311Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın

XIX.Yüzyılda Osmanlı Kentlerinde Amerikalı Misyoner Kadınlar

Doç. Dr. Dilşen İNCE ERDOĞANAdnan Menderes Üniversitesi / Aydın

Giriş

A-Amerika’da Dini Uyanışlar ve Misyonerliğin Doğuşu

Amerika, Avrupa’nın çeşitli bölgelerinden göç eden farklı kilise ve cemaatlere bağlı insanların kurdukları kolonilerin birleşmesi ile oluşan bir devlettir. Her bir koloni kendine has özelliklere sahip olmasına rağmen, benzeyen yönleri de bulunmaktadır. 1789’da John Jay, Amerikalıların ortak altı öğesinden bahsetmektedir. Bunlar, “din, dil, yönetim ilkeleri, örf - adetler ve savaş deneyimidir.” Bunların birkaçı değişime uğramış olsa da XX. yüzyılda Amerikan kimliğinin merkezinde din yerini korumaktadır1. Dinin bu kadar merkezde yer alması Amerika’ya göçlerin temel nedenini teşkil etmesinden kaynaklanmaktadır. Her nekadar göçlerin arkasında ekonomik nedenler varsa da ana neden, inançları özgürce yaşama isteğidir2. Philip Schaff ise “ABD, dünyanın gelmiş geçmiş en dindar, en Hıristiyan ülkesidir ve bunun tek nedeni dinin orada her yerdekinden daha özgür olmasıdır.”3 demektedir. Birçok farklı dini grupların olması Kuzey Amerika’nın kolonizasyon dönemini etkilemiş ve her koloninin bu yönde teşkilatlanmasına neden olmuştur. Örneğin New England4 kolonisi olan Connecticut, Massachusett ve New Hampshire’da Kongregastyonistlerin Kalvanist Kilisesi, Maryland’da Katolikler, 1663’de kurulan Rhode Island’da Baptistler ve Kuveykırlar bulunmaktadır5.

Din, Kuzey Amerika’da yaşanan devrimin de temel dayanak noktası olarak karşımıza çıkmaktadır. XVIII. yüzyılda Amerikalı liderler devrimi, din ile ilişkilendirmişler ve haklı göstermek için dine başvurmuşlardır. Amerikalılar için devrim, Tanrı ile yapılan anlaşmadır. Din ve devrim arasındaki bu bağlantı John Adams tarafından “Bir Cumhuriyet ancak katıksız din ve ciddi ahlakla desteklenebilir” denilerek belirtilmektedir. Dinin ana ekseni ise İncildir. Bu bağlamda İncil de “Dünyada bir cumhuriyeti korumuş ve koruyacak olan tek sistem” olarak sunulmaktadır6.

Amerika’da dindarlaşma ve din ekseni etrafında toplanma Amerikan devrimi öncesi başlamıştır. Amerika’ya gelen göçmenlerin zaman içerisinde kilise ile olan bağları zayıflamış ve toplum dinsizleşme ile karşı karşıya kalmıştır. Özelllikle de şeytanın toplumu maddi çıkarlar doğrultusunda kandırdığı korkusu yayılmıştır. Bu durum Amerika’da “Büyük Uyanış” adı verilen dinsel tepkilerin ortaya çıkmasına neden olmuştur7. Amerikan Protestanlığında dört “Büyük Uyanış” saptanmıştır; her biri politik reforma yönelik büyük çabalarla ilişkindir.

1730 ve 1740’ların “Büyük Uyanış”’ı George Whitefield öncülüğünde başlamış, geçici vaizler ile İncilin mesajları topluma aktarılmıştır. Harvard’lı bilim adamı olan Alan Heimert’a göre İncil mesajları ile Amerikan ulusçuluğu doğmuş, Amerikan demokrasisi tanımlanmış ve Amerikan birliği

1 Samuel P. Huntington, Biz Kimiz?, Amerika’nın Uusal Kimli, Arayışı, Çev; Aytül Özer, Global Yay., 2004, s.60.2 Çağrı Erhan, Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Yay., İstanbul, 2001, s.84.3 Samuel P.Huntington, a.g.e., s.83.4 Amerika’ya, İngiltere’den göç eden Puritanlar tarafından kullanılmış ve kavramsal bir nitelik kazanmıştır. Bölge Connecticut, Rhode Island, Massachussetts, Vermont, New Hampshire, Maine bölgesini kapsamaktadır. Jerald C. Brauer, “Puritanizm, Dini Uyanış ve Devrim”, Çev: Mehmet Alıcı, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:19, İstanbul, 2009, s.159. 5 Ali Rafet Özkan, “Amerikan Fundamentalizminin Dünü Bugünü”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:18, Erzurum, 2002, s.33-34.6 Samuel P.Huntington, a.g.e., s.85.7 Seçil Karal Akgün, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü”, Atatürk Yolu, (Mayıs-1988), Ankara, s.2.

Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın312

oluşturulmuştur8. Bu yolla toplum doğru yola sevkedilerek kiliselerden kopuşun önüne geçilmiştir9. Sonuç olarak, 1730’lardaki “Uyanış”, bağımsızlığa zemin hazırlayan sömürgeler arası politik hareketler için gerekli deneyim ve ortamı yaratmış, ayrıca “Amerikan kültüründe Hıristiyanlığın gelişimine, Puritanizmin yenilenmesine ve kökten bir meydan okuyuşa” neden olmuştur. Uyanış ve Prutanizmin birlikteliği Amerikan Devrimini hazırlamış ve sonrasında da desteklemiştir10. John Adams’ın 1818 yılı gözlemlerine göre, ‹’ Devrim daha savaş başlamadan başarıya ulaşmıştır”11.

I. Büyük Uyanış ile Amerikan tarihinin kolonileşme dönemi sona ermiş; 1800’lerden 1850’lere kadar yaşanan II. Büyük Uyanışı ile birlikte erken ulusal dönem şekillenmeye başlamıştır. İncil öğretisine dayalı olarak gelişmiş olan II. Büyük Uyanış döneminde kurulan örgütler Don Herbert Yoder’e göre iki kategoride incelenmelidir. Bu örgütlerin bir bölümü Amerikan ve Protestanlık imajı ile toplumu reform etmek, diğer bölümü de misyonerlik ruhunu oluşturmak ve geliştirmek amacı ile kurulmuşlardır12. II. Büyük Uyanışla birlikte misyonerlik faaliyetleri büyük önem kazanmıştır. Bu dönemde dini alanda gösterilecek başarıların anlamı; dünyanın dinini değiştirmek başka bir ifade ile Hıristiyanlaştırmak ile eşdeğerdir. Amerikalı Hıristiyanlar, Tanrının kendilerini dünyanın Hıristiyanlaştırılması ile ilgili görevlendirdiğine inanmışlardır13. Misyonerlik faaliyetleri, II. Büyük Uyanışın erken döneminde(1797- 1801) Connecticut’tan New Hampshire kadar ev misyonerliği şeklinde teşkilatlanmıştır. Bu dönemde kurulan misyoner teşkilatları, ayrıca dinsel bilincin uyanmasını da sağlamıştır. Büyük Uyanışla birlikte birçok erkek ve kadın, misyoner teşkilatlara üye olmak istemişlerdir14. Misyonerlik teşkilatına üye olanlar genellikle ilahiyat okullarından mezun kimselerdir. Misyonerler, dünyanın her yerinde ruhsal dirilişin simgesi olacaklarına, barışı getireceklerine, okullar ve kiliseler inşa edeceklerine inanmışlardır15. XIX. yüzyılda Amerika’da en güçlü misyonerlik teşkilatlarından biri olan 1810 yılında kurulan Amerikan Board’dur16. 1814 yılında ise American Baptist Missionary Board17 kurulmuştur18.

Sosyo-politik açıdan değerlendirildiğinde ise; 1820’ler ve 1830’larda II. Büyük Uyanış Robert Bellah’ın değimi ile “İkinci Amerikan Devrimi”’dir. Bu dönemin simgesi Charles G. Finney’dir ve o, onbinlerce Amerikalıyı kiliselere toplamayı başarmıştır. Amacı onlara inanma ihtiyacı olduğu kadar çalışma ihtiyacının da olduğunu anlatmaktır. Finney, “reform doğrultusunda güçlü bir etki” yaratmayı başarmıştır. Ayrıca Uyanış kölelik karşıtı hareketi de yaratmıştır. 1830’lu yılların başlarında canlanan bu hareket, kölelik sorununu ulusal gündeme güçlü bir şekilde yerleştirmiş ve sonraki çeyrek yüzyıl boyunca kölelerin serbest bırakılması ve eşit haklara sahip olması amacı doğrultusunda insanları yönlendirmeye çalışmıştır19.

XVIII. yüzyıl sonlarından XIX. yüzyıl başlarında Amerika’da İncil öğretilerini yaymayı amaç edinen misyoner örgütlenmelerle birlikte; İncil Toplulukları, Pazar Okulu Birlikleri, Risale Toplulukları 8 Samuel P.Huntington, a.g.e., s.76.9 Ali Rafet Özkan, a.g.m., s.35-36.10 Jerald C. Brauer, a.g.m., s.174-175.11 Samuel P.Huntington, a.g.e., s.76-77; Cemal Yetkiner, American Missionaries, Armenian Community and the Making of Protestantism in the Ottoman Empire 1820-1860, Newyork, 2010, s.68.12 William Strong, The Story of the American Board, Boston, 1910, s.23.13 James A. Field, From Gilbartar to the Middle East, Chicago, 1991, s.70.14 Cemal Yetkiner, a.g.t, s.69; bu konuda ayrıca bkz: Sdney E. Ahlstom, A Religious History of American People, NewHaven, 2004, s.415. 1796’da Newyork Missionary Society, İncilin yayılmasını sağlmak; 1797’de Amerika’ya yeni yerleşenlere Hıristiyanlık hakkında bilgilendirmek ve Kuzey Amerika’daki dinsizleri Hıristiyanlaştırmak için Connecticut General Association; 1799’da Massachusetts Missionary Society kurulmuştur. Tüzünğünde hem dinsizler hem de Hıristiyan olmayan diğer insanlar arasında İncil öğretisini yaymak yazılıdır. A. Tibawi, American Interest in Syria 1800-1901, A Study of Educational, Literary and Religious Work, Oxford, 1966, s.4-8; bu konuda bkz: Cemal Yetkiner, a.g.t., s.72. 1801’de New Hampshire Missionary Society(NHMS) kuruldu. 15 Cemal Yetkiner, a.g.t., s.70.16 William Strong, a.g.e, Boston, 1910, s.23-25.17 1814’de Triennial Conventiaon’da Kuzey ve Güney Baptistleri birleşmişlerdir. Fakat kölelik sorunu aralarında parçalanmalara neden olmuştur. 8 Mayıs 1845’de Kuzey Baptist Teşkilatı organize edilmiştir. Ayrıca hem denizaşırı ülkelerdeki hem de Amerika’daki misyonları desteklemek amacıyla Yabancı ve Yerli Misyon Teşkilatları kurulmuştur. 18 Anna Kay Windus, The Roles and Identity of Missionary Women, The Faculty of Southern Baptist Theologiol Seminery, 1999, s.17-18.19 Samuel P.Huntington, a.g.e., s.78.

313Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın

ismiyle anılan birlikler de mevcuttur. Bu topluluklar, Amerika’da misyoner girişimin ve örgütlenmenin alt yapısını oluşturmuştur20.

III. Büyük Uyanış ise 1890’lı yıllarda başlamıştır. Bu dönemde de daha önceki Uyanışlarda olduğu gibi reformistler adil ve eşit bir toplum yaratmak, şirket tekellerini ortadan kaldırmak, kadınların oy kullanma hakkını, kişisel girişimi, referandum ve görevden almayı, içki yasağını, demir yollarının düzenlenmesini sağlamak amacıyla çalışmışlardır. IV. Büyük Uyanış da 1950’ler ve 1860’larda İncil öğretisine dayalı Protestanlığın ilerlemesiyle ortaya çıkmıştır. Sidney Ahlstrom, “Bu büyük uyanışın (en azından Amerika’da) insanlık manzarasını köklü biçimde değiştirdiğini” ileri sürmüştür. IV. Büyük Uyanış, Amerika’da yaşanan iki reform hareketi ile ilişkilidir: ırk ayrımcılığına karşı oluş ve siyah azınlığın aleyhine davranılması21.

B-Amerika’nın En Güçlü Misyonerlik Teşkilatı:Amerikan Board ve Misyoner Kadınlar

1810 yılında Amerika’nın en güçlü ve tüm dünyada en etkili misyonerlik teşkilatı olan Amerikan Board(American Board of Commissioners for Foreing Mission-ABCFM) kurulmuştur. Genç, enerjik ve Protestan Amerikalıların kurduğu bu teşkilatın amacı “Hıristiyanlaştırma ve medeniyetleştirme”dir22. Dünyanın dört bir yanına dağınılacak, başlangıçta inançsızlar olmak üzere tüm insanlık Hıristiyanlaştırılacaktır. Bununla da yetinilmeyecek gidilen her yerde Hıristiyan kültürünün simgesi olan kiliseler inşa edilecek ve Hıristiyan kültürü medeniyetleştirme adı altında dünya insanlarına benimsetilecektir23. İsa’nın “Gökte ve yerde bütün hakimiyet bana verildi, gidin ve yeryüzünde her yaratığa İncil’i vaaz edin” sözlerinden ilham alarak yola çıkan misyonerler, iyi eğitim almış, gidecekleri ülkenin kültürel, dini, coğrafi, politik özelliklerini bilen, kendini İncilin hizmetkarlığına adamış kimselerdir24. Misyonerlik gönüllük esasına dayanır bu nedenle misyonerlere Board tarafından masraflar hariç hiçbir ücret ödenmemiştir25.

Amerikan Board’un kurulduğu ilk günlerden itibaren Boston’daki merkezde çalışmalara maddi ve manevi bir şekilde kadınlar da destek vermişlerdir. Fakat kadınlar, misyoner olarak Board tarafından dış misyonlarda görevlendirilmemişlerdir26. Kadınların misyoner olarak kabul edilmesi ve yardımcı misyoner sıfatı ile misyonlarda görevlendirilmeleri27 özellikle kapalı yani Doğu toplumlarında karşılaşılan zorlukları aşmak adına yapılmıştır. Doğuda görev yapan erkek misyonerlerin gitmiş oldukları ülkelerde karşılaştıkları zorluklar kadınların da bu bölgelerde görev almalarını gerektirmiştir. Erkek misyonerler evlerin içine girememekte kadınlar ve kız çocukları ile iletişime geçerek İncilin mesajını ulaştıramamaktadır. Bu durumda eğer İncilin mesajı dünyanın en ücra köşesine kadar ulaştırılacaksa bu sorumluluğu kadınlar üstlenecektir. Bu nedenle Amerikan Board kadınlara ihtiyaç duymuştur. Dış misyonlarda kadınların çalıştırılmasının diğer bir nedeni de “işgal edilecek olan topraklarda” erkek misyonerlere koruma sağlamalarıdır. Aileleri ile birlikte misyon bölgelerine gelen erkekler yerli halk

20 J. Orin Oliphant, “The American Missionary Spirit 1828-1835”, Church History, Vol:7/2, (June-1938), 1938, s.125-127; İncil Toplulukları ülke içinde İncili dağıtmak, anlatmak ve farklı dillere çevirmek görevini üstlenmişlerdir. Pazar Okulu Birlikleri ise gençlere İncili anlatmışlardır. Bu tür topluluklar Amerika’daki milliyetçilik hareketlerinden etkilenmiştir. 21 Samuel P.Huntington, a.g.e., s.77-78.22 Dilşen İnce Erdoğan Amerikalı Misyonerlerin Faaliyetleri ve Van Ermeni İsyanı(1896), İstanbul, 2008, s.57.23 William Strong, a.g.e., Boston, 1910, s.7-8.24 Dilşen İnce Erdoğan, a.g.e., s.22.25 Uygur Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika, İstanbul, 2000, s.26-28.26 David Brewer Eddy, What Next in Turkey Glimpses of the Armenian Board’s Work in the Near East, Boston, s.146; Salem’deki Bayan Norris’in Board’a 30.000 doları hediye olarak bırakmıştır. İlk yıllarda misyonerlik faaliyetlerine kendini adayan kadınlar çok küçük miktarlarda maddi destek göndermişlerdir. 27 ABCFM 16.7.9., Eastern Turkey Mission, Reel:695, December 17, 1892; 9 Haziran 1859 tarihine gelindiğinde misyonerlerin eşlerinin hala yardımcı misyoner olarak görev yaptığı belirlenmiştir. Anna Kay Windus, The Roles and Identity of Missionary Women, The Faculty of Southern Baptist Theologiol Seminery, 1999, s.20-35; R. Pierce Brever, American Protestant Women in World Mission: A History of the First Feminist Movement in the North America, 1968, s.53.

Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın314

tarafından daha az tehtid olarak görülmüştür28. “Panoplist and Magazine” Dergisinin Nisan 1815 tarihli sayısında da erkek misyonerlerin

evlenme nedenleri üzerinde durulmuştur. Bu yazıda misyoner kadınların misyonlar ve Amerikan Board içindeki rollerine de yer verilmiştir. Misyonerlerin evlenmeleri için nedenler bulunmaktadır. Birincisi, doğal olarak her erkeğin kadına duyduğu ihtiyaçtır; ikincisi, nerede olursa olsun din değiştiren aile bireylerinin ruhsal gelişimlerini Hıristiyan ailesi örneğinde tamamlaması ve aile içinde farklı rolleri görerek öğrenmesidir. Çünkü kadınlık ve erkeklik, anne-baba ve çocuk ilişkilerini bekar bir erkek öğretemez. Evlenmenin gerekliliği yönündeki diğer bir neden; çocuklar ile ilgilidir. Hem neslin hem de hizmet için gidilen bölgede misyonun devamı için genç nesillere ihtiyaç vardır. Hıristiyan anne-babalar çocuklarını çalışkan, hırslı, okumayı seven bir kimseler olarak yetiştirirler29. Ayrıca özellikle Müslüman toplumlarda Hıristiyan kadınlığını anlatabilmek için misyoner eşlere ihtiyaç duyulmaktadır. Erdemli, ailesine ve topluma yararlı, anne ve eş olması için onlara Hıristiyan kadınlığının esaslarını öğretmek gerekmektedir. Hıristiyan eşler ve anneler etkili bir şekilde bu esasları öğretir ve gösterir. Bu görev eşleri ile misyon bölgelerine gelen kadın misyonerlere verilmiştir30. Dana Robert’de kadın misyonerlerin görev ve sorumluluklarının misyon bölgelerinin yapısı ve karakterine göre değiştiğini belirtmiştir31.

Evli kadınların misyonlardaki başarıları Amerikan Board’un dikkatini çekmiş, bekar kadınların da misyon bölgelerine gönderilmesine karar verilmiştir. Bekar kadınlar dış misyonlara ulaştıklarında genellikle evli çiftlerle birlikte yaşamışlar, onlara evlerinde ve misyonlarda yardım etmişlerdir. Bazı durumlarda bekar kadınların dış misyonlara erkek kardeşleri ya da diğer akrabaları ile gitmelerine de izin verilmiştir32. Bekar misyoner kadınların dış misyonlara gönderilmesinde özellikle bu bölgelerde yaşayan misyoner ailelerin talepleri de etkili olmuştur. Zaman içinde yatılı kız okullarının sayılarının artması buna bağlı olarak çocuklar ile ilgilenecek öğretmelerine duyulan ihtiyaç bu talepte etkili olmuştur. Bekar misyoner kadınlar ayrıca yetimhanelerde ve anaokullarında da görev yapmış kısacası evli misyoner kadınlara her alanda yardımcı olmuşlardır. Özellikle Ortadoğu’da bekar misyoner kadınların görev almaları 1842 yılında Rufus Anderson’ın bölgeye olan ziyareti etkili olmuştur. Bu ziyaret sonrasında bekar kadın misyonerler yönetici olarak da görev almaya başlamışlardır33. Bekar kadınların misyonlarda görev almaları ve etkin olmaları konusunda “Kadın Misyoner Dernekleri” (The Women’s Missionary Societies) çok çalışmıştır. Erkek misyonerlerin engellemeleri ve şikayetleri karşısında yılmadan çalışan kadın misyonerlerin özellikle misyonlara büyük maddi katkı sağladıkları unutulmamalıdır34.

Amerikan Board, kendini misyonerliğe adamış olan aileleri dış misyonlarda görevlendirilmeye başlamıştır. Eşinin yanında misyonlarda hizmet edecek olan kadınlarında yetiştirilmesine büyük önem verilmiştir. Amerikan Board tarafından özellikle kadın misyonerlerin yetişmelerini sağlayacak okullar açılmıştır. Mount Holyoke, Abbott Female Seminary, Boston Female Society bunlardan sadece birkaçıdır. Bu okullarda ilahiyat eğitiminin yanında günlük hayatta gerekeli olan pratik konularda da eğitim verilmiştir. Eğitimli kadınlar gittikleri misyon bölgelerinde gerektiğinde öğretmen gerektiğinde

28 Anna Kay Windus, a.g.t., s.20-35.29 Panoplist and Magazine, X/4, April, 1815, s.118; bu konuda bkz: Lisa Joy Pruitt, A Looking-Glass for Ladies: American Protestant Women and the Orient in the Nineteeth Century, Doctorate Thesis, 1998, s.99. Amerikan Board’un Genel Sekreteri olan Rufus Anderson’da , “On the Marriage of Missionaries” başlıklı makalesinde bu prensiplerin benzerini 20 yıl sonra tekrarlamıştır. Anderson, bu makalesinde yabancı topraklardaki misyonlardaki misyon eşlerinin rollerini belirtmiştir. Çin, Japonya, Çeylan, Küdus ve Suriye’den bahsetmiştir. Anderson’a göre misyonerlerin hanımları barışın sembolleri olarak hizmet etmelidir. Misyoner eşleri ve çocukları misyonlarda evlerinden daha önemlidirler. Bu sırada bir çok tartışmada gündeme gelmiştir. Bu tartışmalardan biri kadınların barbar ve vahşi insanların arasında yaşamak için gitmemeleri ile ilgilidir. Anderson ise misyoner ailelerin misyonlar için en iyi dünyevi koruma olduğunu iddia etmektedir. Anderson’a göre kadınlar ve çocuklar misyonların barışçıl olduklarının birer kanıtıdır. Lisa Joy Pruitt, a.g.t., s.100-104.30 Lisa Joy Pruitt, a.g.t., s.105.31 Dona Robert, ‘’Evangelist Homemaker?: Mission Attrocities of Early Nineteenth Century Missionary Wives in Burma and Hawaii’’, Internationall Bulletin, 19/1, 1993, s.4.32 Anna Kay Windus, a.g.t, s.17-18/26. R. Pierce Beaver, a.g.e., s. 63.33 M. Gökhan Dalyan, “Amerikan Misyonerliğinde Kadın ve Kadının Rolü(Ortadoğu Örneği)”, Turkish Studies, 6/2, (Spring 2011), s.347-348.34 Anna Kay Windus, a.g.t., s.35.

315Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın

hastabakıcı ya da hemşire olarak görev yapmışlardır35.Amerikalı kadınların da misyonerlik faaliyetlerinde görev alabilmek adına vermiş oldukları çaba

da gözardı edilmemelidir. 1800’lerde eğitimli fakat işsiz Amerikalı kadınlar için misyonerlik faaliyetleri özgürleşmek ve mesleklerini icra etmek anlamı taşımaktadır. Sonuç olarak, Amerikalı kadınlar hem mesleklerini yapmak hem de ülkelerine hizmet etmek imkanı bulmuşlardır36.

Amerikan Board’a bağlı olarak çalışan misyoner eşleri ve bekar misyoner kadınların faaliyetlerinin zaman içinde artması ve misyon alanının genişlemesi çaşılmaların belli bir sistem dahilinde yapılması gerektirmiştir. Bu nedenle Amerikan Board’a bağlı olarak misyon alanlarında kadınlar arasında yapılacak çalışmaları düzenlemek amacıyla Kadın Misyoner Kurulu(Woman’s Board of Mission-WBM), Dahili Kadın Misyon Kurulu (Woman’s Board of Missions of the Interior-WBMI), Pasifik Kadın Misyon Kurulu )Woman’s Board of Mission for the Pasific-WBMP) kurulmuştur37. Woman Board of Mission çalışma alanı olarak Atlantik kıyılarını tüm New England, New York’u çalışma alanı olarak belirlemiştir. Congregational House’da ofisleri bulunmaktadır burası da Amerikan Board’un hemen yanındadır. Women Board of Missionary of the Interior, Orta Batıyı çalışma alanı olarak kabul etmişti ki burası Ohio ve doğusunu kapsamaktaydı. The Woman Board of Missions of the Pasific’de, Kayalık dağlarının batısını çalışma alanı olarak belirlemiştir38.

C- Osmanlı Topkarlarında Amerikalı Kadın Misyonerler

14 Ocak 1820’de Levi Parsons ve Pliny Fisk öncü misyonerler olarak İzmir’e gelmişlerdir. Bölgede incelemelerde bulunan iki misyoner Rumlar arasında faaliyet göstermişlerdir. Parsons 1822’de, Fisk’de 1825’de ölmüştür. Jonas King, Elnathan Gridley ve Josiah Brewer, Rumlar arasında misyonerlik faaliyetlerine başlayan, Suriye, Mısır, Filistin ve Malta’da misyonerlik adına nelerin yapılabileceğini araştıran Fisk ve Parsons’un kaldığı yerden araştırmalara devam eden misyonerlerdir39. Osmanlı topraklarına gelen öncü misyonerlerin tamamı erkekdir. İlk olarak aileleri ile birlikte gelenler ise 1823 yılında Malta üzerinden Beyrut’a ulaşmış olan William Goodell ve Isaac Bird’dür40. Yukarıda bahsedilen nedenler doğrultusunda Osmanlı topraklarına misyonerler eşleri ile birlikte gelmeye başlamışlardır.

Amerikalı misyonerler Osmanlı Devleti topraklarına geldiklerinde büyük zorluklarla karşı karşıya kalmışlardır. Bu zorluklar erkek misyonerler tarafından aşılamamış ve Amerikan Board’un kadınların misyoner olarak çalıştırılması konusundaki politikasının değişmesine neden olmuştur. Özellikle bu politika Genel Sekreter Rufus Anderson döneminin kapanması ile başlamıştır. Amerikalı kadınların misyoner olarak Osmanlı topraklarında çalışmasını Doğu gelenekleri mümkün kılmışdır ve onlar toplumda kadının özgürleşmesini kendileri aracılığı ile geleceğine inanmışlardır41. Amerikalı kadın misyonerler, Osmanlı topraklarında kadınlar için yapmış oldukları çalışmalarda büyük başarı kaydetmişlerdir. Bu başarıyı açıklamak için ilk olarak bu çalışmalara nasıl başladıkları, hangi yöntemleri kullandıkları ve bu başarının Amerika için sonuçlarının neler olduğu sorularının cevaplanması gerekmektedir42.

Amerikalı misyonerlere göre, dünyanın hiçbir yerinde kadınların ve kızların durumları İslam dünyasındaki kadar kötü değildi. Özellikle misyonerler tarafından haremdeki kadınlar “ümitsiz ve

35 Leman Giresunlu, American Women’s Travels to Turkey at the Beginning of the Twentieth Century, Doctorate Thesis, 1999, s.27. 1837 yılında kurulan Mt. Holyoke İlahiyat Okulunun kurucularından bir tanesi Mary Lyon’dur. Amacı bu okulde genç misyoner kadınlar yetiştirmektir.36 Leman Giresunlu, a.g.t., s.19.37 David Brewer Eddy, a.g.e., s.148; Kadın Misyoner Kurulu (Woman’s Board of Mission-WBM), Boston’da Ocak 1868’de, Women’s Board of Mission of the Interior 1868 yılının Ekim ayında Chicago’da, Women’s Board of Mission for the Pasific 1873’de San Fransisco’da kuruldu. Amerikalı kadınların misyoner olarak çalışmaları ve kadınlar için kurulan misyonerlik kurulları ile bu konuda bkz: Laura Swan, Forgotten Desert Mothers: Saying Lives and Stories Early Christian Women, Helen Barret Montgomery, Western Women in Eastern Lands, 1910, Mary Alice Shepherd, Doctors’ Care: Medical Mission in Turkey, İstanbul, 1970.38 David Brewer Eddy, a.g.e., s.155.39 David Finnie, Pioneers East the Early American Experience in the Middle East, Massachusetts, 1967, s.36-38.40 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s.26-28.41 Gülbadi Alan, Gökhan Bulut, “The American Board and the Ottoman Women’s Education”, History Studies, ABD ve Büyük Ortadoğu İlişkileri Özel Sayısı, 2011, s. 110.42 David Brewer Eddy, a.g.e., s.153.

Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın316

sevgisiz hizmetçiler” olarak tanımlanmışlardır. Ayrıca Müslüman kadınların % 3’ünden daha azının hem okuyup hem yazabildiğini bu durumun da kadınların özgürlüğünün önündeki en büyük engel olduğunu belirtmişlerdir. Amerikalı misyoner kadınlara göre; müslüman kadının özgürleşmesi önündeki büyük engellerden biri eğitimsizlik ise bir diğeri de peçedir43. Amerikalı kadın misyonerler, Müslüman ailelerin evlerini ziyaret ettiklerinde sadece birkaç mutlu yüz gördüklerini, bu kadınların gençlik ve çocukluklarında yaşadıkları sıkıntılar nedeni ile kadınlıklarının ve anneliklerinin gölgelendiğini belirtmişlerdir. Onlar, Müslüman kadınları yemeklerini mutfakta kırık tabakta yiyen, kocası akrabaları ile otururken ayakta duran, kayınvalidesinin izni olmadan evden çıkamayan kadınlar olarak tasvir etmişlerdir. Buna karşın Ermeni ve Rum kadınlarının, Müslüman kadınlardan daha serbest olduğu Amerikalı misyonerler tarafından ifade edilmiştir44. Müslümanlar arasındaki misyonerlik faaliyetlerinde başarılı olamayan Amerikalı misyoner özellikle Ermeniler üzerinde büyük başarı kaydetmişlerdir. Ermeni evlerinin içlerine kadar girilmiş, Amerikan kültürü ve Protestan inancı ile Ermeni kadınları tanıştırılmışlardır45. Ermenilik ruhunun ve bilincinin canlandırılmasında, Ermenicenin diriltilmesinde ve en önemlisi de Amerikan kültürünün benimsetilmesinde Amerikalı kadın misyonerlerin etkisi büyüktür. Amerikalı kadın misyonerler, Ermeni kadınlarını evlerinde ziyaret etmişler, ayrıca kendi evlerinde onları ağırlamışlardır46. Bu ziyaretler esnasında hem İncil anlatılmış47, hem de Amerikan kültürü Ermenilere tanıtılmıştır. Bu bağlamda Amerikalı kadın misyonerler anne, eş ve ev hanımı rollerini bir arada taşıyan kültür elçileri olmuşlardır. Amerikalı kadın misyonerlerin yaptıkları toplantılarda Ermeni kadınlar onların hayat tarzlarını dikkatle incelemişlerdir. Bütün bunlar zaman zaman misyoner kadınlar açısından sıkıntı yaratmış olsa da sabırla katlanıldığı Boston’a gönderilen raporlarda belirtilmiştir48. Amerikalı kadın misyonerlerin öncülerinden sayılan ve 1870 yılında Harput misyonuna gelen Maria A. West, “Romance of Mission” isimli kitabında “…Ermeni insanın ruhuna girdik, yaşamlarında ihtilal yaptık.” demiştir49.

Evlere yapılan ziyaretler ve misyonlarda yapılan toplantıların yanında Amerikalı kadın misyonerler eğitim ve sağlık alanında birçok çalışmaya imza atmışlardır. Onlar kızlar için okullar açılmasına önem vermişlerdir. Çünkü geleceğin anneleri bu okullarda yetiştirilecektir. İlk kız okulu 1832 yılında William Goodell ve eşi tarafından kendi evlerinde Rum kız çocukları için açılmıştır. Rum ruhban sınıfının tepkisi ile karşılaşılmış ve bu durum onüç yıl boyunca kızların eğtimi konusunda atılacak olan adımların sekteye uğramasına neden olmuştur50. 1845 yılında Goodeller bu defa da Ermeni kızları için yatılı bir okul açmayı başarmışlardır. Bu kurumun yönetimi daha sonra Harriet M. Lovell’e bırakılmıştır. Okul, 1862 yılında Merzifon’a taşınana değin Maria A. West tarafından yönetilmiştir. Aynı okul, 1865’de Merzifon’da Eliza Fritcher51 başkanlığında eğitim-öğretim faaliyetlerine başlamıştır52.

Mt. Holyoke Kız İlahyat mezunu olan Ann Eliza Fritcher, 1893 yılına kadar okulu yönetmiştir. Yardımcılarının ikisi de Mt. Holyoke İlahiyat Okulu mezunu olan S.Bllis ve Frances E. Washburn’dur. Bu okulda ilk önceleri orta okul seviyesinde eğitim verilmiş daha sonra lise programına doğru genişletilmiştir. Matematik, tarih, botanik, jeoloji ve fizik derslerinin yanında müfredatta felsefe ve ev 43 David Brewer Eddy, a.g.e., s.152; Lisa Joy Pruitt, a.g.t., s.99.44 David Brewer Eddy, a.g.e., s.153- 154.45 Seçil Karal Akgün, “XIX. Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyokültürel Etkilerin Amerika Boyutu”, Osmanlıdan Cumhuriyet’e Sempozyumu, Ankara, 1993, s.49.46 ABCFM 16.7.9., Eastern Turkey Mission, Reel:703, “Report of Women’s Work for Women of the Erzroom Field”, 1906.47 ABCFM 16.7.9., Eastern Turkey Mission, Reel:712, “Report of Women’s Work for Women of the Harpot Station”, 1910.48 Leman Giresunlu, a.g.t., s.130-135.49 Bilal Şimşir, “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile Olan İlişkileri, (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Erzurum, 1984, s.96.50 Frank A. Stone, Sömürgeciliğin Hasat Mevsimi (Anadolu’da Amerikan Misyoner Okulları), Çev: Ayşe Aksu, Dergah Yayınları, 2011, İstanbul, s.145-46-47; Dilşen İnce Erdoğan, “XIX. yüzyılda Ermenilerin Siyasal, Sosyal, Kültürel Hayatındaki Değişmelerde Amerika Birleşik Devletleri’nin Rolü”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi(ICANAS), 38, Ankara, 2007.51Eliza Fritcher, Mount Holyoke okulundan mezun olmuş 1893 yılına kadar okulun başkanlık görevini üstlenmiştir, bkz; A. Frank Stone, a.g.e., s.82. 52 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s.59-60.

317Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın

idaresi derslerine de yer verilmiştir. Dikiş, nakış ve müzik dersleri, kızlardan ilave bir ücret istenmeden öğretilmiştir. Okulun 1898’den sonraki müdiresi Charlotte R.Willard’da maaşını İç Kadın Misyonları Kurulu’ndan almıştır53. Kadın misyonerler, kız çocuklarına bu okullarda daha iyi yaşamasını, daha özenli ve düzenli toplumsal ilişkiler kurmasını da öğretmişlerdir54. Sonuçta Ermeni çocuklar Amerikan okullarında iyi birer Hıristiyan olmayı öğrenmişlerdir. Çünkü “Onlar, Anadolu topraklarında Amerikan halkını temsil edeceklerdir”55.

Kadınların eğitimine büyük önem veren Amerikan Board, bu alanı kadın misyonerlere bırakmıştır. American Board’un üç yardımcı kadın kollarından biri olan Kadın Misyonları Kurulu (Women’s Board of Mission) kızlar için İstanbul da bir “Yuva Okul” (Home School) açmıştır. Öğretmenlerinin çoğu American Board’daki görevlerine devam etsede “Yuva Okul” resmi açıdan bir misyon müessesesi sayılmamıştır. Okulun, ilk yerleşim yeri Gedikpaşa’dır. 1876 yılında Boğaz’ın Asya kıyısındaki Üsküdar’a taşınmış ve 1914 yılına kadar burada faaliyetlerine devam etmiştir. Bu süre zarfında okul Amerikan Kız Kolejine dönüşmüştür56. 1883’de Amerikalı kadın misyonerler arasında tecrübesi ve başarıları ile bilinen Mary Mills Patrick57 1883’de okulun müdürü olarak görevlendirildi. Okulun koleje dönüştürülmesi ise 1890 yılında gerçekleşti58.

İstanbul’un yanında İzmir, Sivas, Adapazarı, Bursa Talas, Maraş, Antep, Adana, Haçin, Harput, Van, Erzurum, Bitlis ve Mardin’de kadın misyonerlerin faaliyet gösterdikleri özellikle de kız çocukları için çalıştıkları bilinmektedir. Kadın Misyoner Kurulları tarafından açılan gündüzlü ve yatılı kız okulları vardır. Harput misyonunda çalışan Dr. George C. Raynolds59 ve Crosby H. Wheeler tarafından 1872 yılında kurulan Van istasyonu da bunlardan biridir. 21 Ağustos 1871’de Harput’tan yola çıkan iki misyoner 3 Eylül’de Bitlis’e oradan Van’a ulaşmışlardır. Ailesi ile birlikte Van istasyonun kuruluşuna destek vermek üzere Annie Scott ve Joseph Scott’da Amerika’dan gelmişlerdir. Sarah Foster Greene, Helen Randle Barnum60, Ellen Ropes Ladd Allen61, Martha W. Tinker Raynolds, Annie Elmer Hıggıns Scott62, Van istasyonunda bulunan kız okulunda, dispanserde ve anaokulunda görev yapan kadın misyonerlerden sadece birkaçıdır. 1890 yılından itibaren misyon faaliyetleri arasında öne çıkan Van sağlık misyonuna Dr. George C. Raynolds ve Martha W. Tinker Raynolds ile Grace Kimball’ın özverili çalışmaları damgasını vurmuştur. Martha W. T. Raynolds, 7 Aralık 1839 da doğmuş, Lyme Academy ve Mt. Holyoke İlahiyat Okulu’nu 1859’da bitirmiştir. George C. Raynolds ile 31 Agustos 1869’da evlenmiştir. 45 yıl Bayan Raynolds eşine tüm çalışmalarında gerçek bir yardımcı olarak destek vermiştir. Dispanserde, yetimhanede ve okullarda çalışmıştır. Kendi çocukları olmadığı için yetimlerle özel olarak

53 Frank A. Stone, a.g.e., s.150-156.54 Seçil Karal Akgün, a.g.m., 51.55 Despatches From Consulate of United States, T:68, Roll:1, No:68,1897.56 Frank A. Stone, a.g.e., s.145-146-147.57 İstanbul Kız Koleji’nin ilk müdiresi olan Mary Mills çalışkanlığın ve bilgeliğin timsali olarak görülmektedir. İsviçre Bern Üniversitesi’nde yüksek onur derecesiyle Felsefe ve Yunanca doktorasını almıştır. Misyoner Patrick, hayranı olduğu klasik Yunan feministi Sappho üzerine daha sonra bir monografi yayınlamıştır. İngilizcenin yanında klasik ve modern Ermeniceyi, Fransızcayı, Almancayı, Rumcayı ve Türkçeyi, akıcı şekilde konuşmaktadır. Akademik başarılarına ilaveten dikkatli bir planlamacıdır. Frank A. Stone, a.g.e., s149-150. 58 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e. ,s.162-163.59 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s.77; Dr. George C. Raynolds’un 1869 yılında Anadolu’ya geldiğinden bahsetmektedir.60 12 Haziran 1842’de Connecticutta’da doğdu. 10 Mart 1869’da Henry Barnum ile evlendi. 1869’da Harput’a geldiler. 1872’de Van’a transfer oldular. 13 Kasım 1884’de tekrar İstanbul’a döndüler. 31 Ocak 1914’de İstanbul’da öldü. 6 çocuğundan beşini kaybetmiştir. Sadece Harry adındaki oğlu yaşamıştır ve Robert Kolejin’de matematik profesörüdür. http://dlir.org/arit-american-board-personnel.html61 Allen, 19 Eylül 1865 yılında Londra’nın Upper Clapton bölgesinde doğdu. Herbert M. Allen ile 10 Haziran 1893’de evlendi. 5 Temmuz 1893’de New York’dan yola çıktı ve Kasım 1893’de Van’a ulaştı. Eylül 1898 de Amerika’ya döndü ve emekli oldu. 8 Ağustos 1903’de tekrar atandı. 2 Eylül 1903’te Adapazarı’na ulaştı. 1905’te Adapazarı’ndan İstanbula geçti. 16 Nisan 1911’de Amerika’ya tekrar döndü. 27 Mayıs 1942’de öldü. Misyoner Lodd 1889’da Van’da Kız Okulunda öğretmenlik yaptı. 10 Haziran 1893’de Bangor’da Herbert M. Allen ile evlendi. Herbert Allen de, O.P Allen’nin oğluydu. http://dlir.org/arit-american-board-personnel.html62 Bay ve Bayan Scott Van’a Ekim 1872’de ulaştılar. Kasım 1877’den 15 Şubat 1879’a kadar Amerika’da kaldılar. 19 Haziran 1879’da tekrar Van’a ;7 Ağustos 1881’de tekrar Amerika’ya döndüler. 1917’de öldü. Van’da bulunan Raynolds ve Barnumlarla birlikte 5 yıl geçirdi. Bu bölgede ilk defa kullanılan buharlı gemiler için buhar makinasını kullandı. http://dlir.org/arit-american-board-personnel.html

Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın318

ilgilenmiştir. 1890-1894 Van’dan sağlık sorunları nedeniyle uzaklaşmış, ilk önce İstanbul’a oradan da Amerika’ya geri dönmüştür63. Van’da çalışan diğer kadın misyoner de Sarah Foster Green’dir. 1868 yılında Andover’da doğan S. Green, Frederick D. Greene ile 1890’da evlenmiştir. Misyoner çift 12 Temmuz 1890’da Boston’dan yola çıkmışlar, 30 Ekim 1890’da Van’a ulaşmışlardır. S.Greene, Van’daki en iyi Ermenice bilen misyonerlerden biridir. Bu bölgedeki ilk anaokulunu kurmuş ve buradaki kadınlar arasında çalışmalarda çalışkanlığı ile ön sırada yer almıştır. 1892’de oğlu Phillip Foster Greene ve 1894’de Doseph K. Greene doğmuştur64.

Anadolu’da çocuklar için yapılan işlerin başında anaokullarının açılması gelmektedir. Çocukların yoksulluk ve acınası bir halde olduklarını belirten misyonerler ancak binlerce çocuktan sadece bir iki tanesinin kendilerine ait oyuncakları olduğunu raporlarında yazmışlardır. Van’da Carolina Silliman, Mardin’de J. Louise Graf, Trabzon’da Bayan Cole, Talas’ta Fannie Burrage ve Clara Richmond anaokullarının açılması konusunda öncü kadın misyonerler arasındandır. Bu okullarda çocuk eğitimin ana prensiplerinin yayıldığı görülmektedir65. Bayan Josephine L. Coffing, Corinna Shattuk, Esther Maltbie, E.R. Montgomery (Adana), Harriet Seymour (Harput), Mary Ely (Bitlis) Anadolu’nun dört biryanında kurulan okullarda Hıristiyan liderler yetiştirmek için büyük gayret sarfetmişlerdir66 .

Görülen odur ki Amerikan Board Anadolu’yu Hıristiyanlaştırmak adına Pavlus’un öğütlerine uymuşlardır. Kadınların misyoner olarak görev yapmalarına uzun yıllar karşı gelinmesine rağmen Anadolu topraklarını sessizce ve kansız bir şekilde işgal edebilmek adına misyonerler ilk olarak eşleri ile misyon bölgelerine gelmişlerdir. Görülen başarı üzerine bekar bayanların da misyoner olarak çalışmalarına izin verilmiştir. Özellikle gayr-i müslim kız çocukları üzerinde etkili olan kadın misyonerler Amerikan kültürünü evlerin içlerine kadar sokmayı başarmışlardır.

Kaynakça

ABCFM 16.7.9., Eastern Turkey Mission, Reel:712, “Report of Women’s Work for Women of the Harpot Station”, 1910.

ABCFM 16.7.9., Eastern Turkey Mission, Reel:703, “Report of Women’s Work for Women of the Erzroom Field”, 1906.

ABCFM 16.7.9., Eastern Turkey Mission, Reel:695, December 17, 1892.AHLSTOM, Sdney E., A Religious History of American People, NewHaven, 2004. ALAN, Gülbadi, Gökhan Bulut, “The American Board and the Ottoman Women’s Education”,

History Studies, ABD ve Büyük Ortadoğu İlişkileri Özel Sayısı, 2011.AKGÜN, Seçil Karal, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü”, Atatürk Yolu,

(Mayıs-1988), Ankara.AKGÜN, Seçil Karal, “XIX. Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyokültürel Etkilerin Amerika

Boyutu”, Osmanlıdan Cumhuriyet’e Sempozyumu, Ankara, 1993.BRAUER, Jerald C., “Puritanizm, Dini Uyanış ve Devrim”, Çev: Mehmet Alıcı, İstanbul

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:19, İstanbul, 2009. BREVER, R. Pierce, American Protestant Women in World Mission: A History of the First Feminist

Movement in the North America, 1968.DALYAN, M. Gökhan, “Amerikan Misyonerliğinde Kadın ve Kadının Rolü(Ortadoğu Örneği)”,

Turkish Studies, 6/2, (Spring 2011).Despatches From Consulate of United States, T:68, Roll:1, No:68,1897.EDDY, David Brewer, What Next in Turkey Glimpses of the Armenian Board’s Work in the Near

East, Boston.ERHAN, Çağrı, Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Yay., İstanbul, 2001.FİELD, James A., From Gilbartar to the Middle East, Chicago, 1991.

63 11 Eylül 1869’da New York’dan yola çıkmışlar ve 25 Kasım 1869’da Harput’a ulaşmışlardır. 64 Bay Greene Andover’de ilahiyat okulunda iken, onlar Doğu Türkiye’ye gitmek için Board tarafından atandılar. 7 Temmuz 1894’de New York’a döndü ve emekli oldu. 1946’da öldü. Bayan Foster ile Bay Greene 1889’da nişanlandılar. 1921-1923’de İstanbul’da ve 1923-1945’de Çin’de bulundu. http://dlir.org/arit-american-board-personnel.html65 Eddy, a.g.e., s.155.66 David Brewer Eddy, a.g.e., s.156.

319Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın

FİNNİE, David, Pioneers East the Early American Experience in the Middle East, Massachusetts, 1967.

GİRESUNLU, Leman, American Women’s Travels to Turkey at the Beginning of the Twentieth Century, Doctorate Thesis, 1999.

HUNGTINGTON, Samuel P., Biz Kimiz?, Amerika’nın Uusal Kimli, Arayışı, Çev; Aytül Özer, Global Yay., 2004.

İNCE ERDOĞAN, Dilşen, Amerikalı Misyonerlerin Faaliyetleri ve Van Ermeni İsyanı(1896), İstanbul, 2008.

İNCE ERDOĞAN, Dilşen, “XIX. yüzyılda Ermenilerin Siyasal, Sosyal, Kültürel Hayatındaki Değişmelerde Amerika Birleşik Devletleri’nin Rolü”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi(ICANAS), 38, Ankara, 2007.

KOCABAŞOĞLU, Uygur, Anadolu’daki Amerika, İstanbul, 2000.OLİPHANT, J. Orin, “The American Missionary Spirit 1828-1835”, Church History, Vol:7/2,

(June-1938), 1938.ÖZKAN, Ali Rafet, “Amerikan Fundamentalizminin Dünü Bugünü”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, Sayı:18, Erzurum, 2002.Panoplist and Magazine, X/4, April, 1815, s.118PRUİTT, Lisa Joy, A Looking-Glass for Ladies: American Protestant Women and the Orient in the

Nineteeth Century, Doctorate Thesis, 1998.ROBERT, Dona, ‘’Evangelist Homemaker?: Mission Attrocities of Early Nineteenth Century

Missionary Wives in Burma and Hawaii’’, Internationall Bulletin, 19/1, 1993.SHEPHERD, Mary Alice, Doctors’ Care: Medical Mission in Turkey, İstanbul, 1970.STONE, Frank A., Sömürgeciliğin Hasat Mevsimi (Anadolu’da Amerikan Misyoner Okulları),

Çev: Ayşe Aksu, Dergah Yayınları, 2011, İstanbul.STRONG, William, The Story of the American Board, Boston, 1910.SWAN, Laura, Forgotten Desert Mothers: Saying Lives and Stories Early Christian Women, Helen

Barret Montgomery, Western Women in Eastern Lands, 1910.ŞİMŞİR, Bilal, “Ermeni Propagandasının Amerika Boyutu Üzerine”, Tarih Boyunca Türklerin

Ermeni Toplumu ile Olan İlişkileri, (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Erzurum, 1984.TİBAWİ A., American Interest in Syria 1800-1901, A Study of Educational, Literary and Religious

Work, Oxford, 1966.YETKİNER, Cemal, American Missionaries, Armenian Community and the Making of

Protestantism in the Ottoman Empire 1820-1860, Newyork, 2010.WİNDUS, Anna Kay, The Roles and Identity of Missionary Women, The Faculty of Southern

Baptist Theologiol Seminery, 1999.

EK 1: Anadolu’da Görev Yapmış Amerikalı (ABCFM Arşivi, Bilken Üniversitesi)İSİM(Name) İSTASYON

(Substation)İSTASYON(Substation2)

From To

Adams, Mrs. L.H., Augusta Central Turkey Kassab, Aintab 1865 1866Adams, Mrs. L.H. Nancy D. Central Turkey Aintab, Adana 1866 1891Adams, Lucie N.H. Central Turkey Kassab, Aintab,

Adana1865 1896

Adger, Mrs. J.B., Elizabeth Western Turkey Smyrna 1834 1847Adkins, Mrs. L.J., Caroline Central Turkey Tarsus 1924 1927Adkins, Leslie J. Central Turkey Tarsus, Aleppo 1924 1935Ainslie, Mrs. J.A., Ellen Eastern Turkey Mardin 1881 1891Ainslie, Kate E. Central Turkey Marash 1908 1922Allen, Mrs. H.M., Ellen R. W.and European Turkey Van, Istanbul 1893 1898Allen, Mrs. O.P., Caroline Eastern Turkey Harpoot 1855 1898

Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın320

Andrus, Mrs. A.M., Louisa M. Eastern Turkey Mardin 1868 1873Andrus, Mrs. A.M., Olive L. Eastern Turkey Mardin 1868 1916Ashdown, Mrs, C.R.Jane Eastern Turkey Bitlis 1897 1898Atkins, Eunice M. Eastern Turkey Erzroom 1908 1914Atkinson,Mrs. H.H.,Tacy Eastern Turkey Harpoot 1901 1917Calder, Matilda S. Central Turkey Marash 1900 1902Carey,Mrs.E.F.,Lora G. Eastern Turkey Harpoot 1901 1905Carey,Mrs. E.F.,Miriam V. Eastern Turkey Harpoot 1900 1912Carrington,Mrs. T.S., Phebe W. W.and European Turkey Marsovan 1897 1909Carrington,Thomas.S.,M.D W.and European Turkey Marsovan 1897 1909Case,Mrs.E.P.,Florence F. Eastern Turkey Erzroom 1911 1921Catlin, Ellen, W. Eastern Turkey Harpoot 1908 1933Chamberlin,Laura B. W.and Europen Turkey Sivas 1879 1893Chambers, Effie M. Eastern Turkey Erzroom 1894 1899Chambers,Mrs.R.,Bessie Eastern Turkey Ezroom,Bardizag 1879 1917Chambers, Mrs. W.N., Cornelia Eastern, Central Turkey Ezroom, Adana 1879 1925Chambers, Mrs. W.N.,Mary F. Eastern Turkey Ezroom 1879 1881Childs, Harriet N. Central Turkey Marash 1880 1888Christie,Mrs. T.B., Sarah C. Central Turkey Tarsus 1877 1921Clark,Mrs. C.L.,Ina V.C. W.and European Turkey Sivas 1903 1942Clark, Louise M. Central Turkey Aintab 1919 1923Clark,Mrs.W.,Elizabeth W. W.and European Turkey İstanbul 1852 1861Closson, Sarah H. W.and European Turkey Cesarea 1867 1903Coffing,Mrs. J.G., Josephine Central Turkey Aintab 1857 1870Cold, Edith Central Turkey Hadjin 1910 1934Cole, Nellie A. W.and European Turkey Trebizond 1911 1924Cole, Mrs. R.M., Lizzie Eastern Turkey Ezroom 1868 1910Colmeger, Bertha D. Central Turkey Merziforn 1928 1936Compton,Mrs. C., Ruth W.and European Turkey Marsovan 1917Crane, Mrs. O., Marion D. Central Turkey Aintab 1849 1863Crawford, Mrs. L.S., Jeanie W.and European Turkey Brousa 1886 1889Crawford, Mrs. L.S., Olive W.and European Turkey Brousa 1890 1923Crawford, Mrs. L.S., Susie W.and European Turkey Manisa 1879 1884Cull, Phebe Z. W.and European Turkey Manisa 1871 1906Cushman, Emma D. W.and European Turkey Cesarea 1900 1907Daniels, Mary L. Eastern Turkey Harpoot 1885 1917Davis, Mrs. M.J., Isabella W.and European Turkey Cesarea 1879 1881Day, Lucille E. W.and European Turkey Brousa 1924 1929Dewey, Mrs. A.W., Elsie W.and European Turkey Istanbul,Talas,

Aintab1919

Dewey, Diantha Eastern Turkey Mardin 1905Dewey, Helen L. Eastern Turkey Mardin 1886 1889Dewey, Mrs. W.C.,Seraphina Eastern Turkey Mardin 1877 1920Doane, Etta C. W.and European Turkey Marash 1881 1925

321Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın

Dodd, Isabella F. W.and European Turkey Istanbul 1886 1909Dodd, Mrs. W.F. 1953Dodd,Mrs. W.F., Mary B. W.and European Turkey Istanbul 1922 1937Dodd, Mrs. W.S. Mary L. W.and European Turkey Cesarea 1886 1909Dunmore, Mrs. G.W., Susan Central Turkey Aintab, Arabkir 1850 1861Dwight, Miss Adelaide S. Eastern and Central Tur-

keyTalas, Mardin 1902 1916

Dwight, Mrs. H.G.O., Elizabeth W.and European Turkey Istanbul 1830 1837Dwight, Mrs. H.G.O., Mary W.and European Turkey Istanbul 1839 1860Dwight,Mrs, H.O., Ardelle M. W.and European Turkey Istanbul 1874 1884Dwight,Mrs, H.O.,Frances W.and European Turkey Istanbul 1900 1902Dwight,Mrs, H.O., Isabella H. W.and European Turkey Istanbul 1887 1894Eddy, Sylvia T. Eastern Turkey Talas 1924Elmer, Theodore A. European Turkey Marsovan 1905 1923Elsworth, Laura European Turkey Sivas 1898 1900Ely, Charlotte E. Eastern Turkey Bitlis, Erzurum 1868 1913Ely, Mary, A.C. Eastern Turkey Bitlis, Erzurum 1868 1913Emerich, Mrs. R.S.M., Jeannette Eastern Turkey Mardin 1905 1919English, Mrs. W.F., Janet S. European Turkey Istanbul 1887 1892Everett, Mrs. J.S.,Seraphina European Turkey Istanbul 1845 1854Everett, Jeal S. European Turkey Istanbul 1845 1854Farnham,Laura European Turkey Nicomedia 1871 1912Farmsworth,Mrs. W.A., Caro-line

W.and European Turkey Cesarea 1852 1905

Feichtinger,Lisa W.and European Izmir 1928 1934Fenenga, Agnes Eastern Turkey Mardin 1901 1945Fensham, Flora A.S. W.and European Turkey Istanbul 1883 1905Flint, Mrs. Lydia A.T. W.and European Turkey Izmir 1925 1936Foote, Mary M. Eastern Turkey Erzoom 1899 1910Foreman, Lucille Central Turkey Aintab, Aleppo 1894 1933Fowle, Mrs. J.L.,Caroline P. W.and European Turkey Cesarea 1878 1913Fowle, Mrs. L.R., Helen European& Central Tur-

keyAintab, Istanbul 1912

Fowle, Mary C. W.and European Turkey Sivas 1906 1916Frazer, Katherine B. W.and European Turkey Van 1892 1899Fuller, Mrs. A., Amelia D. Central Turkey Aintab 1874 1907Isley,Mrs. M.N., Mildred M. W.and European Turkey Istanbul,Gaziantep 1920Jackson, Mrs. W.C., Mary A. Eastern Turkey Erzroom 1835 1848Jewett, Mrs. F., Mary Ann W.and European Turkey Marsovan 1853 1862Jewett, Fayette, M.D. W.and European Turkey Marsovan 1853 1862Jillson, Jeannie L. W.and European Turkey Izmir 1904 1938Jillson, Rebecca G. W.and European Turkey Izmir 1885 1888Jonhson, Lauraette W.and European Turkey Van 1882 1896Jonhson, Mrs. T.P. Marianne C. W.and European Turkey Izmir 1833 1853Jones, Anna B. W.and European Turkey Istanbul 1890 1931

Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın322

Kimbal, Grace N., M.D. W.and European Turkey Van 1882 1896Knapp, Mrs. G.C., Alzina M. Eastern Turkey Bitlis 1855 1896Knapp, Mrs. G.P., Anna J. Eastern Turkey Bitlis 1890 1915Knapp, Grace H. Eastern Turkey Bitlis 1895 1915Kreider, Mrs. H.H., Hettie W.and European Turkey Istanbul 1926 1941Ladd,Mrs. D., Charlotte H. W.and European Turkey Istanbul, Izmir 1836 1869Ladd, Ellen, R. W.and European Turkey Van 1889 1893Larkin, Mrs. R.B., Mary E. Eastern Turkey Mardin 1896 1898Lawrence, Mrs. C.W.,Helen L. W.and European Turkey Izmir 1904 1933Lawrence, Clorissa D. W.and European Turkey Manisa 1879 1907Lee, Mrs. L.O., Clara H. Central Turkey Marash 1879 1902Lee, Mrs. L.O. Eula G. Central Turkey Marash 1889 1910Lee, Mrs. L.O. Mary E. Central Turkey Marash 1880 1885Leonard, Mrs. J.Y., Amelia A. W.and European Turkey Cesarea

Marsovan1857 1882

Leslie, Mrs. F.H., Elvesta L. Eastern Turkey Oorfa, Aintab 1913Livingston, Mrs. W.W. W.and European Turkey Sivas 1860 1872Lord, Agnes M. W.and European Turkey Istanbul 1881 1905Loughridge, Stella M. Eastern Turkey Talas 1901 1939Lovell, Harriet A. Central Turkey Marash 1892 1894Lucas, Gladys M. W.and European Turkey Istanbul 1932Lyman, Mrs.J.K., Bessie M. W.,Europ.&Central Turke Marash, Istanbul 1913Mac Lachlan, Mrs. A., Rose H. W.and European Turkey Izmir 1891 1926MacCallum,Mrs. F.W., Henrietta Eastern Turkey Erzroom 1890 1938Marden, Mrs. H., Alice M. Central Turkey Marash 1878 1879Marden, Mrs. H., Etta C. Central Turkey Marash 1881 1925Marden, Mrs.H., Mary L. Central Turkey Marash 1869 1874Marden, Mrs.J.K., Lucy H. W.and European Turkey Marsovan 1904 1911Marken, Edith M. W.and European Turkey Marsovan 1952Markham,Mrs. R.F., Evangeline W.and European Turkey Istanbul 1920 1939Martin, Mrs. J.C., Mary I. Central Turkey Aintab 1893 1927Mattoon, Dora J. Eastern Turkey Harpoot 1911 1915McLaren, Grisell Mc F. Eastern Turkey Bitlis 1900 1925McNaughton, Mrs.J.P., Rebecca W.and European Turkey Istanbul 1885 1931Mead,Mrs.W.W., Harriet N. Central Turkey Adana 1880 1899Mellinger, Ida Central Turkey Adana 1890 1898Melvin, Helen E. W.and European Turkey Istanbul 1883 1894Merrill,Mrs.J.E.,Isabel Central Turkey Aintab, Aleppo 1900 1937Meyering,Mrs.H.R., Fern J. Central Turkey Tarsus 1928 1936Mills, Minnie B. W.and European Turkey Izmir, Athens 1897 1942Milne, Mrs. J.A.,Arabella Eastern Turkey Harpoot 1867 1868Montgomery, Mrs. G.F. Central Turkey Marash 1863 1898Morley, Bertha B. W.and European Turkey Marsovan 1912 1945Nason, Cora, A. W.and European Turkey Cesarea 1894 1902

323Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın

Newell, Mrs. Fannie, B. W.and European Turkey Brousa, Istanbul 1881 1898Nicholson, Priscilla Eastern Turkey Ezroom 1876 1878Nilson, Mrs. P.Harriet,J. Central Turkey Tarsus 1918Nolan, Myrtle W.and European Turkey Istanbul 1920 1924North, Rachel,B. Eastern Turkey Mardin 1911 1921Norton, Harriet,C. Central Turkey Aintab, Aleppo 1903 1945Norton, Susan, R. W.and European Turkey Van 1903 1908Nosser, Marian, A. W.and European Turkey Istanbul 1925 1928Noyes,Charlotte, L. W.and European Turkey Istanbul 1872 1875Noyes, Fanny, G. Central Turkey Merzifon 1909 1937Nute,Mrs. W.L., Mary Central Turkey Tarsus,Adana, Talas 1907Nutting,Mrs. G.B., Sarah, E. Central Turkey Aintab 1853 1854Nutting,Mrs. G.B.,Susan Central Turkey Aintab 1858 1869Nutting, Maria,G. Eastern Turkey Mardin 1886 1896Odell,Elsie,J. W.and European Turkey Istanbul 1889 1898Olmstead, Susan,H. W.and European Turkey Istanbul 1889 1898Orris, Susan W.and European Turkey Cesarea 1902 1933Page,Mary L. W.and European Turkey Izmir 1882 1892Parmelee, Mrs. M.P.,Nellie A. Eastern Turkey Erzroom 1863 1870Parmelee,Olive L. Eastern Turkey Mardin 1868 1906Parmelee, Ruth A.,M.D. Eastern Turkey Harpoot 1914Parsons,Mrs. B., Sarah W. W.and European Turkey Sivas 1854 1860Parsons, Edith F. W.and European Turkey Broosa, Izmir 1912 1946Parsons, Electa C. W.and European Turkey Nicomedia 1873 1896Parsons,Ellen C. W.and European Turkey Istanbul 1875 1883Parsons,Mrs. J.W., Catherine W.and European Turkey Istanbul,

Nicomedia1850 1898

Partridge,Mrs.E.C.,Winona E. W.and European Turkey Sivas 1900 1933Patrick,Mary M. Eastern Turkey Erzroom, Istanbul 1871 1913Peabody, Mrs. J.,Mary L. Eastern Turkey Erzroom,

Istanbul1841 1864

Peck, Sara L. Central Turkey Adana 1908 1913Pence,Mrs.H.T., Beulah S. Turkey Gaziantep 1927 1936Perkins,Mrs. G.A.,Sarah E. Central Turkey Aintab, Marash 1854 1861Perry,Mrs. E.T., Gwendolyn S. W.and European Turkey Brousa 1924 1933Perry, Mrs. H.T., Jennie H. Central Turkey Aintab 1866 1884Perry, Mrs.H.T. Mary H. Central Turkey Aintab 1892 1915Phepls, Theda Eastern Turkey Talas 1911Pierce, EllenM. Central Turkey Aintab 1874 1904Pierce,Mrs.I.W.,Georgina R. Eastern Turkey Harpoot 1914 1921Pierce, Mrs. J.E.,Lizzie A. Eastern Turkey Erzroom 1868 1891Pinney, Annie E. W.and European Turkey Izmir 1920 1943Platt, Emily Cloribel W.and European Turkey Marsovan 1899 1912Platt, Mariam V. W.and European Turkey Harpoot 1900 1910

Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın324

Plumer, Mrs. A.R. W.and European Turkey Sivas,Trebizond

1854 1860

Pohl,Ilse,E.C. W.and European Turkey Izmir 1894 1936Pollard,Mrs.G.A.,Mary H. Eastern Turkey Erzroom 1855 1869Pond, Clarissa C. Eastern Turkey Harpoot 1864 1890Pond, Mrs. T.S.,Julia H. Eastern Turkey Mardin 1868 1873Poole,Maria B. Eastern Turkey Harpoot 1905 1911Post,Mrs.W.Mcl. Annie G.S. W. Europ.&EasternTurke Talas, Cesarea 1904 1910Powers, Mrs.P.O., Ann E. Central Turkey, Persia Aintab 1852 1865Powers, Mrs.P.O., Harriet W.and European Turkey Brousa 1834 1842Powers, Mrs. P.O., Sarah L. W.and European Turkey Brousa 1842 1862Pratt,Mrs. A.T.,Sarah F. Central Turkey Aintab, Marash 1852 1888Pratt, Clarissa H. Eastern Turkey Mardin 1875 1902Preston, Abi L. Eastern Turkey Erzroom 1889 1891Prime,Ida W. W.and European Turkey Istanbul 1884 1911Proctor, Myra A. Central Turkey Aintab 1859 1885Pye, Mrs. E., DeEtta D. W.Europ. Turkey&Greec Marsovan Athens 1911 1935Rappleye,Julia A. W.and European Turkey Istanbul, Brousa 1870 1881Raynolds,Mrs.G.C., Martha W. Eastern Turkey Harpoot 1869 1915Reckman, Elsa Central Turkey Marash 1920 1922Reed,Mrs. C.A., Rosalind W.and European Turkey Izmir 1916 1936Rice,Nina E. W.and European Turkey Sivas 1903 1933Richardson,Mrs.D.A.,Myra E. W.and European Turkey Erzingan 1888 1896Richardson,Mrs.S.Rhoda A. W.Europ&East.Turkey Erzroom, Brousa 1854 1872Richmond,Clara C. Eastern Turkey Talas 1909 1929Richter, Emily F. Central Turkey Hadjin 1908 1913Riggs,Mrs. C.W., Electa C. Central Turkey Aintab 1873 1896Riggs,Mrs.E., Sarah H. W.and European Turkey Marsovan 1869 1916Riggs,Mrs. E.W.,Alice C. Eastern Turkey and

GreeceHarpoot 1909

Riggs,Mrs. H.H., Emma Eastern Turkey Harpoot 1904 1905Riggs, Mary W. Eastern Turkey Harpoot 1902 1925Riggs, Susan D. W.and European Turkey Marsovan 1892 1937Riggs, Mrs. T.D.,Winnifred C. W.and European Turkey Marsovan 1919 1925Rogers,Mrs.D.M.,Mary P. Central Turkey Adana 1908Ryan,Mrs. A.C., Edith H. W.and European Turkey Istanbul 1911 1921