g•€ Ś„…† p‘„† - s3-eu-west-1.amazonaws.com · próbę odpowiedzi na pytanie czy...

193

Magdalena Faracik-Nowak

Górny Śląsk integralną częścią Polski?

Podejmując tematykę regionów Polski nie sposób nie wspomnieć o Górnym Śląsku, który pod względem geograficznym zajmuje połu-dniowo-zachodnią część Polski, a biorąc pod uwagę kontekst społeczny, gospodarczy czy kulturowy, stanowi wyraźną odrębność. Zróżnicowanie to ściśle uwarunkowane jest historycznymi przesłankami, jakie miały wpływ na obecny kształt Górnego Śląska i Śląska w ogóle. Niniejszy artykuł stanowi próbę odpowiedzi na pytanie czy rzeczywiście Górny Śląsk w mentalności Polaków uważany jest za integralną część Polski?

Uwarunkowania historyczne

Geogra*cznie Górny Śląsk zajmuje obszar obejmujący region kato-wicki i opolski. Historycznie to kraina położona na terytorium Polski i Czech, której granice rozpościerają się pomiędzy: Gőrlitz - Zgorzelcem, Legnicą, Wrocławiem, Opolem, Bytomiem, Katowicami a Opavą i Krnovem w Republice Czeskiej [Szczepański, Śliz 2012 :14]. Sam region na przestrzeni ostatniego stulecia przeszedł wiele zmian politycznych. W 1922 roku Sejm Ustawodawczy II Rzeczpospolitej Polskiej nadał mu autonomię w oparciu o ustawę konstytucyjną. Zawierała ona statut organiczny województwa śląskiego. Rok 1922 wyzwolił na siedemnaście zaledwie lat małą tylko cząstkę Górnego Śląska. Autonomia Śląska, mająca moc prawną, praktyczne aż do roku 1937, uniemożliwiała pełną integrację Śląska w ówczesnej Polsce. Z przyczyn natury historycznej i strukturalnej Śląsk był bogatszy i cywiliza-cyjnie dojrzalszy od na przykład Zagłębia Dąbrowskiego, którego ówczesny rząd sanacyjny nie chciał przyłączyć do województwa katowickiego, mimo iż sytuacja po wygaśnięciu Konwencji Genewskiej pozwalała na to w pełni [Janivrek, Szewczyk 1958: 18].

Po II wojnie światowej Ustawą Konstytucyjną Krajowej Rady Narodowej zniesiono regionalną autonomię. Kluczowe były dwa powody zmiany stanu prawnego Górnego Śląska. Po pierwsze chęć powojennego

194

Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze

państwa polskiego do pozyskania społeczeństwa kosztem osłabienia państwa niemieckiego. Po drugie prężnie rozwijający się przemysł i tereny bogate w złoża naturalne. Należy pamiętać, że Górny Śląsk na początku XX wieku to obok Zagłębia Ruhry jeden z najbardziej rozwiniętych indu-strialnie regionów Europy. Niezależnie od przynależności terytorialnej regionu powstawały liczne ruchy i organizacje dążące do wyodrębnienia obszaru Górnego Śląska, czy nadania mu statusu autonomicznego, lokowa-nego początkowo w granicach Prus, a później Polski. Te postawy, dążące do wyodrębnienia, a często wyłączenia spod władzy centralnej, przetrwały po dziś dzień. Wokół nich skupiają się rzesze zwolenników, głównie w postaci rdzennych mieszkańców Górnego Śląska.

Górny Śląsk w świadomości polskiego społeczeństwa utrwalony został jako Śląsk [Janivrek, Szewczyk 1958: 6]. Tym co odróżnia Górny Śląsk od Dolnego jest odmienna struktura społeczna i historia. Dzieje tego regionu były skomplikowane. Po II wojnie światowej Polska co prawda odzy-skała cały Górny Śląsk, jednak z ogromnym bagażem różnic kulturowych, cywilizacyjnych, ekonomicznych czy społeczno-kulturalnych. W epoce Polski Ludowej podejmowano liczne próby zmierzające do homogenizacji zróżnicowanego regionu. Dopiero wejście Polski na drogę wolności i demo-kracji stworzyło atmosferę pluralizmu kulturowego, którego rezultatem jest dzisiejsze kulturowe zróżnicowanie Górnego Śląska wyraźnie stanowiące o tożsamości regionu [Szczepański 2012: 16]. Dla wielu uczonych Górny Śląsk po dziś dzień stanowi kluczowy i region, który posiada, wysoko wyspecjalizowane gałęzie przemysłu i różnorodną etnicznie ludność, która, pomimo faktu odmiennego pochodzenia, potra) się jednoczyć.

Tylko w 2011 roku w spisie powszechnym aż 809 tysięcy osób zadeklarowało narodowość śląską. Taki wynik w porównaniu ze spisem w 2002 roku to niemalże pięciokrotny wzrost poczucia przynależności do omawianej narodowości . Przyczyny tego sukcesu tkwią zarówno w nasi-lonej działalności Ruchu Autonomii Śląska, jak i w coraz większej świado-mości mieszkańców regionu, związanej z poczuciem własnej odrębności.

Triada tożsamości

Traktując wyniki spisu powszechnego przeprowadzonego w 2011 roku jako wiarygodne źródło informacji o aktualnych potrzebach i skłonno-ściach mieszkańców do działań separatystycznych należy przypomnieć skąd bierze się rosnąca popularność dla małych ojczyzn i powraca kult i zamiło-wanie do tradycji oraz kultury z ubiegłego stulecia. W tym miejscu warto odwołać się do aspektów tożsamości społecznej, teoretycznych podstaw socjologii małych struktur społecznych czy choćby socjologii miasta. Górny

CZĘŚĆ II: Obraz Śląska w badaniach empirycznych

195

Śląsk od zawsze miał swoją tożsamość, zarówno w aspekcie kulturowym, społecznym politycznym czy regionalnym. Można zaobserwować nakłada-jące się na siebie trzy rodzaje tożsamości: indywidualną, zbiorową i kultu-rową. Bokszański de)niuje tożsamość indywidualną jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań, które aktor społeczny konstruuje wokół samego siebie [Bokszański 1989:12]. Można zatem powiedzieć, że buduje on podstawy do utworzenia tożsamości zbiorowej, która oparta jest na przeżywanej i przy-swojonej tradycji, teraźniejszości i wspólnym definiowaniu przeszłości [Szczepański, Śliz 2010: 2]. Mając ugruntowane podstawy aktorów społecz-nych, tworzących określoną grupę społeczną należy rozważyć ich tożsamość kulturową, na którą składają się wszelkie treści kultury, z którymi dana zbio-rowość się identy)kuje. W przypadku Górnego Śląska wpływ na kształto-wanie kultury i tradycji miały: industrializacja, urbanizacja, kult pracy, rozwój oświaty i czytelnictwa ludowego, silna pozycja Kościoła katolickiego, ale także liczne konflikty i patologie społeczne. Studiując historię Górnego Śląska można zauważyć, że mieszkańcy tego regionu byli pod różnymi wpływami kulturowymi - z jednej strony, uderzającą falą germanizacji i Kulturkampfu, z drugiej, polskością. Mieszkańcy identy)kowali się dwoma przynależno-ściami narodowościowymi, stale podkreślając swoją wyjątkowość i unikal-ność. Takie zachowania spowodowały, że w mentalności pozostałych Polaków Górny Śląsk traktowany był jako różnorodna i unikalna części kraju, która posiada swoją własną tożsamość – tożsamość śląska. Ta tożsamość wynika ściśle z tożsamości zbiorowej i dotyczy regionu - małej ojczyzny.

W literaturze wyróżnia się dwa rodzaje regionów: naturalne i sztuczne. Te pierwsze kształtowane są przez warunki geogra)czne, etniczne, kulturowe czy społeczne. Drugie z kolei są wytworem działalności polityczno-admini-stracyjnej. Renaud Dulong dodaje, że regiony naturalne posiadają określone cechy społeczne, które tworzą wspólnoty: historyczną, kulturową, obycza-jową i językową [Sztumski, Wódz 1987: 11-12]. W przypadku Górnego Śląska można z całą pewnością mówić o regionie naturalnym, choć jego różnorod-ność kulturowa jest duża, wzajemnie się uzupełnia i tworzy swoistą kolebkę tradycji śląskich.

Wracając jednak do małych ojczyzn należy przypomnieć klasyków mikrosocjologii Ferdynanda Tönniesa i Charlesa H. Colleya. Tönnies pod koniec XIX wieku w rozprawie „Gemeinscha+ und Gesellscha+” przedstawił dwa typy grup społecznych. Pierwszym z nich była wspólnota (Gemeinscha+), a drugim stowarzyszenie (Gesellscha+) [Szacki 2004: 440]. Źródłem powsta-wania grup społecznym jest wola jednostek, bowiem to ludzie decydują czy chcą łączyć się z innymi i wchodzić we wzajemne zależności. Wola ta jest albo organiczna, albo racjonalna. To ona tak naprawdę decyduje o kształcie

196


przyszłych relacji wewnątrz wspólnoty. Zatem wszystkie grupy oparte na więzi organicznej, spontanicznej, emocjonalnej są wspólnotami. Pozostałe to stowa-rzyszenia. Typologia Tönniesa choć wpisała się w kanon de'nicji socjologicz-nych, traktuje badane grupy jako typy idealne. Trudno jednoznacznie nazwać Górny Śląsk Gemeinscha(em, choćby ze względu na liczne porozumienia między jednostkami w organizacjach zawodowych, zrzeszeniach czy związ-kach. Wspólnoty i woli organicznej można natomiast upatrywać w tożsamości kulturowej regionu i indywidualnych postawach jednostek, których decyzje często są podyktowane motywami emocjonalnymi.

Podobną klasy'kację grup przedstawił kilkadziesiąt lat później Charles Cooley. Zaproponował on podział na grupy pierwotne i wtórne [Sztompka 2005: 82]. Te pierwsze oparte są na stosunkach rodzinnych, przyjacielskich, sąsiedzkich, drugie z kolei na porozumieniach umownych między ludźmi. Różnicą pomiędzy dwoma grupami jest system stosunków społecznych, który w przypadku grup pierwotnych jest oparty na relacjach bezpośred-nich, a we wtórnych na pośrednich. Co ważne, grupy pierwotne cechuje wysoki poziom identy'kacji członków z resztą wspólnoty. Ponadto, wyróżnia je homogeniczność, która osiągana jest w różnych aspektach osobowości i sferach życia. Całkowite ujednolicenie Górnego Śląska do grupy pierwotnej nie ma najmniejszego sensu, ze względu choćby na wielkość terytorium. Wszyscy mieszkańcy nie są w stanie wchodzić w styczności i relacje osobiste, co również plasuje region jako wielką strukturę socjologiczną. Natomiast jeśli weźmiemy pod uwagę regionalny charakter Górnego Śląska i jego jeszcze mniejsze ojczyzny lokalne, np. Śląsk Cieszyński czy Śląsk Opolski – w ich strukturach można doszukiwać się grup pierwotnych, na podwalinach których zbudowano wielką strukturę.

Kult małej ojczyzny

Następstwem zmian politycznych, społecznych i administracyjnych w Polsce po 1989 roku była, między innymi, decentralizacja władzy. Polegała ona na przekazaniu pewnego stopnia władzy regionom. Głównym jej prze-jawem było utworzenie trójszczeblowego samorządu terytorialnego oraz reforma administracji czy służby zdrowia. W wyniku podjętych działań utwo-rzono w Polsce kilkanaście regionów, które swoim zasięgiem terytorialnym opierały się na historycznych granicach regionów. Można dyskutować nad tym, czy przyłączenie choćby Częstochowy do województwa śląskiego jest właściwe, nie mniej jednak podział ten ugruntował istnienie regiona-lizmu i lokalizmu w obrębie całej państwowości. Na władzach regionalnych zaczęła spoczywać większa odpowiedzialność, a samo społeczeństwo w ciągu


197

ostatniej dekady stało się bardziej świadome swoich praw i możliwości jakie dały nowe reformy. Można zauważyć pewien zwrot w relacjach międzyludz-kich. Społeczeństwo stało się bardziej tolerancyjne, otwarte na nowości, zmiany. Wykształcił się swego rodzaju trend na unikalność. Przynależność do różnych stowarzyszeń, zrzeszeń czy grup etnicznych zaczęła cieszyć się uznaniem w kręgach kulturowych, społecznych i politycznych, a społeczeń-stwo zaczęło podchodzić do kwestii różnorodności z większym zaciekawie-niem niż strachem. Ta samoświadomość własnej tożsamości, emanowanie określonymi postawami oraz otwartość na nowe doświadzenia spowodowały powrót do myślenia regionalistycznego. W relacjach człowieka z otoczeniem prym wiodą potrzeby. To one, a szczególnie potrzeba a'liacji, przynależności określają schematy naszego funkcjonowania [Turska-Kawa 2013]. Fascynacja lokalizmem, folklorem, barwną sztuką i multikulturowością, doprowadziła do wytworzenia się tożsamości regionalnej. Taką tożsamość charakteryzuje przede wszystkim: tradycja, terytorium, symbolika, względna jednorodność cech społecznych. Często tożsamość regionalna kojarzona jest z etniczno-ścią. Grupa etniczna to wyodrębniona terytorialnie zbiorowość, która jest względnie jednorodna pod kątem kulturowym, językowym, genealogicznym. Grupa etniczna oznacza pewien poziom samoświadomości o niekwestiono-wanym charakterze sposobu życia własnej społeczności, a jej formą ewolucji może być naród. Kontakt w grupie opiera się na poczuciu wspólnoty z jej członkami, wsparciu i akceptacji [Turska-Kawa 2013]. Nie bez kozery mówi się o narodowości śląskiej, skoro etnocentryzm Ślązaków jest najsilniejszy w całym kraju, a sami mieszkańcy regionu uważają się za największą grupę etniczną w Polsce. Antonina Kłoskowska w tworzeniu się tożsamości naro-dowej upatrywała ogromną rolę jedności kulturowej zbiorowości. Wracając jednak do tożsamości regionalnej można pojmować ją jako triadę tożsa-mości indywidualnej, zbiorowej i kulturowej [Szczepański, Śliz 2010: 4]. Socjolodzy opisują tożsamość regionalną w kilku podstawowych wymia-rach. Na szczególną uwagę zasługują: perspektywa psychologiczna, socjo-logiczna, geogra'czna, historyczna i ekonomiczna. Pierwsza z nich trak-tuje o więzi jednostek z regionem. Perspektywa socjologiczna kształtuje poczucie odrębności, etnocentryzm, świadomość podziału na „my” i „oni”. Odwołuje się właśnie do pojęcia małych ojczyzn, patriotyzmu lokalnego i ściśle wiąże się z perspektywą geogra'czną, która przypisuje jednostkom miejsca i terytorium na ziemi. Socjolodzy ujmują tę perspektywę w katego-riach przestrzeni do życia. Mogą stanowić ją domy wielorodzinne oraz bloki mieszkaniowe. Rozróżnienie to ma kluczowy wpływ na dalszą socjalizację jednostek w rodzinie, bowiem wytwarza niewidzialną więź pomiędzy ziemią zamieszkiwaną a domownikami. Własne, wyodrębnione od pozostałych

198


Heimaty1 mają w sobie tzw. genius loci [Tamże: 4], czyli ducha miejsca. Oprócz mieszkań i domów, duch miejsca może być kojarzony z: otaczającą przyrodą, pobliskimi zabytkami czy infrastrukturą przemysłową. Może on stanowić o przynależności jednostki do danego regionu. W przypadku Górnego Śląska na trwałe wpisał się obraz wielorodzinnych budynków, zwanych familokami, krajobrazu postindustrialnego, górniczych hałd, wyro-bisk, osadników. Pomimo, że dla wielu ludzi przywołują one negatywne wspomnienia, związane ze zdegradowanym przez człowieka środowiskiem i obrazem patologii społecznych, dla rdzennych mieszkańców regionu to jedyny, właściwy i rzeczywisty fragment ich historii, wokół którego zbudo-wali swoją tożsamość. Oprócz perspektywy geogra(cznej równie ważną rolę odgrywa aspekt historyczny. Składają się na niego: wydarzenia polityczne, postaci, wybitne jednostki i kluczowe fakty mające znaczenie dla rozwoju regionu. Są one ściśle związane z perspektywą ekonomiczną, a co za tym idzie, z przeobrażeniami gospodarczymi i przemysłowymi w obrębie regionu.

Na tożsamość Górnego Śląska składają się zatem jego historia, gospo-darka, położenie geograficzne, identyfikacja mieszkańców z regionem. Głównym źródłem tożsamości kulturowej w XIX i XX wieku był kult pracy i wszelkie przejawy organizacji z tym związane. Formalne organizacje i związki zawodowe górników, a także specy(ka elit politycznych sprawujących władzę wyróżniały ten region spośród innych. Wielu rdzennych Ślązaków do etosu pracy dorzuca jeszcze dwa wyznaczniki tożsamości kulturowej, mianowicie rodzinność i ludowe chrześcijaństwo. Wspólnoty zebrane wokół tych wartości przetrwały do dziś. Pomimo zmian infrastrukturalnych i transformacji prze-mysłu nadal przekazywane są tradycje pracy z pokolenia na pokolenie, a coraz więcej młodych ludzi wraca na kopalnię, które stały się korzystną alternatywą dla mężczyzn bez względu na posiadane wykształcenie2. Można zaobser-wować, że proces budowy relacji między jednostką a zamieszkiwanym tery-torium w przypadku Górnego Śląska odradza się na nowo. Powrót do małych ojczyzn, trzymanie się ścisłego harmonogramu dnia, w którym kluczową rolę odgrywa praca i rodzina oraz kult tradycji to jeden ze scenariuszy, jaki rysuje się obecnie w tym regionie.

1 Heimaty to częściowo wyimaginowane, częściowo realne krainy skupione na więzi organicznej, grupie pierwotnej, nawiązujące do przeżyć jednostek w okresie socjalizacji. Wspomnienia o własnych Heimatach odciskają piętno w okresie późniejszego wychowania jednostek, budowy ich tożsamości kulturowych czy zbiorowych.

2 Pod koniec 2012 roku o pracę na jedno miejsce w kopalni ubiegało się 10 osób. Nie byli to tylko absolwenci szkół górniczych, ale często osoby po studiach humanistycznych, które miały trudności w znalezieniu zatrudnienia. Kopalnie na Górnym Śląsku przyjmują rocznie do 1000 absolwentów szkół górniczych. Dla adeptów branży górniczej istotna jest przede wszystkim stabilność (nansowa, której nie mogą osiągnąć pracując w innych zawodach [źródło:rmf24.pl].


199

Integracja i dezintegracja społeczna

Etymologia słowa integracja wskazuje na pewną zwartość, zgodność, harmonię. Ostatnim procesem integracyjnym w kraju, który niósł za sobą konsekwencje zarówno polityczne, społeczne i gospodarcze było włączenie Polski do Unii Europejskiej. Po II wojnie światowej natomiast zintegro-wano tzw. ziemie odzyskane w tym również część obecnego Górnego Śląska i wcielono do Polski. Przez lata trwały liczne protesty ze strony ludności narodowości niemieckiej zamieszkującej przyłączone obszary, jednakowoż Polacy z Górnego Śląska mogli cieszyć się z powrotu do kraju.

W ujęciu socjologicznym integracja oznacza jednoczenie się procesów i części składowych w jedną całość [Turowski 2001: 129]. Socjolodzy do tematu integracji podchodzili dwojako. Z jednej strony ewolucjoniści, jak np. Herbert Spencer twierdzili, że przemiany życia społecznego od społe-czeństw przedpiśmiennych przez agrarne do industrialnych nawiązują do procesu zmierzającego do integracji wszystkich komponentów i osiągania coraz to wyższego, zhierarchizowanego poziomu społecznego (od dezinte-gracji do integracji). Dla Karola Marksa integracją było przegrupowanie się klas robotniczych w „klasy w sobie” i „klasy dla siebie”. Współczesna socjo-logia zajmując się tematyką integracji upatruje w niej proces zakresowy. Objaśnia go następującymi po sobie zmianami prowadzącymi do scalenia się elementów składowych w określoną całość w danej dziedzinie życia społecznego. Poziom pełnej integracji osiągany jest wówczas, gdy poszcze-gólne sfery danego społeczeństwa znajdują się na tym samym poziomie i są wzajemnie skorelowane. Podążając za tą de(nicją, trudno przyznać, że inte-gracja Górnego Śląska po wojnie była procesem w pełni zakończonym. Brak świadomości całego społeczeństwa oraz gotowości do zmian spowo-dował, że procesy integracyjne nie przebiegały bez szwanku.

Niemiecko-amerykański socjolog Werner Landecker [1951: 332-340] usystematyzował zagadnienia integracji i dezintegracji społecznej. Podzielił on integrację według czterech typów. Pierwszym była integracja kultu-ralna, oznaczająca nic innego, jak zgodność występowania wzorców kultu-rowych w obrębie danego społeczeństwa. Drugim typem była integracja normatywna, która wyznaczała stopień zgodności z normami i warto-ściami charakterystycznymi dla wybranej zbiorowości. Kolejnym typem była integracja komunikacyjna. Choć dotyczyła ona głównie intensywności stosunków społecznych w obrębie danej społeczności i zdolności komuni-kacyjnych jej członków, można tutaj dodać, że opierała się na więzach języ-kowych, które tę komunikację umożliwiały. Wspólny dialekt spajał bowiem ludność w obrębie danej zbiorowości i wyraźnie odróżniał ją od innych. Ostatnim typem była integracja funkcjonalna, którą Landecker sprowadził

200


do organizacji pracy, wymiany dóbr, usług i obowiązków wynikających z podziału ról w zakładzie pracy.

Na pytanie o to, jak skutecznie dążyć do integracji normatywnej, socjolodzy wskazują cztery typowe działania, które podejmują grupy, aby osiągnąć pożądany stan. Pierwszym z nich jest interioryzacja, trakto-wana jako indoktrynacja norm, wartości uznawanych przez resztę grupy, do momentu całkowitej ich absorpcji przez jednostki z zewnątrz. W skrócie można określić ten proces jako wpajanie własnych przekonań. Kolejnym krokiem jest symbolizacja wartości i norm grupowych [Turowski 2011: 138]. Po nim następuje implementacja nabytych zachowań w codziennym życiu. Aby zapewnić ład społeczny niezbędna jest kontrola społeczna, czyli proces poddawania ocenie określonych zachowań i stosowania systemu nagród i kar. Ten opis wskazuje na ogrom prac i trud jaki należy włożyć w proces integracji normatywnej. Tak naprawdę jej pełne osiągnięcie jest niemożliwe, dlatego wspomaga się ją metodami integracji funkcjonalnej.

W przypadku integracji funkcjonalnej grupy kluczową metodą jest podział kompetencji, nadanie i określenie uprawnień do podejmo-wania decyzji, przeciwdziałanie autonomizacji instytucji oraz depersona-lizacja i obiektywizacja czynności. Metody te pozwalają poszerzyć inte-grację normatywną, której realizacja najpełniej zapewnia grupie społecznej skuteczność i efektywność funkcjonowania.

Obecny kształt województwa śląskiego to również tereny znajdujące się na północ od Częstochowy, Zagłębie Dąbrowskie, Podbeskidzie. Centrum województwa i tereny na zachód w kierunku Śląska Opolskiego są zdomino-wane tradycjami górnośląskimi, odróżniają się dialektem i obrzędami kultu-rowymi. Nie można jednoznacznie stwierdzić, że region jest podzielony, bo ciężko utworzyć osobne województwa na tak niewielkim geogra(cznie terenie, nie mniej jednak od czasu do czasu zaobserwować można procesy dezinte-gracji w obrębie tego regionu. Dezintegracja ta w głównej mierze objawia się w podkreślaniu wagi małych ojczyzn, czy to Zagłębia Dąbrowskiego czy innych społeczności lokalnych. Podstawowym jednak czynnikiem dezinte-grującym grupę jest brak odpowiedniej komunikacji między jej podmiotami. Postępujący brak komunikacji prowadzi do izolacji społecznej (często są to grupy ludności wyizolowane z życia wielkomiejskiego). Przyczyn dezintegracji można upatrywać także w procesie ruchliwości społecznej. Im większa ruchli-wość3 tym większy stopień dezintegracji.

3 Mowa tu o ruchliwości horyzontalnej, nie wertykalnej.


201

Autonomia czy zależność?

Przemiany po 1989 roku spowodowały nie tylko gwałtowne przej-ście do gospodarki rynkowej, z czym łączyła się zmiana ekonomicznej roli regionu w krajowej gospodarce, lecz także powszechną demokratyzację życia społecznego, która wyzwoliła wiele inicjatyw regionalnych i lokalnych w postaci licznych strategii, projektów i scenariuszy restrukturyzacyjnych województwa śląskiego [Szajnowska-Wysocka 1999: 6].

O integrację wewnątrz regionu mogą dbać wszelkiego rodzaju stowa-rzyszenia, zrzeszenia czy ruchy wyzwoleńcze. Zgodnie z Konstytucją RP obywatele Polski mają prawo do skupiania się wokół organizacji społecz-nych, dobrowolnych fundacji czy związków. Wraz z postępującą demokraty-zacją rośnie liczba podmiotów pozarządowych, których zadaniem jest reali-zacja celów określonej grupy społecznej. Na Górnym Śląsku w 1990 roku powstał Ruch Autonomii Śląska, którego głównym celem jest przywró-cenie autonomii tego regionu na zasadach podobnych do obowiązujących w II Rzeczypospolitej. Wcześniej jednak powstało kilka innych organi-zacji, którym przyświecał podobny cel. Pierwszą z nich było Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców (TSKN), kolejno Związek Górnośląski i Niemiecka Wspólnota Robocza „Pojednanie i Przyszłość”. RAŚ jako jedyny postuluje autonomię administracyjną i gospodarczą dla regionu. Jej kształt zmienia się wraz z rozwojem samego Ruchu [Sekuła 2009: 161]. Dla dzia-łaczy Ruchu Śląsk to historyczny obszar dolno- i górnośląski. Co ważne Ślązakiem może być każdy, kto uważa się za Ślązaka i spełnia jedno z trzech kryteriów: urodził się, mieszka lub jest potomkiem Ślązaków. Główny trzon RAŚ to Młodzież Górnośląska, ale wśród działaczy są także przedsiębiorcy, uczniowie, studenci, robotnicy. Nie można jednoznacznie powiedzieć, że Ruch ma zapędy separatystyczne, bowiem nie domaga się odłączenia Śląska od Polski, ale uznania względnej autonomii politycznej. Na uwagę zasługuje również fakt, że nie opowiada się za żadnym z kluczowych ugru-powań partyjnych na polskiej scenie politycznej.

Głównymi celami przyświecającymi Ruchowi Autonomii Śląska są: rozbudzenie i ugruntowanie tożsamości narodowej bądź regionalnej wśród mieszkańców Śląska, promocja kultury oraz sztuki śląskiej, propagowanie wiedzy na temat regionu, utrzymywanie kontaktów ze wszystkimi Ślązakami niezależnie od miejsca ich zamieszkania, uzyskanie pełnej autonomii poli-tycznej, gospodarczej i kulturowej. Wizja Śląska jako całości pod względem terytorialnym, prezentowana przez Ruch Autonomii Śląska, obejmuje obszar Górnego Śląska z Opolem, ale bez Zagłębia i bez czeskiej części Śląska. To z kolei jest trudne do osiągnięcia ze względu choćby na niską świado-mość odrębności kulturowej Opolszczyzny. Ponadto w opinii większości

202


Polaków Zagłębie jest subregionem praktycznie nieznanym, często mylnie utożsamianym ze śląskością.

Obecnie Górny Śląsk to region, który przeszedł transformację zarówno pod względem terytorialnym, jak i industrialnym. Z regionu, w którym domi-nował przemysł ciężki i wydobywczy stał się atrakcyjnym obszarem inwesty-cyjnym, dbającym o nowoczesne technologie. Na przestrzeni ostatnich dekad zmieniła się też mentalność Górnoślązaków, którzy bardziej świadomie kulty-wują swoją tradycję, dbają o tożsamość kulturową, ale jednocześnie podatni są na liczne zmiany społeczne. Czym zatem byłaby Polska bez Górnego Śląska? Badania przeprowadzone przez naukowców z Uniwersytetu Śląskiego dowodzą, że Górny Śląsk jest traktowany jako integralna część Polski.

Z poniższego wykresu wynika, że zarówno kobiety, jak i mężczyźni postrzegają Górny Śląsk jako integralną część Polski, co znalazło swój wyraz w odpowiedziach ponad 75% ankietowanych. Przyczyny takiego stanu rzeczy związane są, po pierwsze, z procesem wcielania ziem odzyskanych po II wojnie światowej, po drugie, z dużym potencjałem: turystycznym, krajo-brazowym, historycznym czy naukowym, wreszcie, po trzecie, z korzyściami płynącymi dla polskiej gospodarki.

Natomiast jedynie prawie 10% respondentów uważa, że Górny Śląsk nie stanowi integralnej części kraju. Na odpowiedzi respondentów wpływ mogą mieć uwarunkowania wewnętrzne np. znajomość szeroko pojętej kultury górnośląskiej, której główną wartością jest rodzina, popularność śląskich aktorów, polityków, wybitnych naukowców lub choćby śląska kuchnia.

Tabela 1. Górny Śląsk jest integralną częścią Polski - procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem struktury płci.

Zdecydo-wanie tak

Raczej tak

Nie mam zdania

Raczej nie

Zdecydo-wanie nie

Razem

KobietaIlość 257 175 88 18 15 553

procent 46,5 31,6 15,9 3,3 2,7 100,0

MężczyznaIlość 288 137 58 26 26 535

procent 53,8 25,6 10,8 4,9 4,9 100,0


203

Wykres 1. Procentowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem struktury płci.

Analizę odpowiedzi na powyższe pytanie można przeprowadzić również pod kątem struktury wiekowej. Respondentów podzielono na grupy: 18-24 lat, 25-34 lat, 35-44 lat, 45-54 lat, 55-64 lat i powyżej 65 roku życia. Ponad połowa osób w przedziale wiekowym 35-44 oraz 45-54 lat odpowiedziała, że Górny Śląsk stanowi integralną część Polski. Są to respondenci urodzeni w okresie Polski Ludowej, kiedy Górny Śląsk był tak naprawdę uważany za przemysłową stolicę kraju. Takiej sytuacji sprzyjała ogólnonarodowa polityka socjalizmu i kultu pracy górniczej. Respondenci w tym przedziale wiekowym to osoby, które przeżyły najdotkliwiej zmiany ustrojowe kraju, bo przyszło im żyć w dwóch różnych od siebie systemach politycznych. W tym przedziale wiekowym niewiele osób opowiedziało się negatywnie o integralności Górnego Śląska. Najmniejszy odsetek jednak tych odpowiedzi otrzymano w grupie 65 i więcej.

Tabela 2. Górny Śląsk jest integralną częścią Polski - procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem struktury wieku.

Zdecydo-wanie tak

Raczej tak

Nie mam zdania

Raczej nie

Zdecydo-wanie nie

Razem

18-24 lataIlość 62 37 22 5 4 130

procent 47,7 28,5 16,9 3,8 3,1 100,0

25-34 lataIlość 99 51 42 6 11 209

procent 47,4 24,4 20,1 2,9 5,3 100,0

35-44 lataIlość 89 48 21 5 8 171

procent 52,0 28,1 12,3 2,9 4,7 100,0

45-54 lataIlość 112 55 17 7 7 198

procent 56,6 27,8 8,6 3,5 3,5 100,0

204


Zdecydo-wanie tak

Raczej tak

Nie mam zdania

Raczej nie

Zdecydo-wanie nie

Razem

55-64 lataIlość 88 56 22 14 7 187

procent 47,1 29,9 11,8 7,5 3,7 100,0Powyżej 65

latIlość 95 65 22 7 4 193

procent 49,2 33,7 11,4 3,6 2,1 100,0

Wykres 2. Procentowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem

struktury wieku.

Analizując najmłodszą grupę wiekową również przeważającą więk-szość stanowią odpowiedzi pozytywne. Najwięcej z kolei niezdecydowanych respondentów znalazło się w grupie wiekowej 25-34 lata. Ta sytuacja może wynikać z braku zainteresowania tematyką lub innymi obowiązkami np. związanymi z pracą zawodową. Respondenci w tym przedziale wiekowym są bowiem najaktywniejsi na rynku pracy.

Tabela 3. Górny Śląsk jest integralną częścią Polski - procentowy

i ilościowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem struktury

regionalizacji.

Zdecydo-wanie tak

Raczej tak

Nie mam zdania

Raczej nie

Zdecydo-wanie nie

Razem

ilość

pro

cent

ilość

pro

cent

ilość

pro

cent

ilość

Pro

cent

ilość

pro

cent

ilość

pro

cent

ŚląskiIlość 115 72 33 16 12 248

procent 46,4 29,0 13,3 6,5 4,8 100,0

ZachodniIlość 110 45 13 3 2 173

procent 63,6 26,0 7,5 1,7 1,2 100,0


205

Zdecydo-wanie tak

Raczej tak

Nie mam zdania

Raczej nie

Zdecydo-wanie nie

Razem

ilość

pro

cent

ilość

pro

cent

ilość

pro

cent

ilość

Pro

cent

ilość

pro

cent

ilość

pro

cent

CentralnyIlość 193 117 50 9 13 382

procent 50,5 30,6 13,1 2,4 3,4 100,0

WschodniIlość 127 78 50 16 14 285

procent 44,6 27,4 17,5 5,6 4,9 100,0

Wykres 3. Procentowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem

struktury regionalizacji.

Z kolei analizując odpowiedzi z uwzględnieniem struktury regionali-zacji podzielono respondentów na cztery regiony: śląski, zachodni, centralny i wschodni. Najmniejszy odsetek odpowiedzi „zdecydowanie tak” dowodzą-cych o integralności Górnego Śląska z Polską cechował respondentów właśnie z regionu śląskiego. Blisko 12% opinii z tego regionu zaprzeczyło jakoby Górny Śląsk był integralną częścią Polski. Pomimo przeważających odpowiedzi pozytywnych ogromne znaczenie ma narastający odsetek odpowiedzi zwią-zanych z autonomią tego regionu. To dowodzi, że nastroje separatystyczne są wciąż żywe wśród tamtejszej społeczności. Tylko w samym regionie śląskim najwięcej respondentów opowiedziało się negatywnie za integracją Górnego Śląska z Polską. Natomiast region zachodni w blisko 64% traktuje Górny Śląsk jako integralną część Polski. Region ten charakteryzuje najmniejszy odsetek osób nie mających zdania lub opowiadających się po jego negatywnej stronie. Z czego wynika tak duże poparcie w tym regionie? Polska zachodnia zawsze była otwarta na unikalność kulturową i zmiany społeczne. Są to również

206


ziemie przyłączone po II wojnie światowej, które pozostawały przez długie lata pod wpływem kultury niemieckiej, nie mniej jednak swoją własną integrację z Polską mogły przejawiać w opowiedzeniu się za integralnością Górnego Śląska. Na uwagę zasługują również wyniki w regionie wschodnim gdzie blisko 20% respondentów nie ma zdania na ten temat, a niespełna 45% uważa Górny Śląsk za integralną część Polski. Ponad 80% mieszkańców centralnej Polski traktuje Górny Śląska jako integralną część kraju.

Tabela 4. Górny Śląsk jest integralną częścią Polski - procentowy i ilościowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem struktury miejsca zamieszkania.

Zdecydo-wanie tak

Raczej tak

Nie mam zdania

Raczej nie

Zdecydo-wanie nie

Razem

wieśIlość 197 137 74 14 16 438

procent 45,0 31,3 16,9 3,2 3,7 100,0miasto do 20 tysięcy

mieszkańców

Ilość 41 33 16 6 5 101

procent 40,6 32,7 15,8 5,9 5,0 100,0

miasto 20-100 tysięcy

mieszkańców

Ilość 55 42 21 9 7 134

procent 41,0 31,3 15,7 6,7 5,2 100,0

miasto 100-200 tysięcy

mieszkańców

Ilość 56 28 12 5 7 108

procent 51,9 25,9 11,1 4,6 6,5 100,0

miasto powyżej

200 tysięcy mieszkańców

Ilość 196 72 23 10 6 307

procent 63,8 23,5 7,5 3,3 2,0 100,0

Wykres 4. Procentowy rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem struktury miejsca zamieszkania.


207

Rozkład odpowiedzi z uwzględnieniem struktury miejsca zamiesz-kania oparto na podziale na: wieś, miasto do 20 tysięcy mieszkańców, miasto 20-100 tysięcy mieszkańców, miasto 100-200 tysięcy mieszkańców i powyżej 200 tysięcy mieszkańców. Największą świadomość o integralności Górnego Śląska z Polską mają respondenci zamieszkujący obszary wielko-miejskie, czyli miasta powyżej 200 tysięcy mieszkańców. Wynika to, przede wszystkim, z wyższego poziomu edukacji, szerokiego dostępu do kultury, sztuki oraz intensywności relacji z regionem Górnego Śląska. Najwięcej niezdecydowanych respondentów mieszka natomiast na wsi oraz w miastach do 100 tysięcy mieszkańców. Interesujące wyniki otrzymano w miastach 100-200-tysięcznych, w których największy odsetek (6,5%) respondentów odpowiedział, że nie traktuje Górnego Śląska jako integralnej części Polski.

Zakończenie

Zdecydowana większość respondentów potwierdza przynależ-ność Górnego Śląski do Polski i wypowiada się o niej w sposób pozy-tywny. Dla Ślązaków to potwierdzenie ich potęgi, siły i wkładu w rozwój gospodarczy i kulturalny kraju, szczególnie w czasie Polski Ludowej. Od kilku lat można zaobserwować pewne zmiany w strukturze społecznej Górnego Śląska. Choć procesy transformacyjne doprowadziły do upadku i zamknięcia wielu zakładów górniczych, a co za tym idzie do urynkowienia regionalnej gospodarki, w ostatnim czasie wzrosło znaczenie dawnej klasy robotniczej. Dziś stanowią ją młodzi absolwenci szkół wyższych, dla których praca w kopalni oznacza względna stabilność rodzinną i możliwość rozwoju zawodowego. Trudno posądzać o negatywne działania organizacje głoszące postulaty na rzecz autonomii Górnego Śląska. Wydaje się, że to właśnie dzięki nim świadomość samych Ślązaków o swoim dorobku dziejowym stale wzrasta. Rośnie także fascynacja wytworami kultury, sztuki czy tury-styki w oczach wielu Polaków odwiedzających ten region. Współczesna tożsamość Górnego Śląska, choć heterogeniczna i wielokulturowa, odwo-łuje się do tradycji historycznych, kulturowych i gospodarczych regionu. Postindustrialny krajobraz infrastruktury kluczowych metropolii w regionie w ciągu ostatniej dekady przekształcił się w nowoczesne obiekty architekto-niczne. Zmieniło się także podejście do gospodarki, która z przemysłu cięż-kiego przez usługi transferuje nowoczesne technologie do Europy Zachodniej i na cały świat. Dynamiczny postęp techniczny nie ukrywa tego co najcen-niejsze, mianowicie krajobrazów, zabytków i symboli Górnego Śląska.

208


Bibliogra�a

Bokszański Zbigniew (1989), Tożsamość – interakcja – grupa. Tożsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Janivrek Włodzimierz, Szewczyk Wilhelm (1958), O Śląsku i Ślązakach, Katowice: Wydawnictwo Śląsk.

Landecker W.S., (1951) Types of Integrations and Their Measurement, American Journal of Sociology 56(1950-1951).

Sekuła Elżbieta Anna (2009), Po co Ślązakom potrzebny jest naród? Niebezpieczne związki między autonomią i nacjonalizmem, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.

Szacki Jerzy (2004), Historia myśli socjologicznej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Szajnowska-Wysocka Alicja (1999), Studium wiedzy o regionie śląskim, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Sztompka Piotr (2005), Socjologia, Kraków: Wydawnictwo Znak.Szczepański Marek S., Śliz Anna (2010), Dylematy regionalnej tożsa-

mości. Przypadek Górnego Śląska, Katowice – Opole: Regionalne Obserwatorium Kultury.

Szczepański Marek S., Śliz Anna (2012), My, Ślązacy, Academia, Magazyn PAN, nr 4 (32)/2012.

Sztumski Janusz, Wódz Jacek (1987), Społeczności lokalne regionu Górnego Śląska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

Turowski Jan (2001), Socjologia. Małe struktury społeczne, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Turska-Kawa Agnieszka (2013), Tożsamość miejsca w strategiach polskich organizacji regionalnych, „Roczniki Nauk Społecznych”, t.41, nr 1.

g•€ Ś„…† p‘„† - s3-eu-west-1.amazonaws.com · próbę odpowiedzi na pytanie czy...

Documents