FRANÇOIS LELORDCHRISTOPHE ANDRÉ

“Zor Kişilikler”le Yaşamak

PsikiyatrvepsikoterapiuzmanıolarakçalışanFrançois Lelord ve Christophe André’ninilkortakyapıtları“Zor Kişilikler”le Yaşamak(İletişimYayınları,BaşvuruDizisi)Fransa’da1996’dayayınlandı.Lelord’unLes Contes d’un psychiatre ordinaire,1993’te,André’ninPatrickLégeronilebirlikteyazdığıLa Peur des autres 1995’te okuyucularıylabuluştu.

Comment gérer les personnalités difficiles©1996ÉditionsOdileJacobAkcalıTelifHakları

İletişimYayınları597•Psykhe10ISBN-13:978-975-470-778-6©2000İletişimYayıncılıkA.Ş.1-25.BASKI2000-2016,İstanbul26.BASKI2018,İstanbul

DİZİ EDİTÖRÜBaharSiberEDİTÖRMustafaBaykaKAPAKSuatAysuKAPAK FOTOĞRAFIBurcuTunakanUYGULAMAHüsnüAbbasDÜZELTİMelekÖzmüşBASKI AyhanMatbaası·SERTİFİKANO.22749MahmutbeyMahallesi,DevekaldırımıCaddesi,GelincikSokak,No:6/3Bağcılar,İstanbulTel:212.4453238•Faks:212.4450563

CİLTGüvenMücellit·SERTİFİKANO.11935MahmutbeyMahallesi,DeveKaldırımCaddesi,GelincikSokak,GüvenİşMerkezi,No:6,Bağcılar,İstanbul,Tel:212.4450004

İletişim Yayınları·SERTİFİKANO.10721BinbirdirekMeydanıSokak,İletişimHan3,Fatih34122İstanbulTel:212.5162260-61-62•Faks:212.5161258e-mail:iletisim@iletisim.com.tr•web:www.iletisim.com.tr

FRANÇOIS LELORDCHRISTOPHE ANDRÉ

“Zor Kişilikler”leYaşamak

Comment gérer les personnalités difficiles

ÇEVİREN Rıfat Madenci

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ .......................................................................................................................................................... 7

GİRİŞ ............................................................................................................................................................ 9

B İ R İ N C İ B Ö L Ü M

KAYGILI KİŞİLİKLER .................................................................................................................25

İ K İ N C İ B Ö L Ü M

PARANOYAK KİŞİLİKLER ....................................................................................................49

Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M

HİSTRİYONİK (OYUNCU) KİŞİLİKLER ....................................................................81

D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M

SAPLANTILI KİŞİLİKLER ......................................................................................................99

B E Ş İ N C İ B Ö L Ü M

NARSİST (ÖZSEVER) KİŞİLİKLER ............................................................................117

A L T I N C I B Ö L Ü M

ŞİZOİD (İÇEKAPANIK) KİŞİLİKLER ........................................................................139

Y E D İ N C İ B Ö L Ü M

A TİPİ DAVRANIŞLAR ...........................................................................................................157

S E K İ Z İ N C İ B Ö L Ü M

DEPRESİF KİŞİLİKLER .........................................................................................................179

D O K U Z U N C U B Ö L Ü M

BAĞIMLI KİŞİLİKLER ............................................................................................................201

O N U N C U B Ö L Ü M

EDİLGİN SALDIRGAN (PASİF-AGRESİF) KİŞİLİKLER ..........................227

O N B İ R İ N C İ B Ö L Ü M

SAKINIMLI KİŞİLİKLER ......................................................................................................245

O N İ K İ N C İ B Ö L Ü M

YA DİĞERLERİ? ............................................................................................................................267

O N Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M

ZOR KİŞİLİKLERİN KAYNAKLARI .............................................................................287

S O N U Ç

ZOR KİŞİLİKLER VE DEĞİŞİM ......................................................................................295

KAYNAKÇA ..........................................................................................................................................327

7

ÖNSÖZ

B izlerpsikiyatrvepsikoterapiuzmanlarıolarakhastalarımı-zınprofesyonelyadaduygusalyaşamlarındakarşılaştıkları

zorluklarıanlatmalarınıdinlemeyeoldukçaalıştık.Oysagitgi-debaşkabirgerçeklekarşılaştığımızıfarkediyoruz.Hastalarkonuşmalarına,önceliklekendilerini,acılarını,

umutlarınıbizeanlatmaklabaşlıyorlar;sonrakonuşmalarını,çokdoğalbirakışiçinde,onlarısonundabir“psikoloğa”danış-makzorundabırakanveonlaragündengünedahaçokyorucuzorluklarçıkarançevrelerindekibirkişiyi–birebeveyni,bireşi,birişarkadaşını–tanımlamayavardırıyorlar.Öykülerinidinlerkençoğunlukla,bizesözünüettiklerivebi-

zimdetanımadığımızbukişilerin“kişilikbozuklukları”gös-terdiklerindenkuşkulanıyoruz.Bazen,bukişilerin,hastadandahaçokyardımaihtiyaçlarıolduğunudadüşünüyoruz...An-cakbizebaşvuranlarsözkonusu“zorkişilikler”değil.Bizlerişyerlerinde,değişimpsikolojisivestresileilgilikonulardada-nışmanolarakçalışmaktayız.Hiyerarşinindeğişikbasamakla-rındaçalışanbirçokücretliilegörüştüktensonra,bukişilerinçoğununbaşlıcauğraşısının,zorbirkişiliği–bubirpatron,birişarkadaşı,biryardımcı,birmüşteriolabilir–yönetmeyeçalış-makolduğunukavradık.

8

Vesonuçolarak,“zorkişilikleriçinöğütler”iiçerendene-yimlerimizibukitaptatoplamayakararverdik.Bukitabın,ya-şamınkaçınılmazolarakkarşınızaçıkaracağı“zorkişilikler”idahaiyianlamanızavedahaiyiidareedebilmenizeyardımcıolacağınainanıyoruz.

9

GİRİŞ

“Kişilik”tanımlamalarıkonusundabirsürükitapyazıldı.“Kişilik”,günlükdilde“karakter”diyeadlandırdığımı-

zıneşanlamlısıdırdiyebiliriz.Örneğin“Michel’inçokkaramsarbirkarakterivar,”diyerek

herhangibirininkarakterindensözaçtığımızda,Michel’inya-şamınındeğişikdönemlerindeveçeşitlidurumlarda,olaylaraolumsuzyöndenbakmaveherşeyinenkötüsünübeklemeeği-liminiifadeetmekisteriz.Michel’inkarakterindensözederken,akanzamanvedeğişen

koşullarkarşısındabile,Michel’dedeğişmedenkalanyönün,olaylarıbellibirbiçimdegörmekvedavranmak–karamsarlık–olduğunusöylemekistiyoruz.Michelbüyükbirolasılıklakaramsarlığınıkarakterininde-

ğişmezbirniteliğiolarakalgılamamaktadır.Tersineo,karşılaş-tığıolaylarkarşısındaherseferindedeğişikbiçimdedavrandı-ğınıdüşünmektedir.AncakMichel,olduğundandahafazlade-ğişebilirolduğunusanantekkişidedeğildir.Bizlergerçektendiğerkişilerinkarakterözelliklerinikendimizinkindendahaiyigözlemleriz.Hepimizin,biziiyitanıyanbirdostumuza,karşıkarşıyakal-

dığımızzorbirdurumuanlattığımızolmuştur.Örneğin,dos-

10

tumuza,“hakkımdadedikoduyapanişarkadaşımdan,busöy-lentilerleilgiliaçıklamalardabulunmasınıistedim,”diyebili-riz.Bunudediğimizdedostumuzuncevabışöyleolabilir:“Se-ninböylebirtepkigöstermenehiçşaşırmadım!”Dostumuzuncevabıkarşısındahayretedüşeriz,şaşırırız,bel-

kidekızarız.Butürbirtepkidebulunmamızınasıltahminede-bilir?Sonuçta,bambaşkabirtepkigösterebilirdik!Aslındatümbunlarboşlaflardır.Biziuzunzamandanberita-

nıyandostumuz,biranlaşmazlıkdurumunda,nasıltepkigös-tereceğimizüzerinebirfikiredinmiştir.Buonuniçinkarakteri-mizinyadabaşkabirdeyişlekişiliğimizinbirözelliğidir.Demekki,kişiliközellikleri,kişininkendisiniveçevresini

algıladığı,alışılmıştarzvedavranış,tepkigöstermebiçimleriy-lebelirginlikkazanırlar...Bunlarçoğunluklasıfatlarlatanımla-nırlar:otoriter,sosyal,özgeci,güvensiz,vicdanlı...Örneğin,birininsosyalkarakterliolduğunuilerisürmekve

buözelliğinokişiiçindeğişikdurumlardaalışılmışbirdavra-nışbiçimiolduğunusöylemekiçin,yaşamınındeğişikkoşul-larında(işte,tatilde,gezide)başkalarıylaberaberolmayıter-cihetme,başkalarınıaramaeğilimiiçindeolduğunudoğrula-makgerekir.Eğeronun,yeniyetmelikdönemindeçokarkadaşıolduğunuvegrupetkinliklerinisevdiğini,uzunzamandanbe-risosyalnitelikliözelliklergösterdiğiniöğrenirsek,bununbirkarakterözelliğiolduğunukabuletmeye,dahayatkınoluruz.Tamtersine,çalıştığımızşirketteişeyenibaşlamışolanbiri-

sinin,yeniilişkilerkurmayaçalıştığınıgörürsek,buonunsos-yalbirözelliktaşıdığınıdüşünmemiziçinyeterliolmaz.Bukişibelkide,kendiniyeniişindekabulettirmesigerektiğinidüşün-düğündensosyalgörünmeyeçabalıyorolabilir.Hayatınındiğerevrelerindedesosyalolduğunu,buözelliğinondabiralışkan-lıkolduğunukanıtlamışolmayız.Onuyalnızcasosyalbir“ko-numda”görüyoruz,ancakbununkişiliğininbirözelliğiolupolmadığınıbilmiyoruz.Özellikilekonum[durum]arasındakifark,psikologvepsi-

kiyatrlarbirkişiliğitanımlamayaçalıştıklarında,onlarınbaşlıcaaraştırmakonusunuoluşturur.Amaikikişi,özellik(sabitözel-

11

lik)iledurum(koşullarabağlıgeçicikonum)arasındakifarkıbilmediklerihalde,tanıdıklarıüçüncübirkişininkişiliğiüstü-nearalarındatartışırlar.Örneğin:–Michelçokkaramsardır(karakterininbirözelliği).–Hayır,hiçdedeğil,öylegörünmesiboşanmasındankay-

naklanıyor(geçicidurum).–Hayır,benonubildimbileliböyledir(özellik).–Hiçdedeğil,öğrenciiken,matrakbirçocuktu(durum).Bukonuşmahemenşusoruyuaklagetiriyor:Michel’inkişili-

ğizamaniçindedeğişmişolamazmı?Gençken,gerçektenşaka-cıydı(özellik),şimdikesinliklekaramsaroldu(özellik).İleri-debazıkişiliközelliklerininzamaniçindedeğişmesininmüm-künolduğunugöreceğiz.Sizkolayca,karakteryadakişilikdiyeadlandırılanbirşeyin

varolduğunu,bunundahepimizinyaşamıboyuncaaşağıyu-karıdeğişmediğinisöyleyebilirsiniz.Ancakonuherbireyiçinnasıltanımlayabiliriz?Birkişiokadardeğişikyüzesahiptirki!Yaşamınakışıiçindedeğişenle,kişiliğiniçindeyeralanvede-ğişmeyenözelliğinayrımınınasılyapacağız?Genelliklebununçokzorolduğukabuledilir.Zatenantikçağdanberi,insanoğlubukonuylailgilenmiştir.

KİŞİLİKLER NASIL SINIFLANDIRILMALI?

BuişeilksoyunanlardanbiriolanHippokrates,benzerlerisı-nıflandırmayıdenedi.Odönemde,herkesinkarakterinin,orga-nizmasındaegemenolanakışkantipinebağlıolduğudüşünü-lüyordu.EskiYunanlılar,yaravekusmuklarıincelemişlerböy-lecekanı,lenfi,sarıödü,siyahödüayırtetmişlerdi.Hippokra-tesdeaşağıdakisınıflandırmayıgerçekleştirmiştir.

Egemen akışkan Kişilik tipi Karakter özellikleri

Kan Kanlı canlı HeyecanlıLenf Ağırkanlı, hantal Yavaş, soğukSarı öd Hırçın Kızgın, tatsızSiyah öd Melankolik Üzgün, karamsar

12

Busınıflandırmabirçokyararsağlar;insanlarısınıflandırmais-teğininçokeskilere(İ.Ö.IV.yüzyıl)dayandığınıispatlar;busı-nıflandırma,günlükdildeetkisinisürdürmektedir,çünkübu-günbilebirkişihakkında“kanlıcanlı”yada“ağırkanlı”denildi-ğiniişitiriz;yinebusınıflandırma,biyolojikbirözellikilebirki-şiliközelliğiarasındailişkikurmayayönelikilginçbirgirişimol-maözelliğinikorur.(Hippokrates’inbusınıflandırmasının,kişi-liküstüneyapılanensonaraştırmalarauyduğunudagöreceğiz.)Herşeyerağmen,Hippokrates’insınıflandırmasındaeksik-

lerolduğunugörüyoruz:Melankolikyadakanlıcanlıtipleretamtamınauygunkişileritanısakbile,insanlarınçoğunluğubutablonunkutularınagirmez.Buda,Hippokrates’insınıflan-dırdığıdörtkişiliktiplemesidışında,dahabirçokayrımınol-masındankaynaklanır.Tarihboyuncabaşkaaraştırmacılar,kategorisayısınıartıra-

rakyadafizikselözelliklerlekişiliklerarasındabağlantılarku-rarakHippokrates’insınıflandırmasınııslahetmeyeçalıştılar.Örneğin1925’teAlmanbirnöropsikiyatr,ErnestKretschmer1 uzunveinceolmayı,soğukvekapalıbirkişiliklebütünleştir-di;oysaufakveyuvarlakhatlıçizgileresahipolanlarheyecanlı,değişkenvesosyalkişiliklerdi.Atletikvedisplazikolmaküze-reikikategoridahaekleyerek(doğatarafındanşımartılmamışolanlar),kişiliğindörtanatipinieldeetti:

1 J.Delay,P.Pichot,Abrégé de psychologie,Paris,Masson,1964,s.337-341.

Kretschmer’e göre kişiliğin dört önemli tipi (1925)

SinemadaTip Fizik Kişilik canlandıran

Küt beden Ufak ve Açık yürekli, neşeli, Gérard Jugnot,(Piknik) yuvarlak içten, gerçekçi Danny de Vito

Leptosome Uzun ve ince İhtiyatlı, Jean Rochefort soğuk, hayalci Clint Eastwood

Atletik Geniş omuzlu Tepkisel, sinirli Lino Ventura ve kaslı Harvey Keitel

Doğuştan Yetersiz gelişme, Güçsüz, aşağılık Örneği yokkusurlular normalden duygusuna sahip(Displazik) uzaklaşmalar

13

Ancakbusınıflandırmayıgözönünealdığımızda,yaşamdasözkonusudörtbüyüktiptendahaçok,karışıkbiçimlerideek-lersek,sekizyadaonaltıtipbulunduğuilerisürülebilir.Krets-chmerbuuyarılarakarşıduyarlıydı;sonsuzarabiçimlerlebir-likte,değişiktiplerarasındabirdevamlılığınbulunduğunuka-bulediyordu.Üstelik,çoksayıdabireyüstündegerçekleştirilenistatistik-

selincelemeler,fizikseltipilekişiliklerarasındakibağıntıların,Kretschmer’indüşündüğündençokdahaazkarmaşıkolduğu-nugöstermiştir.HippokratesveKretschmer’ingerçekleştirdikleriikisınıf-

landırmakişilikkategorilerinibelirler.Bunlarkategorikolarakadlandırılansınıflandırmalardır.Avantajlarıhemengözeçar-par;busınıflandırmalar,karşılaştığınızdatanıyabileceğinizin-santipleriniyeterliderecedeaklınızdacanlandırantanımlama-laraulaşabilmenizisağlar.Busınıflandırmalarınsakıncılarıdagözdenkaçmamalıdır:İnsansoyubirkaçsınıflandırmakatego-risindençeşitlilikaçısındandahazengindir.Bütünsınıflandır-malar,çoğunluklasürekliolanolayveyanesneleri,süreklilik-leriolmayansınıflarabölmeyeçalışırlar.Bazıaraştırmacılar,kişilikleriise,kategorileregöredeğil,bo-

yutlaragöresınıflandırmayıdüşündüler.

Kişiliğin boyutsal yaklaşımları

Birkarşılaştırmayapmakiçinotomobillerimarkalarınavemo-dellerinegöresınıflandıralım.Bu,içindehermarkanınbütünmodellerinibulacağımızkategorileregöreyapılmışolanbirsı-nıflandırmadır.Ancakotomobilleri,bazıözelliklerinegöre,on-lara0ile10arasındabirnotvererekdesınıflandırabilirim.Buözelliklergüvenlik,performans,konfor,bakımmasrafları,vb.olabilir.Burada,markayıvemodelidikkatealmayan,ancakoto-mobillerinkalitelerinigözönünealanboyutsalbiryaklaşımsözkonusudur.Gerçektenotomobildergileribuikitipsınıflandır-mayıdakullanırlar,çünküperformansboyutlarıbirkentaraba-sıyla,üstüaçıksporotomobiliçinaynışeyleriifadeetmez.Bir

14

mukayesetestiiçin,şehiriçiotomobilleritekbirkategoridetop-lanacak,sonrabunlaraboyutsalsınıflandırmauygulanacaktır.İnsankişiliğineboyutsalbiryaklaşımneanlamagelmekte-

dir?Araştırmacılarasorulanikibüyüksoruelbettekişöyleola-caktır:Hangi boyutlar seçilecek?İnsandandahabasitolanbirotomobiliçinbile,otomobileleştirmenlerininenazındanondeğerlendirmekıstasıseçtiklerinibiliyorsak,birkişiliğinasılikiye,dördeyadaonaltıboyutaayrıştırabiliriz.Onları nasıl öl-çebiliriz?Örneğinkuşkuduymaeğilimiüzerinebiraraştırmayapıldığında,buboyutudeğerlendirdiğimizdeneminolmamızısağlayacaksorularyadatesttiplerihangileridir?Buikisoruyuyanıtlamagirişimleribirbilimdalınıoluştu-

rur:psikometri,yadakişiliğenicelikselyaklaşım.Bu,gözlem-lerveistatistiklerlebeslenenvesonuçlarıdahaçokzormaka-lelerdeaçıklanan,biruzmanlarbilimidir.Buradasizlerebubi-liminyöntemleriniaçıklamayıdeğil,ama,araştırmacılarıha-reketegeçirenkesinlikveimgelemekarışımınıgöstermekiçindahaziyadeboyutsalsınıflandırmaörneklerindensözetmeyihedefliyoruz.Boyutsalsınıflandırmalarınöncülerindenbiride,psikolo-

jikincelemeyeistatistiğikatanAmerikalıR.B.Catell’dir.Ca-tellişe,karakteribetimlemekiçinİngilizcedekullanılanbü-tünsözcükleriaraştırmaklabaşladıvebukonudatamdörtbinbeşyüzsözcükbuldu!EşanlamlısözcüklerigruplandıranCa-tell,ikiyüznitelikbelirleyensözcüğüsaptadı.Sonra,busıfat-laryardımıylabinlercekişiyideğerlendirerekvesonuçlarıista-tistikselaçıdaninceleyerek,busıfatlardanbazılarınınaynıde-ğerlendirmelerdekullanıldığınısaptadı;birbaşkadeyişleay-nısıfatlaraynıkarakterboyutunudeğerlendiriyorlardı.Kişiliğideğerlendirennitelikbelirleyicilerininsayısıdahadaazaltılabi-lirdi.Uzunaraştırmayıllarındansonra,Catellveonunpsiko-logveistatistikçilerdenoluşanekibi,onaltıkişiliközelliğibe-lirledi.16PFtestiyleherbireyinkişiliközelliklerininölçülmesisağlandı.Elliliyıllardaişlerlikkazananbutestgünümüzdedekullanılmaktadır.2

2 P.Pichot,Les Tests mentaux,Paris,PUF,1991.