MU'CEM

beranl bu eserinde 2000 kadar hocasının adını sıralamış ve onların 12.000 rivayeti­ne yer vermiştir (Mahmud et-Tahhan'ın neşrinde 9485, Tarık b. ivazullah neşrin­de 9489 hadis mevcuttur). Kendilerinden az hadis rivayet ettiği hocalarından birkaç rivayet. çok hadis rivayet ettiklerinden el­liden fazla hadis zikrettiği olmuştur. Eser­de senedinin bir yerinde ravi sayısı teke düşen rivayetlere (ferd ve garlb hadisler) daha fazla yer verildiği için kitap Darekut­nl'nin el-Efrad'ına benzetilmiştir. el-Mu'­cemü'l-evsa(ta sahihten münkere ka­dar her türlü rivayete yer verilmiş olup bunların bir kısmı el-Mu'cemü'l-kebir'­de de bulunmaktadır (nşr. Mahmud b. Ahmedet-Tahhan, I-Xl , Riyad 1405-1416/

1985-1995; nşr. Tarık b. ivazullah b. Mu­hammed, Abdülmuhsin b. İbrahim el-Hü­seynl, Kahire 1416/ 1995). Heysemi,Mec­ma'u'l-baJ:ıreyn ii zeva'idi'l-Mu'cemeyn adlı eserinde el-Mu'cemü'l-evsat ile el­Mu'cemü 'ş-şagir'de yer aldığı halde Kü­tüb-i Sitte'de bulunmayan rivayetleri tesbit etmiştir. 3. el-Mu'cemü'ş-şagir. Eserde Taberanl'nin kendilerinden hadis rivayet ettiği 1161 hocasının adı alfabe­tik olarak sıralanmış ve bunların birer. bazan da ikişer hadisi senedieriyle birlik­te yazılmıştır. Ayrıca müellifin hocaların­dan nerede ve ne zaman hadis dinlediği­ne, bazı hadislerin sıhhatine dair açıkla­malara, raviler hakkında bilgilere. rivayet şekline ve yolculukyaptığı yerlere dair ay­rıntılara yer verilmiştir. el-Mu'cemü'ş­şagir'in birçok baskısı bulunmaktadır (1-11, Kahire 1968, 1983; Beyrut 1403/ 1983,

1406/1986, 1995; nşr. Abdurrahman Mu­hammed Osman, 1-11 , Medine 1388/ 1968; Mekke 1992). Muhammed Şektır Mahmud el-Hac Emir, er-Ravzü'd-dani ile'l-Mu'­cemi'ş-şagir li't-Taberani adlı çalışma­sında eseri çeşitli nüshalarını karşılaştırıp rivayetlerin sıhhat derecesini belirterek yeniden neşretmiştir ( Beyrut 1405/1985).

Seyyid Talib Hüseyin el-Mu'cemü'ş-şa­gir'in tahkik ve tahrlcini doktora tezi ( Ba­havelpurislamiyye Üniversitesi), Salih Sa­Id Muhammed Zehranl de eserin bir kıs­mının tahkik ve tahrlcini yüksek lisans tezi ( 1407/1987, Camiatü ümmi 'l-kura külliy­yetü' ş-şeria ve' d-d irasat i· 1- is lam i yy e) ola­rak gerçekleştirmiştir. ismail Mutlu kita­bı Türkçe'ye çevirmiştir (Mu 'cemü 's-sagir TercümeveŞerh , 1-11, istanbul 1996). 4. Mu'cemü'ş-şüyul_ı. Ebfı Ya'la el-Mevsıll bu eserinde 33S hocasının adından son­ra onlardan rivayet ettiği bir, nadiren iki veya üç hadisi zikreder ( nşr. Hüseyin Se­ilm E sed, Beyrut 141 0/1989). s. Kitabü'l-

346

Mu'cem. Ebfı Said ibnü'l-A'rabl. kendile­rinden hadis dinlediği 336 hocasının kün­yelerini sıraladığı eserinde her birinden rivayet ettiği hadis veya hikayelere ya­hut şiiriere yer vermiştir. 246S hadis ih­tiva eden kitabın ilk yarısını Ahmed b. Mlrin Seyyad el-Belfışl tahkik ederek ya­yımlamıştır (i-VI, Riyad 1412/1 992) . 6. Ki­tabü'l-Mu'cem ii esami şüyul_ıi Ebi Bekr el-İsma'ili. Müellif eserinde adla­rını sıraladığı 41 O hacasından bir veya bir­kaç hadis zikretmiştir. Beş hacasından hadis rivayet etmemiş. elli altı hacası hakkında cerh ve ta'dlle yer vermiş. ho­calarının bir kısmından nerede hadis din­lediğini de belirtmiştir (nşr. Ziyad Mu­hammed Man sur, 1-11, Medine I 41 0/ 1990;

ayrıca bk. DİA, XXIII, 127). 1.Mu'cemü'ş­şüyul_ı (Mu'cemü İbni'l-Mul).ri). ibnü'l­Mukrl el-isfahanl bu eserinde 874 hoca­sına ve her birinden dinlediği bir veya da­ha fazla hadise yer vermiştir. Hadisleri hocalarından nerede dinlediğini yazdığı gibi bir kısmının güvenilirliği hususunda açıklamada da bulunmuştur. Muhammed b. Salih el-Fellah eser üzerine üç ciltlik bir doktora tezi hazırlamıştır ( 1425, el-Cami­atü'l-islamiyye kı sm ü' d-di rasati'l- is lam iy­ye JMedineJ). 8. Mu'cemü'ş-şüy(il_ı (Mu'­cemü İbn Cümey'). Eserde müellif ken­dilerinden rivayette bulunduğu 387 ho­casının birer hadisini zikretmiştir. 9. el­Mu'cem fi'l-J:ıadi§. Abdülhalil5. b. Esed b. Sabit' e ait olan eserin bir nüshası Köp­rülü Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (Fazı i Ah­med Paşa , nr. 390) . 10. Mu'cemü'ş-şüyul_ı ( el-Mu'cemü 'l-kebir). Zehebl'nin 1 040 ho­cas ı hakkında bilgi verdiği hacimli bir ça­lışma olup iki cilt halinde yayımianmış (n ş r. M. Hablb el-Hile, Taif 1408/1988),

eseri Ruhiyye Abdurrahman es-Süyufı de Mu'cemü şüyul_ıi'~-Zehebi adıyla neş­retmiştir (Beyrut 141 0/1990). Zehebl'nin el-Mu'cemü'l-mul_ıtaş bi'l-muJ:ıaddi§in

adıyla kaleme alıp 394 hacası hakkında bilgi verdiği eserini (nşr. M. Hablb el-Hile, Ta if ı 408/1988) bu çalışmasından ihtisar ettiği anlaşılmaktadır. Rfıhiyye Abdurrah­man bu eseri de Mu'cemü muJ:ıaddi­§i'~-Zehebi adıyla yayımiarnıştır ( Beyrut 1413/ 1 993). 11. el-Mecma'u'l-mü'esses li'l-mu'cemi'l-müfehres. ibn Hacer el­Askalanl hacimli eserinde 730 hocasının hayatı, eserleri ve rivayet ettikleri kitap­lar hakkında geniş bilgi vermektedir. Mü­ellif bazı hocalarının hocaları hakkında da kitaplar yazmıştır (DİA, XIX, 525). 12. Mu'cemü'ş-şüyul_ı. Necmeddin ibn Fehd bu eserinde 447'si erkek. altmış yedisi kadın olmak üzere S 14 hacası hakkında

bilgi vermektedir (nşr. Muhammed ez-Za­hl, Riyad ı 982)

BiBLiYOGRAFYA :

Taberanl. el-Mu 'cemü 'l·kebfr(n ş r. Harndi Ab­dülmedd es-Selef\), Beyrut , ts. (Daru ihyai't-tü­rasi 'I-Arabl), neşredenin girişi , I, 5 ·26; a.mlf .. el­Mu'cemü'l-evsat (nşr. Ma h müd et -Tahhan), Ri­yad 1405/1985, neşredenin girişi,!, 5-7; Keş­fü'?·?Unün, ll, 1735-1737; Sıdd1k Hasan Han, el­ljıtıa fi ?ikri 'ş-şıf:ta/:ıi 's-sitte, Beyrut 1405/1985, s. 68; Abdülhay ei-Kettanl, Fihrisü 'l-fehfıris,

Fas 1346, ll, 41-42; M. Zubayr Sıddlql, Hadith Literature, Calcutta 196ı , s . 120-ı21; Şakir Mahmüd Abdülmün'im. İbn ljacer el-'Askali'ini, Bağdad 1978, I, 465-499; a.mlf .. "Dirilse fi ra­va'i'i'l-me'acim" , el-Mü'erritıu 'l-'Arabl, XV / 40, Bağdad ı 989, s . ı 58- ı 70; Ali Yardım, Hadis, iz­mir 1984, II, 69-72; Kettan1, er-Risaletü 'l·müs­tetrafe (Özbek) , s. 13-ı4, 28ı-289 ; İzmirli is­mail Hakkı . Hadis Tarihi (n ş r. ibrahim Hatiboğ­

lu), istanbul 2001, s. 255; İsmail L. Çakan. Ha­dis Edebiyatı, istanbul 2003, s. 65-69; M. Ali en-Neccar. "el-Me'acim", ME, XXV/ 2 (1954), s . ı 69- ı 72; Abdülkadir Palabıyık, "Taberanl ve el­Mu'cemü's-saglr Adlı Eseri", DÜİFD, XIII-XIV (2001), s. 191-203; M. Yaşar Kandemir, "Fehre­se ", DİA, XII, 297-298; a.mlf., "Heyseml", a .e., XVII, 292-293; a.mlf .. "İbn Hacer el-Askalanl", a .e., XIX, 525; Emin Aşıkkutıu , "İsmaill" , a.e., XXIII , ı27. !il İBRAHiM HATİBOGLU

MU'CEMÜ'l-MATBÜATİ'l­ARABİYYE ve'l-MUARREBE ( 4!jı.ıı.Jf, a:;ırıı ..:..~~' ~)

Yusuf İlyan Serkis'in (ö. 1932)

Arapça olan ve Arapça'ya başka dillerden çevrilen

matbu eserlerle yazariarına dair eseri (bk. SERKİS, Yusuf İlyan).

L _j

1 MU'CEMÜ MEKA YISİ'l-LUGA 1

( J.illf ~lQ.o ~)

İbn Faris (ö. 395/1004)

tarafından hazırlanan

L Arapça etimotojik sözlük.

_j

Arapça kelimelerin kendilerinden türe­diği köklerin ve bunların temel anlamla­rının bulunduğu olgusu ile (usul-mekayls) aynı kökten türeyen kelimeler arasında anlam ilişkisinin mevcut olduğu gerçeğin­den hareket eden ibn Faris sözlüğünde iki nazariyeyi ispat etmeye çalışmıştır. Bun­lardan birincisi, üçlü köklerde "mikyas" (asıl) adını verdiği ve kendilerinden fer'l kelimelerin türediği temel anlamların ve dolayısıyla temel kelimelerin bulunduğu, ikincisi. üçten fazla harften oluşan kökle­rin çoğunlukla terkiplerden veya birkaç kelimeden kısaltılarak elde edilmiş yapay

kelimeler (menhO t l olduğudur. Mesela "~" (tıknaz) kelimesinin "y.> .i-! " kelime­lerinden," ~"( ku ru ça mur; demir kırın­t ı s ı) kelimesinin "....Ali~ ~"den ihtisar edilmesi gibi (Hilmi Halil , s. 491 ). Böylece müellif, "mekayls" sözüyle bazı dilcilerin " el-iştikaku ' l-keblr" dedikleri , her kökle il­gili kelimelerin ortak bulunduğu bir ya da birden çok temel anlamı kastetmiştir (M. Mustafa Rı dvan. s. 87) .

İbn Faris kısa önsözünde eserinin ama­cını ve başlıca kaynaklarını açıklamıştır.

Bunların başında Ham b. Ahmed'in Kitd­bü 'l-~yn ' ı ile İbn Düreyd'in el-Cemhe­re 'si gelir. Bu iki esere "Kitabeyn" adını veren m üellif temel anlamlar ve yapay ke­limeler düşüncesinin Halll'e ait olduğunu, onun bazı kelimeleri açıklarken bu konu­da yaptığı açıklamalardan esinlendiğini belirtmektedir (Mu'cemü me~ayisi 'l-lu­

ga, 1, 440; Hüseyin Nassa r, ll , 436; M. Mus­tafa Rıdva n , s. 96). Halll b. Ahmed'le ilgili eleştirilerinde son derece saygılı davra­nan müellif bu eleştirilerini çok defa Ki­tabü'l-~yn 'a yöneltmiştir (Hüseyin N as­sar, ll, 459). İbn Düreyd'i ise ağır biçimde tenkit etmekte. onun kelime uydurduğu­nu, yanlışları gizlediğini ve yanıldığını sık­ça belirtmektedir. Sözlüğünde kabHelerin lehçe farkiarına nadir olarak yer verdiği halde İbn Düreyd'in Yemen lehçesiyle ilgili nakillerinin birçoğu -onun temel anlam­lar teorisiyle uyuşmadığı için- ağır eleşti­

rilere maruz kalmıştır. İbn Faris ayrıca Ebu Ubeyd Kasım b. Sellam ' ın Garibü'l­J:ıadiş' i ile el-Garibü'l-muşannef'inden ve İbnü's-Sikklt'in lşlaJ:ıu '1-mantık'ından faydalanmıştır. M ekayisü 'l-luga 'da ad­ları zikredilen ve kendilerinden nakilde bulunulan diğer dil alimlerinden bazıları da şunlardır: Kisa!, Yahya b. Ziyad el-Fer­ra, Ebu Amr eş-Şeybanl, E bO Zeyd el-En­sari, Asmai, İbnü' l -A ' rabi , Sa'leb (a.g.e., ll , 500).

Alfa be harfleri sayısınca yirmi sekiz bö­lümden (kitab) oluşan sözlükte her bö­lüm ikili kökler, üçlü kökler ve daha fazla harften oluşan kökler olarak üç kısma (bab) ayrılmıştır. " ..i.. ,.>..;, " gibi ikinci harfi şeddeli olan üçlü köklerle " Jj!; , .ftli" gibi iki harfin tekrarıyla meydana gelen dört­lüler ikililer kapsamına dahil edilmiştir. Muzaaf kelimeler alfabetik sıralanmış. harf sayısı üçten fazla olan kökler her ana bölüm ün sonunda rastgele yerleştirilmiş­

tir. Sıralama esnasında , açıklaması yapı­

lacak kökün ilk harfinden önce gelen harf­ler sona bırakılmıştır. Mesela "dm" bölü­münde sıralama "c' e, cb. ct. eş .. . ey" şek-

ei-MU'CEMÜ'I-MÜFEHRES li -ELFAZi 'I-HADTSi'n-NEBEVT

linde değil "cl) . cb . cd. c ı. cr .. . ey. c' e. cb. (ct). eş" şeklindedir.

İbn Faris. kökleri incelerken öncelikle onların birden beşe kadar artabilen temel anlamlarını zikretmiş , ardından her te­mel anlamla ilgili yan anlamları sıralamış ,

en sonda da kendilerinden türeyen keli­melerin bulunmadığı (şaz ) müfredata yer vermiştir. Şaz kelimeler için anlam tutar­sızlığı (tebayün). anlam uzaklığı (tebaud). anlam benzeşmezliği (adem-i in k ı yas) ve münferit anlamlı kelimeler gibi ter imler kullanmıştır (1 , 64,42 7, 433, 460).

Müellif. temel anlam-yan anlam teo­risini sahih Arapça olan. kendisinden bir­çok kelimenin türediği köklerde görmüş ve uygulamıştır. Bu sebeple aşağıdaki ke­lime türlerinde temel anlam -yan anlam ilişkisi ve türerne ilgisi görmemiştir: Bitki ve yer adları . özel isimler ve lakaplar. tabi­attaki seslerin taklidiyle oluşan kelimeler. kalem - malem gibi pekiştirmelerin (itba') yapay olan ikinci kelimeler i. zarflar. harf­ler ve edatlar. Arapça'ya başka dillerden geçen kelimeler, sahih Arapça olduğu şüpheli kelimeler. bir harfi başka bir harf­ten dönüşmüş (mübdel) kelimeler. bir kö­kün iki harfinin yer değiştirmesiyle olu­şan fer'i kökler (" ~"nin .. ..,.. .:..~ "nin mak­lO bu olmas ı gibi ), bir terkipten veya bir­kaç kelimeden kısaltılarak oluşturulmuş yapay kelimeler, türevleri olmayan tek ke­lime halindeki kökler (Hüseyin Nassar. s. 447-452 ; M. Mustafa Rıdvan. s. 97- ı O ı) . İbn Faris. kısaltmayı ilke edindiği için kendi­lerinden nakilde bulunduğu dilcilerin ad­larını çoğunlukla zikretmemiş . nakilleri öz ve mefhum olarak almış . bazı kelimelerin açıklamasını terketmiş. mecazi ibarelere özen göstermiş ve onların mecaz, m üste­ar, müşebbeh ya da mahmGI olduklarını belirtmiş ("d'v", "ıvl5'' md.leri ), mecazi anlamları köklerin sonuna bırakmıştır.

İbn Faris. M u'cemü m ekayi si'l-1uga ile M ücmel ü'l-luga ad lı sözlüklerinde ilk defa, Halil b . Ahmed (Kitabü 'l-'Ayn) ta­rafından ortaya konulan takllb (bir kökü o l uştu ra n harfl erin fa rklı dizimleriyle mey­dana gelen köklerin bir aradazikred ilmes i) sistemini ortadan kaldırmış. bab esasına göre dizimi daha sağlam bir zemine oturt­muş , ayrıca sözlüklere temel anlamlar fik­riyle kelime gruplarından ihtisarla elde edilen yapay kelimeler düşüncesini geti­rerek Arap sözlük biliminde etimalajik yaklaşımı başlatmıştır. Özellikle Radıy­yüddin es-Saganl el- 'Ubôbü 'z-za]]ir ad­lı eserinde . M urtaza ez-Zebidl Ta cü '1 -'arıls 'ta onun bu f ikirlerinden yararlan­mıştır. Bütün Arapça kelimeleri etimoloji

açısından ele alan tek sözlük özelliğini ta­şıyan M u'cemü Mekayisi 'l -1uga'dan Mısır Arap Dil Kurumu'nun hazırladığı el­M u'cemü'l-k ebir'de büyük ölçüde ya­rarlanılmış ve İbn Faris'in düşüncelerinin çağuna yer verilmiştir. Esere yöneltilen eleştirilerin başında tertibinin zor anla­şılması . maddelerin asıllarına göre taksi­mindeki karışıklıklar, bazı kelimelerin açıklanmaması ve ihtisardan dolayı alın­tılarda kısaltına yapılması gibi hususlar gelmektedir.

Mu'cemü m ekayfsi'l-luga Abdüsse­Iam Muhammed Harun tarafından altı cilthalinde yayımianmış (Ka h i re ı 366-1371/ 1946- ı 95 ı . ı 389- ı 392/ 1969-1 972), daha sonra ofset yoluyla Mısır ve iran'da baskıları tekrarlan m ı ştır.

BiBLiYOGRAFYA :

İbn Faris. Mu'cemü mekay isi 'l-luga (nşr. Ab­düsselam M. Harun ). Kahire 1389-92/1969-72 ~ Beyrut 14 11/1991, I-VI; a.mif., eş-ŞaJ:ıibi { n ş r.

Seyy id Ahmed Sa kr ), Kahire, ts. {Matbaatü l sa ei-Bi\bl el-Halebl), s. 57 ; Yaküt. Mu'cemü 'l-üde­ba' , IV, 84-85; Hüseyin Nassar, el-Mu'cemü 'l­'Arabi: Neş'etühü ue tetauuürüh, Beyrut 1968, II, 425-465, 500; Emll Bedi' Ya'küb, el-Me'aci­mü 'l-lugauiyyetü 'l-'A rabiyye, Beyrut 1981, s. 85-90; M. Mustafa Rıdvan. el-İmam Ebü 'l-f:lü­seyn İbn Faris er-Razi ue aşaruhü fi'l -luga ue fi 'n-naJ:ıu, Kahire 1991 , s. 87-117 ; Abdüivehhi\b es-Sabüni. 'Uy ünü '1-mü'e lle{at { n şr. MahmOd Fi\hOrl) , Haiep 1414/1 994, I, 213-21 4; Hilmi Ha­lil , Dirasal fi'l-luga ue' l- me' acim, Beyrut 1998, s. 491 -502; Sadi Çöğenli- Kenan Demirayak, Arap Edebiyatında Kaynaklar; Erzurum 2000, s. 148. Iii H ü SEYiN E LMALI

r

L

el-MU'CEMÜ'I-MÜFEHRES li-ELFAZi'l-HADİSİ'n-NEBEVİ

( ı.Ş~ I .:....,~ 1 .J:; I..iJ~ 1.)" fiA-oJ I ~1)

Dokuz hadis kitabında yer a lan rivayetlerin bu kitaplardaki

yerini göstermek için hazırlanan alfabetik kelime fihristi.

_j

Bir hadisin bilinen bir kelimesinden ha­reketle Buh.3rl (Leiden 1862 -1 868, 1907-1908) ve Müslim'in (Kahire 1290) el-Ca­mi'u 'ş-şaJ:ıfJ:ı ' leri, Ebu DavCıd (Kahire 1292). Tirmizi (Kahire 1292). N esai ( Kahi­re 13 ı 2). ibn Mace (Kah i re 1313) ve Dari­mi'nin (Delhi 133 7) es-Sünen 'leri , Ma­lik'in el-Muvatta'ı (Kah i re 1279) ve Ah­med b. Hanbel'in el-Müsned'inde geçti­ği yeri (Kah i re ı 31 3) tesbit etmek ama­cıyla 1916 yılında Arent Jean Wensinck. Theodarus Willem Juynboll ve Josef Ho­rovitz'in önderliğinde on beşi aşkın aka­demiyle enstitünün ilml ve mail desteği .

beşi müslüman, diğerleri şarkiyatçı aıt-

347