francis fukuyama - tarihin sonu ve son İnsan

7/29/2019 Francis Fukuyama - Tarihin Sonu Ve Son nsan

1/206

TARHN SONU VE SON NSANFRANCIS FUKUYAMASMAVNCELEMEFRANCIS FUKUYAMATARHN SONU VE

SON NSANSMAV YAYANLARI DENEME - NCELEME DZS: 10zgn Ad: The End Of History And The Last Man(Mamish Hamilton. London) Trkiye'de yayn haklarSimavi Yaynlarna Kesim Ajans tarafndan salanmtrKapak Tasarm: Blent ErkmenErcan OfsetTel: 541 58 58 (9 Hat)FRANCS FUKUYAMATarihin Sonu

ve Son insanngilizceden eviren: Zlf DicleliJulia ve David'eTEEKKRLER

Chicago niversitesi, John M.Olin-Demokrasinin Teori ve Pratiini Aratrma Enstits'nden Prof. NathanTarcov ve Allan Bloom, 1988-1989 dersylnda bu konuda bir konferans vermek zere beni davetetmeselerdi, "Tarihin Sonu" ne makale, ne de kitap olarak ortaya kabilirdi. kisi de uzun yllardr hocam vedostum ve zaman iinde onlardan yalnzca politika felsefesiyle snrl olmayan ok eyler rendim. Bukonferanstan ok okunan bir makale olumasn ayn zamanda The National Interest dergisinin genelynetmeni Owen Harris'e ve kk yaz kuruluna borluyum. Makaleyi kitap haline getirmeyi gze

ald

mda Free Press'den Erwin Glikes ile Hamish Hamilton'dan Andrew Franklin bana ok yard

mc

oldular.Ayn zamanda el yazmalarnn son biiminin redaksiyonunu da stlendiler.Konumu tartabildiim ok sayda arkada ve meslektamn nerilerini kitaba aktardm. Abram Shulsky ileolan konumalarm en nemlisiydi, bir ok gr ve yaklam ona borluyum. Ayrca kitab tamamen ya daksmen okuyup yorumlayan Irving Kristol, David Epstein, Alvin Bernstein, Henry Higuera, Yoshihisa Komori,Yoshio Fukuyama ve George Holmgren'e zellikle teekkr etmek isterim. ABD'de ve d lkelerdeki eitlikonferans ve seminerlerde bu kitaptaki tezimi aklarken yaptklar eletiri ve nerilerle nemli katklardabulunan, ounu tanmadm, ok saydaki kiiye de teekkr ederim.RAND Corporation bakan James Thompson, kitab hazrlarken bana bir alma odas salayarak byk birnezaket gsterdi. Gary ve Linda Armstrong materyal toplamada bana yardmc olmak iin doktoraalmalarna ara ver-smek zorunda kaldlar, ayrca yazm srasnda bir dizi konuda deerli nerilerde bulundular. Tashihokumalarn Rosalie Fonoroff a borluyum. El yazmalarn temize ekmede daktilo sekreterine sunulangeleneksel teekkr yerine, her halde Intel 80386 mikro ilemcinin tasarmclarn anmam gerekiyor.Son olarak en nemli yardmcm geliyor; eim Laura, beni hem makaleyi hem de kitab yazmadayreklendirdi ve eletirmenlerimle tartmalarmda her seferinde yanmda saf tuttu. Ayrca el yazmalarnda zenle okudu, ierik ve biimin son halini almasna esiz katklarda bulundu. Kzm Julia ve bu kitapzerinde alrken dnyaya gelen : olum David de salt varlklaryla bana yardmc oldular.GR YERNEBu kitabn temel fikirlerini 1989 yaznda The National Interest dergisinde "Tarihin Sonu mu?" balkl birmakalede yaynlamtm. (1) Makalede son yllarda hkmet sistemi olarak liberal demokrasinin meruluuzerine dnya apnda dikkate deer bir mutabakatn olumu olduunu ve ayn zamanda monari, faizmve son zamanlarda da komnizm gibi rakip egemenlik biimlerinin liberal demokrasiye yenik dtnnortaya ktn gstermitim. Bu tezde durup kalmam, fikir yrtmeye devan ederek liberal demokrasinin


2/206

muhtemelen "insanln ideolojik evriminin son noktasn" ve "nihai insani hkmet biimini" temsil ettiinine srmtm. Buna gre liberal demokrasi "tarihin sonu"ydu. nceki hkmet biimleri, sonunda kendiklerine yol aan byk eksikliklere ve akld zelliklere sahipken, liberal demokrasi arpc bir ekildebu tr temel i elikilerden uzaktr. Bununla, gnmzn istikrarl demokrasilerinde, rnein BirleikDevletlerde, Fransa'da ya da svire'de adaletsizliklerin ya da derin sosyal sorunlarn olmadn ne srmek

istemiyordum. Ne var ki, bylesi olumsuzluklar modern demokrasinin iki temel ilkesi olan zgrlk veeitliin yeterince gerekletirilmemi olmasndan kaynaklanmaktadr, yoksa bu ilkelerin kendisinden deil.Gnmzde istikrarl bir liberal'demokrasi idealinin bir dzeltmeye ihtiyac yoktur. Yukarda ad geenmakale Birleik Devletlerde geni olarak ve eitli alardan tartld ve daha sonra ngiltere, Fransa, talya,Sovyetler Birlii, Brezilya, Gney Afrika, Japonya ve Gney Kore'de geni yank uyandrd. Akla gelebilecekher ekilde eletirildi. Baz eletiriciler benim gerek niyetlerimi yanl anlamlard, bakalar ise dahayetenekli kmve benim muhakememin zne inmilerdi. m Birok okuyucu bir kere benim "tarih" kavramn ele altarzm yznden aknla dmt. Tarihi allm anlamda, olaylarn birbirini izlemesi eklinde anlyorve "tarihin devam ettir'nin ve benim olaylar tarafndan yalanlandmn kant olarak Berlin Duvar'nnyklmasna, in komnistlerinin Tienanmen Meydan'n kana bulamasna ve Irak'n Kuveyt'i igal etmesine

iaret ediyorlard

.Oysa bundan byle byk ve nemli olaylar olmayacan ne srm deildim, ben yalnzca tarihinsonundan sz etmitim. Benim tarihten anladm, btn zamanlarn btn insanlarnn deneyimlerinikapsayan esiz ve balantl bir evrim srecidir. Bu tarih anlay byk Alman filozofu Georg WielhelmFriedrich Hegel'in anlayyla yakndan ilikilidir. Bu anlay, onu Hegel'den devralan Kari Marx'la gnmzdnc yaamnn ayrlmaz bir paras haline gelmitir ve "ilkel" ya da "ilerici", "geleneksel" ya da moderngibi kavramlar farkl toplum biimlerine ilikin olarak kullanmamzda ifadesini bulmaktadr. Gerek Hegelgerekse Marx insan toplumlarnn, klelik ve tarmsal kendine yeterlilik zerine kurulu ilkel kabiletoplumundan balayarak ve teokrasinin, monarinin ve feodal aristokrasinin eitli biimlerinden geerekmodern liberal demokrasiye ve teknik ilerleme tarafndan belirlenen kapitalizme kadar balantl birgelime gsterdiini kabul etmilerdi. Bu gelime, dz bir izgi izlememi olsa da, ne bir rastlantyd, ne de

insan akl

n

n d

nda cereyan etti.nsanlar

n yaam

n

n tarihsel "ilerleme" ile gerekten daha iyi ya da dahamutlu olup olmad sorusu ise tarihsel srecin kendisiyle ilgili deildir.nsan toplumlarnn gelimesinin sonsuza kadar srp gideceine ne.Hegel, ne de Marx inanyordu. Dahaok, insanlk en derin zlemlerine uygun den bir toplum biimine ulatnda gelimenin sona ereceinikabul ediyorlard. Yani her iki dnr de "tarihin sonu"nu varsayyordu. Hegel iin bu liberal devlet, Marxiinse komnist toplumdu. Bununla, doum, yaam ve lmn doal evriminin sona ereceini, artk bykolaylarn meydana gelme-10

yeceini, gazetelerin kmayacan ve bunlarn haberlerini vermeyeceini kastedmiyorlard. Her ikisi dedaha ok, btn gerekten byk sorunlar nihai olarak zlm olaca iin temel ilke ve kurumlarngelimesinde daha fazla ilerleme olmayaca grndeydi.Elinizdeki kitap ilk makalemin yeni bir formlasyonu ya da ok saydaki eletirmenlerimle tartmaysrdrme denemem deildir. Bu, Souk Sava'n sonu ya da gncel politikann bir baka nemli konusuzerine bir rapor da deildir. En son dnya olaylar elbette dikkate almyor, ama kitabn gerek konusu okeski bir sorudur: imdi 20. yzyln sonunda bir kere daha, insanlk tarihinin, insanln byk blmnsonunda liberal demokrasiye gtrecek balantl ve amaca ynelik bir gidiinden sz etmek anlaml mdr?ki farkl nedenden ben bu soruyu evet diye yantlyorum. Birinci neden ekonomiyle ilgilidir, ikincisi ise"kabul grme mcadelesi" ile baldr.Elbette, tarihin amaca ynelik gidiine ilikin tezi temel-lendirmek iin Hegel'in ya da Marx'm veya onlarnada yandalarndan birinin otoritesine atfta bulunmak yeterli deildir. Hegel ve Marx'm eserlerini,yazmalarnn zerinden geen bir buuk yzyl iinde onlarn fikir miras bir ok taraftan gelen serteletirilere hedef oldu. 20. yzyln en keskin zeklar, tarihin balantl ve anlalabilir bir sre olmas


3/206

gerektii iddiasniddetle eletirdiler ve hatta insan varlnn herhangi bir yannn felsefi kavraya akolabileceini bile reddettiler. Biz Batllar demokratik kurumlarda bir genel ilerlemenin olanaklarkonusunda son derece karamsarzdr. Karamsarlmz bir raslant deil, 20. yzyln ilk yarsndaki, iki bykdnya sava ve totaliter ideolojilerin ykselii gibi gerekten korkun politik olaylarn bir rndr. Biliminatom silahlarn meydana kararak ve evre tahribatna yol aarak nasl insanlk iin bir tehdit haline

geldiini grdmz iin de karamsar

z. 20. yzy

l

n ba

ndan beri, nasyonal sosyalizme ve stalinizmehedef olanlardan Pol Pot'un kurbanlarna kadar politik iddetin saysz kurban,tarihsel ilerleme gibi bireyin olduunu tekrar tekrar reddeden eyler yaadlar. Ama biz de11bu arada gelecein ahlki, liberal ve demokratik bir politik pratik iin hep yeni tehditler getirmesine o kadaraltk ki, gerekten olduklarnda iyi haberlerin bile zor farkna varyoruz.Ve bildirilecek iyi haberler var, 20. yzyln son eyreindeki en dikkate deer gelime, ister saclarnotoriter askeri diktatrlkleri, ister solcularn komnist-totaliter sistemleri sz konusu olsun, dnyann okgl grnen diktatrlklerinin kendilerini temelden sarsan muazzam zayflklar gstermesidir. LatinAmerika'dan Dou Avrupa'ya, Sovyetler Birlii'nden Yakn Dou ve Asya'ya kadar bir ok yerde gl.olduklar varsaylan hkmetler son otuz ylda art arda dtler. Bunlarn yerine her durumda istikrarl

liberal demokrasiler gemedi, ama dnyan

n drt bir yan

ndaki farkl

blge ve kltrlerin hepsinin gzndetek ak ve net politik hedef olarak liberal demokrasi duruyor. Ayrca liberal ekonomik ilkeler -"serbestpiyasa"-yaygnlat ve bu, gerek gelimi sanayi lkelerinde, gerekse daha kinci Dnya Sava ncesindehenz yoksul nc Dnya'ya dahil olan lkelerde ei grlmedik bir maddi refaha yol at. Baz lkelerdeekonomik dncedeki liberal devrim daha fazla politik zgrlk ynndeki global gelimeyi hazrlad, baz,lkelerde ise ekonomik zgrlk politik zgrl izledi.Btn bunlar, gelecein sol ya da sa trden totaliter rejimlere ait olacak gibi grnd yzylmzn ilkyarsndaki tarihle karlatrmak hibir ekilde mmkn deildir. u soru gndeme geliyor: Bu olgularkrmz bir eritle bir birine bal mdr? Bir tr evrensel insanlk tarihi var m sorusuna yneliyorum vebylece* 19- yzyln banda balam olan, ama insanln daha sonra karlat korkun olaylaryznden gnmzde byk lde unutulmu olan bir tartmay yeniden ele alyorum. Burada bu sorunla

daha nce u

ram

olan Kant ve Hegel gibi filozoflar

n fikir yrtmelerine dayan

yorum, ama kan

tlar

m

nkendi bana da ayakta durabileceini umuyorum.Pek alakgnll saylmasa da, kitap bir evrensel tarih izmek iin bir deil, iki k noktasna sahip. I.Ksm'da12evrensel tarih probleminin niin yeniden ele alnmas ge-. rektii temellendiriliyor, II. Ksm'da ise bir ilkyant neriliyor. Burada, tarihin amaca ynelik ve balantl gelimesini salayan reglatr ya da mekanizmaolarak modern doa bilimi kabul ediliyor. Modern doa biliminin, insanln mutluluu asndan ne gibi-etkileri olduunun son tahlil-" de belirsiz olmas olgusuna ramen, gerek toparlayc gerekse amaca yneliktek nemli toplumsal etkinlik olduunun genel olarak kabul grmesi, bu k noktasn dorulamaktadr. 16.ve 17. yzyllarda gelitirilen bilimsel yntemlerin yardmyla doaya artan lde egemen olunmas,ihsanlar tarafndan konulmu olmayan,'tersine doa yasalar olan belli somut kurallara gre ilerlemitir.Modern doa biliminin gelimesi iki nedenden dolay gerekletii btn toplumlarda ayn etkiyidourmutur. Birinci olarak, teknoloji bir lkeye ok nemli askeri avantajlar salamaktadr. Vebamszlna deer veren hi bir lke, uluslararas devletler sisteminde sava tehdidinin varln hlsrdrd koullarda, savunmasn srekli en modern teknik dzeye karmaktan vazgeemez. kinciolarak modern doa bilimiyle ekonomik retim olanaklarnda btnsel bir ufuk salanmaktadr. Teknolojisnrsz bir zenginlik birikimi yaratmakta ve bu sayede srekli artan sayda insan istek ve ihtiyacnnkarlanmasn olanakl klmaktadr. Bu sre kanlmaz olarak tarihsel kkenlerinden ve kltrelmiraslarndan bamsz olarak btn insan toplumlarnda bir homojenlemeye yol amaktadr. Ekonomikmodernleme srecinden geen btn lkeler kanlmaz olarak artan lde birbirlerine benzer halegelmektedir: Ulusal birlie ve merkezilemi idareye, kentlere ihtiya duymakta, airetler, dinsel topluluklarve aileler gibi geleneksel toplumsal rgtlenmelerin yerine ilevsellik ve verimlilik ilkelerine dayalekonomik adan aklc rgtlenmeler geirmek ve yurttalar iin kapsaml bir eitim salamak zorundakalmaktadrlar. Dnya pazarnn ve evrensel bir tketim kltrnn yaygnlamas sonucunda bylesi


4/206

toplumlar artan lde birbirlerine balanmaktadr. Kapitalist yaplar ynnde evrensel bir gelime bunund-13nda modern doa bilimlerinin mantnda yatyor gibi grnmektedir. Sovyetler Birlii'nin, in'in ve tekisosyalist lkelerin deneyimleri, sk merkezilemi lkelerin Avrupa'nn 1950'lerdeki sanayileme dzeyine

ulamay

baa-rabildiklerini, ancak enformasyonun ve teknik yarat

c

l

n ok daha byk bir rol oynad

karmak "sanayi tesi" ekonomik yaplar yaratma grevi karsnda acnacak ekilde iflas ettiklerini ortayakoymaktadr.Modern doa bilimi tarihsel mekanizma olarak kabul edildiinde tarihsel deiimin z ve moderntoplumlarn artan tekdzelii olduka iyi aklanabilmektedir, ama bu yaklam demokrasi olgusu iin yeterlibir aklama sunmamaktadr. Dnyann en gelimi lkelerinin ayn zamanda en baarl demokrasilerolduu kukusuzdur. Ama modern doa bilimi bizi liberal demokrasinin Vaat Edilmi Topraklarnn ancakeiine kadar getirmekte, bu kapdan ieri girmemizi salamamaktadr. Gelimi sanayilemenin liberaldemokrasiyle sonulanmasn gerektirecek ekonomik bakmdan zorlayc bir neden yoktur. stikrarldemokrasiler, 1776'da Birleik Devletler'de olduu gibi, ksmen daha sanayi ncesi toplumlarda olumutu.te yandan Alman mparatorluu, Meici zamanndaki Japonya ya da gnmzdeki Singapur ve Tayland gibi

ada tarihteki say

s

z rnek, teknolojik bak

mdan ileri kapitalizmin politik otoritarizmle el elegidebileceini de gstermektedir. Birok durumda otoriter devletler demokratik lkelerden ok dahayksek ekonomik byme oranlarna bile ulamaktadrlar.Tarihin amaca ynelik bir gidii olduunu temellendir-me yolundaki ilk denememiz, demek ki, yalnzcaksmen baarl lm durumdadr. nk bizim "modern doa biliminin mant" olarak adlandrdmz eytoplumsal deiimin saf ekonomik bir yorumudur, ama bu (marksist varyantn tersine) nihai sonu olaraksosyalizme deil kapitalizme yol amaktadr. Modern doa biliminin mant dnyamzdaki birok olguyuaydnlatmakta; gelimi demokrasilerin yurttalar olarak geimimizi niin kyller gibi topraktan eldeetmek zorunda kalmayp da genel olarak bro-14

da kazand

m

z

, niin kabile ya da airet mensubu de

il de daha ok sendika ve meslek rgtlerinin yesiolduumuzu, niin brokratik bir amirin otoritesine bir rahibin-kinden daha ok sayg gsterdiimiz ve niin

okuyup ya-zabildiimizi ve ortak bir ulusal dil konuabildiimizi aklamaktadr.Ama insan yalnzca ekonomik bir varlk olmad iin tarihin saf ekonomik yorumlar eksik ve yetersizdir.Bunlar zellikle bizim niin demokrat olduumuzu, yani halk egemenlii ilkesini ve insan haklar iin hukukdevleti usulleri erevesindeki garantileri niin savunduumuzu aklaya-mazlar. Aklamamzda bylesi birboluk olduu iin kitabn III. Ksmnda tarihsel srecin ikinci, paralel bir anlatm yer alyor. Burada insanyalnzca ekonomik adan deil bir btn olarak ele almay deneyeceim. Bu amala He-gel'e ve kendisinin"kabul grme mcadelesi" olarak adlandrd mcadeleye dayanan materyalist olmayan tarih anlaynaba vuracam.Hegel'e gre gerek insanlar gerekse hayvanlar, yemek, imek ve barnmak gibi kendi dlarndaki nesnelereynelik doal ihtiyalara sahiptir. En nemli ihtiya kendi bedenini korumaktr. nsan hayvanlardantemelde, baka insanlarn arzusunu arzu etmesiyle, yani "kabul grmek" istemesiyle ayrlr. En bata dainsan olarak, belli bir deere, belli bir onura sahip bir varlk olarak kabul grmek ister. Kendi deeri gzndebu kadar nemli olduu iin, insan yalnzca saygnlnn sz konusu olduu bir mcadelede bile yaamnriske etmeye hazrdr. En derindeki hayvansal igdlerini, ki bunlarn en nemlisi varln srdrme g-dsdr. daha yksek, soyut ilke ve amalar uruna ama yetene.ie yalnzca insan sahiptir. Hegel'e grekabul grme ihtiyac, ilk iki muharibi kendi insanlk onurlarnn "kabul grmesi"ni birbirlerine dayatmakamacyla tututuklar ve hayatlarn ortaya koyduklar bir de srklemitir. kisinden birinin doal lmkorkusu pes etmee yol atnda, efendi ve Uak ilikisi domutur. Tarihin bu ilk kanl kavgasnda szkonusu olan besin, barnak ya da gvenlik deil, yalnzca saygnlktr. Dvn amac biyo-15lojik olarak belirlenmedii iin, tam da bu nedenden He-gel burada insan zgrlnn ilk belirtisini grr., Kabul grme ihtiyac ilk bakta allmam bir kavram olarak grnebilir; ama aslnda Bat politikfelsefesinin gelenei ve insan varlnn bilinen blm kadar eskidir. lk kez Eflatun tarafndan Politeid da


5/206

tasvir edilmitir. Eflatun, ruhu blmden; bir arzu eden, bir mantkl ve bir de kendisinin thymos ya da"duygu" olarak adlandrd blmden olutuu grn savunuyordu. nsan davrannn byk bir ksmilk iki blmn bir birleimi olarak aklanabilir: Arzu insann kendi dndaki eyleri istemesine yol aar vemantk ona bunlar elde etmenin en iyi yolunu gsterir. Ama ayn zamanda insan kendi deerinin veyakendisinin deerli bulduu insanlarn, nesnelerin ya da ilkelerin deerinin kabul grmesine de ihtiya duyar.

Kendine belli bir deer bime ve bu deerin kabul edilmesini talep etme yetenei basit olarak "kendinesayg" olarak adlandrlr. Kendisine sayg yetenei ruhun thymos olarak adlandrlan blmndenkaynaklanr. Bu bir tr doutan var olan adalet duygusudur. nsan belli bir deere sahip olduuna inanr vebakalar kendisine daha az deerli gibi davrandnda, fk.e duygusuyla tepki gsterir. Buna karlk kendizsaygsna uygun bir ekilde yaamazsa utan duyar, kendi deerine uygun deerlendirildiinde ise gururduygusunu yaar. Kabul grme ihtiyac ve bununla bal olan fke, utan ve gurur gibi duygular insanvarlnn politikada nemli bir rol oynayan zellikleridir. Hegel'e gre bunlar btn tarihsel srecin iticigleridir.Hegel'e gre onurlu bir insan olarak kabul grme istei, insanlar tarihin balangcnda salt saygnlk, urunakanl bir lm-kalm mcadelesine srklemitir. Mcadelenin sonucu toplumun hayatlarn riske etmeyehazr bir efendiler snf ile doal lm korkularna boyun een bir uaklar snfna blnmesi oldu. Efendi ve

uak ilikisi insanl

k tarihinin byk bir blmn dolduran ve eitsizlik taraf

ndan belirlenen btnaristokratik toplumlarda ok sayda grn biiminde varoldu. Ama efendi-uak ilikisi16

sonuta ne efendilerde ne de uaklarda kabul grme ihtiyacn tatmin edebildi. Uak doal olarak hibirekilde bir insan varl olarak kabul edilmiyordu. Ama efendinin elde ettii kabul grme de yeterli deildi,nk bu teki efendilerden ok tam bir insani deere sahip olmayan uaklarn nezdindeki bir kabulgrmeydi. Aristokratik toplumlarda yetersiz bir kabul grmenin mevcut olmasnn getirdii honutsuzluk bir"eliki" yaratt ve tarihi bu ilerletti.Hegel, efendi ve uak ilikisindeki elikinin en sonunda Fransz Devrimi tarafndan (buna AmerikanDevrimi'ni-de eklemek gerekir) ortadan kaldrld grndeydi. Demokratik devrimler efendi ile uak

aras

ndaki fark

yok ettiler; bir zamanlar

n uaklar

kendi efendileri oldular, art

k halk egemenli

i ve hukukdevleti ilkeleri geerliydi. Efendi ile uak ilikisindeki eitsiz kabul grmenin yerine her yurttan tekiyurttalarn insanlk onurunu kabul etmesinden oluan evrensel karlkl bir kabul grme geti.Yurttalarna haklar tanyarak devlet de bu onuru kabul etti.HegePin ada liberal demokrasi anlay, Byk Britanya ve Birleik Devletler gibi lkelere liberaldemokrasinin teorik temelini oluturan anglo-sakson demokrasi anlayndan belirgin ekilde ayrlr. Anglo-sakson geleneinde kabul grme uruna onurlu aba aydnlanm zkara -arzu ile akln bir bileimi-zellikle de bedenin kendini koruma arzusuna tabi olmalyd. Hobbes, Locke ve Amerikan demokrasisininJefferson ve Madison gibi kurucu babalan, haklarn, insana iinde kendini zenginletirebilecei ve bir zelalan salamak iin varolduuna inanyorlard.(3) Buna karlk Hegel haklan kendi bana bir ama olarakgryordu; nk insana gerek bir tatmin salayan ey, maddi refahtan ok konum ve onurunun kabulgrmesiydi; Hegel'e gre Fransz ve Amerikan devrimleriyle tarihin sonu gelmiti, nk tarihsel sreci(kabul grme mcadelesi araclyla) ilerleten zlem, evrensel ve karlkl kabul grmeyle belirlenen birtoplumun olumasyla karlanmt. nsanln toplumsal kurumlarnn hibir baka rgtlenmesi, bu zlemitatmin etmeye daha elverili deildir ve bu nedenle de artk baka ilerici tarihsel deiiklikler sz17konusu olmayacaktr.Kabul grme abas ya da thymos buna gre, liberal ekonomi ile liberal politika arasndaki II. Ksmdakianalizde eksik olan ba salamaktadr. Arzu ile akl birlikte sanayileme srecini ve genel olarak ekonomikyaamn byk bir blmn aklamaya yeterli olmaktadr, ama liberal demokrasiye ynelmeyiaklayamamaktadrlar. Bu, son tahlilde thymol dan, ruhun kabul grme arzusundaki blmndenkaynaklanmaktadr. leri sanayilemeye elik eden toplumsal deiiklikler, zellikle genel eitim dzeyininykselmesi daha yoksul ve daha az eitim grm halklarda mevcut olmayan belli bir kabul grme ihtiyacortaya karmtr. Yaam standart arttka, insanlar dnyaya a-' lp eitim dzeyleri ykseldike ve birbtn olarak toplumun yaam koullarnda daha byk bir eitlik olutuka, insanlar artk yalnzca daha


6/206

fazla zenginlik deil, ayn zamanda konumlarnn kabul grmesini istemeye balyorlar. nsanlar yalnzca aklve arzudan olusayd, piyasa ekonomisi ynelimli otoriter devletlerde, rnein Franco spanya'snda da yada Gney Kore ve Brezilya'daki askeri rejimlerde yaamay benimseyebilirlerdi. Ama insanlar bunun dndazdeerleri konusunda timotik bir onura sahiptir ve bu nedenle de zgr bireyler olarak zerkliklerine saygduyan ve kendilerine ocuk gibi deil, yetikin gibi davranan demokratik hkmetler talep etmektedirler.

Kabul grme ihtiyac

n

n tarihin itici gc olarak oynad

nemli roln anla

lmas

, kltr, din, al

ma,milliyetilik ve sava gibi tandmz sandmz olgularn yeniden yorumlanmasn olanakl klar. IV.Ksm'da bylesi bir yeni yorumlamaya giriiyor ve kabul grme ihtiyacnn gelecekte kendisini nasl ortayakoyaca konusunda baz ngrlerde bulunmay deniyorum. rnein bir dinin yanda kendi zgltanrlarnn ya da kutsal davranlarnn kabul grmesi iin urarken, bir milliyeti kendi zgl dil, kltr yada etnik grubunun kabul grmesi iin aba harcamaktadr. Her iki kabul grme biimi de liberal devletinevrensel kabul grmesine oranla daha az aklcdr, nk kutsal ile dnyaya ilikin olan arasnda ya da farkl

18sosyal gruplar arasnda keyfi olarak yaplan ayrmlara dayanmaktadrlar. Bu nedenle din ve milliyetilik vebir halkn gelenek ve greneklerinin, ahlki kurallarnn rgs (geni anlamda "kltr") geleneksel olarak

baar

l

demokratik politik kurumlar

n ve serbest piyasa ekonomisinin olumas

n

n nndeki engeller olarakgrlmtr.Oysa hakikat ok daha karmaktr, nk liberal ekonomik ve politik sistemlerin baars ou kezliberalizmin aslnda amak istedii akl d kabul grme biimleri zerinde ykselmitir. Demokrasininilemesi iin yurttalarn demokratik kurumlara ilikin akl d bir gurur gelitirmi olmas gerekir. AyrcaTocqueville'in "birleebilme sanat" diye tanmlad kk topluluklara gururla balanmay renmiolmaldrlar. Bylesi topluluklar genellikle dinsel ya da etnik bir temele sahiptir ya da liberal devletin zelliiolan evrensel kabul grmeden daha az kapsayc olan baka kabul grme biimlerine dayanrlar. Ayneyliberal ekonomi iin de geerlidir. almaya Bat liberal ekonomi geleneinde kural olarak insanihtiyalarnn karlanmas ve ac ekmekten kurtulmak iin yaplan hoa gitmeyen bir etkinlik olarakbaklmtr. Ama Avrupa kapitalizmini yaratan Protestan giriimcilerde ya da Meici restorasyonundan sonra

Japonya'y

modernletiren sekinlerde oldu

u gibi, s

k

bir al

ma ahlk

na sahip baz

kltrlerde al

maayn zamanda bir kabul grme aracyd. Bugn bile birok Asya lkesinde alma ahlk maddi teviklerdenok, aileden ulusa kadar bu toplumlarn dayand rten sosyal gruplarn almaya gsterdikleri kabulsayesinde ayakta durmaktadr. Bu durum liberal ekonomilerin yalnzca li' eral ilkeler sayesinde ilemediini,akl d thymos biimlerine de ihtiya duyduunu gsteriyor olsa gerek.Uluslararas politikay bir de kabul grme mcadelesi asndan ele almak son derece aklayc olacaktr.Balangta tek tek iki dvy ilk kartl saygnlk kavgasna srkleyen kabul grme arzusu, mantksalolarak emperyalizme ve dnya imparatorluklarnn kurulmasna gtrr. zel alandaki efendi ve uakilikisi, kanlmaz olarak uluslarn kabul grme tutkusuyla stnlk iin kanl sava-19lara tututuu devletler dzeyinde tekrarlanr. Kabul grme arzusunun modern ama henz tamamen aklcolmayan bir biimi olan milliyetilik son yz yldr kabul grme mcadelesinin ifade biimi olmu, bu yzylnen youn atmalarnn kaynan oluturmutur. Henry Kissinger gibi "gereki" d politikaclarn "gpolitikas" olarak adlandrdklar dnyaya byle gelinmitir.Ama eer sava asl olarak kabul grme ihtiyac tarafndan motive ediliyorsa, o zaman akla, efendi ve uakilikisini ortadan kaldran ve eski uaklar kendilerinin efendisi haline getiren liberal devrimin devletler arasilikiler zerinde de benzer bir etkide bulunup bulunamayaca sorusu geliyor. Liberal demokraside,bakalarna oranla daha byk kabul grmeye ulama eklindeki akl d ihtiyacn yerine eit deerli olarakkabul edilme eklindeki aklc ihtiya gemitir. O nedenle liberal demokrasilerden oluacak bir dnyada,btn uluslar karlkl olarak birbirlerinin meruiyetini kabul edecei iin sava eiliminin daha az olacasylenebilir. Ve gerekten de son birka yzyln tarihinde liberal demokrasilerin, demokratik olmayan vekendi temel deerlerini paylamayan lkelerle savaa tutuma yeteneine tamamen sahipken, birbirlerinekar emperyalist bir politika gtmediklerini ampirik olarak gstermek mmkndr. rnein bugn DouAvrupa ve Sovyetler Birlii'nde milliyetilik yeniden artmaktadr, nk burada uzun sre halklarn ulusalkimlikleri tannmamtr; te yandan belirgin bir kimlie sahip en eski ulusal devletlerde ise milliyetilik bir


7/206

deiim srecindedir. Tpk ya da drt yzyl nce dinsel atmalarn olduu gibi ulusal kabul grmeihtiyac da Bat Avrupa'da bugn ehliletiril-mi ve evrensel kabul grme ile badaabilir hale gelmitir.Kitabn beinci ve son ksm "tarihin sonu" ile sonunda ortaya kacak yaratk sorularn, "son insan"sorusunu ele alyor. The National Interest dergisindeki makaleye ilikin ilk tartma srasnda birok kii,tarihin sonu probleminde sz konusu olann gnmz dnyasnda liberal demokrasi karsnda yaam

gcne sahip alternatiflerin olup olama-20yaca sorusu olduunu varsayd. rnein komnizmin gerekten lp lmedii, dinin ya da armilliyetiliin yldznn yeniden parlayp parlamayaca ve benzeri sorular zerinde tartld. Oysa liberaldemokrasinin kendisinin kalitesi sorusu, onun gncel rakipleri karsnda zafer kazanp kazanamayacasorusundan ok daha nemli ve ciddidir. Liberal demokrasinin gnmzde d dmanlardan kurtulmuolduunu kabul edersek, baarl demokratik toplumlarn her zaman iin imdi olduklar gibi kalacaklarn dakabul etmemiz mi gerekir? Yoksa liberal demokrasi sonunda politik sistem olarak kendi altn oyacak ar ielikilere mi sahip? Gnmz demokrasileri kukusuz mcadele etmek zorunda olduklar ok sayda derinproblemlerle kar karyalar; uyuturucu kullanm, bar-nakszlk, sululuk, evre kirlenmesi ve artketimcilik bunlarn yalnzca bazlar. Ama bu problemler liberal ilkeler temelinde tamamen zlebilirdir

ve bunlar, seksenli y

llarda komnist devletlerde tan

k olduumuz gibi, btn toplumsal sistemin ka

n

lmazolarak kmesine yol aacak kadar ar sorunlar deildir.20. yzyln byk Hegel yorumcusu Aleksandr Kojeve kendisinin "evrensel ve homojen devlef'olarakadlandrd -bizim liberal demokrasi dediimiz- devletin ortaya kmasyla, kabul grme sorunu nihai olarakzld ve efendi ve uak ilikisinin yerine evrensel ve eit kabul grme getii iin tarihin sona erdiinisrarla savunmaktadr. Tarihin btn gelimesi boyunca insan hep kabul grme peinde komu ve "tarihinnceki evreleri"nde itici g bu olmutur. imdi, modern dnyada insan kabul grmeyi nihai olarak bulmuve "tam bir tatmine ulamtr". Kojeve bu savsrarla ne srmektedir ve bizim de bunu ciddiye almamzgerekir. Gerekten de kabul grme sorunu binlerce yllk insanlk tarihinin merkezi politik sorunu olarakgrlebilir. Tiranln ve emperyalizmin, tahakkm etme arzusunun kayna olduu iin kabul grme sorunupolitikann merkezi sorunu olmutur. Karanlk yanlarna ramen kabul grme arzusu politikadan kolayca

d

lanamamakta-d

r, nk bu ayn

zamanda cesaret, kamu duygusu ve21adalet gibi politik erdemlerin psikolojik temelini de oluturmaktadr. Btn politik topluluklar kabul grmeihtiyacndan yararlanmak ve ayn zamanda kendilerini bunun olumsuz etkilerine kar korumakzorundadrlar. Eer ada anayasal hkmet sistemi gerekten hem herkesin genel kabul grmesinisalayan, hem de ayn zamanda diktatrlklerin olumasn engelleyen bir forml ise, o zaman bu hkmetbiimi yeryznde olumu teki egemenlik biimleri karsnda gerekten istikrar ve uzun mrllkiddiasnda bulunabilir.Ama gnmz liberal demokrasilerinin yurttalarna salanan kabul grme "tamamen tatmin edici" midir?Liberal demokrasilerin ne kadar uzun bir gelecee sahip olacaklar ve gnn birinde ne tr alternatiflerinortaya kaca ncelikle bu sorunun yantna baldr. V. Ksm'da kaba hatlaryla iki olas yant zerindedurulmaktadr. Yantlarn biri politik soldan, dieri sadan gelmektedir. Sola gre, kapitalizm ekonomikeitsizlik yaratt ve kendi iinde zaten eitsiz kabul grme anlamna gelen bir iblm gerektirdii iin,evrensel kabul grme liberal demokraside kanlmaz olarak eksik kalmak zorundadr. Bu sorun toplumunmutlak zenginliinden tamamen bamszdr. nk zenginlik ne kadar ok olursa olsun, her zaman greceyoksul insanlar olacaktr ve onlar bu nedenle teki yurttalarn gznde daha az insanlk onuruna sahipolacaklardr. Baka bir deyile, liberal demokrasi eit haklara sahip yurttalar eit kabul etmemeyisrdrmektedir.Evrensel kabul grmeye ynelik ikinci ve bana gre daha kuvvetli eletiri sadan gelmektedir. Sa, FranszDevrimi'nin eitlik ilkesinin yol at dzletirici etkilere hep byk bir endieyle bakt. Sa en parlakszcsn, baz yaklamlar daha nce demokratik toplumlarn byk gzlemcisi Aleksis de Tocquevilletarafndan da ksmen gndeme getirilmi olan Friedrich Nietzsche'de buldu. Ni-etzsche'ye gre moderndemokrasi bir zamanlarn klelerinin kendi efendileri olmas deil, uakln ve bir tr kle ahlknnkoulsuz zaferi anlamna geliyordu. Liberal bir demokrasinin modern liberalizmin kurucular tarafndan22


8/206

eitilmi tipik yurtta, Nietzsche'ye gre, konforlu bir varlk srdrme uruna kendi stn deerine olanonurlu inantan vazgemi bir "son insan"dr. Liberal demokrasi, artk yalnzca arzu ve akldan oluanbelkemiksiz insanlar yaratmaktadr. Thymos yoksunu bu insanlar soukkanl bir ekilde uzun vadelizkarlarn hesaplayarak ok saydaki kk ihtiyalarn tatmin etmektedirler. Son insann bakalarndandaha byk kabul grme arzusu yoktur, oysa bu ihtiya duyulmadan mkemmellik ve baarya ulamak

mmkn deildir. Mutluluundan honut olan ve kk ihtiyalar

n zerine ykselememekten utan bileduymayan son insan artk insan olmaktan kmtr.Nietzsche'nin grlerini ciddiye alrsak, kendimize u sorular yneltmemiz gerekir: Yalnzca evrensel veeit kabul grmeyle honut olan insan hl tam deerli bir insan mdr, yoksa o hibir aba ve hrstamayan, .aalamamz gereken bir "son insan"mdr? nsan varlnn gnll olarak mcadele, tehlike,risk ve giriim arayan bir yan yok mudur ve bu yan modern demokrasinin "bar ve refahnda hlyaanabilecek mi? Baz insanlarn tatmin olmas kendi iinde eit olmayan bir kabul grmeye bal deil mi?Yalnzca gemiin aristokratik toplumlarnda deil, modern liberal demokrasilerde de yaamaya deer birhayatn asl temeli eit olmayan bir kabul grme ihtiyac deil mi? Demokrasilerin gelecekteki varl bellillerde daha ok yurttalarn yalnzca eitler arasnda eit olarak deil de, teki yurttalardan stnolarak da kabul edilmek istemesine bal olmayacak m? Ve acaba aalk bir "son insan" olma korkusu

insanlar

yeni, ngrlemez davran

tarzlar

yla meydan okumaya ve sonunda yeniden, ama bu kez modernsilahlarla, saygnl uruna kanl kavgalara girien o vahi "ilk insan"a dnmeye yneltmeyecek mi?Elinizdeki kitap bu tr sorulara yant aryor. lerleme diye bir ey var mdr ve balantl ve amaca ynelikevrensel bir insanlk tarihi izmek olanakl mdr gibi sorular sorulduunda, bu yantlar otomatik olarakortaya kmaktadr. Sa ve sol totaliter sistemler bu yzyln byk blmnde bizi o kadar megul etti ki,bu son soruyla yeterin-23ce ciddi bir ekilde ilgilenemedik. Yzylmzn sonunda totaliter sistemlerin kmesi, imdi bizi bu eskisoruyu yeniden gndemimize almaya davet ediyor.24I. KISIM ESK BR SORUNUN YENDEN SORULMASI

25Karamsarl

m

zImmanuel Kant gibi ciddi ve saduyulu bir dnr bile savan Tanr'nn amalarna hizmet ettiineyrekten inanabiliyordu. Hiroima'dan bu yana her savan en iyi durumda bile zorunlu bir ktlkolduunu biliyoruz. Thomas Aquinas gibi kutsal bir teolog bile, tiranlar olmadan kendini din uruna fedaedenler de olmaz diyerek, tiranlarn Tanr'ya hizmet ettiini ciddi olarak savunmutu. Auschvitz'den buyana byle bir cmle ancak kfr saylr... Modern, aydnlanm, tekniklemi dnyada bylesi korkunolaylar olduktan sonra, gerekli ilerlemeyi temsil eden ya da gcn her eyi kapsayan bir etki olarak ifadeeden bir Tanr'ya inanmak hl mmkn mdr? (1)- Emile Fackenheim, God's Presence in History20. yzyln hepimizi tarih konusunda inanm karamsarlar haline .getirdiini rahatlkla syleyebiliriz.Elbette her birimiz gene de birey olarak salmz .ve kiisel mutluluumuz konusunda iyimser beklentileriinde olabiliriz. Amerikallarn gelecee hep umutla baktklar bilinen bir szdr. Ama konu, tarihte birilerleme olup olmad ya da olup olmayaca gibi daha byk sorulara geldiinde, karar tamamen bakatrl belirir. Bu yzyln soukkanl ve saduyulu dnrleri dnyann, bizim Bat'da dzgn ve insanclpolitik ilikiler olarak tanmladmz27bir ynde, liberal demokrasi ynnde gelitiini ne srmek iin yeterli k noktalar bulamadlar. En derindnrlerimiz tarih diye bir eyin, yani kaba hatlarla da olsa anlaml bir dzen iinde ilerleyen bir gidiinolmad sonucuna vardlar. Kendi deneyimlerimiz de bir yerde gelecein bize bir ilerleme vaat etmediini,tersine bizi fanatik diktatrlkler, kanl soykrmlar, modern tketim toplumunda yaamn bayalamas venkleer k ya da global snma gibi tasavvur edilemez felaketlerin, yeni, hi yaanmam ktlklerinbeklediini gstermektedir.20. yzyln karamsarl 19. yzyln iyimserlii ile tam bir kartlk iindedir. Savalar ve devrimlerlesarslmasna ramen Avrupa 19- yzyln banda genel olarak bar yaad ve maddi refahngemite'grlmedik ekilde ykselmesine tank oldu. yimserlik ncelikle iki varsayma dayanyordu: Birinci


9/206

olarak, modern bilimin alk ve yoksulluu yenilgiye uratacana ve insanlarn yaamn temeldeniyiletireceine inanlyordu. Yzlerce yldr insann dman olan doa modern teknik sayesinde yenilgiyeuratlacak ve insann mutluluunun hizmetine verilecekti. kinci olarak, zgr demokratik hkmetlerinbtn dnyada giderek daha ok yaylaca bekleniyordu. "1776 Ruhu" (*) ya da Fransz Devrimi'ninidealleri, tiranlar, otokratlar, batl inanl rahipleri btn dnyada etkisizletirecekti. Otoriteye kr

krne itaatin yerine ak

lc

zynetim geecek, btn insanlar zgr, eit ve kendi kendilerinin efendisiolacakt. Hayatn btn alanlarndaki ilerlemelerin nda filozoflar, Napoleon savalar gibi kanlatmalar bile, cumhuriyeti hkmet biimini yaygnlatrdklar iin insanlk iin bir kazanm olarak haklgsterebiliyordu. Her biri insanlk tarihini, btn karmak patikalarn sonunda modernliin kazanmalarnakt balantn bir btn olarak aklamaya alan kimi ciddi, kimi daha az ciddi saysz teori gelitirildi.rnein Robert Mackenzie adl birisi 1880'de unlar yazabiliyordu:(*) Amerikan Bamszlk Deklarasyonu'nun ruhu-.n.28nsanln tarihi ilerlemenin, bilginin birikmesinin ve bilgeliin artmasnn, akl ve esenliin bir altbasamandan bir st basamana aralksz trmann tarihidir. Her kuak devrald miras iyiletirip, kendideneyimi ile zenginletirerek ve kendi baarlarnn meyvalaryla oaltarak bir sonraki kuaa aktarr...

nsanl

n refah

n

n gelimesi, imdi keyfi despotlar

n tahrip edici etkisinden kurtulduktan sonra, art

ktamamen Tanr'nn bilge yasalarnn cmert dzenlemelerine kalmtr'.'"Encyclopaedia Britannicdnn 1910/1911 tarihli nl onbirinci basks, "ikence" maddesinde, "Avrupa szkonusu olduunda btn bu sorun artk yalnzca tarihsel bir nem tamaktadr" diye yazyordu.'* BirinciDnya Sava-'nn hemen eiinde gazeteci Norman Angell The Great Illusion kitabnda, serbest ticaretanda toprak geniletmenin anlamszlatn ve fetih savalarnn ekonomik bakmdan mantkl olmadnsavunuyordu/*Yzylmzn ar karamsarl ksmen de olsa, btn bu iyimser beklentilerin ac bir ekilde boa kmolmasyla aklanabilir. Avrupa'nn zgveninin kmesinde Birinci Dnya Sava merkezi bir rol oynad.Sava elbette Alman, Avusturya ve Rus monarilerinin temsil ettii eski politik dzeni de ykt, ama dahanemli olan psikolojik etkilerdi. Birka metrelik orak toprak iin mcadelede tek bir gnde onbinlerce

askerin ld

drt y

ll

k siper sava

n

n tarif edilemez ac

lar

, Paul Fussell'in dedi

i gibi, "kamuoyununbilincine bir yzyldr egemen olmu olan ilerleme iyimserlii asndan son derece ykc oldu" ve sava"ilerleme dncesini" kartna dntrd.' Sadakat, sk alma, sebat, yurtseverlik gibi erdemlerinsanlarn sistematik olarak ve anlamsz bir ekilde katledilmesi iin ktye kullanld, burjuva dnyasnndeerleri byk bir kntye urad.(6) Erich Maria Remarque'in Garp Cephesinde Yeni Birey Yok adlromannda gen asker Paul yle der: "Biz onsekiz yandaki genler iin [okuldaki retmenlerimiz] yetikinhale gelmemizin aracs ve ynlendiricisi olacaklard, bizi alma, dev, kltr ve ilerleme dn-29yasna, gelecee gtreceklerdi... Ama karlatmz ilk l bu inanc yerle bir etti." Daha sonra Vietnamsavandaki gen Amerikallarn da tekrarlad szlerle Paul u sonuca varr: "Bizim kuamznonlarnkinden daha gvenilir olduunu renmek zorunda kaldk."


10/206

amac gze almak "geleneksel" uranlklarn teknik yeteneklerini ok aard; bunu ancak 19. yzyln teknikve toplumsal ilerlemeleri olanakl kld. Bu totaliter ideolojilerin balatt savalar da yeni bir kaliteyesahipti, sivil halkn ve ekonomik kaynaklarn ynsal tahribini de ieriyordu; "btnsel sava" kavram daburadan kt. Kendilerini bu tehdite kar(*) Kulak: Rusa, toprak sahibi, aa- .t.

30korumak iin liberal demokrasiler de Dresden ve Hiroima'nn bombalanmas gibi, eskiden olsa soykrmolarak nitelendirilebilecek askeri eylemlere bavurmak zorunda kaldlar. .19. Yzyln ilerleme teorilerinde insann iindeki ktlk toplumsal azgelimiliin bir sonucu olarak kabuledilirdi. Ama stalinizmin, despotik hkmetleriyle kt bir n kazanm olan, gerekten geri ve yan-Avrupalbir lkede ortaya km olmasna karn, holocaust en ileri sanayi ekonomisine ve Avrupa'n n en eitimli vekltrl halklarndan birine sahip bir lkede gerekleti. Almanya'da bu tr olaylar olabildiine gre, ayney herhangi baka bir ileri lkede olamaz myd? Eer ekonomik gelime, eitim ve kltr, nasyonal-sosyalizm gibi bir olguya kar bir korunma salayamyorsa, o zaman tarihsel ilerlemenin ne anlamolabilirdi?1*20. yzyln deneyimleri bilim ve teknik temelinde ilerleme olabilecei iddiasn olduka tartmal kld.

nk teknik aralarla insan yaam

n

daha iyi dzenleme yetenei, insan

n ahlki gelimesini buna paralelolarak srdr-mesiyle ok yakndan ilintilidir. Ahlki ilerleme olmadan tekniin kazanmlar kt amalariin kullanlr ve insanln durumu eskicinden daha ktye gider. Sanayi Devri-mi'nin temel kazanmlar,demir ve elik, i patlamal motor ve uak olmasayd, 20. yzyln btnsel savalar da mmkn olmazd.Ve Hiroima'dan bu yana insanlk btn teknik kazanmlarmn en korkuncunun, atom bombasnnglgesinde yayor. Modern bilimin olanakl kld inanlmaz ekonomik bymenin de karanlk yanlar var;bu byme gezegenin birok blgesinde evre tahribatna yol at ve dnya apnda bir ekonomik felaketimmkn hale getirdi. Modern enformasyon teknolojisinin dnya apnda kullanma sokulmasnn vehaberlerin zaman yitirmeden iletilebilmesi olanann demokratik ideallerin yaygnlamasn kolaylatrdsk sk belirtilmektedir. rnek olarak da, Amerikan CNN Televizyonu'nun 1989'da Tienanmen Meydan'nngal edilmesini ya da daha sonra Dou Avru-pa'daki devrimci olaylar btn dnyaya aktarmas gsteril-

31mektedir. Ne var ki, iletiim teknolojisi deer bakmndan yanszdr. ran'daki devrim ncesinde 1978'deAyetullah Humeyni'nin gerici fikirleri lke iinde kasetli teypler araclyla yaylyordu, bu teyplerinyaygnlamas ise ancak ah dnemindeki ekonomik modernleme sayesinde mmkn olmutu. Eertelevizyon ve dnya apnda dorudan haber aktarm 1930'larda mevcut olsayd, bunlar Joseph Goebbelsve Leni Riefensfahl gibi Nazi propaganda ustalar tarafndan faist fikirleri yaymak iin ok etkili bir ekildekullanlrd.20. yzyln travmatik gelimeleri derin bir entellektel krizin arka plann da oluturmaktadr. Tarihselilerlemeden sz etmek ancak insanln nereye yneldii bilinirse mmkn olabilir. 19. yzylda ouAvrupal ilerlemeden daha fazla demokrasi ynnde bir gelimeyi anlyordu, buna, karlk 20. yzylda ouzaman bu konuda bir mutabakat sz konusu olmad. Liberal demokrasi, ideal bir topluma ilikin tamamenfarkl tasavvurlara sahip iki baka-nemli politik ideolojiyle -faizm ve komnizm- rekabet halindeydi.Bat'da bile artan sayda insan, liberal demokrasinin gerekten btn insanln zlemi olduu, bununyalnzca dar grl bir Avrupa etnosantrizminin rn olmayan evrense bir ama olduu grnndoruluunu sorgulamaya balad. Avrupallar, nce smrgeci efendiler, sonra Souk Sava srasndakoruyucu efendiler ve en sn olarak da egemen ulusal devletlerin teorik olarak eit hakl partnrleri olarakAvrupa d dnyayla kar karya gelmek zorunda kaldklarnda, ideallerinin evrenselliini sorgulamayabaladlar. Avrupa'nn iki dnya savanda kendi kendine yapt, bir tr intihar andran byk tahribat, Batdevletlerinin akl bakmndan tekilere stn olduu varsaymn derinden sarsmt. 19. yzylda herAvrupal igdsel olarak bile uygar halklarla barbarlar arasnda bir ayrm yapabilirdi, ama Nazi lmkamplarndan sonra bu artk o kadar kolay deildi. nsanlk tarihi artk tek bir yne doru geliiyor olmaktanok, ne kadar ok halk ve uygarlk varsa o kadar ama varm gibi grnyordu ye liberal demokrasi bunlararasnda ayrcalkl bir32yere sahip deildi.


11/206

Yakn zamanlarda karamsarlmz zellikle, komnizmin her zaman iin Bat liberal demokrasinin alternatifiolarak kalacaeklindeki neredeyse evrensellemi inanta ifadesini buluyordu. rnein yetmili yllardaABD Dileri Bakan iken Henry Kissinger u uyary yapyordu: "Bugn tarihimizde ilk kez [komnist]meydan okumann hibir zaman sona ermeyecei gerei ile kar karya bulunuyoruz... Baka lkelerinyzlerce yl izlemek zorunda kaldklar gibi, srarla uygulamalyz... [Dpolitikamzn] bu koulu hibir zaman

deimeyecektir./(11) Kissinger'e gre SSCB gibi dman glerin politik ve toplumsal temel yap

lar

n

reforme etmeyi istemek topik bir eydi. Politik olgunluk dnyay olmasn istediiniz gibi deil olduu gibigrmek demekti ve o nedenle de Brejnev'in Sovyetler Birlii'nin varln sineye ekmek zorundaydnz.Komnizm ile demokrasi arasndaki atma belki yumuatlabi-lirdi, ama kyamet anlamna gelecek birsava olasln tamamen ortadan kaldrmak hibir zaman mmkn olmayacakt.Kissinger bu grlerinde hi de yalnz deildi. Meslek olarak politikayla ya da zel olarak d politikaylailgilenen hemen hemen herkes komnizmin srekliliine inanmt. O nedenle de seksenli yllarn sonundakomnist sistemlerin dnya apnda kmesi bir ou iin beklenmedik bir gelime oldu. Bu yanl ngryalnzca ideolojik dogmatizmin olaylarn soukkanl bir ekilde deerlendirimesini saptrm olmasylaaklanamaz. ok farkl politik inanlara sahip insanlar; gerek Dou'daki gerek Bat'daki saclar, solcular vt /lmllar, gazeteciler, bilim adamlar ve politikaclar, hepsi aynekilde yanldlar. Bu kadar geni bir

krln kkleri salt partizanl

ktan ok daha derinlerdedir, bunu yzy

l

m

z

n olaylar

n

n yaratt

olaanst tarihsel karamsarlkta aramak gerekir.Daha 1983'de Jean-Franois Revel u tezi savunuyordu: "Demokrasi tarihte belki de yalnzca bir oyun aras,gzlerimizin nnde kapanmakta olan ksa bir parantezdir."0* Politik sa elbette komnist lkelerdeyaayan insanlarn33buradaki sistemleri hibir ekilde meru saymadndan kesinlikle emindi ve bu lkelerdeki ekonomikzayflklar ok iyi biliniyordu. Ama saclarn byk bir blm Sovyetler gibi "iflas etmi" bir toplumun bileiktidar anahtarna sahip olduuna inanyordu: Totaliter leninist sistem kk bir "Brokratik diktatrler"kliine, modern rgtsel ve teknik aralarla byk bir nfus zerinde neredeyse sonsuza kadar hkmetmeolana salyordu. Totaliter sistemin mant tahakkm altndaki halkn sadece korkutulma-sn deil, ayn

zamanda komnist efendilerinin de

erlerini iselletirmeye zorlanmas

n

da gerektiriyordu. JeanneKirkpatrick'e gre, birinciler "mevcut servet, g ve konum dalmna dokunmaz" ve "geleneksel tanrlarkutsar ve geleneksel tabulara sayg gsterirken", sol totaliter sistemler "toplumun her alan iin normlargetirmek" ister ve "kk salm deer ve grenekleri inerler". Salt otoriter bir devletten farkl olaraktotaliter bir devlet, toplumu, kendini her hangi bir deiiklik ve reforma kar mutlak olarak koruyacakekilde totaliter rejimlerin kendiliinden deiecei konusunda hibir beklentiye izin vermemektedir." (14)Totaliter devletlerin ok uzun bir sre ayakta kalabileceklerine olan bu salam inancn-temelindedemokrasiye olan gvensizlik yatyordu. rnein Jeanne Kirkpatrick, o zamanlar demokratik olmayannc Dnya lkelerinin ok aznn baarl bir ekilde demokratikleebileceini yazyordu (komnist birrejimin demokratikleme olasl ise kesinlikle sz konusu deildi); Revel ise, Avrupa ve Kuzey Amerika'dakigl ve yerleik demokrasilerin kendilerini savunma kararllna sahip olmadn ne sryordu.Kirkpatrick baarl bir demokratikleme iin gerekli eitli ekonomik, sosyal ve kltrel nkoullar tek teksayyor ve her hangi bir lkenin her hangi bir zamanda demokratik-letirilebilecei grn tipik Amerikaniyimserlii olarak eletiriyordu. nc Dnya'da demokratik bir merkez olabilecei varsaym bir tuzak vebir illzyondu, deneyim bu dnyann otoriter sa sistemler ile totaliter sol sistemler arasnda blndngsteriyordu. Revel ise, demokrasi-34Ilerin amaca ynelik ve uzun vadeli bir d politika stratejisi izlemede byk glklerle kar karya olduueklindeki daha nce Tocqueville tarafndan dile getirilen eletiriyi daha sivri bir biimde ifade ediyordu.(15)Tam da, demokratik tartma iin tipik olan gr okluu, zkuku ve zeletiri gibi demokratik niteliklerdemokrasileri felce uratyordu. "Gerekten de kleletirilmi halkn ne gerek haklara, ne de etkiolanaklarna sahip olduu komnist lkelerde byk ktlklar ve yaygn yoksulluk rejim zerinde her hangibir etkide bulunmazken, grece ok daha zararsz honutsuzluk nedenleri demokrasileri ok daha abuksarsmakta ve zayflatmakta, felce uratmakta ve sistemin varln tehdit etmektedir. Srekli eletirinin


12/206

mekanizmann ayrlmaz bir paras olduu toplumlar yaamaya deer biricik toplumlardr, ama bunlar aynzamanda en kolay yara alan toplumlardr. "(6)Sol ise farkl bir yoldan benzer bir sonuca ulat. Seksenli yllarda Avrupa ve Amerika'daki "ilericiler"in ouartk, kinci Dnya Sava'nn sonuna kadar birok kiinin inanm, olduu gibi, kendi geleceklerinin Sovyettr bir komnist sistemde olabileceine inanmyordu. Ama solcular marksizm-leninizmin teki insanlar iin

bir meruiyete sahip olduunu hl kabul ediyorlard

; bu kural olarak corafi ve kltrel mesafeye oranlaartan bir meruiyetti. Sovyet tr komnizm Birleik Devletler ve Byk Britan-ya'daki insanlar iin zorunluolarak gereki bir alternatif saylmasa da, otokratik ve merkeziyeti bir gelenee sahip Ruslar iin en uygunzm yolu olarak kabul edilebiliyordu. Hele inliler tam da yabanc egemenliinden, gerilikten ve on'rsuzluktan komnizme ynelmilerdi. Amerikan emperyalizminin kurban saylan Kballar ve Nikaraguallariin d*e benzer eyler syleniyor, Vietnamllar iin ise komnizm neredeyse ulusal bir gelenek olarak kabulediliyordu. Birok solcu, nc Dnya'daki sosyalist bir rejimin, zgr seimlere ve dnce zgrlneizin vermese de, bir toprak reformuyla, cretsiz salk hizmetiyle ve okuma-yazma kampanyalarylameruiyet elde edeceine inanyordu. O nedenle hemen hemen hibir solcunun Do-35u Bloundaki ya da in'deki devrimci bakaldrlar ngrmemi olmasnda alacak birey yoktur.

Komnizmin meruiyetine ve srekliliine olan inan Souk Sava'

n son gnlerinde olduka tuhaf biimlerald. rnein nl bir Sovyetler Birlii uzmanna gre, Brejnev zamanndaki Sovyet sistemi kendisinin"kurumsal oulculuk" dedii bir yapya olduka yaknlamt: "Sovyet yne-1 timi Sovyetler Birlii'niAmerikan politik biliminin oulcu modelinin ruhuna o kadar yaknlatrmtr ki, Sovyetler Birlii imdi bumodele Birleik Devletlerin kendisinden daha uygun dmektedir."(1T). Buna gre Gorbaov ncesindekiSovyet toplumu "atl ve pasif deil, tersine her bakmdan katlmc"yd, hatta Birleik Devletlere oranlahalkn daha byk bir blm politikaya "katlyor"du.(8) Dou Avrupa'daki baz bilim adamlar da benzerekilde dnyor ve ak zorlayc karakterine ramen komnizme muazzam bir-toplumsal istikraratfediyordu. Byle bir uzman 1987'de "Bugn [Dou Avrupa lkelerini]' .dnyadaki birok baka lkeyle,rnein Latin Amerika'daki btn lkelerle karlatrdmzda, bunlarn gerek anlamda bir istikrar kalesiolduunu grrz" diyor ve "mutlaka dmanca bir tutum iinde olan inansz bir halka kar duran...

'meru olmayan' bir parti"

eklindeki geleneksel yorumueletiriyordu.C19)

Bu grlerin bazlar yalnzca yakn gemiin gelecee basit bir projeksiyonundan ibaretken, bir oununtemelinde komnizmin Dou'daki meruiyetine ilikin olumlu bir yarg yatyordu. Buna gre btntartmasz toplumsal problemlere ramen komnist yneticiler halklaryla,-alayc bir Sovyet deyiinde,"onlar bize para der gibi yapyor, biz de alr gibi yapyoruz" szleriyle ifade edilen bir tr "toplumsalanlama" yapmlard.00' Bu rejimler ne retici ne de dinamikti, ama gene de gvenlik ve istikrarsaladklar iin tabanda belli lde bir onaya sahip olduklar ne srlyordu.(21) Politolog SamuelHuntington rnein 1968'de yle yazyordu:Birleik Devletler, Byk Britanya ve Sovyetler Birlii farkl hkmet biimlerine sahipler, ama her sistemde36de iktidarda bir hkmet var. Her lke, politik sistemin meruluu konusunda halkn ezici ounluununmutabakat iinde olduu bir politik topluluk durumunda. Het birinde yurttalar ve yneticileri lkeye neyinyararl olduu ve politik topluluun hangi gelenek ve ilkelere dayand konusunda bir dizi ortak gresahip!22'Huntington'un komnizme zel bir sempatisi yoktu, ama komnist hkmetlerin yllar iinde halkn bellilde onayn kazandn grmezden gelmenin mmkn olmad grndeydi.Tarihteki ilerleme olanana ilikin gnmzdeki karamsarlk iki farkl ama paralel gelien krizden; yirminciyzyl politikasnn krizi ile Bat rasyonalizminin entellek-tel krizinden kaynaklanyordu. Birincisimilyonlarca insann hayatna maloldu ve yz milyonlarca insan yeni ve ok daha gaddar klelik biimlerialtnda yaamaya zorland; ikincisi ise kendini savunmak iin ihtiya duyduu entel-lektel kaynaklan liberaldemokrasinin elinden ald. Her iki kriz sk skya birbirine balyd; bunlar birbirinden ayrarak anlamakmmkn deildir. Bir kere, entellektel mutabakat olmad iin,, bu yzyln savalar ve devrimleri okdaha ideolojikti ve o nedenle de baka durumda olabileceinden ok daha ar oldular. Rus ve in


13/206

Devrimleri ile Nazilerin kinci Dnya Sava'ndaki fetihleri gaddarlk asndan 16. yzyldaki din savalarnkat kat geride braktlar. O zaman da sz konusu olan yalnzca toprak ve kaynaklar deil, ayn zamandadeer sistemleri ve halklarn yaam tarzlaryd. te yandan ideolojik motifli almalarn ;ddeti ve bunlarnkorkun sonular liberal demokrasilerin zgveni zerinde ykc etkilerde bulundu; totaliter ve otoriterrejimler dnyasnda yaltlanan liberal demokratlar, doru ve yanla ilikin liberal grlerin evrensellii

konusunda ciddi kukulara dtler.Ne var ki, 20. yzyln ilk yarsndaki deneyimler karamsarlk iin gl nedenler oluturmuken, ikinciyardaki gelimeler ok farkl, beklenmeyen bir yne iaret ettiler. Doksanl yllarn'banda dnya bir btnolarak yeni bir bela ortaya karm deil, tersine baz bakmlardan37daha iyi olmu durumda. Komnizmin seksenli yllarn sonunda eski kalelerinin oundaki tamamenbeklenmedik k yakn gemiin en nemli'srprizi oldu. ok arpc da olsa, bu gelime aslnda kinciDnya Sava'ndan beri biimlenmeye balayan daha byk bir olgular rgsnn bir parasyd. Her trl,sa ve sol otoriter diktatrlk kmektedir/235 Baz devletlerde kten sonra gelien ve istikrarldemokrasiler olumu, bazlarnda ise k bir istikrarszlk dnemi ya da bir baka diktatrlk biimiizlemitir. Sonunda baarl demokrasilerin kurulup kurulmayacandan bamsz olarak, her trl otoriter

rejimin pratikte dnyan

n her yan

nda derin bir kriz iine girdii sylenebilir. 20. yzy

l

n ba

nda en nemlipolitik yenilik Nazi Almanyas ve Sovyetler Birlii gibi totaliter devletlerin ortaya kmasyd. Son yllar iseok gl grnen devletlerin bile znde muazzam zayflklara sahip olduunu gsterdi. Son derece younve beklenmedik bir ekilde ortaya kan bu zayflklar, imdi bizden, yzylmzn tarihin gidiine ilikin verirgibi grnd karamsar dersleri bir kere daha gzden geirmemizi talep ediyor.38Gl Devletlerin Zayfl (I)Otoriter egemenliin u andaki krizi Gorbaov'un pe-restroykas ya da Berlin Duvar'nn yklmasylabalamad.Kriz aslnda yaklak yirmi be yl nce Gney Avrupa'da bir dizi sa otoriter rejimin yklmasylabalamt. 1974'de Portekiz'de Caetano rejimi bir askeri darbeyle devrildi. lkenin i savan eiine geldiikarmak bir gei dneminden sonra Nisan 1976'da sosyalist Mario Soares babakan seildi ve o tarihten

bu yana Portekiz istikrarl

bir demokrasidir. 1967'den beri Yunanistan'a hkmeden albaylar da 1974'deiktidar kaybettiler ve halk tarafndan seilen Karamanlis hkmetinin yolu ald. 1975'de spanya'daGeneral Francisco Franko'nun lm zerine iki yl sonra demokrasiye rnek h\x bar gei iin yol ald.Eyll 1980'de Trkiye'de, lke terrizm iinde boulma durumundayken askerler iktidar ele ald, amaegemenlii daha 1983'de gene sivil bir hkmete devrettiler. O tarihten bu yana btn bu lkelerde dzenliolarak birok partinin katld serbest seimler yaplyor.On yldan az bir sre iinde Gney Avrupa'da ilgin bir dnm yaand. Sz konusu lkeler bu tarihekadar, dinsel ve otoriter gelenekleri nedeniyle Bat Avrupa'nn demokratik ana al minin dnda kalmayamahkm aykr rnekler olarak grlyordu. Ama buna ramen bu lkeler seksenli yllarda ileyen veistikrarl demokrasiler haline geldiler, yle ki, (bir olaslk Trkiye dnda) bu lkelerde yaayan insanlarartk farkl koullar hayal bile etmiyorlar.Benzer bir demokratik dnm seksenli yllarda Latin Amerika'da da gerekleti. Bu sre, Peru'da 1980'deoniki yllk bir askeri ynetimden sonra yeniden demokratik bir39hkmetin seilmesiyle balad. 1982'de Falklands/Malvi-nas Sava Arjantin'deki askeri cuntann sonunuhzlandrd, askerler demokratik olarak seilen Alfonsin hkmeti-karsnda geri ekilmek zorunda kaldlar.Latin Ameri-ka'daki baka lkeler bunu hemen izledi, Uruguay ve Brezilya'da 1983 ve 1984'de askeriynetimler ibandan uzaklatlar. Seksenlerin sonunda Paraguay'daki Stroessner ve ili'deki Pinochetdiktatrlkleri de yerlerini demokratik olarak seilmi hkmetlere terketmi bulunuyordu. 1990 bandaNikaragua'daki Sandinist hkmet bile serbest seimlerde Violetta Chamorro ynetimindeki bir koalisyonayenik dt. Birok politik gzlemci Latin Amerika'daki yeni demokrasilerin srekliliine GneyAvrupa'dakinden daha az gven duyuyordu. Latin Amerika'da demokrasiler hep gelip geici olurdu ve btnzorluklar iindeydi. Bunun da tesinde Peru ve Kolombiya gibi lkeler ayaklanmaclar ve uyuturucutccarlar gibi ciddi i tehditlerle kar karyaydlar. Ama gene de yeni demokrasiler ala-" cak kadardirenli ktlar, sanki otoriter rejimlerle olan eski deneyimleri askeri ynetime geri dne kar koruyucu


14/206

bir a ilevi gryordu. Yetmili yllarn banda yalnzca bir avu Latin Amerika lkesi demokratikhkmetlere sahipken, doksanl yllarn banda sadece iki lkede, Kba ve Guyana'da bir lde de olsunserbest seimler sz konusu deildi.Dou Asya da benzer bir gelime yaad. 1986'da Filipinli diktatr Ferdinand Marcos devrildi, kamuoyununbyk sempati dalgas Corazon Aquino'yu bakanlk makamna tad. Bir sonraki yl Gney Kore'de General

un Do Hvan istifa etti ve Roh Tae Vu'nun bakan seilmesine izin verdi. Tayvan'da politik sistemde bukadar ciddi deiiklikler olmamasna ramen, an Kay ek'in Ocak 1988'de lmnden sonra aadanemli bir demokratik birikim gerekleti. ktidar partisi Komingtang'n eski yneticilerinin byk birblm ldkten sonra, Tayvan toplumunun artan sayda kesimleri, bu arada yerli Tayvanllar Ulusal Par-lamento'da temsil olana buldular. Sonunda Burma'daki otoriter rejim de demokratik bir harekettarafndan sarsld.40ubat 199'da Gney Afrika'da Boerlerin arlndaki F.W. Klerk hkmeti Nelson Mandela'nn serbestbraklmasna ve Afrika Ulusal Kongresi (ANC) ile Gney Afrika Komnist Partisi zerindeki yasankaldrlmasna karar verdi. lerde serbest seimlerle oluacak bir hkmet amacyla iktidarn siyahlar vebeyazlar arasnda bllmesi iin grmeler yolunda bu ilk admd.

imdi geriye bakt

m

zda, otoriter rejimlerin iktidarlar

n

srekli koruyabileceklerine, daha geni anlamdagl devletlerin yaam gcne olan yanl inancmz nedeniyle diktatrlklerin krizini byk ldekmsemi olduumuzu syleyebiliriz. Liberal bir demokraside devlet tanm gerei zayftr, bir bireyselhaklar alannn korunmas onun gcnn kesin ekilde snrlanmas anlamna gelir. Buna karlk, sa ve solotoriter rejimler, ister' gl bir askeri aygt kurmak, isterse eitliki bir sosyal dzen kurmak ya da hzl birekonomik bymeye ulamak olsun, farkl nedenlerden devlet gcn zel alana yaymaya ve zel alantahakkm altna almaya alrlar. Bireysel zgrlk dnyasnda yitirilenler ulusal ama dzeyinde gerikazanlacaktr. Bu gl devletlerin sonunda kmesine yol aan kritik zayflk, zmsz bir meruiyetproblemiydi, fikirler ve grler dnyasndaki bir krizdi. Meruiyet mutlak anlamda adalet ya da hukukdemek deildir; meruiyet insanlarn sbjektif alglamasna bal grece bir kavramdr. Gerekten hareketyeteneine sahip btn rejimler herhangi bir meruiyet biimine dayanmak zorundadr/0 Genellikle Hitler

iin sylenenin tam tersine, hibir diktatr yaln

zca "zor"a dayanarak hkmedemez. Bir tiran, beden olarakonlardan daha glyse, ocuklarna, yal adamlara ya da belki de karsna - orla hkmedebilir, ama buekilde iki ya da kiiden fazlasna, hele milyonlarca nfusa sahip bir devlete hi hkmedemez.(2) Hitlergibi bir adamn "zor" ile ynettiini sylediimizde, bununla kasdettiimiz, emrin-dekilerin, Nazi Partisi,Gestapo ve orduyla birlikte fizik gle halkn ounluunu korkutabilmesiydi. Ama bu kurumlardaki insanlarHitler'e niin sadkt? Kesinlikle onlar fizik zorla bask altnda tuttuu iin deil; onlar egemenli-41ini meru kabul ettikleri iin Hitler'e sadktlar. Elbette gvenlik aygtlar da korkutulabilir, ama birdiktatrn belli bir noktada, mutlaka egemenliinin merutuyetine inanan sadk bendelere ihtiyac vardr,Ayney en kk ve yoz Mafya efi iin de geerlidir: "Aile"si onun "meruiyet" ini kabul etmeseydi, hibirekilde baba olamazd. Ya da Sokrates'in Eflatun 'un Politedsmda dedii gibi: Bir haydut etesinin bileganimeti paylaabilmek iin belli bir adalet ilkesine sahip olmas gerekir. O nedenle meruiyet en adaletsizve kanl diktatr iin bile merkezi bir sorundur.B,ir rejimin, varln srdrebilmesi iin nfusun ounluu tarafndan meru kabul edilmesi gerekmediiaktr. Halkn ounluunun mutlak nefretini kazanm aznlk diktatrlklerinin gene de onlarca yliktidarda kaldklarnn saysz gncel rnei vardr. Suriye'deki Alevilerin arlndaki Esad rejimi ya daIrak'daki Saddam Hseyin ynetimindeki Baas Partisi fraksiyonu byledir. Latin Amerika'daki eitli askericunta ve oligariler de halklarnn geni bir destei olmadan ayakta kalmlardr. Bir rejim halkn ounluutarafndan meru kabul edilmediinde bu henz bir meruiyet krizi anlamna gelmez; bunun iin bu grnrejime bal sekinlere, zellikle de devletin zor tekelinin aralarn elinde tutan glere, hkmet partisine,orduya ve polise de sirayet etmi olmas gerekir. Otoriter bir rejimde bir meruiyet krizinden szettiimizde, bununla, beraberlikleri rejimin hareket yetenei iin vazgeilmez olan sekinlerin sralarndakibir krizi kasdediyoruz.Bir diktatrn meruiyeti, martlm bir ordunun kiisel sadakatinden ynetimi gerekelendiren inceltilmibir ideolojiye kadar ok farkl kaynaklara dayanabilir. Yzylmzda faizm sa ynelimli, demokratik ve


15/206

eitliki olmayan btnsel bir meruiyet ilkesi oluturma abasnn bir rneiydi. Btn insanlarn edeerliolduunu ve genel geer'insan haklarn reddettii iin faizm, liberalizm ve komnizm gibi "evrensel" birdoktrin deildi. Faist ar milliyetilik iin en nemli meruiyet kaynark ya da ulus bayd; buna greAlmanlar gibi "efendi rklar" teki insanlar zerinde hkmetme hakkna sahiptirler. G ve42

irade ak

l ve eitlikten daha geerliydi ve hkmetme hakk

n

veriyordu. Naziler, Almanlar

n

rk olarak stnolduunu ileri sryor ve baka kltrlerle atarak bunu kantlamak istiyorlard. Bu nedenle sava faizmiin patalojik bir durumdan ok normal bir olayd.Faizm daha bir i meruiyet krizi oluamadan silah zoruyla ykld. Hitler ve arda kalan yandalarBerlin'deki korunaklarnda lme giderken hl Nazi davasna ve Hit-ler'in otoritesinin meruiyetineinanyorlard. Nasyonal sosyalizm birok insann gznde saygnln ancak yenilgiden sonra geriye baksrasnda yitirdi. Hitler, meruiyet iddiasn Almanlara dnya egemenliini vaat etmesine dayandrmt.Almanlar bunun yerine muazzam ekilde tahrip olmu ve aa saylan rklarn igaline uram bir lkebuldular. Yalnzca mealeli geit trenleri ve kansz kazanlan zaferler varken, faizm sadece Almanlarndeil, dnyann drt bir yannda birok halkn gzn kamatrmti; ama kendi isel militarizmi mantksalsonucuna ulatnda ekiciliinden ok ey kaybetti. Bir anlamda kendi i elikisinin kurban oldu:

Militarist ve sava

yceltici zellikleri onu ka

n

lmaz olarak uluslararas

sistemle kendi kendini yok edici biratmann iine soktu. Bu nedenle faizm kinci Dnya Sava sonrasnda liberal demokrasi iin artk ciddibir ideolojik rakip olma durumunda deildi.Elbette, eer Hitler yenilmeseydi faizmin bugn nasl , bir meruiyete sahip olacan sorabiliriz. Faizmin ielikisi uluslararas sistem tarafndan askeri yenilgiye uratlmas olaslndan ok daha derinlere kksalmt. Hitler sava kazansayd, o zaman faizm varlk temelini kaybedecekti: Dnya apndaki birimparatorluun bar ortamnda Alman u!,:su artk sava ve fetihlerle stnln kantlama olananbulamayacakt.Hitler'in yenilgisinden sonra liberal demokrasinin sadaki alternatifi olarak yalnzca inat ama btnsel birideolojik sisteme sahip olmayan eitli askeri diktatrlkler kald. Bu rejimlerin ou mevcut toplumsaldzeni korumaktan daha yksek bir amaca sahip deildi, en byk zayflklar uzun vadeli bir meruiyet

zeminine sahip olma-43malaryd. Bu rejimlerin hibiri, Hitler'in yapt gibi, srekli otoriter bir rejimi gerekelendirebilecekbtnsel bir ulus doktrini gelitiremedi. Hepsi de demokrasi ve halk egemenlii ilkesini kabul etmekzorunda kaldlar, ancak komnist ya da terrist tehditler veya kendilerinden nceki demokratikynetimlerin ekonomiyi iflasa srklemi olmas gibi nedenler ileri srerek lkelerinin henz demokrasiyehazr olmadn iddia ediyorlard. Kendilerini yalnzca bir demokrasiye gei biimi olarak tantarak haklgsterebiliyorlard/4'Meruiyet eksiklii sa ynelimli otoriter hkmetlerin bir zayfl olmakla birlikte, bu onlarn otomatikolarak abucak kmeye mahkm olduklar anlamna gelmiyordu. Latin Amerika ve Gney Avrupa'dakidemokratik hkmetlerin de ok saydaki ciddi sosyal ve ekonomik problemi zmede zayflklar var.


16/206

ve Portekiz'in kazanmas mmkn olmayan smrge savayd. Sava Portekiz btesinin drtte birini vePortekiz ordusunun byk bir blmnn enerjisini yutuyordu. Silahl Kuvvetler Hareketi hibir ekilde birbtn olarak demokratik bir ruhta olmad iin demokrasiye gei engebeli oldu. Birok subay AlvaroCunhal'in ynetimindeki or-todoks Stalinist Komnist Parti'nin etkisi alt ndayd. Ama Portekiz'deki merkezve demokratik sa politik gle otuzlu yllardakinden farkl olarak bu kez beklenmedik ekilde direnli

kt

lar ve f

rt

nal

bir politik ve sosyal alkant

dneminden sonra Mario Soares'in

l

ml

Sosyalist PartisiNisan 1976'daki seimlerde grece bir ounluk salad. Yabanc rgtlerin, zellikle de Almanya SosyalDemokrat Partisi ile Amerikan gizli servisi CIA'nn yardmlarnn bu zaferde nemli bir pay vard. Ama eerPortekiz'de demokrasi iin geni bir kamuoyu desteini seferber etmeyi baaran politik partiler, sendikalar,kilise gibi beklenmedik lde gl toplumsal gler olmasayd, d yardm kesinlikle sonusuz kalrd. BatAvrupa tketim kltrnn ekicilii de bir rol oynad. Bir politik gzlemci bunu yle ifade ediyordu:"Aslnda gsteriler yapp sosyalist devrim sloganlar barmas gereken iiler, paralarn yaam stan-dartnaulamak istedikleri Bat Avrupa tketim toplumlarnn ev aletlerini ve giysilerini almaya harcyorlard."wspanya'nn bir yl sonraki demokrasiye geii, otoriter rejimlerin meruiyet sorununu belki de en iyi gzlernne seren rnektir. General Francisco Franko birok bakmdan, taht ve mihraba dayanan ve FranszDevrimi'nde batm olan 19. yzyl Avrupa muhafazakrlnn son temsilcisiydi.

Katolik spanya'n

n bilincinde otuzlu y

llardan beri dramatik bir dnm f reklemekteydi: 1960'lardakikinci Vatikan Konsili'nden sonra kilise bir btn olarak liberal-lemi ve spanyol katolikliinin bykblmleri Bat Avrupa'nn Hristiyan Demokrat modelini benimsemiti. spanyol kilisesi bu arada yalnzcahristiyanlkla demokrasi arasnda mutlaka bir eliki olmas gerekmediini saptamakla kalmad, bunun datesinde insan haklarnn savunulma-45snda giderek daha kararl olmaya ve Franco diktatrlne artan lde eletirel yaklamaya balad/9' Bugelime Opus Dei adl katolik hareketin bilincinde de izler brakt. Bu hareketin birok yesi 1957'den berihkmet ve idarede nemli mevkilerde bulunuyordu. Bunlar ayn zamanda o sralar balatlan ekonomikliberallemeye de youn bir ekilde katldlar. O nedenle Kasm 1975'de Franco ldnde, rejimin nemligruplar demokrasiye geii dzenleyen btn "paktlar" meru kabul etmeye hazr durumdaydlar. Franco

rejiminin btn nemli kurumlar

bar

yoldan tasfiye edildi, Komnist Parti de dahil olmak zere geni

birmuhalefete izin verildi, seimlerle gerekten demokratik bir anayasa yazmaya mezun bir Kurucu Meclisoluturuldu. Eski rejimin nemli kiileri, en bata da Kral Juan Carlos, Franco sisteminin spanya'nn sosyalve ekonomik bakmndan giderek daha ok benzetii demokratik Avrupa'da bir anakronizmi temsil ettiinekesin olarak ikna olmu olmasalard, btn bunlar mmkn olmazd/10' Franko rejiminin son meclisi ilginbir karar ald: Cortes, Kasm 1976'da ezici ounlukla pratikte kendi intihar anlamna gelen bir yasa kardve yeni Cortes'in demokratik bir seimle olumasn kararlatrd. Portekiz'de olduu gibi, spanya'da da halkgenel olarak gl bir demokratik merkezi destekleyerek demokrasinin kesin olarak yolunu at. Aralk1976'da yaplan bir referandumda spanyollar demokratik seimlerden yana oy kulland ve Haziran1977'deki seimlerde sknet ve huzur iin Adolfo Sua-rez'in merkez sa partisini iktidara getirdiler/10Yunanistan (1974) ve Arjantin'deki (1983) demokrasiye dnlerde askerler zorla iktidardanuzaklatrlmadi; her iki lkede de kendi aralarndaki ayrlklar nedeniyle iktidar sivil hkmetleredevrettiler, herhalde egemenliklerinin meruiyetine olan inanlarn yitirmilerdi. Portekiz'de olduu gibiYunanistan ve Arjantin'de de i dnm d politikadaki baarszlklar balatt. Yunanl Albaylar 1967'deiktidar ele geirmelerinden sonra kendilerini hep demokrasiye atfta bulunarak savunmu ve her zaman"daha salkl" ve "yenilenmi" bir politik sistemin yolunu ha-46zrladklarn ne srmlerdi/12' Bu, askeri rejimin zayf noktasyd. Anavatana balanmay talep edenKbrs Rumlarn desteklediklerinde, Albaylar tamamen sfr tkettiler. Trkiye Kbrs' igal etti veYunanistan ile Trkiye arasnda byk bir savan eiine gelindi.03' 1976'da Bakan Isabella Peron'udevirmi olan Arjantin cuntasnn en nemli amac, Arjantin toplumunu terrizmden kurtarmakt. Askerihkmet vahi bir savala bu amacna ulat ve bylece kendi varlk gerekesini de ortadan kaldrd. Falk-lands/Malvinas adalarnn igaliyle rejim, kazanmas mmkn olmayan gereksiz bir sava provoke ederekkendi sonunu hazrlam oldu.0*


17/206

Baka rneklerde ise gl askeri hkmetler, kendilerinden nceki demokratik hkmetlerin demeruiyetlerini yitirmesine neden olmu, ar ekonomik ve sosyal sorunlarla baa kamadlar. Ekonomikkriz giderek daha derinletii ve General Franco Morales hkmeti grev dalgasyla ve inat sosyalproblemlerle ba edemedii iin Perulu askerler, iktidar 1980'de sivil bir hkmete devrettiler/15' Brezilyaaskeri rejim altnda 1968'den 1973'e kadar parlak bir ekonomik byme dnemi yaad. Ama daha sonra

petrol krizi sonucunda konjonktrn dnya ap

nda kt-lemesiyle, askerler ekonomik politika a

s

ndanok g bir durumda olduklarn saptamak zorunda kaldlar. O nedenle, askeri rejimin son bakan JoaFiqueiredo seilmi sivil "^r bakann lehine istifa ettiinde birok general kendini olduka rahatlamhissetti, hatta bazlar pimanln ifade etti.06' Uruguay'da askerler 1973/74'de Tupamaros'a kar "kirli birsava" yrtmek amacyla iktidar ele almlard. Uruguay grece gl bir demokratik gelenee sahipti;belki de bu nedenle, askerler 1980'de egemenliklerinin kurumlamasn bir halk oylamasyla onaylatmakistediler. Ama oylamay kaybettiler ve bunun zerine 1983'de gnll olarak iktidar terkettiler/17'Gney Afrika'daki rk ayrmcl sisteminin eski babakan H. F. Verwoerd gibi mimarlar, btn insanlarneit olduu ilkesini reddediyor ve insan rklar arasnda doal bir farkllk ve hiyerari olduunu nesryorlard/18' Irk ..47ayrmcl, Gney Afrika'y siyah igcnn yardmyla sanayiletirme ve bu arada siyah halkn

kentlemesini nleme ya da geri evirme denemesiydi. Oysa kentleme her trl sanayilemenin doal birgrnmdr. Bu toplumsal politik ama antsal bir projeydi, ama geriye dnp bakldnda sylenecekey, bunun bir aptallk ant olduudur: "Pasaport Yasalar" nedeniyle 1916 ile 1981 arasnda yaklakonsekiz milyon siyah tutukland; bunlar iyerlerinin yaknnda bir barnak aramak suunu ilemilerdi. Amasonunda modern ekonominin yasalar daha gl kt ve seksenli yllarda beyaz Gney Afrikallarndncesi de deimeye balad. F. W. Klerk u gr daha devlet bakan olmadan nce formle etmiti:"Milyonlarca siyahn srekli kent blgelerinde bulunmas ekonomik adan zorunludur. Bu olgu karsndagzlerimizi kapamann bir yarar yoktur."(19) Irk ayrmcl sisteminin beyazlarn gznde meruiyetiniyitirmesi son tahlilde bu yetersiz ekonomik verimlilikten kaynaklanyordu. Bugn beyazlarn ou yeni birpolitik sistemde iktidar siyahlarla paylamaya hazrdr/20'Tek tek rnekler arasndaki nemli farkllklara ramen gene de Gney Avrupa, Latin Amerika ve Gney

Afrika'da-ki demokratik dnm srecinde dikkat ekici bir ortak zellik saptamak mmkndr:Nikaragua'daki Somoza diktatrl dnda eski rejimlerin hibiri iktidarda: silahl bir ayaklanma ya da

devrim sonucunda uzaklamamtr.011 Dnm her seferinde eski rejimin mensuplarndan en azndan birblmnn, iktidar gnll olarak seilmi demokratik bir hkmete terketmekten yana olmas sayesindemmkn olmutur. Gnll geri ekilmeyi her seferinde derin bir kriz balatmtr, ama asl neden dahaderindeydi: Ad geen btn rneklerde modern dnyada demokrasinin tek meru hkmet biimi olduugr kar konulamaz bir ekilde kendini kabul ettirmitir. Otoriter hkmetler, terrizmin kknnkaznmas, eski toplumsal dzenin yeniden kurulmas, ekonomik kaosa son verilmesi gibi kendi koyduklarsnrl amalara ulatktan sonra, egemenliklerini srdrmeyi gerekelendiremez hale48gelmi ve zgvenlerini yitirmilerdir. Eer kral demokratik bir lkede biimsel de olsa kral kalmak istiyorsave kilise insan haklar mcadelesinde en n safta yer alyorsa, taht ve mihrap adna insan ldrmek kolaydeildir. Buraya kadar sylenenler, "hi kimse iktidar gnll olarak terketmez" eklindeki bilge zdeyiinhakikat pay konusunda yeterli olsa gerek.Eski otoriter iktidar sahiplerinin- bir ounun bir gecede demokrasiyi benimsemedii ve kendi yeteneksizlikve hatalarnn kurban olduu aktr. Gerek ili'de General Pinochet, gerekse Nikaragua'da Sandinistlerserbest seimleri kabul ettiklerinde kaybedeceklerini bekliyor deillerdi. Ama en inat diktatrler bile enazndan kendilerine demokratik bir meruiyet havas vermek ve seimlere gitmek zorunda olduklarnnbilincindeydi. Birok durumda niformal gl adamlar iktidardan vazgeerken, bununla kurbanlarnnintikam giriimlerine kar en nemli kalkan da yitirdikleri iin, nemli bir kiisel risk de alm oluyorlard.Sa otoriter rejimlerin demokrasi fikri karsnda yelkenleri suya indirmek zorunda kalmas belki de birrastlant deildir. Sa otoriter rejimlerin ounun gc gerekte toplumsal ve ekonomik evreler karsndagrece snrlyd. Liderler giderek daha ok kenara itilen geleneksel sosyal gruplardan geliyordu veiktidardaki general ve albaylar genellikle zel bir dnce zenginliine ya da parlak bir zekya pek sahip


18/206

deildi. Peki, sol totaliter devletlerde durum neydi? Onlar "gl devlet" kavramna yeni bir anlam vermive iktidarn kendini srekli yenilemesi iin bir reete bulmu deiller miydi?49Gl Devletlerin Zaytfht II ya da: Ayda Ananas Yemekte size Kubiev'den dokuzuncu snftaki bir rencinin daha 1960'larda yazd bit kompozisyondan baz-

cmleler: "Y

l 1981. Komnizm: Komnizm maddi ve kltrel rnlerin bolluu demek... Btn kent ula

maralar elektrikli hale gelmi, zararl fabrikalar ehir siluetinden uzaklam... Aydayz. iek tarhlar vemeyva aalar arasnda geziniyoruz."Gryor musunuz, ka yldr ayda ananas yiyor olmamz gerekiyormu. Oysa biz daha hl yeryzndeyeterince domates yiyebilme sorunuyla urap duruyoruz.-Andrey Nuykin, Ar ve Komnist ideal (1>Totalitarizm kavram Bat'da kinci Dnya Sava sonrasnda, 19- yzyln geleneksel otoritarizmlerinden okfarkl karakterde Uranlklar olan Sovyetler Birlii ile Nazi Alman-yas'na ilikin olarak gelitirildi. Hitler veStalin cesur sosyal ve politik programlaryla gl devleti yeniden tanmlamlard. Oysa spanya'daki Frankorejimi ya da Latin Amerika'daki eitli askeri diktatrlkler gibi geleneksel despotlar, hibir zaman "siviltoplumu", toplumun zel karlar tarafndan belirlenen alann ezmeyi denememi, kendilerini; bu alan

mmkn olduu kadar denetim alt

n-'da tutmakla s

n

rlam

lard

. panya'daki Falanj ya da Arjantin'dekiPeronist hareket sistematik ideolojiler gelitirmeyi baaramam ve halkn deer yerglarn ve tutumunudeitirmek iin ancak yarm yamalak admlar atabilmilerdi.Buna karlk totaliter devlet insan yaamnn btn alanlarn kapsayan ayrntl bir ideolojiye dayanr.Totaliter devlet sivil toplumu tamamen yok etmek ve yurttalarn yaam zerinde btnsel (total) birdenetim kurmak ister. Boleviklerin 1917'de iktidar ele geirdii andan itibaren Sovyet devleti, muhalifpolitik partiler, basn, sendikalar, zel giriimler ve kilise gibi Rus toplumundaki bn potansiyel rakipotorite kaynaklarna kar sistematik bir saldr yrtt. 1930'larm sonuna gelindiinde, bu isimleri tayankurumlar hl vard, ama hepsi rejimin tam kontrol altndayd ve hayaletten farkszd. Toplumun yeleri"atomize" olmu, toplum ile btn gc elinde bulunduran hkmet arasnda hibir "arac kurum"kalmamt.

Totaliter devlet, bas

n

n, e

itim kurumlar

n

n ve propagandan

n yard

m

yla btn yakla

m ve de

erlerideitirerek Sovyet insann yeniden yaratmak istiyordu. Devlet aile ilikilerine, insan yaamnn en kiisel vezel alanna bile karyordu. Ana-babasn Stalin polisine ihbar etmi olan kk Pavel Morosov rejimtarafndan uzun yllar rnek Sovyet ocuu olarak vld. Mikhail Heller'in szleriyle; "Toplumun temelrgsn oluturan insan ilikileri, yani aile, din, tarih, dil rejimin hedef tahtas haline geldi. Top-luametodik ve sistematik olarak atomize ediliyor, tek tek insanlar arasndaki sk ilikiler devletin setii, vekutsad ilikilerle deitiriliyor."(3}Ken Kesey'in 1962'de yaynlanan Guguk Kuunun Yuvasnn zerinden Birisi Utu adl roman bu totaliterd resmeder. Kitap, bir deliler evinde tiran karakterli bir bahemirenin gzetiminde ocuksu biranlamszlk iinde mrlerini dolduran kiileri konu alr. Romann kahraman olan McMurphy tmarhaneninkurallarn bozarak bu kiileri kurtarmak ve zgrlklerine kavuturmak ister. Ama zaman iinde hikimsenin kendi istei dnda burada tutulmadn farkeder; hepsi d dnyadan korkmakta vebahemireye baml plarak burada tutulmay tercih etmektedir. Sovyetler Birlii'ndeki totaliteregemenliin nihai amac51da aynen byleydi: Yeni Sovyet insan yalnzca zgrln kaybetmekle kalmayarak, bunun da tesindezgrlkten o kadar korkacakt ki, gvenlii ona tercih edecek ve zincirlerinden vgyle sz edecekti. Birok kii, Sovyetler Birlii'ndeki totaliter sistemin etki yeteneinin devrim ncesi Rusya'nn otoritergelenekleri nedeniyle glendiine inanyordu. Fransz seyyah Custi-ne'in deerlendirmeleri, 19. yzylAvrpasmda Rus halk hakknda yaygn olan izlenimler asndan tipiktir. Custine, Ruslar, "klelik tarafndankrlm... ve yalnzca terr ve hrstan anlayan" bir rk olarak nitelendiriyordu.'* Bat, Rus halknndemokrasiye ilgi duymadna ve demokrasi iin olgunlamadma ikna olmutu. Zaten Sovyet egemenliide Rus halkna 1917'de, kinci Dnya Sava'ndan sonra Dou Avrupa halklarna olduu gibi dardandayatlm deildi. Ve bu egemenlik Rus Devrimi'nden sonra ala, ktla, ayaklanmalara ve bir igaleramen yetmi yl ayakta kalabilmiti. Bu durum rejimin halkn byk bir ksmnn gznde ve kukusuz


19/206

egemen sekinler arasnda belli bir meruiyet kazanm olduu anlamna gelebiliyordu ve buradan da Rustoplumunun otoritarizme bir eilimi olduu sonucuna varlyordu. Batl gzlemciler Polonyallarn ilkfrsatta komnizmi silkip atacana gveniyordu, ama ayney Ruslar iin geerli deildi. Baka bir deyileRuslar deliler evinin honut sakinleri olarak grlyordu; burada demir parmaklklar ve deli gmlekleri deilde, kendi gvenlik, dzen ve otorite zlemleri ve bir sper g statsne sahip olma bilinci gibi baz ek

yararlar sayesinde tutuluyorlard

. Gl Sovyet devleti gerekten de ok gl bir izlenim veriyordu ve engl olarak da ABD ile dnya apndaki stratejik rekabet mcadelesinde grnyordu.Totaliter devletlerin snrsz bir sre ayakta kalabileceine ve dnyann drt bir yannda kendilerini bir virsgibi yeniden retebileceine inanlyordu. Komnizm Dou Almanya, Kba, Vietnam ya da Etyopya gibilkelere ihra edildiinde, btn egemenlik sistemi; mzrak ucu olarak parti, merkezilemi idare aygt,polis aygt ve gnlk ya-52amm btn alanlarna nfuz eden ideoloji birlikte aktarlyordu. Bu kurumlar, sz konusu lkelerin ulusalya da kltrel geleneklerinden bamsz olarak ok iyi iliyor gibi grnyordu.Peki kendi kendine yeten bu iktidar mekanizmasnn bana gelen nedir?1989'da -Fransz Devrimi'nden ve Amerikan Anayasa-s'n onaylanmasndan tam iki yz yl sonra- komnizm

nihai olarak kt.Seksenli yllarn bandan beri komnist dnyadaki dnm sreci o kadar hzl ve srekli geliiyor ki,bazen bu dnm ok doal bir ey olarak gryor ve deiikliklerin ne kadar muazzam olduunuunutuyoruz. O nedenle en nemli deiiklikleri bir kere daha hatrlamak ya-s rarl olacaktr:- Seksenli yllarn banda in ynetimi nfusun yzde seksenini oluturan kyllere kendi hesaplarna gdarnleri yetitirme ve satma izni verdi. Tarmda kollektifletirme fiilen lavedildi ve yalnzca krda deil,kentsel sanayide de kapitalist piyasa ilikileri giderek yeniden olutu.- 1986'da Sovyet basnnda ilk defa Stalin dnemine ilikin eletirel makaleler yaynlanmaya balad. Bu,Kru-ev'in 1964'de devrilmesinden bu yana aza alnmayan bir konuydu. Bunu tabularn ard arda yklmasizledi ve basn rl yerleti. 1989'a gelindiinde Gorbaov'a ve teki Sovyet yneticilerine basnda akeletiriler yneltmek mmkn olmutu. 1990 ve 1991'de Sovyetler Birlii'nin birok blgesinde

Gorbaov'un istifas

n

n istendi

i byk gsteriler yap

ld

.- Mart 1989'da yeni bir Halk Temsilcileri Kongresi ve reforme edilmi bir Yksek Sovyet iin seimleryapld. Bir sonraki yl onbe Sovyet cumhuriyetinde yerel ynetim seimleri yapld. Komnist Parti oksayda yerel parla-mntonun komnist olmayan saylavlarn etkisi altna girmesini nleyemedi.- 1989 ilkbaharnda Pekin geici olarak, rveti protesto eden ve in'in demokratiklemesini talep edenonbinlerce rencinin eline geti. renci hareketi Haziran'da in or-53duu tarafndan kanl bir ekilde bastrld, ama in Komnist Partisi'nin meruiyeti kamuoyunda oktansorgulanr hale gelmiti.- ubat 1989'da Kzl Ordu Afganistan'dan ekildi ve bu daha sonra grlecei zere bir dizi geri ekilmeninbalangcn oluturdu.'- 1989 banda Macar Sosyalist i Partisi'ndeki refom-cular bir sonraki yl serbest seimler ile ok partilibir sisteme izin verileceini akladlar. Nisan 1989'da Polonya'da Yuvarlak Masa'da, iktidarn PolonyaBirleik i Partisi ile "Dayanma" Sendikas arasnda paylalmas iin bir anlamaya varld. Temmuzaynda yaplan seimler komnistlerin manipulasyon abalarna ramen bir "Dayanma" hkmetiniiktidara getirdi. '- Temmuz ve Austos 1989'da onbinlerce Dou Al-man'n bat Almanya'ya kamasnn yol at kriz, ksasrede Berlin Duvar'nn yklmasn ve Dou Alman devletinin kmesini getirdi.- Dou Almanya'nn kmesinden sonra ekoslovakya, Bulgaristan ve Romanya'daki komnist hkmetlerdaha fazla ayakta kalamadlar. 1991 bana gelindiinde, Arnavutluk ve en nemli Yugoslav cumhuriyetleride dahil olmak zere, Dou Avrupa'nn eski komnist devletlerinin hepsinde birok partinin kat ld birlde demokratik seimler yaplmt. Romanya, Bulgaristan, Srbistan ve Arnavutluk dnda komnistlerher yerde iktidar kaybettiler. Bulgaristan'da seimle ibana gelen komnist hkmet ise ksa sre sonraistifaya zorland. Varova Pakt'mn politik temeli ortadan kalkt ve Sovyet silahl kuvvetleri DouAvrupa'dan ekilmeye balad.


20/206

- Ocak 1990'da Sovyetler Anayasas'nn, Komnist Par-ti'ye "nc rol"n garanti eden 6. maddesi iptaledildi.- 6. maddenin kalkmasyla birlikte Sovyetler Birlii'nde bir dizi komnist olmayan parti kuruldu ve bazSovyet cumhuriyetlerinde bunlar iktidara geldi. En arp c olan 1990 ilkbaharnda Boris Yeltsin'in Rusyadevlet bakanlna seilmesiydi. Ksa sre sonra Yeltsin birok yandayla birlikte Komnist Parti'den ayrld.

Bu grup hemen RusCumhuriyeti'nde zel mlkiyetin ve piyasa ekonomisinin restore edilmesini savunmaya balad.- 1990 yl iinde btn Sovyet cumhuriyetlerinin seilmi parlamentolar egemenliklerini ilan ettiler. Baltkcumhuriyetlerinin parlamentolar bir adm daha ileri gidip, Mart 1990'da Sovyetler Birlii'nden tambamsz olduklarn akladlar. Birok kiinin beklediinin tersine Sovyetler Birlii hemen sert kmad,tersine eski birlii korumak m, yoksa datmak m gerektii konusunda ierde bir iktidar mcadelesibalad.- Temmuz 1991'de Rusya'da ilk defa tamamen serbest seimler yapld ve Boris Yeltsin Rus Federasyonubakanlna seildi. Moskova'daki merkezi hkmet iktidarn hzla epere kaptryordu.En dikkatli komnist lke aratrmacsnn bile, 1980'de, gelecek on yl iin bu. gelimelerin birini olsunmmkn grmesi, byle bir olasl aklndan geirmesi sz konusu deildi. Bylesi bir uzman, bu durumu

ancak her bir gelimenin komnistlerin totaliter egemenliinin kilit bir unsurunu ortadan kald

raca

vebylece sistemin btnne ldrc bir darbe indirecei gryle temellendirirdi. Ve Austos 1991darbesinin baarszlndan sonra, eski SSCB'nn kendini datmas ve Rusya'da Komnist Parti'ninyasaklanmasyla perde gerekten de kapand. Gelimeler uZxiSanlan niin artt ve gl Sovyet devletininpe-restroyka ile birlikte aa kan olaanst zayfl nasl aklanabilir?Sovyetler Birlii'nin en byk zayflklar ekonomik alandayd ve bunlar batl gzlemciler tarafndanyeterince dikkate alnmad. Sovyetler Birlii iin ekonomik baarszlk demokratik devletler iin olduundanok daha ktyd, nk sistem meruiyet iddiasn tamamen yurttalarna yksek bir maddi yaamstandard salama yeteneine dayandrmt. Bugn belki unutulmutur, ama yksek byme hzlan1970'lere kadar Sovyet devletinin en gl yan olarak kabul edilmitir: Sovyet GSH's 1928'den 1955'ekadar her yl %4,4 - 6,3 artm ve sonraki yirmi yl iinde ABD'ninkinden bir buuk kat daha hzl

bymtr. Kru

-54

55ev'in ABD'yi nce geip sonra da mezara gmme tehditi hi de temelsiz deildi/ 1975 ile 1985 arasndaise byme hzlar CIA'nn tahminlerine gre yalnzca %2 - 2,3 arasndayd. Birok olgu, gizli enflasyonhesaba katlmad iin aslnda bu oranlarn daha dk olduuna iaret etmektedir. Reformcu kamptanbirok Sovyet bilim adam bu dnemdeki byme oranlarnn gerekte yalnzca %0,6 - 1 arasnda, hatta sfrolduunu belirtmektedir. Gayrisafi toplam retimide dk byme, savunma harcamalarnda % 2-3'lkart koullarnda, sovyet ekonomisinin sivil sektrnn Gorbaov ncesindeki on yl iinde gerektehissedilir lde darald anlamna gelir/8'Bir Sovyet otelinde geceleyen, bir Sovyet maazasndan alveriyapan ya da Sovyetler Birlii'nin hl derin bir yoksulluun hkm srd krsal blgelerini gezen birisi,lkenin, resmi istatistiklerde gereki bir ifadesini bulmayan arpc ekonomik problemlerle kar karyaolduunu kolaylkla anlayabilirdi.Ekonomik krizin nasl yorumland da aynekilde nemliydi. Seksenli yllarn ikinci yarsnda Sovyetiktisadnda dikkat ekici bir entellektel devrim gerekleti. Brejnev dneminin eski kadrolar Gorbaov'uni bana ' gelmesinden -drt yl sonra yerlerini Abel Aanbegyan, Nikolay Petrakov, Stanislav atalin,Oleg Bogolomov, Leonid Abalkin, Grigori Yavlinski ve Nikolay Smelev gibi reform ynelimli iktisatlarabraktlar. Bu yeni kadrolar liberal iktisat teorisinin en nemli ilkelerini ksmen de olsa kavram ve SovyetlerBirlii'nin ekonomik knn nedeninin merkezi plan va komuta ekonomisi olduunu anlam kiilerdi.'Ama gene de perestroyka izgisine yalnzca ekonomik nedenlerden bavurulmu bir politika olarak bakmakdoru olmayacaktr.003 Gorbaov'un da belirttii gibi Sovyetler Birlii l>85'de bir krizde deil, "kriz ncesi"bir duamday-d. Baka devletler ok daha ar ekonomik glkleri amay baarmlard. rnein dnyaekonomik krizindeki Byk Depresyon srasnda ABD'nin GSMH's te bir azalm, ama bu Amerikanhkmet sisteminin tamamen56


21/206

gzden dmesine yol amamt. Sovyet ekonomisinin byk zayflklar bir sredir bilinmekteydi vek belki de durdurabilecek bir dizi geleneksel reform nlemi mevcuttu. (ISovyet devletinin zayfl ancak ekonomik problemler ok daha byk bir kriz, sistemin btnnnmeruiyet krizi balamnda ele alndnda anlalabilir. Sovyet hkmeti yalnzca ekonomi alanndabaarsz deildi ve btn zayflklar hep birlikte, insanlarn sistemin temel dnya grne olan inanlarn

giderek yitirmesine yol at

. Grnte ok gl olan devlet birok alanda gsz kald

. Totaliter sisteminbelirleyici zayfl dnceleri kontrol edecek durumda olmamasyd. Sovyet yurttalar, daha sonragrld zere, onlarca yl boyunca bamsz dnme yeteneini koruyabilmiti. Uzun yllarn resmipropagandalarna ramen yurttalar hkmetin kendilerine yalan sylediinin bilincindeydi. Halk stalinizmaltnda ektii kiisel aclara, byk fke duyuyordu. Ayrmsz her, aile kollektifletirme ya da otuzluyllardaki byk terr srasnda veya Stalih'in d politikadaki hatalar yznden etkileri son derecearlam olan ikinci Dnya Sava'nda birok yaknn, ya da dostunu yitirmiti. Stalinizmin kurbanlarnnmasum olduunu herkes biliyordu ve Sovyet hkmeti bu dnemin muazzam sularnn sorumluluunuhibi zaman stlenmemiti. Halk ayn zamanda Sovyetler Birlii'ndeki szde snfsz toplumda yeni bir snfsisteminin olumu olduunun da farkndayd. Sistemin tepesinde yolsuzluk ve ayrcalklar bakmndan eskirejimin ynetici tabakasndan hi de geri kalmayan, ama ok daha ikiyzl olan bir parti yetkilileri snf

vard

.Gorbaov'un, amalarn tanmlamak iin "demokratikleme" (demokratizatsiya) gibi kavramlar kullanmasbunu dorulamaktadr. Lenin'e gre ise, Sovyetler Birlii partinin diktatrl ile Bat'nn "biimsel"demokrasilerinden ok daha demokratik olmutu. Ama bugn Sovyetler Birli-i'nde "demokratikleme"kavramn kullanan herkes bununla Leninci merkeziyetilii deil Bat demokrasisini kastediyor. "Ekonomik"kavram iin de ayney geerli.57"Ekonomik mlahazalar" ya da "ekonomik bakmdan optimal" gibi ifadelerde, "ekonomik" kavram bugnkapitalist arz ve talep yasalar iinde "verimli" olan anlamna geliyor. Bugn, SSCB'deki ktleen yaamkalitesinden endieye kaplan ve tek zlemleri "normal" bir lkede, yani mark-sizm-leninizm ideolojisininolumsuz etkilerinden kurtulmu liberal bir demokraside yaamak olan saysz Sovyet gencine

rastlayabilirsiniz. 1988'de bir Sovyet dostum, ocuklar

na ev devlerini yapt

rmada art

k ok zorland

ndanyaknyordu, nk artk herkes "demokrasinin cannn istediini yapmak anlamna geldiini" renmiti.te yandan yalnzca sistemin kurbanlarnn deil, sistemden yarar salayan insanlarn da fkeyle dolmuolmas byk nem tamaktadr. 1986'dan 1990'a kadar Politburo yelii yapm ve glasnost politikasnnfikir babas olan Aleksander Yakovlev, Dileri Bakan olarak "Yeni Dnce" politikasn formle etmi olanEduard evard-nadze ve Rus Cumhuriyeti Bakan Boris Yeksin gibi reformcular, komnist parti aygt iindekariyer yapmlard. Tpk gnll olarak iktidardan vazgeen Franco'nun Cor-tes'inin yeleri ya da Arjantinliveya Yunanl generaller gibi, bu kiiler de politik sistemlerinin en kk hcresine kadar hasta olduunugrmlerdi ve ynetimdeki yksek konumlarn kullanyorlard. Birleik devletler ile rekabet mcadelesikukusuz reform basksn artran bir faktrd, ama seksenli yllarn ikinci yarsndaki reform abalanSovyetler Birlii'ne dardan dayatlm deildi. Bu, bir nceki kuan ynetimi srasnda Sovyetsekinlerinin geni kesimlerini saran bir i gven krizinin sonucuydu.Sovyet sisteminin meruiyetinin erimesi ne nceden planlanm bir eydi, ne de bir gecede gerekleti.Gorba-ov glastnost ve demokratiklemeyi nce kendi ynetici konumunu salamlatrmada, sonra dakamuoyuna kemiklemi bir ekonomi brokrasisine kar seferber etmede bir ara olarak kulland. Buradakitaktii Kruev'in ellili yllardaki taktiinin aynsyd.(12) Ama byk lde sembolik olan bir politikliberallemenin ilk admlar kendi dinamiini gelitirdi ve ksa sre iinde deiim amacyla deiime58vnelindi. Gorbaov'un ilk glasnost ve perestroyka arlar birok entellektelde olumlu yank buldu,sistemin zayflklar kqnusunda bunlar zel olarak ikna etmek gerekmiyordu. Ksa sre iinde eski Sovyetsisteminin ve zayflklarnn yalnzca tek bir deer sistemiyle, piyasa ynelimli ekonominin retkenlii vedemokratik politikann zgrl gibi liberal demokrasi de

francis fukuyama - tarihin sonu ve son İnsan

Documents