Ilaahay lagu gaadhi karaa. Nin farsamo yaqaan ah shaqo ma waayo oo

gacmihiisa ayaa ilaahay u barakeeyaa. Waa muhiim in dawladdu samayso machaddo fara

badan oo lagu barto farsamooyinka gacanta kuwaas oo aad uga fursad badan

shahaadooyinka laga soo qaato jaamacadaha. Sidaa ayaa shaqo la’aanta xun ee maanta

waddankeena ka taagan lagu yarayn karaa.

Sidaa darteed, waxaa wanaagsan shaqo la’aantana lagu yarayn karaa in dhalinyarada la

baro xirfado sannad ama laba sanno ah oo ay ku shaqaystaan oo xitaa suuqa ay kaga

12

shaqaystaan haddii ay dawlad iyo hay’ado wax ka waayaan. Waa arrin mudan in siday

tahay loo qiimeeyo qaddarinteedana la siiyo laguna dhaqaaqo si shaqo la’aanta xad-

dhaafka loo furdaamiyo.

Arrinta oranaysa wax walba ha loo dhaafo shrikadaha gaarka loo leeyahay (private sector)

waa ‘adhax ka jab’ sidiisa ah mana aha fikir lagu liibaanayo oo umaddan kheyr u

horseedaya. Waddamada Laatin Ameerika ayay ahaayeen kuwii 1990madii lala jiidhay

fikirka ku qotoma qiirada hawaawiga ah ee loo yaaqaan ‘Privatization, privatization,

privatization’. Tii ka dhacday iyo halaaggii ay fikraddaasi u horseeday reer Latiin Ameerika

waaba la ogaa. Sidaa darteed, uma baahnin wadiiqooyin hore loogu fashilmay inaynu sii

raac-raacno maadaamaa waxbarashada dhalinteena iyo horumarinta ubadka

waddankeenu ka weyn yahay wax lagu aamino dugsiyo iyo jaamacado gaar loo leeyahay

oo faa’ido doon ah. Waxbarashada dhalinteena iyo ubadkeena waa waajib dawladeed

waana la samayn karaa haddii niyad wanaag, dhiiranaan iyo waddaninimo la isla helo

daacadnimadana la badiyo.

1.3 Qabiilkii oo Aqoontii ka Xoog Weynaaday:

Shaqo abuurkii umaddu sugaysay wuxuu isu rogay hab qabyaalad iyo garab ah taasoo

keentay in qofkii qabiilkiisu awood leeyahay oo keliya uu xaabsado wuxuu xaq u leeyahay

iyo waxaanu u lahaynba. Waxaad arkaysaa xarumo dawladeed oo dadka ka hawl-gala

boqolkiiba 90% ay ka soo jeedaan hal qabiil, waxaadna dareemaysaa dadkaa qabiilka lagu

hawl-geliyay inaan qaarkood aqoonba lahayn ee ay magac qabiil lagu keenay waxayna

arrintaa yaq-yaqsiga leh kuu iftiiminaysaa in qabyaaladdu sideedaba ay indho la’dahay oo

caqligiina dooni laga saaray.

Dadkaan la hadlayaan lahayn dux iyo iimaanee ….. Dugsi ma laha qabyaaladi waxay dumiso mooyaane Cabdulaahi Suldaan Timo-cadde

13

Alla ha u naxariistee marxuum Cabdulaahi Suldaan Timo-cadde konton sannadood ka hor

ayuu ummaddan qaylo iyo gubaabo kala dhex kacay markuu arkay cawaaqib xumada ay

qabyaaladdu keento. 55 sannadood ka dib waxaynu aragnaa in qabyaaladdii Cabdulaahi

Suldaan Timacadde ka hadlayay ayba sii taraqaysay oo baalal yeelatay. Wax qarsoon ma

aha in maanta qabyaaladdii ay marayso heer aad u xun oo keentay inaan lala gabbanba

oo aan laga xishoon waxayna noqotay wax lagu xaragooda (fashionable trend). Si kale

haddaynu u dhigno aqoontii waxaa ka xoog-weynaaday QABIILKII oo noqday dulmiga

ugu weyn ee maanta lagu hayo dhalinyarada Soomaaliyeed.

Waxaad arkaysaa xafiisyo dawladdeed oo u ekaaday xarumo qabiil waxaana caado

noqotay in marka ma’suuliyiinta qaarkood meel loo dhiibo ay dareeriyaan shaqaalihii ay

xafiiska ugu yimaaddeen kuna soo beddelaan qaar reerahooda ah. Cid la xisaabtanta

mas’uuliyiinta sidaa u dhaqmaya ma jirto, taasina waxay sii dhiiri-gelisaa in eexdii iyo

qabyaaladdii ay sii bararto oo dadkii sidaa xaqdarada ah u wax waday ayba isu qaataan

inaanay wax dembi ahba gelin.

Waxaa jira dad shaqadoodii si qabyaaladaysan lagaga eryay iyadoo lagu yiri ‘adigu reer

hebel baad tahay’ ee iska tag ama qaar loogu diido shaqo hab qabiil ku salaysan oo lagu

yir ‘wasiir hebel baa reerkiina ah ee u tag’. Shaqooyinka qaar lama baahiyo ee si hoos ah

ayaa loo siiyaa cid ka tirsan reeraha qaarkood. Kuwa la baahiyona baahintaasi macno

weyn ah kuma fadhido ee waa qiiq-isku-qarin. Halkaa ayuu fawaaxishka qabiilku maanta

marayaa. Sidaa ayaana dhalinyaro badan xaqeedii lagu duudsiiyay, caddaalad daraduna

cirka ayay isku shareertay. Arrimahaasi waxay markhaati u yihiin heerka caddalaad

xumada maanta waddankeena ka jirta waxayna inoo tilmaamaysaa in waddanku mar

labaad dumi karo haddaan si deg-deg ah arrimahaa wax looga qaban.

14

Nasiib darrada ugu weyn ee meesha taalaa waa iyadoo aan la hayn madax dawladeed

ama xubin baarlamaan ama qof ilaahay ka xishooda oo mar keliya ka hadla arrintan

foosha xun iyaadoo la wada oogsoon yahay inay wax aad u xun tahay in qof miskiin ah oo

shaqo doon ah shaqada loogu diido hab qabyaalad xambaarsan ama lagagaba eryo

shaqadii uu haystay. Aamusnaantaasi waxay keentay in dulmigii uu sii fido oo uu noqdo

gafane xaq darro ku naax ah oo geeso leh.

Arrinta shaqo la’aantu waa arrin aad u xasaasi ah (ticking time-bomb) oo aan la

dhayalsan karin una baahan in loo maareeyo si habsami ah oo caddaalad iyo daacadnimo

ku jirto loona dhiibo hawshaa dad aqoon u leh daacadna ah.

Waxbarasho la’aantii oo sare u kacday: Waxyaabaha kale ee shaqo la’aantu keentay

waxaa ka mid ah in carruur badan ay waalidkood ka bixin kari waayaan kharashkii

waxbarashada sidaana uu ilmihii waxbarsho ku waayo jahlina uu ehel u noqdo taas oo

aayaha qofka iyo kan waddankaba u xun.

Ajnebiga oo mudnaanta la siiyo: Waa wax lala yaabo laakin waa wax maalin walba dhaca.

Dhalinyaradu waxay is weydiinayaan ‘maxay ku dhacday in annagoo shaqo la’ dad laga

keeno Kenya, Ethiopia iyo Yururb oo weliba lacag aad u fara badan la siiyo. Aaway habkii

dawliga ahaa ee noo hiilin lahaa?’ Waa war xaqiiq ah oo 20kii sannadood ee u dambeeyay

dulmi weyn u geystay dhalinyaradii soomaaliyeed. Raggaa la soo waariday qaar badan oo

tacbaaniin ah oo aan wax weyn aqoon baa ka buuxa laakin waxay gashan yihiin shaadh

been iyo buufis ah oo la yiraahdo ‘Expert Expatriate, oo la macno ah khabiirkii ajnebiga

ahaa’ walow khabiirnimadaa la sheegayo aanay wax sidaas u sii buuraniba kaba jirin

markaad u kuur gasho arrintaa.

15

Hay’adaha Qaramada Midoobay iyo kuwa caalmiga ahba gardarro halka ay gaadheen

waxay ku hadaaqaan ‘somali rate iyo expatriate rate (qiimaha soomaalida la siinayo iyo

kan ajnebiga la siinayo)’ waa yaabe sowtii ay ina lahayeen hay’adahani dunida cidna lama

cunsirayadayn karo. Waxaad mooddaa in Hay’adaha Qaramada Midoobay iyo kuwa

caalmiga ahba sheekadoodu tahay ‘la jiifiyaana banaan’ in laga yeelona ma aha sheeko

xariirkaa ay wadaan qolyahani waayo sheekdani waa mid ku salaysan in dhalintii

soomaaliyeed xaqeedii la duudsiiyo.

1.4 Musuq-maasuq Baahsan oo Aafeeyay Waddanka:

Waxa kale oo dhalinyaradii iyo dadkii kale ee lala kulmay intii wada-tashiyadu socdeen ay

ku cel-celiyeen in musuq-maasuqa yahay mid ka mid ah tiirarka halaagga ah ee keenay

shaqo la’aanta dhalinta haysata iyagoo sheegay in hay’adaha dawladda oo dhan uu aad u

aafeeyay musuq-maasuq xadh-dhaaf ah.

Ka-qayb-galayaaasha qaarkood ayaa waxay ka dhawaajiyeen in New_deal_kii lagu bixiyay

lacago aad u badan ($2.4 Bilyan) oo loogu talo galay in loogu sameeyo dhalinta 50,000

(konton kun) oo shaqo, hase yeeshee aan la garanayn meel ay lacagtaasi ku dambeesay,

dawladdiina ay weli leedahay wax yar baa lacagtaas naga soo gaadhay. Waxaa kale oo

intii kulamadaasi socdeen la isla soo qaaday in 2013kii xabsiga dhexe ee Muqdisho loogu

deeqay lacag badan oo loogu talo galay dayac-tir in loogu sameeyo laguna balaadhiyo

xabsiga. Hase yeeshee, wax weyn oo iska beddelay ma jiraan xabsiga dhexe xaaladdiisuna

sidii ayay u xun tahay. Waxaa iyana murugo leh in maanta dunida oo dhami ku tilmaanto

inay Soomaaliyaa tahay waddanka dunida ugu musuq-maasuq badan (eeg warbixintii

Transparent Group).

Waxa kale oo la yaab leh in Qaramada Midoobay iyo kuwa hay’adaha caalamiga ah ee

ka shaqeeya Soomaaliyaa ay noqdeen kuwo musuq-maasuqa iyo is-daba marinta caado

16

ka dhigtay si badheedh ahna u lunsada wixii ummaddan tabaalaysan loogu soo dhiibay.

Mushkiladda ugu weyn ee ku dhiiri-gelisay hay’adahaa inay sidaa u dhaqmaan waa iyadoo

dawladdii aanay marnaba haba yaraate la xisaabtamin hay’adahaa, la xisaabtankaa oo ah

mid dawladdu xaq u leedahay maadaama ay waddanka dawladdu xukunto. Ciddii xaqa

masaakiinta ku takri fashana in mar hore albaabada loo laabo ayay ahayd welibana xabsi

loogu daro. Nasiib darro talaabadaa lama hayo musuqii hay’adaha Qaramada Midoobay

iyo kuwa caalamiga ahba sidii ayuu u socdaa. Waa in la dabagalo Qaramada Midoobay

iyo kuwa caalamiga ahba lana ogaado halka ay baxday lacagtii loo soo dhiibay.

Arrimaha kale ee qayb ka qaatay dhibaatadaa shaqo la’aanta ah haysata dhalinyarada

waxaa ka mid ah:

Tayada waxbarashada waddanka oo aad u liidata

Dhalinta oo aan is abaabulin iyo weliba dhalinta oo aan isku xidhnayn oo gidaar QABIIL

la yiraahdo lagu kala xidhay.

Yasid la yaso dhalinyarada maadaama aan loo oggolayn inay ka qayb-qaadato

siyaasadda dalka.

1.5 DHALINYARADA U BAAHAN ADEEGYADA GAARKA AH:

Dhalinyarada u baahan adeegyada gaarka ah way la qabaan dhalinyarada kale ee

Soomaaliyeed dhibaatooyinka haysta oo dhan. Laakin dhalintani waxaa intaa u sii dheer

inay haysato duruuf u gaar ah oo ay kaga duwan yihiin dhalinyarada inteed kale: waxay u

baahan yihin adeeg gaar ah maadaamaa ay yihiin dad indho la’ ama dhego la’ ama naafo

ah. Dhalintani ma awoodan inay tagaan meel kasta oo ay u baahdaan mana awoodaan

inay wax ku bartaan dugisyada caadiga ah dhalinyarada kale wax ku bartaan. Sidaa

darteed waxaa dhalintan haysata culays iyo darxumo badan maadaamaa aanay haysan

adeegyadii aasaasiga ahaa ee lagama maarmaanka ahaa sida waxbarasho, gar-gaar

caafimaad, hoy iyo xarumo ay ku hawl-galaan, ulihii ay ku socon lahaayeen, waddooyin u

17

gaar ah oo ay maraan, qalabkii ay wax ku baran lahaayeen (praille equipment) iyo meelo

ay ku ciyaaraan.

Intaa waxaa u dheer dhalinyaradaa cunsiriyad lagula kaco waxaana jirta in had iyo jeer

bulshadu faquuqdo hadday ahaan lahayd xag shaqo iyo xag waxbarasho iyo xag xuquuq

kaleba. Waxaa jirta in bulsho-weyntu yasto dadkaa walaalaheen ah oo xitaa maah-

maahyo been ah loo samaystay.

Xarumihii ay dhalintaasi lahaayeen ee ay ku hawl-geli jireen wakhtigii dawladdii kacaanka

waxaa maanta haysta dad dadkaas oo leh ‘annagaa iska leh meeshan’. Ma jirto wasaarad

qudha oo uu ka shaqeeyo qof ka mid ah dhalintaa baahiyaha addeegga gaarka qaba mana

helaan dhalintaasi xaqii ay dawladda iyo dadweynaha ku lahaayeen. Sida ay noo sheegeen

dhalintani 3 wasaaradood ayay ahayd inay la shaqeeyaan dadka adeegga gaarka ah u

baahan kuwaas oo kala ah: Wasaaradda Caafimaadka, Wasaaradda Waxbarashada iyo

Wasaaradda Arrimaha Bulshada. Nasiib darro, wasaaradahaasi ma laha agaasimayaal

isku xidha wasaaradahaa iyo bulshada u baahan adeegga gaarka ah.

Dhalintani ma heelaan naxariistii ay ka filayeen shicibka Soomaaliyeed gaar ahaan

ixtiraamka waddooyinku ma jiro maadaama qofkii indhaha la’aa ama kii curyaanka ahaa

aan laga leexanayn gadhigana laga joojinayn ama dushaba laga marayo. Sida adduunka

kalena, dhalintani ma haystaan waddooyinka qofka indhaha loogu talo galay waayo

waddankaba kama jiraan waana wax muhiim ah oo noloshooda wax weyn ka beddeli

lahaa madaama aanay dadkii waddooyinkan kale uga leexanayn. Dhalintani way haystaan

ushii laakin waxaa ka maqan waddooyinkii loogu talo galay ushaa lagu adeegsado.

Mid ka mid ah dhalintaa ayaa yiri :-

Bulshada macaamilkeeda waa adag yahay waayo dadka badankiisu waxay aaminsan yihiin inaan

qofka naafada ah waxba qabsan karin. Shaqo haddaad weydiisatidna wayba kula yaabayaan.

18

Weliba dawladda waxaa ka sii daran shirkadaha gaarka loo leeyahay (private companies) waayo

iyaga waxaaba ku adag inay ku dhegeestaan.

Macalin wax ka dhiga dugsiga dhalinyarada u baahan adeegyada gaarka ah isla markaana isaga

lafiisu ah dadka adeeggaa gaarka u baahan ayaa isna intaas ku daray kelmadahan soo socda: ‘Mar

haddii aanad ku qeexnayn dastuurka macnaheedu waa ma jirtid.’

- Mid ka mid ah dhalinyaradaa ayaa yiri

- ‘Dadka Dawladda arrrimaha dhalinyaradan u qaabilsanna maalin walba dugsiga ayay hor

maraan weligoodna ma soo gelin dugsiga gudihiisa.’

- March 23, 2015: Madaxweynaha ayaa maalintaa sheegay in dadka u baahan adeegga

gaarka ah loo samayn doono agaasime u gaar ah oo fadhiya Madaxtooyada. Hase

yeeshee weli wax la hirgeliyay ma jiraan haba yaraatee.

- Oct. 9, 2015: Maalintan Dawlada Soomaaliya waxay saxeexday heshiiska caalamiga ah

ee Naafada (International Convention for the Rights for Disable). Laakin arrintu saxeex

ayuun bay ku egtahay mana jiraan wax arrintaa la xidhiidha oo dawladdu hirgelisay

intii ka dambeesay saxeexa heshiiskaa.

Dad kale oo dhalintan dhibaataysan wax u qabtay ma jiraan in kastoo dad badani u

yimaaddeen waraysiyona ka qaadeen haddana waraysiyadaas waxba kama soo noqon.

19

Saamaynyta Guud ee Shaqo La’aanta:

Isku soo duuboo cawaaqib xumooyin aad u fara badan ayaa laga dhaxlay shaqo la’aantii

kuwaas oo noqday kuwo ma-hadhaan ah dadkii iyo dalkiina khasaare ba’an gaadhsiiyay.

Waa marka horee waxaa laga dhaxlay shaqo la’aantii in qaar dhalinyarada ka mid ah ay

ka faa’idaystaan maganna u noqoto dad aan dantooda wadin oo si xun u adeegsaday

dhalinyaradaa maran-habaabina weynna ku sameeyay dhalinyaro badan iyaga oo ka

faa’idaysanaya baahida shaqo la’aanta ah ee dhalintaa la soo gudboonatay. Waxaa ka mid

ah kheyr laawayaasha dhalinta sidaa u adeegsaday hoggaamiye kooxoodyo, ururo si

khaldan diinta u tarjuma, horjoogayaal qabiil, iyo siyaasiyiin aan u naxayn dhalinyarada

oo danahooda gaarka ah ku fushada. Kooxahaasi waxay geyeysiiyeen dhalinyaradii

dhibaatooyin ma hadhaan ah oo god dheer ku riday mustaqbalkii dhalinyarada waayo

dhalinyaradii waxay ka dhigeen:-

Qaar dilaa ah oo aan waxba ka xishoon cidnana u nixin,

Qaar xabsi ku abaadan oo isugu jira qaar aan wax cad lagu hayn balse ay ku xidhan

yihiin TUHUN iyo qaar dembiyo cad lagu hayo

Qaar tahriiba, iyo

Qaar waasha oo ay la soo derseen xaalado caafimaad darro ah gaar ahaan cudurka

dhimirku oo maanta heer aad u xun maraya dhalinyaro badanina la il-daran yihiin

cudurkaas oo ay keenay shaqo la’aanta iyo ammaan darada haysata dhalinyarada..

TALO BIXIN:

Dawladdu waa inay bilowdo hab ay wax kaga qabanayso dhibaatooyinka haysta

dhalinyarada waana in dawladdu qorshe cad la timaaddaa oo ah inta qof ee ay

sannadkiiba shaqo siinayso.

Waa in la sameeyo hay’ad ka madax-banaan dawladda oo eegta sida dawladdu

shaqada u bixiso iyo inta qof ee sannadkiiba dawladdu shaqo u abuurtay.

20

Waa in dhalinyarada shaqo loo abuuro waana inay shaqada u sinnaadaan

dhalinyaradaasi oo qabyaaladda iyo qaraaba-kiilka shaqooyinka lagu bixinayo la

joojiyo. Hay’adaha gaarka loo leeyahayna waa in lagu khasbo inaanay qabyaalad wax

ku shaqaalaysiin karin. Waa in dhalinyarada shaqooyin laga siiyaa dhammaan

hay’adaha dawladda.

Dawladdu waa inay hawl walba u dhiibta dadka aqoonta u leh oo si xaq loo siiyo iyadoo

aan reer hebelnimo loo eegayn.

Waa in la tayeeyo waxbarashada dalka gebi ahaanteedaba.

Waa in la sameeyo dugsiyo soo saara dadka farsamo yaqano ah waddanka oo dhanna

waa in laga dhisaa dugsiyadaa si ay shao la’aantu u yaraato.

Waa in dhalinyarada loo sameeyo dakhli abuur (income generation).

Waa in hay’adaha caalamiga ah iyo Qaramada Midoobayna lagu khasbaa inay si

caddaalad ah dhalinyarada shaqada u siiyaan isla markaana ay joojiyaan dadka

ajnebiga ah ee ay shaqo walba dibedda uga keenayaan iyo sheekadan cunsuriyadda

ku dhisan ee oranaysa ‘somali rate and expatriate rates’

Waa in waxbarasho bilaash ah loo abuuro ubadka Soomaaliyed.

Waa in la xoojiyo Isboortiska waana in la soo celiyo ciyaarihii gobolada

Waa in la xoojiyo fanka, suugaanta iyo dhaqanka soomaaliyeed

Wasaaradda Dhalinyarada iyo Isboortisku waa inay xidhiidh joogto ah la yeelataa

ururada dhalinyarada ee waddanka ka jira waana inay wasaaraddu ka taageertaa

ururada dhalinyarada waxyaabaha u baahan yihiin isla markaaana samaysaa waax u

gaar xidhiidhinta ururada dhalinyarada.

DHALINTA QABTA BAAHIYAHA GAARKA AH

Si loo daboolo baahida dhalinyarada adeegyada gaarka ah u baahan, waa inay

Dawladda iyo Baarlamaanku si deg-deh ah u soo saaraan una dhaqan-geliyaan

siyaasad ka tarjumaysa dhammaan baahiyaha dhalinyaradani u baahan yihiin.

21

Waa in dhalintan loo dhisaa maktabad weyn oo wax lagu akhristo; waana in dhalintan

la siiyo gargaarka caafimaad ee ay u baahan yihiin.

Waa in Xarumihii hore ee ay lahaayeen dhalinyarada adeegyada gaarka ah u baahan

loo banneeyo oo looga saaro dadka ku jira.

Waddooyinkii ay mari lahaayeen dhalinyarada (ama dadka) indhoolayaasha ah waa in

la sameeyo.

Waa in wasaarad kasta iyo hay’ad kasta uu joogaa qof ka mid ah dadka adeegga gaarka

u baahan si uu ugu doodo xuquuqda dadka isaga la mid ah waana in xafiis walba oo

dawladeed lagu sameeyo meelo ay maraan baabuurta dadka curyaamiinta ahi wataan

maadaama aanay jaran-jarooyin kori Karin.

Waa in la dawladdu soo saartaa sharci adag oo dhigaya inay dhalinyaradani ka mid

noqoto golayaasha qaranka sida wasiirada iyo xildhibaanada.

Waa in la sameeyo wacyigelin balaadhan oo ku aaddan dhammaan dadka iyo

dawladda soomaaliyeed oo ka hadlaysa xuquuqda dadka u baahan adeegyada gaarka

ah iyo ixtiraamka ay umadda ka mudan yihiin.

Waa in xuquuquda dhalinyarada adeegyada gaarka ah u baahan lagu daraa dastuurka.

Waa dawladdu u baadi doonto dhalinyaradaa u baahan adeegyada gaarka ah qalabkii

iyo muqararaadkii ku qoraa afka loo yaqaan PRAILLE oo loogu talo galay

dhalinyaradan.

Waa dugsiyada iyo jaamacadaha lagu amraa inaanay waxbarasho u diidi karin qof ka

tirsan dhalinyarada adeegyada gaarka ah u baahan waana in la soo saaraa sharci

xaaraan ka dhigaya in la faquuqo dhalinyaradaa.

22

2. AMMAAN DARRO IYO CADDAALAD XUMO:

Marka xagga amniga dhalinyarada laga hadlayo waxaan shaki ku jirin in qaar badan oo

ka mid ah dhalinta maskaxda laga xaday loona adeegsado falal amni darro ah oo ay soo

abaabulaan kooxo dhalinyarada baahideeda ka faa’idaysta. Dawladdu wixii dalka khal-

khal gelinaya inay wax ka qabato xaq ayay u leedahay isla markaana xaq ayay dawladdu

u leedahay inay xabsi kaga riddo ummadda wixii dhibaataynaya.

Hase yeeshee waxaa hadda muuqata in hawsha niyad wanaagga ahayd ee dawladda ee

ku saabsanayd inay ummadda ka qabtaan wixii hagardaamo wada ay wax ka khaldameen

oo wax aan loogu talo gelin ay meeshii ka soo baxeen. Waxaa marar badan dhacda in

marka dhibaato dhacdo hay’adaha amnigu ay xaafadaha iyo jidadka ka soo qabtaan

dhalinyaro badan iyaga oo aan wax cad ku hayn dhalinyaradaa kuna socda TUHUN. Waxaa

lagu guraa xabsiyada halkaas oo ay ku jiraan muddo dheer iyadoo aan wax maxkamad ah

la hor keenin. In TUHUN keliya qof lagu xidho maxkamadna aan la hor geyn muddo

dheerna xabsiga lagu hayo waa mid maanta wax caadi ah ka noqotay xabsiyada dalka.

Mid ka mid ah dhalinyarada baahiyaha gaarka qaba oo la xidhay:

‘Anniga waxaa la i xidhay 7 habeenimo musqulna waxaa la ii ogolaaday 9kii subaxnimo

oo dambe. Markaan iri war nin indho la’ baan ahayna waaba la igu qoslay oo la igu yiri

inaad sidaa ka fakatid baad rabtaa meesha la iga qabtayna waa gurigii aan deggenaa

waxaana la igu eedeeyay inaan ahay Shabaab. Laba maalmood ayaana sidaa ku xidhnaa.

Runtii si xun oo dadnimada ka baxsan ayaa la iila dhaqmay mana aan filayn in waxaas oo

kale igu dhacayaan oo weliba waddankaygii igaga dhacayaan.’

23

Ninkaa dhalinyarada ah ee tabaalaysan waad aragtaan wax qabsaday iyo sida xun ee

loola dhaqmay. Haddaba boqolaal kale oo sidaa loola dhaqamo oo weli xabsiga ku jira

ayaa jira cid u gargaartna la’.

Waxaa intaa weheliya in xabsiyada dhalinyarada lagu xidho ay yihiin kuwo aad u liita

marka laga hadlayo dhinaca cuntada, biyaha, hurdada, daawada, iyo weliba habka

maxaabiista loola dhaqmo oo aad u liita. Xabsiyada waxaa ka taagan cunto xumo iyo

macaluul aad u xun oo haysata dhalinyarada xabsiyada ku jirta. Taasi wxay keentaa in

dhalinyaro badan oo xabsiyada ku jiraa ay ku dhacdo nafaqo-darro aad u xun, cuduradana

ay u nuglaadaan. Hadday xanuunsadaana ma helaan daawo iyo daryeel toona. Biyo ku

filan ma helaan dhalinyarada xabsiyada ku jira.

Musqulaha Naxdin leh: Xaaladda musqulaha xabsiyada waa mid aad u liidata oo

bani’aadanimada ka baxsan. Tusaale ahaan, hadduu qofku musqul u baahdo waa inuu

xoog albaabka u garaaca waana inuu muddo aad u badan garaacaa. In askartu qofkaa

garaacaya albaabka ka furto iyo in kale waxay ku xidhan tahay hadba askariga wakhtigaa

joogaa sida xaaladdiisu tahay (inuu faraxsan yahay iyo inuu cadhaysan yahay). Mararka

qaarkood waxaaba dhacda in dadku meesha ay seexanayaan ku kaadshaan ama ku

saxaroodaan. Cuduro aad u xun ayay khatar ugu jiraan dhalinyarada xabsiyada ku sugani

haddii aan xaaladda xabsiyada si deg-deg ah wax looga qaban. Sidoo kale waa in la joojiyo

dhalinyarada tuhunka lagu soo xidhayo si dadku xabsiga uga kala yaraado .

Xabsiyo buux-dhaaf ah: Intaa waxaa dheer in meelaha la seexdaa aanay lahayn gogol lagu

seexdo oo shamiitadu gogol tahay waana meel yar oo cidhiidhi ah, mana laha meelahaasi

dariishado ay hawadu ka soo gasho taasoo ay ka dhalato caafimaad xumo xag jismi iyo

xag maskaxeedba ah.

24

Jidh-dil: Waxaa maxaabiis badan loo geystaa jidh-dil sidaa ayaana dhaawac xagga jidhka

iyo xagga maskaxda ahiba ku soo gaadhaa. Maxbuus il laga soo tuuray ayaa isna laga

sheegay intii kulamadu socdeen. Dhalinyarada jidh-dilku ku dhaco ma helaan gar-gaar

caafimaad, cunto, iyo biyo ku filan.

Dembilihii waa la sii daayay!

Xogta la soo ururiyay intii lagu gudo jiray wada-tashiyada waxay tibaaxayaan in mararka

qaarkood ay dhacdo in inta qofkii dembiga galay laaluush lagu sii daayo isla markiiba qof

dhalinyaro ah oo aan dembi gelin waddooyinka laga soo qabto oo lagu sheego inuu yahay

kii dembiga galay sidaana qof aan wax galbasan lagu xidho muddo dheer, qaarkoodna

tiirka la geeyo oo la toogto. Waxaa dhacday boqolaal goor in dhalinyaro imtixaan ku

socda la iska qabtay oo xabsi la geeyay muddona lagu hayay xabsigaa iyadoo waxaa markii

horeba lagu xidhay uu ahaa tuhun.

Dhibaatooyinka Dumarka u Gaar ah:

Gabdhihii xabsiyada ku jiray ma helaan waxyaabihii ay u baahnaayeen marka ay caadada

helaan. Taas oo khatar gelisa caafimaadkoodii oo markii horeba nafaqo darro, wel-wel iyo

murugo wiiqday. Waxaa intii daraasaddani socotay na loo sheegay inay jiraan gabdho

cudurkii loo yiqiin isnadaamisku uu ku dhacay oo xabsiga ku jira lana il-daran cudurkaa

isla markaana aan hayn cid u gar-gaartaa. Cudurkaasi xawliga uu ku fido iyo dhibta uu

qofka gaadhsiiyo weynu wada naqaan. Gabdho badan ku waashay intay xabsiga ku jiray.

Waxaa ka mid ahaa hadaladii dadka ka soo qayb-galay kulamada

$3 million ayaa 2013 la bixiyay oo la siiyay xabsiga dhexe wax lagu qabtayna ma

jirto.

Hadaladii qaar ka mid ah dadkii kulamada ka soo qayb-galay:-

25

La taliyeyaasha madaxda dalku ma aha dad u war-haya dhibka dhalinta dalka haysta

waayo qaarkood 20 sannadood ayay dalka ka maqnaayeen.

Berigii hore xabsiyada waxay ahaayeen dadka lagu dhiso, laakin hadda xabsiyada waxay

noqdeen kuwo dad aan dembi gelin lagu hayo iyadoo aan wax tababar xirfadeed ah loo

samayn weliba jidh-dil loogu daro.

Dhiiri-gelin iyo maal-gelin la’aan ayaa haysata dhalinyarada.

Waxaa jira hoggaamin la’aan/hoggaamin xumo

Cidina ma daryeesho dhalinyarada

Dadka 30 sanno iyo wixii ka hooseeya maba arag nidaam dawli ah

Xeerka caalamiga ah ee maxaabiistu muxuu ina farayaa?

Xeerarka caalamiga ee maxaabiistu waxay ina farayaan in dumarka lagu xidho meel u gooniya isla

markaaana ay meeshaa ka shaqeeyaan dumar saraakiil oo aqoon leh. Waxay kaloo ina farayaan

xeerarkaasi in daryeel buuxa maxaasiibta la siiyo sida cunto, biyo, daawo, waxbarasho, dhakaatiir

gaar ah, waxbarasho. Mana ogola xeerarkaasi in jidh-dil, kufsi, handadaad, cay, hurdo la’aan,

lagula tacaddiyo maxaabiista.

Laba Muwaaddin oo Darxumada Xabsiga ka Dhiidhiyay:

Warbixin uu dhawaan qoray weriye YUUSUF GARAAD oo booqday xabsiga dhexe ee

Muqdisho ayaa muujinaysa waxyaabo aad looga naxo oo ku saabsan xabsiga dhexe iyo

maxaabiista halkaa ku sugan. Warbixinta Yuusuf Garaad waxay sheegtay in xabsiga ay ku

jiraan 1200 oo maxbuus waxaana loogu talo galay 400 oo qof. Taa macnaheedu waxaa

weeye in xabsiga lagu hayo saddex laab tiradii loogu talo galay. Taasoo keentay in

maxaabiistu kala sugaan booska yar ee shamiitada ah ee la seexanayo iyadoo qofna

seexanayo midna uu taagan yahay oo sugayo waayo xitaa meel qofku istaagi karo ma jirto.

Sida Yuusuf Garaad sheegay dhalintaa qaar baa xidhnaa 3 sannadood iyadoo aan

maxkamad la geyn. Arrintaa Yuusuf Garaad ka dhawaajiyay waa ku-tumasho xuquuq

26

bani’aadam mana jiro sharci iyo caqli oggolaanaya in qof bani’aadam ah (xitaa hadduu

dembiile yahay) saddex sanno xabsi lagu hayo iyadoo aan maxkamad caadil ahi xukumin.

Muddo yar ka horna intaanu Yuusuf Garaad warbixintaa qiimaha badan qorin ayaa Xeer

Ilaaliyaha Guud ee Qaranku booqday xabsiga dhexe wuxuuna soo arkay xaalado aan

fiicnayn aadna wuu uga xumaaday. Xeer Ilaaliyaha Guud ee Qaranku wuxuuna soo saaray

QAYLA DHAAN isagoo aad uga xun tahay xaaladda xabsigaa wuxuuna sheegay inaan loo

baahnayn in dadku iska xidhnaadaan haddaan dembi cad lagu hayn

Labadaa farriimood ee ay inoo soo gudbiyeen Xeer Ilaaliyaha Guud ee Qaranka iyo weriye

Yuusuf Garaad waxay ka soo baxeen laba qof oo bulshada Soomaaliyeed ku dhex leh

sumacad weedhooduna culays leedahay. Waxaa labadaa muwaaddin fikraddoodu ka

markhaati kacaysaa in xabsiyadeenu yihiin meel lagu hoogay oo dadnimo ku dhimatay.

Geesinimo, dedaal iyo waajihid la waajaho dhibka dhalinyarada haysta ayaa maanta loo

baahan yahay waayo waxaynu ka hadlaynaa xuquuq muwaadiniyiin Soomaaliyeed

xuquuqdaas oo muwaadiniintaa lagu duudsiiyay iyagoo jooga waddankoodii ayna

duudsiiyeen dadkoodii, taas oo ah wax naxdin leh oo aan sinaba loogu baahnayn inay hal

maalin oo kale sii jirto.

Ma jiro hab lagu hubinayo sida qofka loo soo xidhay waayo hadduu jiro dad badan si

khaldan looma soo xidheen muddo dheerna xabsiga kuma jireen iyadoo aan maxkamadi

xukumin. Ma dhacdeen in qof dembi galay la sii daayo mid aan galabsana la soo xidho oo

lagu beddelo kii la sii daayay ee dembiilahaa ahaa. Sidoo kale, dhalinyarada xabsiyada ku

sugani ma helaan qareen u dooda tau sameeyo.

27

Tababaro Xirfadeed: Ma jiraan waayo hadday jiraan dhalinyaro badan ayaa xabsiga ka

soo bixi lahayd iyaga oo wax la soo baray dabdadeedna way xoogsan lahaayeen.

Tuuganimo iyo falal xuna may sameeyeen lamana duufsadeen oo maskaxda lagama

xadeen

Ma jiraan xabsiyo u gaar ah dhalinyarada ee waxaa lala xidhaa dembiilayaal ka waaweyn

oo dhalinyardaa dib u soo bara waxyaabo wixii hore ka sii xun. Shuruucda addunkuna ma

oggola in carrur yaryar lala xidho dad waaweyn... Mana jiraan xarumo dhaqan-celin loogu

sameeyo dhalinyarada dembiyada gala. Taas oo keenta in ilmihii la duufsado ama uu falal

dembiya mar labaad gacanta la galo.

Yaa loo Dacwoodaa?

Niyad jabka weyn ee haysta ee dhalinyarada ku sugan xabsiyada waa iyada oo aanay jirin

cid ay u dacwoodaan oo arrimahooda danaynaysa. Dhalinyaradu waxay is waydiiyaan yaa

looga dacwoodaa caddaalad daradda baaxaddaa leh? Ilaa iyo hadda ma hayaan

dhalinyaradu cid ka naxda oo caddaalad daraada ka gubata. Dhalinyaradaasi ma hayaan

cid ay miciinsadaan taasoo mararka qaarkood keenta in qaar badan oo dhalinyaradaa ka

mid ah ay maskaxiyan wax u noqdaan iyadoo dhibaatooyinkii kale ee ay xabsiga kala

kulmaanna ay u dheer tahay aakhirkiina ay arrimahaasi badeen dhalinyaro badan inay

maskaxiyan wax u noqdaan oo caqligoodii waayaan cid ilaa garawshiiyo ku siisay

dhalinyarada dhibtaa gaadhayna lama hayo. Waxaa mooddaa inaan dhalinyaradani

lahayn waddan iyo dadba waayo dhibtani 24 sannadood ayay haysatay oo lagu

fiirsanayay.

28

XAQIIQOOYIN KHADHAADH OO KA JIRA JIRA XABSIYADA

Dhalinyarada qaarkood ayaa xidhan 7 sannadood.

Waxaa dhacda in qofkii dembiga galay inta lacag laga qaato la sii daayo, qof kale

oo la soo qabtayna lagu bedelo oo laga dhigo kii dembiga galay. Dad badan oo

arrintani ku dhacday ayaana xabsidayada ku jira. Waa arrin u baahan in dawladdu

baadho si ay u uga gun-gaadho heerka caddaaladeed ee maanta waddanka ka jira.

Dembiyada ugu badan ee lagu xidho dhalinyarada: SHABAABNIMO

Daraasad la sameeyay ayaa tilmaamaysa in 50-80% ay dhalinyaradu tahriibaan.

2.1 Dhalinyarada sida khaldan loo xidho maxaa laga dhaxlay:

Hagardaamooyinkaa loo geystay dhalinyarada Soomaaliyeed waxay ku abuureen

dhalinyaradii nacayb dawladeed waayo waxay ku andacoonayaan inay waayeen dawlad

sugta xaqooda. Fikraddaasi waxay keentay inay dhalintaasi u gacan gasho dad aan dal iyo

dadtoona u naxayn oo siyaabo xun-xun u adeegsada dhalinta. Su’aashu waxaa weeye

haddii dhalintaa hab wanaagsan loola dhaqmi lahaa oo aan tuhun lagu xidheen ama

xaqooda aan la duudsiiyeen sidan ma u fogaan lahaayeen?

Waxaa cad in laga badbaadin kari lahaa dhalinyaradaa halaaggaa ay afka ka galeen

haddii si xaq ah loola dhaqmi lahaa oo wixii ay xaq leeyihiina la siin lahaa wixii dembi ay

galeena si sharciyaysan looga goyn lahaa.

2.2 TALO BIXIN

Dawladdu si deg-deg ah wax ha uga qabato dhibaatooyinka xasbsiyada ka taagan ee

dhalinyarada haysta sida tuhunka la isku xidhayo, dadka muddada dheer xabsiga lagu

hayo iyadoo aan maxkamadi xukumin, jidh-dilka; waana in dawladdu wax ka qabato

caafimaad daradda iyo daawo la’aanta, cunto xumida, biyo la’aanta, musqulo

xumaanta, buux-dhaafka ka taagan xabsiga, dadka dembiyada gala oo la iska sii

daynayo kuwo aan waxba galabsana lagu soo beddelayo.

29

Waa in uu jiraa hab cad oo sharci ah oo wax lagu xidho (arresting and detention

procedures) waana inay caddaato inta qofka lagu hayn karo xabsiga. Waa inaan qof

dembi galay la sii dayn mid aan waxba galabsana lagu beddelin.

Dawladdu waa inay xabsiyada ka sii deysaa dadka tuhunka ku xidhan ee ka buuxa

xabsiyada maadaamaa aanay jirin sabab qof muwaadin ah oo aan wax lagu hayn loogu

hayo xabsi.

Dawladdu waa inay shaqada amniga u dhiibtaa dad aqoon iyo waayo aragnimo leh

waana inay dadkaa bartaa xuquuqda muwaadinka. Dadkaasi waa inay noqdaan kuwo

ummadda oo dhan ka kooban oo reer keliya ka soo jeedin. Waana in la baraa dadkaa

habka dembiyada loo baadho (waayo qaar badan ayay muuqataa inaanay firkrad ka

haysan dembi-baadhista); waa in dadkaa amniga ka shaqaynaya laga dhaadhiciyo inay

wax aad u khaldan tahay in qof tuhun lagu soo xidho, iskaba daa xabsi bilo ama

sannado lagu hayee. Waa in ilaalin iyo daba-gal xoog leh lagu sameeyo dadka la xidho

lana baadhaa inta ay xabsiga ku jireen, waxa loo soo xidhay, in maxkamad la hor-

geeyay iyo in kale iyo weliba ciddii soo xidhay. Saraakiisha dadka iska soo xidha waa in

ciqaab adag la marsiiyaa shaqadana laga fadhiisiyaa.

Waa in ciidamada ammaanka la baro xuquuqda uu muwaadinka iyo maxbuusku

leeyahay sida inaan maxaabiista jidh-dil lagu samayn karin, loona diidi karin cuntada,

biyaha, musqusha, daawada, hurdada, meel ku filan oo uu seexdo; inaan reernimo

lagu dhaqmi karin, inaan laaluush la weyddiin karin, inaan lagu khasbi karin inuu

saxeexo wax been abuur ah, inaan xabsiga lagu hayn maxbuusna inta ka badan inta

sharciga oggol yahay iyo weliba inaan wax xadgub ah – noocuu doonaba ha ahaadee-

lagu samayn karin maxaabiista.

Sidoo kale, waa qofka loo akhriyaa wixii uu xuquuq leeyahay sida inaan jidh-dil lagu

samayn karin, loona diidi karin cuntada, biyaha, musqusha, daawada, hurdada, meel

ku filan oo uu seexdo, inaan reernimo lagu dhaqmi karin, inaan laaluush la weyddiin

karin, inaan lagu khasbi karin inuu saxeexo wax been abuur ah, inaan xabsiga lagu hayn

30

karin hadday dhaafto muddada sharcigu qorayo iyo weliba inaan si xadgub oo kale

lagu samayn karin.

Dhalinyarada xabsiyada ku xidhan waa in loola dhaqmo si naxariis iyo dadnimo leh

wixii adeeg ah ee ay u baahan yihiin xabsiga dhexdiisa loogu sameeyo.

Waa in la siiyo daawo iyo daryeel wixii ay u baahan yihiin dhalinyarada xabsiyada ku

xidhan. Waa dhalinyarada xabsiyada ku xidhan loolla dhaqmaa si bani’aadanimo ku

dheehan tahay oo aan la jidh-dilin, cuntada, biyaha iyo hawdana loo diidin. Waa in in

la dhiso musqulo ku filan xabsiyda waana inaan qofka loo diidin markuu musqul

codsado.

Xabsiyada waa inaan la buux-dhaafin inta ay qaadi karayaana aan laga badin waayo

taasi waxy keenaysaa cuduro jismi iyo nafsiba ah iyo weliba cuduro kale oo ah kuwa

faafa.

Waa in dhalinyaradu heshaa caddaalad buuxda waana in la joojiyo in dhalinyarada

lagu xidho TUHUN isla markaana waa inay meesha ka baxdo dadka xabsiyada la iskaga

xidho muddada dheer iyadoo aan wax maxkamad ah la geyn.

Waa in dhalinyarada la baro xirfado ay ku shaqaystaan hadhow marka xabsiga laga soo

daayo.

Waa in la sameeyo ururo u dooda xuquuqda dhalinyarada waana in la taageero

ururadaa oo aanay dawladdu u arag kuwo iyada liddi ku ah oo wax u dhimaya. Ururada

noocan ah wanaag badan ayaa ugu jira dawladda iyo ummadda soomaaliyeedba. Waa

marka horee ururadani xuquuq dhalinyarada ayay u doodayaan maddaamaa

hay’adihii dawligu ku guul-daraysteen inay xuquuqdii dhalinyarada ilaaliyaan. Waa

mar labaade qof kasta in qof kale qiimeeyo shaqadiisa ayay ku fiican tahay, sumcadda

qofka la qiimeenayona sidaas ayaa u fiican oo kalsooni lagu qabi karaa, waayo waxaa

hubaal ah inay adag tahay in qof si daacad ah isu qiimeeyo oo si daacad ah shaqadiisa

u qiimeeyo. Waa muhiim in dawladda iyo ururada u dooda xuquuqda dhalinyarada ay

wada shaqayn yeeshaan si dhalinyarada looga samato bixiya dhibk haysta.

31

Waa in ummadda qabayaalada lagala dagaalamo haddii la rabo in waddankani

hagaago dhalinyaradana dhibta ay ku jirto laga saaro

Waa in dhalinyarada laga wacyi-geliyaa waxyaabaha aayahooda khatarta ku ah nooca

ay doonaanba ha noqdeene. Wacyi-gelintaasi waa inay noqotaa mid joogto ah oo aan

ahayn ku-dhifo oo ka-dhaqaaq waayo taasi waxba ma soo kordhinayso.

32

3. TAHRIIB

Markii ay dhalinyaradii la soo deristay shaqo la’aan baahsan, amni darro, iyo caddaalad

xumo ay weheliyaan niyad jeb iyo wer-wer ayaa waxay ku kaliftay dhalinyaro badan inay

ka tahriibaan dalkoodii hooyo oo miciin bidaan magan-gelyo iyo nolol u raadsadaan

ummad ajnebi ah maadaama ay dalkoodii hooyo ku waayeen arrimahaa aynu soo

sheegnay ayna waayeen wax ixtiraam ah, cid wax u qabata ama xitaa cid dhiiri-gelisa.

Tahriibkaasi wuxuu dhalintii Soomaaliyeed gacanta u geliyay kooxo dhiig-miirato ah

(crime syndicates) oo uu ka mid yahay orgobaha weyn ee loo yaqaan Aw MA-GAFE oo

isaga saaxibadii ku taajireen dhiigga iyo dheecaanka dhalinta Soomaaliyeed ayna u

noqotay fursad aanay weligood arkin taasoo keentay in kooxahaa budhcadda ah ay ka

xod-xotaan (ka kaxaystaan) dhalinta Soomaaliyeed magaalo iyo tuulo kasta oo waddanka

ka mid ah. Jid dheer oo dayac badan ayay dhalintaasi sii jeexaan waxayna la kulmaan

gaajo, dayac, harraad, kufsi, addoonsi, iyo dil. Saxaaraha u dhexeeya Suudaan iyo Liibya

waxaa wadhan oo si cad loo arkayaa lafihii dhalintii soomaaliyeed wiilal iyo gabdhoba.

Di’ibkii (yeydii) ku noolaa lama-degaankaa ayaa xitaa bartay waddooyinka ay

dhalinyaradaa muhaajiriinta ah maraan oo u sii fadhiista halkaa. Waxaa intaa dheer in

kufsigii gabdhaha soomaaliyeed lagula kaco uu noqday mid aad u fudud oo ayba ku sii

xisaabtamaan kuna tartamaan ragga cawaanka ah ee bilaa naxariista ah ee ku nool lama-

degaanka Liibya iyo Suudaan u dhexeeye (dadka loo yaqaan Badowda Saxaaraha).

Dhalintaa waxaa waddankoodi ka eryay ee ay ka cararayaan waa shaqo la’aan, amni darro

yo caddaalad xumo, rajo xumo iyo niyad jab kaga yimi xaaladda waddankooda taal. Waxay

door bideen inay is-biimeeyaan oo ama ku dhintaan tahriibtaa ama Yurub galaan. Yurub

markay galaana sidii ay wax moodayeen arrintu ma noqoto oo waxay la kulmaan faquuq,

darxumo iyo dayac hor leh waxaana ku dhaca iyo aragagax ay ka qaadaan dhaqanka

meesha yaala (Cultural Shock).

33

Waxaa nasiib darro ah in dhalintaa tahriibaysaa ay tahay kuwii aqoonta lahaa ee shaqada

ka weyday waddankooda. Ma ahayn in dad aqoon leh ay koox koox ugu dhintaan lama-

deegaanka Waqooyiga Afrika iyo badda Midhitereeniyanka mana ahayn in gabdhaha

Soomaaliyeed lagu kalifo in iyaga oo og in kufsi ku dhacayo ay haddana doorbidaan

kufsigaa si ay noloshan adag uga baxsadaan. Waxaa hubaal ah in waddan walba

da’yartiisa ula dhaqmo sida ugu fiican ee qof bani’adam ah loola dhaqmo wixii tansiilaad

iyo adeega ahna ay dawladdu u sii diyaariso intaanay uba baahan.

Qaar dhalintaa ka mid ah ayaa waxay ku andocoodaan inay u baahan yihiin inay soo

qaataan baasaboor ajnebi ah si loo ixtiraamo markay waddankooda ku soo noqdaan

iyagoo intaa raacinaya qofkii baasaboor ajnebi aha sita ay dawladda iyo ummadduba

jeceshahay waayo gabdhihii wanaagsanaa oo dhan baa daba yaacaya ninka baasaboorka

ajnebiga ah lulaya, qabiilka oo dhan baa hor-boodaya, wasiiradii iyo xildhibaanadii baa

dhinac cararaya, maal-qabeenkii baa hadba meel ula boodaya, shaqooyinkii lacagta

badnaa iyaga ayaa la siiyaa oo Hay’adaha iyo dawladduba dadka baasaboorka ajnebiga

sita ayay la taliyeaal ka dhigtaan, madaxda waddanka oo dhan iyaga ayaa la taliya in

kastoo qof waddanka 20 sannadood ka maqnaa aanu waxbaba ka talin karin. ‘Sidaa

ayaanu rabnaa innaanu noqono markaanu baasaboor ajnebi soo qaadano’ ayay ku

hataaqeen dhawr dhalinyaro ah oo u yagleelaa inay tahriib cagta ku dhuftaan goor aan

sidaa u sii fogayn.

Dhalinyarada Soomaaliyeed ee tahriibta waxaa la aaminsan yahay in 50% ay ku dhimato

tahriibkaa ay galaan mana jiro guri soomaaliyeed oo aan maanta laga ooyeen. Xabsiyada

Liibya ay noqdaan xeryo sidii adhigii loogu xereeyo dhalinyarada Soomaaliyeed. Walow

aan tiro sax ah la hayn waxaa loo maleenayaa in 10kii sannadood ee la soo dhaafay ay

tahriibta ku dhinteen dad ku dhow toban kun oo dhalinyaro ah.

34

Waxaa taa ka sii daran oo wax lala yaabo ah in dhammaan umaddii Soomaaliyeed

(dawlad, baarlamaan, culimo, shicib, guurti) ay arrintan naxdinta leh ka yihiin

daawadayaal qiimo leh oo iska daawanaya dhibta dhalintoodii haysata iyo gabdhahooda

lagu kufsanayo lama-degaanka aadna moodidba inaan iyaga xil ka saarayn dhibtan oo

ayba sugayaan cid kale oo arrintan wax ka qabata! Taasi waxay inoo caddaynaysaa sida

ummaddii soomaaliyeed gebi ahaanba damiirkoodii u dhintay maadaama qof waliba uu

eryanayo dan yar oo aad u liidata oo hunguri iyo qabiil iyo waxaan dhaamin ku fadhida.

3.1 Maxaa laga dhaxalay tahriibta:

Baroor, murugo iyo naxdin waalidiinta Soomaaliyeed ku habstay

Cudurka dhimirka oo ku sii kordha dhalinyarada kuwaas oo ay ka mid yihiin xitaa kuwii

debedaha tegay iyo kuwa u hanqal taagaya inay tahriibaanba .

Saboolnimo hor leh oo ba’an: Tahriibku wuxuu sii kordhiyay saboolnimadii madaama

reer walba ay iibiyeen boosaskii yar yaraa ee ay lahayeen oo ay markii horeba rafaad

ku keeneen, amaba ayba deyntii ay AW MA-GAFE u direen weli lagu leeyahay maalin

walbana keena la leeyahay looguna hanjabayo in ilmahoodii qudha laga goynayo

haddanay hadda kharashka iska keenin; bal ogow oo waa ilmihii uu qoysku is

lahaayeen waxbuu idin tari doonaa markuu Yurub gaadho, waxaase in badan oo

rajadaa qabtay ay ku soo baraarugaan war naxdin iyo murugo ma guuraan ah leh

marka loo soo tebiyo in ilmahoodii uu qashay AW Ma-Gafe amabase uu lagu yiraahdo

badda ayuu ku qaraqmay ama Saxaaraha ayaa di’ib (YEY) ku cunay.

In Dawladihii iyo dadkii reer Yurubba ay karhaan qaxootiga ku soo qulqulaya

qaaraddaa (oo ay dhalinyarada Soomaaliyeed ka mid tahay) iyadoo hadda

dawladahaas iyo dadkooduba ay u arkaan in jiritaankii waddamadoodu khatar ku jiro.

Kooxaha cunsiriyiinta oo weligoodba Yurub ka jiray ayaadba mooddaa inay iyana

beryahan dambe aad u taraqeeyeen oo awooddoodii, tiradoodii, iyo sumacaddoodiiba

35

ay aad u sii korodhay iyagoo ka faa’idaysanaya qaxooti-nacaybka beryahan dambe ka

dilaacay Yurub.

Waxaa iyana la ogaaday in guurkii uu yaraaday tahriibata awgeed.

Soomaaliyaa oo sumcaddeedii dhulka gashay duniduna la yaaban tahay sida ay u

dayacday dadkeedii, dalkeedii, iyo ubadkediiba.

1.2 TALO BIXIN

Waa in shaqo abuur xoog leh ah loo sameeyo dhalinyarada si deg-deg ahna loogu

sameeyo.

Waa in ammaanka dhalinyarada la xoojiyo waana in la joojiyo dhalinta

waddooyinka laga qabanayo oo tuhunka lagu xidhayo.

Waa inay dhalinyaradu dareentaa inay joogaan dhulkoodii hooyo ixtiraam iyo

debecsanaanna waa in lagula dhaqmaa oo si gaar ah oo naxariisi ku jirto loola

dhaqmaa.

Waa in qabyaaladda la mamnuuco dembina laga dhigo ku dhaqankeeda waayo

ilaa qabyaaladda dagaal lagu qaado waxba ma hagaagayaan. Musuq-maasuqa iyo

eexashada qabiilka salka ku haya, shaqooyinka qabiilka la isku siinayo, hiilka

indhaha la’aanta ah, deeqaha waxbarasho ee laga cabanayo in siyaabo khaldan

loo maamulo, khilaafaadka ummadda dhex yaala iyo waxyaabaha dhalinyaradu

ka cabanayso oo dhan qabyaalad baa ka mas’uul ah. Maadaamaa qabiilkii isu

beddelay SANAM la caabudo oo umaddii iyo waddankiiba ka dhigay wax aan

meelna dunida kaga tirsanayn isla markaana dib inoo riday 500 oo sannadood way

habboon tahay in isticmaalkeeda dembi laga dhigo.

Waa inaanay waalidku ka yeelin in carruurtoodu tahriibaan

Waa in la sameeyo wacyi-gelin joogto ah oo aan ahayn ku-dhifo oo ka dhaqaaq

waana in wacyi-gelintaasi noqotaa mid dhinac walba taabanaysa oo aan loo kala

hadhin.

36

37

4. CAAFIMAAD DARRO

Caafimaad darro ba’an ayaa la kulatay dhalintii soomaaliyeed intii ka dambeesay burburkii

dawladdii kacaanku ee hoyatay 1991. Walow caafimaad darrooyinka maanta

dhalinyarada haysta aan la soo koobi karin oo ay aad u badan yihiin waxaa ka mid ah kuwa

ugu waaweyn cudurka DHIMIRKA oo heer xad-dhaaf maraya.

Intii dagaalada sokeeye socdeen dhalinyaro badan ayuu ku dhacay cudurka dhimirku

taasoo ay keentay shaqo la’aanta, amaan darada, daryeel la’aanta la xidhiidha marka

qofka cudurku asiibo, caddaalad darrada joogtada ah, wer-werka iyo walaaca wada haysta

dhalinyarada iyo rajada xumada ka wada muuqata dhalinyarada. Qof kasta oo da’diisu ka

weyn tahay wuu ogyahay in cudurka dhimirku aad u yaraa wakhtiyadii 1991 ka horreesay

waana la wada ogyahay inay jireen xarumo badan oo lagula tacaalo cudurka dhimirka.

Dad badanina way ku libaaneen xarumahaa waayo daawada iyo xanaanada qofka

xanuunsanayaa ayaa bilaash ahaa.

Ma jiraan maanta goobo caafimaad oo lagu daryeelo dhalintaa xanuunadaasi la soo

derseen. In badan ayaa la arkay dhalinyaro suuqa gaaf-wareegaya oo xiska wax uga

dhiman yihiin dayac iyo darxumona ka muuqato. Magaalo kasta oo Somaaliya ka mid ahna

waa arrin ay ka siman yihiin. Ilaa iyo hadda lama hayo dawlad, shicib, culimo, guurti,

siyaasiyiin ama hay’ad (mid caalami ah iyo mid maxali ahba) arrintaa sidii looga baahnaa

uga hadlay. Waana arrintaa tan naxdinta leh waayo waxay u muuqataa inaan

dhalinyarada waddanka cidiba dan ka lahayn. Kharashka shirarka qabiilka lagu bixiyo iyo

hantida umadda ee la lunsado ayaadba mooddaa inay daawo iyo daryeel ugu filaan

lahaayeen dhalintan dayacan.

38

Waddan dhalinyaradiisii dayacay halka uu ku dambeeyo taariikhdu waxyaabo badan oo

argagax leh ayay ka dhiraan-dhirisay. Dawladaha iyo baarlamaanada dunidu waxay ku

tartamaan inay dhalinyaradooda mustaqbal wanaagsan uga tagaan.

Haddaba miyaanay habboonayn inay dawladdu xilkeeda gudato oo dadkan soomaaliyeed

ee dayacan ee aan cidina u maqnayn maadaamaa taasi tahay waajib dawladda lagu

leeyahay?

Waxa xusid mudan in cudurkii AIDS/HIV sii fidayo inanna aynu si u dhoohanahay. Waxaa

iyana bar-bar socda cudurkaa fidaya mukhaadaraadkii sida xaashiishada iyo kuwa la isku

mudoba (oo irbadaha la wada isticmaalo) ay ku soo kordhayaan waddanka haddii aan laga

gaashamana aynu arrinta meel dheer ka raadin doono.

4.1 TALO BIXIN

Dhalinyarada la liita cudurka dhimirka ah loo gurmado oo ha lala gaadho isbitaalo,

dhakhtaro takhasus ku leh arrintaa, dugsiyo, garoomo, maktabado, dawooyin iyo

wixii kale ee ay u baahan yihiin.

Dhalinyaradan inta badan waxaa cudurkan u keenay shaqo la’aan, amni darro, iyo

waxbarasho la’aan. Markaa arrimahaasna waa in si talan-taali ah wax looga qabto.

Tababarro xirfadeed ha la baro dhalinyaradaa marka la daweeyo ka dib.

Waa inaan qof maskaxda wax qaba lagu hayn xabsi

Waxyaabaha lagu madadaasho sida isboortiska ha loo sameeyo dhalinyardadn.

Waa in dhalinyaradan inta shaqayn karta dawladdu u samaysaa shaqooyin.

39

5. WAXBARASHO LA’AAN IYO TAYO-XUMO WAXBARASHADA

“Aqoon la’aani waa iftiin la’aan” maahmaah soomaaliyeed oo can-baxday

“Jahligu waa cadowga koowaad ee aadamuhu waajaho casri kasta oo uu nool

yahay, wuxuuna dhibaatooyinka iyo hagardaamooyinka nololeed kaga gayoodaa

amaba kaga guulaystaa hadba inta ay aqoontiisa iyo garaadkiisa gaadhsiisan

yihii”… Axmed Xassan Aqoonyahan Da’yar ah oo Soomaliyeed.

Tan iyo kolkii burburku ka dhacay dalka 1991 waxaa hoos u dhac weyni ku yimi

waxbarashadii dalka xag tayo iyo xag kaleba maadaama gebbi ahaanba ay meesha ka

baxday dawladdii dhexe ee maamulka dalka hoggaaminaysay oo hormoodka u ahayd

adeegyada bulshada, kobocii tacliinta, aqoonta umadda soomaaliyeed iyo dhammaan

horumarkii umadda soomaaliyeed gaadhay. Muddadaa ay maamulka dalka hoggaanka u

haysay dawladdaa burburtay waxaan shaki ku jirin (oo ay ka marag kacayaan dhallintii

waayadaas dalka wax ku baran jirtay) in aqoonyahankii ugu tirada badnaa ee bulsho-

weynta soomaalidu waxbarteen isla mar ahaantaana aqoonta iyo higsiga da’yarta

soomaaliyeed gaadhay heerkii ugu sarreeyay.

Hase yeeshee, intii ka dambeesay burburkii dawladdi dhexe ee soomaaliya waxaa ku

dhacay dhammaan da’yartii waddanka waxbarasho la’aan baahsan oo ay gayeysiiyeen

dhibaatooyinkaas colaadeed oo ay kala siman yihiin guud ahaan bulshada soomaalida ah.

Arrinta waxbarashadu waa laba arrimood oo is-huwan ah. Tan kowaad waa iyada oo

carruur iyo dhalinyaro badan oo soomaaliyeed ay wayeen waxbarasho maadaama

colaado iyo qax dheceen qof walbana uu meel u cararay iyo iyadoo hay’adihii

waxbarashadu la dumeen dawladdii gacanta ku haysay ee dhacday 1991. Waa arrintan

waxbarasho la’aanta ah tan saamaynta xoogga leh yeelatay maadaama malaayiin carruur

ahi ay ku dhacday waxbarasho la’aan ayna sidaa ku weynaadeen iyagoo aan waxna qorin

40

waxna akhriyin dhibaatooyin badanna ay arrintaasi keentay kuwaaas oo ay ka mid yihiin

arrimaha ammaan-darrada maadaama si yar loo duufsan karo qof bilaa aqoon ah

saamaynna loogu yeelan karo hab-fikirkooda. Tan labaad waa iyadoo maanta ay inna

haysato waxa loo yaqaan ‘tayo-xumo waxbarasho’ oo wada saamaysay soomaali oo idil

maadaamaa tayadii waxbarashadii ay dhulka gashay oo hoos u dhac weyni ku yimi.

Labadaa arrimood ee is-huwanta ah iyo dhaxalkii ay ka tageen ayaynu ku qaadi dhigi

doonaa cutubkan.

Duruufaha qalafsan ee soo food-saaray da’yarta ayaa sababay in dhalinyaro aad u badani

muddo 25 sannadood aanay helin waxbarashadii aasaasiga ahayd ee ay u baahnaayeen,

marka laga reebo in yar oo magaalooyinka nabdoon ku helay waxbarasho lacag ah oo ay

waalidkood ku dhibtoodeen si ubadkoodu u helaan cilmigii ay ku kaabi lahaayeen

qoyskooda iyo bulshadoodaba. Maadaamaa markay ay burburtay dawladdii ee

Soomaaliya ay colaado fool-xumi ku habsadeen umadda dhaqaale bur-bur ba’anina

wehiliyay, waxaa dhacday in carruurtii ay waxbarashoba weydo maadaamaa nabaddiba

aanay jirin in muddo ah. Waxaa taa ku xigtay in la furay dugsiyo waxbarashadu lacag

tahay oo si gaar ah loo leeyahay (private). Hase yeeshee dadka waxaa haysatay shaqo

la’aan baahsan awoodna uma lahayn waalidiintu inay carrurtooda dugsiyadaa lacagta ah

u diraan ilaa in yar oo dhaqaale haysatay mooyaane. Taasina waxay keentay in malaayiin

carruur ahi ay waayaan waxbarasho sidaana ay ku weynaadaan. Dhibtii waxbarasho

la’aanta waxaad mooddaa inaynu maanta midhaheedii waxyaabo badan oo aynu aragno.

Intaa ka dib jaamacado lacag ah oo si gaar loo leeyahay ayaa la furay. Jaamacadahaa

dadkii awoodi karayay kharashka waxbarashada ayaa carruurtooda u diray. Hase yeeshee

xaqiiqdu waxa ahayd in dadka soomaaliyeed intooda badani aanay awoodi karayn inay

carruurtooda jaamacadahaa u diraan maadaamaa dalka ay ka jirtay – welina ay ka jirto-

shaqo la’aan aad u baaxad weyn oo aan dunida hore uga dhicin. Halkaana dhalinyaro

41

badan baa ku waayay waxbarasho jaamacadeed arrintaas oo sii kordhisay waxbarasho

la’aantii dalka ka jirtay. Waxaa dhacday inaanay jirin cid lacagta waxbarashada xaddidday

oo dugsiyadii iyo jaamacadihii noqdeen dukaamo markii ay doonaan kordhiya

qiimahooda iyaga oo aan ku xisaabtamayn in dadkoodu awood u leeyahay inay qiimahaa

bixiyaan iyo in kale.

Waxaa iyana jirtay in nidaamkii tacliimeed ee da’yarta soomaaliyeed ka baaba’ay wixii

lagu beddeli lahaa aan la qorshayn si buuxdana loogu hawl-gelin taasoo ay sababeen

xaaladaha dalka ka jira ee amaan-darradu kow ka tahay. Haddiiba la raadin lahaa

aqoonyahankii dhalinta waxbari lahaa waxaan iyana la helayn goobihii wax lagu bari lahaa

iyo dhaqaalihii arrintaa lagu bixin lahaa.

Haddaba xitaa dhalinyaradii waalidkood u awooday inay gaadhsiiyaan ilaa heer

jaamacadeed waxaa maanta muuqata in tayada waxbarashadoodu aad iyo aad u liidato.

Waxaad arkaysaa dhalinyaro badan oo sita shahaadadda kowaad (Bachelor) ama tan

labaad (Masters) oo aan curis ama warbixin bog badhkeed ah ku qori karayn af ingiriisi.

Ujeedaddu ma aha in ingiriisidu ka fadilan tahay afkeena hooyo ee hodonka ah, laakin

aqoontii dunidu maanta waxay ku qoran tahay afkaa ingiriisada inaguna ma aynu gaadhin

heer aynu ingiriisida ka maaranno oo afkeena hooyo cilmigii oo dhan ku qorano. Xitaa

ardayga haddii ay luqaddiisa ingiriisidu liidato ma fahmayo bugaagtii uu akhriyayay oo uu

wax ka baranayay. Markaa arrintaa luqad la’aantu xitaa ardaygu wuxuu baran lahaa ma

wada baranayo maadaama aanu afkii wax lagu baranayay garanayn.

Run ahaantii waxay ahayd in dhalinyarada jaamacadaha ka soo baxaysa luqadda

ingiriisada aad loo baro aana shahaadadda la siin ilaa ay gudbaan imtixaankaa ingiriisada

oo ay si fiican wax u qori karaan. Taa waxaa ka hor yimi jaamacadihii oo ah meelo gaar

loo leeyahay (private entity) iyaga oo aan rabin in ardaydu ka tagto darteed, waxayna ku

42

kaliftay jaamacadihii inaanay cidna ku xidhin barashada afka ingirisiida. Taasina waxay

dhashay inay jaamacadihii ka soo baxaan dad tayadooda waxbarashdu aad u liidato.

Xitaa af soomaaligii ayaanay qori karayn dhalinyarada jaamacadaha ka soo baxdaa.

Tusaaale waxaa inoogu filan inaan intooda badani aqoon xarfaha laba-laabma ee afka

soomaaliga. Qaar badani ma kala yaqaaniin labadan calaamaddood ee soo socda (,) iyo

(;). Waxaad arkaysaa qaar badan oo erayga lo’ u qoray lo. Markaa arrintu ma aha in

dhalinyaradu afka qalaad oo keliya ay ku liidato ee afkoodii hooyo ayayba la liic-liicayaan

waana arrin naxdin leh oo aan loo baahnayn inay sii socoto.

Maanta hadday jiri lahaayeen kuliyadihii Jaamacadda Umadda Soomaaliyeed ma ay

dhacdeen inuu arday soomaaliyeed qaato shahaadad isaga oo tayada waxbarashadiisu

aad u liidato waayo dawladdu tiro doon ma aha ee waa tayo doon. Markaa rajada keliya

ee inoo taal waa iyadoo dhammaan kuliyadihii Jaamacadda Umadda Soomaaliyeed la soo

celiyo aadna loo tayeeyo ardaydana waxbarashada lacag la’aan looga dhigo.

Isku soo duuboo 70% dadkii ka kulamadii wada-tashiyada ahaa waxay aaminsan yihiin in

carruurta iyo dhalinyarada soomaaliyeed ay maanta u baahan yihiin waxbarasho lacag

la’aan ah maadaamaa aan dadka badankiisu awood u lahayn inay awoodaan kharashka

waxbarashada taas oo ah sida qudha ee ummaddani ku badbaadi karto. Markaa si kasta

oo ay arrintaasi u adag tahay waxaa ka weyn in ubadka soomaaliyeed loo sameeyo

waxbarasho aan lacag ahayn. Waayo haddaan taa la samayn waxay beddelkeedu noqon

doonaa in malaayiin ka mid ah carruurta Soomaaliyeed ay noqdaan dad aan waxna qorin

waxna akhriyi karin taasina ma aha arrin waddanku maanta awoodi karo.

43

5.1 SABABAHA KEENA WAXBARASHO LA’AANTA

Way badan yihiin sababaha waxbarsho laan’ta ku keenay dhalinyarda intii ka dambeesay

burburkii dawladdii dhexe ee 1991 waxaase ugu mihiimsan oo ka mid ah:

Xarumuhii waxbarashada da’yarta oo burbrur ba’ani ka soo gaadhay waxyeeladii

dalka ka dhacday.

Tacliintii dawliga ahayd oo aan heerkii loo baahnaa gaadhsiisnayn gaabis badanina

ka muuqdo marka loo eego xawligii iyo xawaarihii ay ku socatay wakhtigii ka

horreeyay 1991kii

Wasaaraddii Waxbarashada oo aan sidii xilayadii ka horreeyay 1991kii u eegin una

kormeerin tayada waxbarashada iyo manhajka la raacayoba.

Waxbarashadii oo noqotay mid lacag laga baxsho oo muwaadiniin soomaaliyeed si

gaara u leeyihiin oo aanay bulshada badideedu awoodin inay bixiyaan wixii adduun

ah ee ay waalidiintu wax ku bari lahaayeen ubadkooda da’da yar, saboolnimada ka

jirta waddanka awgeed.

Amni-xumada iyo colaadihii soo noq-noqonayay ee sida isdaba jooga ah dalka uga

dhacayay 25kii sanno ee tegay haddana raadkoodii ka muuqdo dhammaan dalka oo

idil, oo iyana keentay inaan ardaydu si xidhiidh ah u aadin goobaha waxbarashada oo

xusiddeeda mudan.

Kab dhaaqale, farsamo iyo horumarineed oo aanay si buuxda ilaa hadda bulsho-

waynta caalamku ku gaargaarin tacliinta da’yarta soomaaliyeed iyadoo haddana ay

jiraan dadaalo ay beesha caalamku ku doonayso inay Soomaaliya ka caawiso xalka

arrintan.

Manhajyo kala duwan oo midba waddan laga keenay

Kormeerayaashii dugsiyada iyo jaamacadaha oo aan tayo lahayn

Dhalinta maanta oo aan la barin waddan jaceylka, kana rajo dhigay dalkooda.

44

5.2 Dhaxalkii waxbarrasho la’aanta iyo tayo xumada

Iyadoo ay aad u badan yihiin dhibaatooyinka iyo hagardaamooyinka umadda dhaxalsiiyay

jahliga iyo aqoon-la’aanta, haddana marka si gaara loo fiirsho saamaynta tacliin la’aantu

ku yeelatay dhalinyarada soomaaliyeed waa mid culayskeeda iyo muggeedaba leh

waxaana ka mid ah:

Markay saboolnimadii baahday in waalidiintii ay awoodi kari waayeen inay ubadkooda

ku daraan oo geeyaan dugsiyada iyo xarumihii waxbarashada. Waalidiinta

badankoodu waxaa la kaacaa kufayaan quudintii carruurta iyo inay u helaanba hoygii

ay hadhsan lahaayeen taasi oo keentay in da’yar aad u tiro iyo tayo badani ka

dheeraadeen aqoontii ay baranayeen ee ay waxna ku taransan lahaayeen,

qoysaskooda iyo bulshadana wax ku tari lahaayeen

Markay waayeen tacliin sare oo mug leh oo dalka taala ayaa dhalinyaro badani waxay

ay door-bideen inay tahriibaan iyagoo ku andacoonaya inay raadsanayaan aqoon ay

naftooda iyo tan qoyskooda wax u taraysa.

Hase yeeshee badidoodii waxay ku naf waayeen oo ku halaagmeen iyagoo is leh

xaqiijiya hamigoodaa, waxayna ku idlaadeen safarkaa tacliin raadsiga ah.

Haddayba suurta gasho inay aadaan dalalkaa ay is leeyihiin wax ka soo bartana kuma

haystaan qunsilayadihii Soomaaliya ee ka war-hayn lahaa waxaana dhacday in qaar

badan oo ka mid ah dhalinyaradaa xaquuqdoodii dadnimo lagu xadgudbo oo xitaa

dalalkii ay miciinka bidayeen kala kulmaaan xaalado aad u adag oo argagax leh.

Tusaale ahaan waxaa dhacday in dalalka khaliijka, Liibiya iyo Suudaanba lagu

addoonsaday oo lagu shaqaystay xooggoodii iyo maskaxdoodiiba; markay

mushahaaradoodii waydiiyeen dadyowgii dalalkaa ku gumaysanayay waxaa loogu

hanjabay in la xidhi doono waxaana loogu cago-jugleeyay in la gaadhsiin doonaan

waxyeelooyin aanay ka soo kaban; sidaa ayaana wiilal iyo gabdho badan oo

soomaaliyeed ay ku wiiqmeen.

45

Da’yartii oo markay waayeen tacliintii iyo xirfadihii shaqo ee ay baran lahaayeen

noqday kuwo qas iyo qalalaase u ban baxay iyagoo u malaynayaa inay nolashooda

sidaa ku wanaajin karaan taasina waa arrinta ay maalin walba arragno ee ah in si

khaldan looga faa’iidaysto dhalinyaro badan tacliin la’aanta haysata awgeed.

Rajo xumo iyo waji gabax aad u ba’an oo soo food-saaray guud ahaan dhallintii

soomaaliya.

Aqoondarro baahsan oo ka muuqata inta yar ee shaqooyinka ka haya dalka maadaama

aanay helin waxbarasho hufan oo ay ku kaafiyaan hawlaha ay qabanayaan xag farsamo

iyo xag maamulba.

Awooddii ugu muhiimsanayd horumarka dalka oo ah dhallinta soomaaliyeed oo aan

gebi ahaanba si buuxda u muuqan waxqabadkii laga sugaayayna noqday mid aan jirin

oo salka ku haya cilmi la’aanta iyo xirfad la’aanta jirta. Halkaasna waxaa mugdi ku gelay

mustaqbalkii la rabay in la gaadho iyo horumarkii lagu taamayay.

5.3 Talo-Bixin:

Si looga samata-bixiyo da’ayarta soomaaliyeed dhibaatada waxbarasho la’aanta ah waxaa

laga maarmaan ah arrimahan hoos ku xusan:

In la mideeyo manhajka ay wax ku baraan dugsiyada gaarka loo leeyahay iyo kuwa

dawliga ah lana tayeeyo;

In kor loo qaado lana kobciyo tayada aqooneed ee barayaasha dugsiyada iyo

jaamacadahaba tabobarro barenimona loo fidiyo si loo helo aqoonyahan da’yar ah oo

aad uga dhisan xagga tacliinta.

In dib loo hagaajiyo dugsiyadii iyo kuliyadihii waxbarasho ee hore u jiri kuwo cusubna

la dhiso

In dib loo dhiso xaruntii naadiga dhalinyarada SYL oo noqon karta xarun ay ku wada

macaamilaan iskuna dhex galaan kuna wadaagaan horumar iyo aqoon.

46

In wasaarada waxbarashada iyo wasaaradaha kale ee la hal-maalaaba ay xidhiidh

joogta ah iyo wada-shaqayn dhow la yeeshaan wasaaradda dhalinyarada iyo

cayaaraha si loo sugo hannaan wanaaggii maamulka dawladnimo oo kor loogu qaado

aqoonta dhallinta soomaaliyeed.

In kab dhaqaale oo hor leh loo raadsho sidii tacliinta looga dhigi lahaa mid lacag la’aan

ah oo dawladdu damaanad qaaddo iyadoo la kaashanaysa bulshada caalamka sida

Bankiga adduunka, kan Islaamka, Qaramada Midoobay, Jaamacadda Carabta iyo

urururada kale ee caalamiga ah ee danaynaya in ay soomaaliya arrintan ka taageeraan.

Madaama ay dawladiihii hoggaanka hayay intii ka horaysay 1991kii ay aad u

horumariyeen waxbarashada waxaa habboon in nidaamyadaas laga soo dheegto

hannaanadii ay u dejiyeen si aan wakhti badan inooga dhumin iyadoo aynu wada

ogsoonahay in wakhti badan la dayacay isla mar ahaantaana la darso manaahijtaa

hore iyo nidaamyadaa iyadoo laga qaadanayo wixii xog ah ee maanta anfici karta

da’yarta soomaaliyeed.

47

LIFAAQA 1AAD

SU’AALIHII XOG-URURINTA IYO WADA-TASHIGU KU

SALAYSNA

48

49

LIFAAQA 2AAD

FORMS

50

51

LIFAAQA 3AAD

Adeegyada ay dhainyaradu u baahan yihiin ee maanta ka maqan

1) Waxbarasho tayo leh oo loo siman yahay

2) Shaqo abuur aad u baaxad weyn

3) Tababarro xirfadeed

4) Shaqo bixin salaysan ku caddaalad

5) Caddaalad iyo amni buuxa

6) Siyaasadda oo dhalinta laga qayb-geliyo

7) Caafimaad tayo leh oo bilaasha ah

8) Naadiyo dhalinyaro oo degmo walba oo waddanka ka mid ah laga

hirgeliyo

9) Wacyi-gelin joogto ah oo dhinac walba taabanaysa

10) Hab fikir cusub oo ku salaysan inaan dhalinta la sharaysan loona

arkin belo-wadaal ee loo arko ubaxii waddanka loolana dhaqmo si

xushmad iyo qaddarin leh.

11) Waraaqo aqoonsi

12) Youth commission

52

Lifaaqa 5aad: Caqabadaha