fukuyama f.-tarihin sonu ve son İnsan

8/6/2019 Fukuyama F.-Tarihin Sonu ve Son nsan

1/234

Francis Fukuyama

TARHN SONU VE SON NSAN


2/234

Bu e-kitap taslak halindedir. Okumay zorlatrc tarama hatalar iermektedir. Bu taslaksrm okurken dzeltir ve dzeltilmi srm bizimle paylamak isterseniz memnun oluruz.

WEB: http://ayrac.orgletiim: [email protected]
http://ayrac.org/mailto:[email protected]://ayrac.org/mailto:[email protected]


3/234

Tarama: Sleyman [email protected]


4/234

TARHN SONU VE SON NSANFRANCIS FUKUYAMASMAV NCELEMEFRANCIS FUKUYAMATARHN SONU VE

SON NSANSMAV YAYANLARI DENEME - NCELEME DZS: 10zgn Ad: The End Of History And The Last Man(Mamish Hamilton. London) Trkiye'de yayn haklarSimavi Yaynlarna Kesim Ajans tarafndan salanmtrKapak Tasarm: Blent Erkmen


5/234

FRANCS FUKUYAMATarihin Sonu ve Son insanngilizceden eviren: Zlf Dicleli


6/234

Julia ve David'e


7/234

TEEKKRLER

Chicago niversitesi, John M.Olin-Demokrasinin Teori ve Pratiini Aratrma Enstits'ndenProf. Nathan Tarcov ve Allan Bloom, 1988-1989 dersylnda bu konuda bir konferans vermek

zere beni davet etmeselerdi, "Tarihin Sonu" ne makale, ne de kitap olarak ortaya kabilirdi.kisi de uzun yllardr hocam ve dostum ve zaman iinde onlardan yalnzca politika felsefesiylesnrl olmayan ok eyler rendim. Bu konferanstan ok okunan bir makale olumasn aynzamanda The National Interest dergisinin genel ynetmeni Owen Harris'e ve kk yazkuruluna borluyum. Makaleyi kitap haline getirmeyi gze aldmda Free Press'den ErwinGlikes ile Hamish Hamilton'dan Andrew Franklin bana ok yardmc oldular. Ayn zamanda elyazmalarnn son biiminin redaksiyonunu da stlendiler.Konumu tartabildiim ok sayda arkada ve meslektamn nerilerini kitaba aktardm.Abram Shulsky ile olan konumalarm en nemlisiydi, bir ok gr ve yaklam onaborluyum. Ayrca kitab tamamen ya da ksmen okuyup yorumlayan Irving Kristol, DavidEpstein, Alvin Bernstein, Henry Higuera, Yoshihisa Komori, Yoshio Fukuyama ve GeorgeHolmgren'e zellikle teekkr etmek isterim. ABD'de ve d lkelerdeki eitli konferans ve

seminerlerde bu kitaptaki tezimi aklarken yaptklar eletiri ve nerilerle nemli katklardabulunan, ounu tanmadm, ok saydaki kiiye de teekkr ederim.RAND Corporation bakan James Thompson, kitab hazrlarken bana bir alma odassalayarak byk bir nezaket gsterdi. Gary ve Linda Armstrong materyal toplamada banayardmc olmak iin doktora almalarna ara vermek zorunda kaldlar, ayrca yazm srasndabir dizi konuda deerli nerilerde bulundular. Tashih okumalarn Rosalie Fonoroff aborluyum. El yazmalarn temize ekmede daktilo sekreterine sunulan geleneksel teekkryerine, her halde Intel 80386 mikro ilemcinin tasarmclarn anmam gerekiyor.Son olarak en nemli yardmcm geliyor; eim Laura, beni hem makaleyi hem de kitabyazmada yreklendirdi ve eletirmenlerimle tartmalarmda her seferinde yanmda saf tuttu.Ayrca el yazmalarn da zenle okudu, ierik ve biimin son halini almasna esiz katklarda

bulundu. Kzm Julia ve bu kitap zerinde alrken dnyaya gelen : olum David de saltvarlklaryla bana yardmc oldular.


8/234

GR YERNEBu kitabn temel fikirlerini 1989 yaznda The National Interest dergisinde "Tarihin Sonu mu?"balkl bir makalede yaynlamtm. (1) Makalede son yllarda hkmet sistemi olarak liberaldemokrasinin meruluu zerine dnya apnda dikkate deer bir mutabakatn olumu

olduunu ve ayn zamanda monari, faizm ve son zamanlarda da komnizm gibi rakipegemenlik biimlerinin liberal demokrasiye yenik dtnn ortaya ktn gstermitim.Bu tezde durup kalmam, fikir yrtmeye devan ederek liberal demokrasinin muhtemelen"insanln ideolojik evriminin son noktasn" ve "nihai insani hkmet biimini" temsilettiini ne srmtm. Buna gre liberal demokrasi "tarihin sonu"ydu. nceki hkmetbiimleri, sonunda kendi klerine yol aan byk eksikliklere ve akld zellikleresahipken, liberal demokrasi arpc bir ekilde bu tr temel i elikilerden uzaktr. Bununla,gnmzn istikrarl demokrasilerinde, rnein Birleik Devletlerde, Fransa'da ya dasvire'de adaletsizliklerin ya da derin sosyal sorunlarn olmadn ne srmek istemiyordum.Ne var ki, bylesi olumsuzluklar modern demokrasinin iki temel ilkesi olan zgrlk veeitliin yeterince gerekletirilmemi olmasndan kaynaklanmaktadr, yoksa bu ilkelerinkendisinden deil. Gnmzde istikrarl bir liberal'demokrasi idealinin bir dzeltmeye ihtiyac

yoktur. Yukarda ad geen makale Birleik Devletlerde geni olarak ve eitli alardantartld ve daha sonra ngiltere, Fransa, talya, Sovyetler Birlii, Brezilya, Gney Afrika,Japonya ve Gney Kore'de geni yank uyandrd. Akla gelebilecek her ekilde eletirildi. Bazeletiriciler benim gerek niyetlerimi yanl anlamlard, bakalar ise daha yetenekli kmve benim muhakememin zne inmilerdi. m Birok okuyucu bir kere benim "tarih"kavramn ele al tarzm yznden aknla dmt. Tarihi allm anlamda, olaylarnbirbirini izlemesi eklinde anlyor ve "tarihin devam ettir'nin ve benim olaylar tarafndanyalanlandmn kant olarak Berlin Duvar'nn yklmasna, in komnistlerinin TienanmenMeydan'n kana bulamasna ve Irak'n Kuveyt'i igal etmesine iaret ediyorlard.Oysa bundan byle byk ve nemli olaylar olmayacan ne srm deildim, ben yalnzcatarihin sonundan sz etmitim. Benim tarihten anladm, btn zamanlarn btn

insanlarnn deneyimlerini kapsayan esiz ve balantl bir evrim srecidir. Bu tarih anlaybyk Alman filozofu Georg Wielhelm Friedrich Hegel'in anlayyla yakndan ilikilidir. Buanlay, onu Hegel'den devralan Kari Marx'la gnmz dnc yaamnn ayrlmaz birparas haline gelmitir ve "ilkel" ya da "ilerici", "geleneksel" ya da modern gibi kavramlarfarkl toplum biimlerine ilikin olarak kullanmamzda ifadesini bulmaktadr. Gerek Hegelgerekse Marx insan toplumlarnn, klelik ve tarmsal kendine yeterlilik zerine kurulu ilkelkabile toplumundan balayarak ve teokrasinin, monarinin ve feodal aristokrasinin eitlibiimlerinden geerek modern liberal demokrasiye ve teknik ilerleme tarafndan belirlenenkapitalizme kadar balantl bir gelime gsterdiini kabul etmilerdi. Bu gelime, dz bir izgiizlememi olsa da, ne bir rastlantyd, ne de insan aklnn dnda cereyan etti. nsanlarnyaamnn tarihsel "ilerleme" ile gerekten daha iyi ya da daha mutlu olup olmad sorusu isetarihsel srecin kendisiyle ilgili deildir.nsan toplumlarnn gelimesinin sonsuza kadar srp gideceine ne.Hegel, ne de Marxinanyordu. Daha ok, insanlk en derin zlemlerine uygun den bir toplum biimineulatnda gelimenin sona ereceini kabul ediyorlard. Yani her iki dnr de "tarihinsonu"nu varsayyordu. Hegel iin bu liberal devlet, Marx iinse komnist toplumdu. Bununla,doum, yaam ve lmn doal evriminin sona ereceini, artk byk olaylarn meydanagelme-10

yeceini, gazetelerin kmayacan ve bunlarn haberlerini vermeyeceini kastedmiyorlard.

Her ikisi de daha ok, btn gerekten byk sorunlar nihai olarak zlm olaca iintemel ilke ve kurumlarn gelimesinde daha fazla ilerleme olmayaca grndeydi.


9/234

Elinizdeki kitap ilk makalemin yeni bir formlasyonu ya da ok saydaki eletirmenlerimletartmay srdrme denemem deildir. Bu, Souk Sava'n sonu ya da gncel politikann birbaka nemli konusu zerine bir rapor da deildir. En son dnya olaylar elbette dikkatealmyor, ama kitabn gerek konusu ok eski bir sorudur: imdi 20. yzyln sonunda bir keredaha, insanlk tarihinin, insanln byk blmn sonunda liberal demokrasiye gtrecek

balantl ve amaca ynelik bir gidiinden sz etmek anlaml mdr? ki farkl nedenden ben busoruyu evet diye yantlyorum. Birinci neden ekonomiyle ilgilidir, ikincisi ise "kabul grmemcadelesi" ile baldr.Elbette, tarihin amaca ynelik gidiine ilikin tezi temel-lendirmek iin Hegel'in ya da Marx'mveya onlarn ada yandalarndan birinin otoritesine atfta bulunmak yeterli deildir. Hegelve Marx'm eserlerini, yazmalarnn zerinden geen bir buuk yzyl iinde onlarn fikir mirasbir ok taraftan gelen sert eletirilere hedef oldu. 20. yzyln en keskin zeklar, tarihinbalantl ve anlalabilir bir sre olmas gerektii iddiasn iddetle eletirdiler ve hatta insanvarlnn herhangi bir yannn felsefi kavraya ak olabileceini bile reddettiler. Biz Batllardemokratik kurumlarda bir genel ilerlemenin olanaklar konusunda son derece karamsarzdr.Karamsarlmz bir raslant deil, 20. yzyln ilk yarsndaki, iki byk dnya sava vetotaliter ideolojilerin ykselii gibi gerekten korkun politik olaylarn bir rndr. Bilimin

atom silahlarn meydana kararak ve evre tahribatna yol aarak nasl insanlk iin bir tehdithaline geldiini grdmz iin de karamsarz. 20. yzyln bandan beri, nasyonalsosyalizme ve stalinizme hedef olanlardan Pol Pot'un kurbanlarna kadar politik iddetinsaysz kurban,tarihsel ilerleme gibi bir eyin olduunu tekrar tekrar reddeden eyleryaadlar. Ama biz de11bu arada gelecein ahlki, liberal ve demokratik bir politik pratik iin hep yeni tehditlergetirmesine o kadar altk ki, gerekten olduklarnda iyi haberlerin bile zor farkna varyoruz.Ve bildirilecek iyi haberler var, 20. yzyln son eyreindeki en dikkate deer gelime, istersaclarn otoriter askeri diktatrlkleri, ister solcularn komnist-totaliter sistemleri szkonusu olsun, dnyann ok gl grnen diktatrlklerinin kendilerini temelden sarsan

muazzam zayflklar gstermesidir. Latin Amerika'dan Dou Avrupa'ya, Sovyetler Birlii'ndenYakn Dou ve Asya'ya kadar bir ok yerde gl .olduklar varsaylan hkmetler son otuzylda art arda dtler. Bunlarn yerine her durumda istikrarl liberal demokrasiler gemedi,ama dnyann drt bir yanndaki farkl blge ve kltrlerin hepsinin gznde tek ak ve netpolitik hedef olarak liberal demokrasi duruyor. Ayrca liberal ekonomik ilkeler -"serbestpiyasa"-yaygnlat ve bu, gerek gelimi sanayi lkelerinde, gerekse daha kinci Dnya Savancesinde henz yoksul nc Dnya'ya dahil olan lkelerde ei grlmedik bir maddirefaha yol at. Baz lkelerde ekonomik dncedeki liberal devrim daha fazla politikzgrlk ynndeki global gelimeyi hazrlad, baz, lkelerde ise ekonomik zgrlk politikzgrl izledi.Btn bunlar, gelecein sol ya da sa trden totaliter rejimlere ait olacak gibi grndyzylmzn ilk yarsndaki tarihle karlatrmak hibir ekilde mmkn deildir. u sorugndeme geliyor: Bu olgular krmz bir eritle bir birine bal mdr? Bir tr evrensel insanlktarihi var m sorusuna yneliyorum ve bylece* 19- yzyln banda balam olan, amainsanln daha sonra karlat korkun olaylar yznden gnmzde byk ldeunutulmu olan bir tartmay yeniden ele alyorum. Burada bu sorunla daha nce uramolan Kant ve Hegel gibi filozoflarn fikir yrtmelerine dayanyorum, ama kantlarmn kendibana da ayakta durabileceini umuyorum.Pek alakgnll saylmasa da, kitap bir evrensel tarih izmek iin bir deil, iki k noktasnasahip. I. Ksm'da12evrensel tarih probleminin niin yeniden ele alnmas ge-. rektii temellendiriliyor, II.Ksm'da ise bir ilk yant neriliyor. Burada, tarihin amaca ynelik ve balantl gelimesini

salayan reglatr ya da mekanizma olarak modern doa bilimi kabul ediliyor. Modern doabiliminin, insanln mutluluu asndan ne gibi- etkileri olduunun son tahlil-" de belirsiz


10/234

olmas olgusuna ramen, gerek toparlayc gerekse amaca ynelik tek nemli toplumsaletkinlik olduunun genel olarak kabul grmesi, bu k noktasn dorulamaktadr. 16. ve 17.yzyllarda gelitirilen bilimsel yntemlerin yardmyla doaya artan lde egemen olunmas,ihsanlar tarafndan konulmu olmayan,'tersine doa yasalar olan belli somut kurallara greilerlemitir.

Modern doa biliminin gelimesi iki nedenden dolay gerekletii btn toplumlarda aynetkiyi dourmutur. Birinci olarak, teknoloji bir lkeye ok nemli askeri avantajlarsalamaktadr. Ve bamszlna deer veren hi bir lke, uluslararas devletler sistemindesava tehdidinin varln hl srdrd koullarda, savunmasn srekli en modern teknikdzeye karmaktan vazgeemez. kinci olarak modern doa bilimiyle ekonomik retimolanaklarnda btnsel bir ufuk salanmaktadr. Teknoloji snrsz bir zenginlik birikimiyaratmakta ve bu sayede srekli artan sayda insan istek ve ihtiyacnn karlanmasn olanaklklmaktadr. Bu sre kanlmaz olarak tarihsel kkenlerinden ve kltrel miraslarndanbamsz olarak btn insan toplumlarnda bir homojenlemeye yol amaktadr. Ekonomikmodernleme srecinden geen btn lkeler kanlmaz olarak artan lde birbirlerinebenzer hale gelmektedir: Ulusal birlie ve merkezilemi idareye, kentlere ihtiya duymakta,airetler, dinsel topluluklar ve aileler gibi geleneksel toplumsal rgtlenmelerin yerine

ilevsellik ve verimlilik ilkelerine dayal ekonomik adan aklc rgtlenmeler geirmek veyurttalar iin kapsaml bir eitim salamak zorunda kalmaktadrlar. Dnya pazarnn veevrensel bir tketim kltrnn yaygnlamas sonucunda bylesi toplumlar artan ldebirbirlerine balanmaktadr. Kapitalist yaplar ynnde evrensel bir gelime bunun d-13nda modern doa bilimlerinin mantnda yatyor gibi grnmektedir. Sovyetler Birlii'nin,in'in ve teki sosyalist lkelerin deneyimleri, sk merkezilemi lkelerin Avrupa'nn1950'lerdeki sanayileme dzeyine ulamay baa-rabildiklerini, ancak enformasyonun veteknik yaratcln ok daha byk bir rol oynad karmak "sanayi tesi" ekonomik yaplaryaratma grevi karsnda acnacak ekilde iflas ettiklerini ortaya koymaktadr.Modern doa bilimi tarihsel mekanizma olarak kabul edildiinde tarihsel deiimin z ve

modern toplumlarn artan tekdzelii olduka iyi aklanabilmektedir, ama bu yaklamdemokrasi olgusu iin yeterli bir aklama sunmamaktadr. Dnyann en gelimi lkelerininayn zamanda en baarl demokrasiler olduu kukusuzdur. Ama modern doa bilimi biziliberal demokrasinin Vaat Edilmi Topraklarnn ancak eiine kadar getirmekte, bu kapdanieri girmemizi salamamaktadr. Gelimi sanayilemenin liberal demokrasiylesonulanmasn gerektirecek ekonomik bakmdan zorlayc bir neden yoktur. stikrarldemokrasiler, 1776'da Birleik Devletler'de olduu gibi, ksmen daha sanayi ncesitoplumlarda olumutu. te yandan Alman mparatorluu, Meici zamanndaki Japonya ya dagnmzdeki Singapur ve Tayland gibi ada tarihteki saysz rnek, teknolojik bakmdanileri kapitalizmin politik otoritarizmle el ele gidebileceini de gstermektedir. Birok durumdaotoriter devletler demokratik lkelerden ok daha yksek ekonomik byme oranlarna bileulamaktadrlar.Tarihin amaca ynelik bir gidii olduunu temellendir-me yolundaki ilk denememiz, demek ki,yalnzca ksmen baarl lm durumdadr. nk bizim "modern doa biliminin mant"olarak adlandrdmz ey toplumsal deiimin saf ekonomik bir yorumudur, ama bu(marksist varyantn tersine) nihai sonu olarak sosyalizme deil kapitalizme yol amaktadr.Modern doa biliminin mant dnyamzdaki birok olguyu aydnlatmakta; gelimidemokrasilerin yurttalar olarak geimimizi niin kyller gibi topraktan elde etmek zorundakalmayp da genel olarak bro-14

da kazandmz, niin kabile ya da airet mensubu deil de daha ok sendika ve meslekrgtlerinin yesi olduumuzu, niin brokratik bir amirin otoritesine bir rahibin-kinden

daha ok sayg gsterdiimiz ve niin okuyup ya-zabildiimizi ve ortak bir ulusal dilkonuabildiimizi aklamaktadr.


11/234

Ama insan yalnzca ekonomik bir varlk olmad iin tarihin saf ekonomik yorumlar eksik veyetersizdir. Bunlar zellikle bizim niin demokrat olduumuzu, yani halk egemenlii ilkesinive insan haklar iin hukuk devleti usulleri erevesindeki garantileri niin savunduumuzuaklaya-mazlar. Aklamamzda bylesi bir boluk olduu iin kitabn III. Ksmnda tarihselsrecin ikinci, paralel bir anlatm yer alyor. Burada insan yalnzca ekonomik adan deil bir

btn olarak ele almay deneyeceim. Bu amala He-gel'e ve kendisinin "kabul grmemcadelesi" olarak adlandrd mcadeleye dayanan materyalist olmayan tarih anlayna bavuracam.Hegel'e gre gerek insanlar gerekse hayvanlar, yemek, imek ve barnmak gibi kendidlarndaki nesnelere ynelik doal ihtiyalara sahiptir. En nemli ihtiya kendi bedeninikorumaktr. nsan hayvanlardan temelde, baka insanlarn arzusunu arzu etmesiyle, yani"kabul grmek" istemesiyle ayrlr. En bata da insan olarak, belli bir deere, belli bir onurasahip bir varlk olarak kabul grmek ister. Kendi deeri gznde bu kadar nemli olduu iin,insan yalnzca saygnlnn sz konusu olduu bir mcadelede bile yaamn riske etmeyehazrdr. En derindeki hayvansal igdlerini, ki bunlarn en nemlisi varln srdrme g-dsdr. daha yksek, soyut ilke ve amalar uruna ama yetene.ie yalnzca insan sahiptir.Hegel'e gre kabul grme ihtiyac, ilk iki muharibi kendi insanlk onurlarnn "kabul

grmesi"ni birbirlerine dayatmak amacyla tututuklar ve hayatlarn ortaya koyduklar birde srklemitir. kisinden birinin doal lm korkusu pes etmee yol atnda, efendive Uak ilikisi domutur. Tarihin bu ilk kanl kavgasnda sz konusu olan besin, barnak yada gvenlik deil, yalnzca saygnlktr. Dvn amac biyo-15lojik olarak belirlenmedii iin, tam da bu nedenden He-gel burada insan zgrlnn ilkbelirtisini grr., Kabul grme ihtiyac ilk bakta allmam bir kavram olarak grnebilir; ama aslnda Batpolitik felsefesinin gelenei ve insan varlnn bilinen blm kadar eskidir. lk kez Eflatuntarafndan Politeid da tasvir edilmitir. Eflatun, ruhu blmden; bir arzu eden, bir mantklve bir de kendisinin thymos ya da "duygu" olarak adlandrd blmden olutuu grn

savunuyordu. nsan davrannn byk bir ksm ilk iki blmn bir birleimi olarakaklanabilir: Arzu insann kendi dndaki eyleri istemesine yol aar ve mantk ona bunlarelde etmenin en iyi yolunu gsterir. Ama ayn zamanda insan kendi deerinin veya kendisinindeerli bulduu insanlarn, nesnelerin ya da ilkelerin deerinin kabul grmesine de ihtiyaduyar. Kendine belli bir deer bime ve bu deerin kabul edilmesini talep etme yetenei basitolarak "kendine sayg" olarak adlandrlr. Kendisine sayg yetenei ruhun thymos olarakadlandrlan blmnden kaynaklanr. Bu bir tr doutan var olan adalet duygusudur. nsanbelli bir deere sahip olduuna inanr ve bakalar kendisine daha az deerli gibidavrandnda, fk.e duygusuyla tepki gsterir. Buna karlk kendi zsaygsna uygun birekilde yaamazsa utan duyar, kendi deerine uygun deerlendirildiinde ise gururduygusunu yaar. Kabul grme ihtiyac ve bununla bal olan fke, utan ve gurur gibiduygular insan varlnn politikada nemli bir rol oynayan zellikleridir. Hegel'e gre bunlarbtn tarihsel srecin itici gleridir.Hegel'e gre onurlu bir insan olarak kabul grme istei, insanlar tarihin balangcnda saltsaygnlk, uruna kanl bir lm-kalm mcadelesine srklemitir. Mcadelenin sonucutoplumun hayatlarn riske etmeye hazr bir efendiler snf ile doal lm korkularna boyuneen bir uaklar snfna blnmesi oldu. Efendi ve uak ilikisi insanlk tarihinin byk birblmn dolduran ve eitsizlik tarafndan belirlenen btn aristokratik toplumlarda oksayda grn biiminde varoldu. Ama efendi-uak ilikisi16

sonuta ne efendilerde ne de uaklarda kabul grme ihtiyacn tatmin edebildi. Uak doalolarak hibir ekilde bir insan varl olarak kabul edilmiyordu. Ama efendinin elde ettii

kabul grme de yeterli deildi, nk bu teki efendilerden ok tam bir insani deere sahip


12/234


13/234

"kltr") geleneksel olarak baarl demokratik politik kurumlarn ve serbest piyasaekonomisinin olumasnn nndeki engeller olarak grlmtr.Oysa hakikat ok daha karmaktr, nk liberal ekonomik ve politik sistemlerin baars oukez liberalizmin aslnda amak istedii akl d kabul grme biimleri zerinde ykselmitir.Demokrasinin ilemesi iin yurttalarn demokratik kurumlara ilikin akl d bir gurur

gelitirmi olmas gerekir. Ayrca Tocqueville'in "birleebilme sanat" diye tanmlad kktopluluklara gururla balanmay renmi olmaldrlar. Bylesi topluluklar genellikle dinsel yada etnik bir temele sahiptir ya da liberal devletin zellii olan evrensel kabul grmeden dahaaz kapsayc olan baka kabul grme biimlerine dayanrlar. Ayn ey liberal ekonomi iin degeerlidir. almaya Bat liberal ekonomi geleneinde kural olarak insan ihtiyalarnnkarlanmas ve ac ekmekten kurtulmak iin yaplan hoa gitmeyen bir etkinlik olarakbaklmtr. Ama Avrupa kapitalizmini yaratan Protestan giriimcilerde ya da Meicirestorasyonundan sonra Japonya'y modernletiren sekinlerde olduu gibi, sk bir almaahlkna sahip baz kltrlerde alma ayn zamanda bir kabul grme aracyd. Bugn bilebirok Asya lkesinde alma ahlk maddi teviklerden ok, aileden ulusa kadar butoplumlarn dayand rten sosyal gruplarn almaya gsterdikleri kabul sayesinde ayaktadurmaktadr. Bu durum liberal ekonomilerin yalnzca li' eral ilkeler sayesinde ilemediini,

akl d thymos biimlerine de ihtiya duyduunu gsteriyor olsa gerek.Uluslararas politikay bir de kabul grme mcadelesi asndan ele almak son dereceaklayc olacaktr. Balangta tek tek iki dvy ilk kartl saygnlk kavgasna srkleyenkabul grme arzusu, mantksal olarak emperyalizme ve dnya imparatorluklarnnkurulmasna gtrr. zel alandaki efendi ve uak ilikisi, kanlmaz olarak uluslarn kabulgrme tutkusuyla stnlk iin kanl sava-19lara tututuu devletler dzeyinde tekrarlanr. Kabul grme arzusunun modern ama henztamamen aklc olmayan bir biimi olan milliyetilik son yz yldr kabul grme mcadelesininifade biimi olmu, bu yzyln en youn atmalarnn kaynan oluturmutur. HenryKissinger gibi "gereki" d politikaclarn "g politikas" olarak adlandrdklar dnyaya

byle gelinmitir.Ama eer sava asl olarak kabul grme ihtiyac tarafndan motive ediliyorsa, o zaman akla,efendi ve uak ilikisini ortadan kaldran ve eski uaklar kendilerinin efendisi haline getirenliberal devrimin devletler aras ilikiler zerinde de benzer bir etkide bulunup bulunamayacasorusu geliyor. Liberal demokraside, bakalarna oranla daha byk kabul grmeye ulamaeklindeki akl d ihtiyacn yerine eit deerli olarak kabul edilme eklindeki aklc ihtiyagemitir. O nedenle liberal demokrasilerden oluacak bir dnyada, btn uluslar karlklolarak birbirlerinin meruiyetini kabul edecei iin sava eiliminin daha az olacasylenebilir. Ve gerekten de son birka yzyln tarihinde liberal demokrasilerin, demokratikolmayan ve kendi temel deerlerini paylamayan lkelerle savaa tutuma yeteneinetamamen sahipken, birbirlerine kar emperyalist bir politika gtmediklerini ampirik olarakgstermek mmkndr. rnein bugn Dou Avrupa ve Sovyetler Birlii'nde milliyetilikyeniden artmaktadr, nk burada uzun sre halklarn ulusal kimlikleri tannmamtr; teyandan belirgin bir kimlie sahip en eski ulusal devletlerde ise milliyetilik bir deiimsrecindedir. Tpk ya da drt yzyl nce dinsel atmalarn olduu gibi ulusal kabulgrme ihtiyac da Bat Avrupa'da bugn ehliletiril-mi ve evrensel kabul grme ilebadaabilir hale gelmitir.Kitabn beinci ve son ksm "tarihin sonu" ile sonunda ortaya kacak yaratk sorularn, "soninsan" sorusunu ele alyor. The National Interest dergisindeki makaleye ilikin ilk tartmasrasnda birok kii, tarihin sonu probleminde sz konusu olann gnmz dnyasnda liberaldemokrasi karsnda yaam gcne sahip alternatiflerin olup olama-20yaca sorusu olduunu varsayd. rnein komnizmin gerekten lp lmedii, dinin ya da

ar milliyetiliin yldznn yeniden parlayp parlamayaca ve benzeri sorular zerindetartld. Oysa liberal demokrasinin kendisinin kalitesi sorusu, onun gncel rakipleri


14/234

karsnda zafer kazanp kazanamayaca sorusundan ok daha nemli ve ciddidir. Liberaldemokrasinin gnmzde d dmanlardan kurtulmu olduunu kabul edersek, baarldemokratik toplumlarn her zaman iin imdi olduklar gibi kalacaklarn da kabul etmemiz migerekir? Yoksa liberal demokrasi sonunda politik sistem olarak kendi altn oyacak ar ielikilere mi sahip? Gnmz demokrasileri kukusuz mcadele etmek zorunda olduklar ok

sayda derin problemlerle kar karyalar; uyuturucu kullanm, bar-nakszlk, sululuk,evre kirlenmesi ve ar tketimcilik bunlarn yalnzca bazlar. Ama bu problemler liberalilkeler temelinde tamamen zlebilirdir ve bunlar, seksenli yllarda komnist devletlerdetank olduumuz gibi, btn toplumsal sistemin kanlmaz olarak kmesine yol aacak kadarar sorunlar deildir.20. yzyln byk Hegel yorumcusu Aleksandr Kojeve kendisinin "evrensel ve homojendevlef'olarak adlandrd -bizim liberal demokrasi dediimiz- devletin ortaya kmasyla,kabul grme sorunu nihai olarak zld ve efendi ve uak ilikisinin yerine evrensel ve eitkabul grme getii iin tarihin sona erdiini srarla savunmaktadr. Tarihin btn gelimesiboyunca insan hep kabul grme peinde komu ve "tarihin nceki evreleri"nde itici g buolmutur. imdi, modern dnyada insan kabul grmeyi nihai olarak bulmu ve "tam birtatmine ulamtr". Kojeve bu sav srarla ne srmektedir ve bizim de bunu ciddiye almamz

gerekir. Gerekten de kabul grme sorunu binlerce yllk insanlk tarihinin merkezi politiksorunu olarak grlebilir. Tiranln ve emperyalizmin, tahakkm etme arzusunun kaynaolduu iin kabul grme sorunu politikann merkezi sorunu olmutur. Karanlk yanlarnaramen kabul grme arzusu politikadan kolayca dlanamamakta-dr, nk bu ayn zamandacesaret, kamu duygusu ve21adalet gibi politik erdemlerin psikolojik temelini de oluturmaktadr. Btn politik topluluklarkabul grme ihtiyacndan yararlanmak ve ayn zamanda kendilerini bunun olumsuz etkilerinekar korumak zorundadrlar. Eer ada anayasal hkmet sistemi gerekten hem herkesingenel kabul grmesini salayan, hem de ayn zamanda diktatrlklerin olumasn engelleyenbir forml ise, o zaman bu hkmet biimi yeryznde olumu teki egemenlik biimleri

karsnda gerekten istikrar ve uzun mrllk iddiasnda bulunabilir.Ama gnmz liberal demokrasilerinin yurttalarna salanan kabul grme "tamamen tatminedici" midir? Liberal demokrasilerin ne kadar uzun bir gelecee sahip olacaklar ve gnnbirinde ne tr alternatiflerin ortaya kaca ncelikle bu sorunun yantna baldr. V.Ksm'da kaba hatlaryla iki olas yant zerinde durulmaktadr. Yantlarn biri politik soldan,dieri sadan gelmektedir. Sola gre, kapitalizm ekonomik eitsizlik yaratt ve kendi iindezaten eitsiz kabul grme anlamna gelen bir iblm gerektirdii iin, evrensel kabul grmeliberal demokraside kanlmaz olarak eksik kalmak zorundadr. Bu sorun toplumun mutlakzenginliinden tamamen bamszdr. nk zenginlik ne kadar ok olursa olsun, her zamangrece yoksul insanlar olacaktr ve onlar bu nedenle teki yurttalarn gznde daha azinsanlk onuruna sahip olacaklardr. Baka bir deyile, liberal demokrasi eit haklara sahipyurttalar eit kabul etmemeyi srdrmektedir.Evrensel kabul grmeye ynelik ikinci ve bana gre daha kuvvetli eletiri sadan gelmektedir.Sa, Fransz Devrimi'nin eitlik ilkesinin yol at dzletirici etkilere hep byk bir endieylebakt. Sa en parlak szcsn, baz yaklamlar daha nce demokratik toplumlarn bykgzlemcisi Aleksis de Tocqueville tarafndan da ksmen gndeme getirilmi olan FriedrichNietzsche'de buldu. Ni-etzsche'ye gre modern demokrasi bir zamanlarn klelerinin kendiefendileri olmas deil, uakln ve bir tr kle ahlknn koulsuz zaferi anlamna geliyordu.Liberal bir demokrasinin modern liberalizmin kurucular tarafndan22eitilmi tipik yurtta, Nietzsche'ye gre, konforlu bir varlk srdrme uruna kendi stndeerine olan onurlu inantan vazgemi bir "son insan"dr. Liberal demokrasi, artk yalnzcaarzu ve akldan oluan belkemiksiz insanlar yaratmaktadr. Thymos yoksunu bu insanlar

soukkanl bir ekilde uzun vadeli zkarlarn hesaplayarak ok saydaki kk ihtiyalarntatmin etmektedirler. Son insann bakalarndan daha byk kabul grme arzusu yoktur, oysa


15/234

bu ihtiya duyulmadan mkemmellik ve baarya ulamak mmkn deildir. Mutluluundanhonut olan ve kk ihtiyalarn zerine ykselememekten utan bile duymayan son insanartk insan olmaktan kmtr.Nietzsche'nin grlerini ciddiye alrsak, kendimize u sorular yneltmemiz gerekir: Yalnzcaevrensel ve eit kabul grmeyle honut olan insan hl tam deerli bir insan mdr, yoksa o

hibir aba ve hrs tamayan, .aalamamz gereken bir "son insan"mdr? nsan varlnngnll olarak mcadele, tehlike, risk ve giriim arayan bir yan yok mudur ve bu yan moderndemokrasinin "bar ve refahnda hl yaanabilecek mi? Baz insanlarn tatmin olmas kendiiinde eit olmayan bir kabul grmeye bal deil mi? Yalnzca gemiin aristokratiktoplumlarnda deil, modern liberal demokrasilerde de yaamaya deer bir hayatn asl temelieit olmayan bir kabul grme ihtiyac deil mi? Demokrasilerin gelecekteki varl bellillerde daha ok yurttalarn yalnzca eitler arasnda eit olarak deil de, tekiyurttalardan stn olarak da kabul edilmek istemesine bal olmayacak m? Ve acaba aalkbir "son insan" olma korkusu insanlar yeni, ngrlemez davran tarzlaryla meydanokumaya ve sonunda yeniden, ama bu kez modern silahlarla, saygnl uruna kanl kavgalaragirien o vahi "ilk insan"a dnmeye yneltmeyecek mi?Elinizdeki kitap bu tr sorulara yant aryor. lerleme diye bir ey var mdr ve balantl ve

amaca ynelik evrensel bir insanlk tarihi izmek olanakl mdr gibi sorular sorulduunda, buyantlar otomatik olarak ortaya kmaktadr. Sa ve sol totaliter sistemler bu yzyln bykblmnde bizi o kadar megul etti ki, bu son soruyla yeterin-23ce ciddi bir ekilde ilgilenemedik. Yzylmzn sonunda totaliter sistemlerin kmesi, imdibizi bu eski soruyu yeniden gndemimize almaya davet ediyor.24I. KISIM ESK BR SORUNUN YENDEN SORULMASI25KaramsarlmzImmanuel Kant gibi ciddi ve saduyulu bir dnr bile savan Tanr'nn amalarna hizmetettiine yrekten inanabiliyordu. Hiroima'dan bu yana her savan en iyi durumda bile

zorunlu bir ktlk olduunu biliyoruz. Thomas Aquinas gibi kutsal bir teolog bile, tiranlarolmadan kendini din uruna feda edenler de olmaz diyerek, tiranlarn Tanr'ya hizmet ettiiniciddi olarak savunmutu. Auschvitz'den bu yana byle bir cmle ancak kfr saylr...Modern, aydnlanm, tekniklemi dnyada bylesi korkun olaylar olduktan sonra, gerekliilerlemeyi temsil eden ya da gcn her eyi kapsayan bir etki olarak ifade eden bir Tanr'yainanmak hl mmkn mdr? (1)- Emile Fackenheim, God's Presence in History20. yzyln hepimizi tarih konusunda inanm karamsarlar haline .getirdiini rahatlklasyleyebiliriz.Elbette her birimiz gene de birey olarak salmz .ve kiisel mutluluumuz konusundaiyimser beklentiler iinde olabiliriz. Amerikallarn gelecee hep umutla baktklar bilinen birszdr. Ama konu, tarihte bir ilerleme olup olmad ya da olup olmayaca gibi daha byksorulara geldiinde, karar tamamen baka trl belirir. Bu yzyln soukkanl ve saduyuludnrleri dnyann, bizim Bat'da dzgn ve insancl politik ilikiler olarak tanmladmz27bir ynde, liberal demokrasi ynnde gelitiini ne srmek iin yeterli k noktalarbulamadlar. En derin dnrlerimiz tarih diye bir eyin, yani kaba hatlarla da olsa anlamlbir dzen iinde ilerleyen bir gidiin olmad sonucuna vardlar. Kendi deneyimlerimiz de biryerde gelecein bize bir ilerleme vaat etmediini, tersine bizi fanatik diktatrlkler, kanlsoykrmlar, modern tketim toplumunda yaamn bayalamas ve nkleer k ya da globalsnma gibi tasavvur edilemez felaketlerin, yeni, hi yaanmam ktlklerin beklediinigstermektedir.20. yzyln karamsarl 19. yzyln iyimserlii ile tam bir kartlk iindedir. Savalar ve

devrimlerle sarslmasna ramen Avrupa 19- yzyln banda genel olarak bar yaad vemaddi refahn gemite'grlmedik ekilde ykselmesine tank oldu. yimserlik ncelikle iki


16/234

varsayma dayanyordu: Birinci olarak, modern bilimin alk ve yoksulluu yenilgiyeuratacana ve insanlarn yaamn temelden iyiletireceine inanlyordu. Yzlerce yldrinsann dman olan doa modern teknik sayesinde yenilgiye uratlacak ve insannmutluluunun hizmetine verilecekti. kinci olarak, zgr demokratik hkmetlerin btndnyada giderek daha ok yaylaca bekleniyordu. "1776 Ruhu" (*) ya da Fransz Devrimi'nin

idealleri, tiranlar, otokratlar, batl inanl rahipleri btn dnyada etkisizletirecekti.Otoriteye kr krne itaatin yerine aklc zynetim geecek, btn insanlar zgr, eit vekendi kendilerinin efendisi olacakt. Hayatn btn alanlarndaki ilerlemelerin ndafilozoflar, Napoleon savalar gibi kanl atmalar bile, cumhuriyeti hkmet biiminiyaygnlatrdklar iin insanlk iin bir kazanm olarak hakl gsterebiliyordu. Her biriinsanlk tarihini, btn karmak patikalarn sonunda modernliin kazanmalarna ktbalantn bir btn olarak aklamaya alan kimi ciddi, kimi daha az ciddi saysz teorigelitirildi. rnein Robert Mackenzie adl birisi 1880'de unlar yazabiliyordu:(*) Amerikan Bamszlk Deklarasyonu'nun ruhu-.n.28nsanln tarihi ilerlemenin, bilginin birikmesinin ve bilgeliin artmasnn, akl ve esenliinbir alt basamandan bir st basamana aralksz trmann tarihidir. Her kuak devrald

miras iyiletirip, kendi deneyimi ile zenginletirerek ve kendi baarlarnn meyvalarylaoaltarak bir sonraki kuaa aktarr... nsanln refahnn gelimesi, imdi keyfi despotlarntahrip edici etkisinden kurtulduktan sonra, artk tamamen Tanr'nn bilge yasalarnn cmertdzenlemelerine kalmtr'.'"Encyclopaedia Britannicdnn 1910/1911 tarihli nl onbirinci basks, "ikence" maddesinde,"Avrupa sz konusu olduunda btn bu sorun artk yalnzca tarihsel bir nem tamaktadr"diye yazyordu.'* Birinci Dnya Sava-'nn hemen eiinde gazeteci Norman Angell The GreatIllusion kitabnda, serbest ticaret anda toprak geniletmenin anlamszlatn ve fetihsavalarnn ekonomik bakmdan mantkl olmadn savunuyordu/*Yzylmzn ar karamsarl ksmen de olsa, btn bu iyimser beklentilerin ac bir ekildeboa km olmasyla aklanabilir. Avrupa'nn zgveninin kmesinde Birinci Dnya Sava

merkezi bir rol oynad. Sava elbette Alman, Avusturya ve Rus monarilerinin temsil ettii eskipolitik dzeni de ykt, ama daha nemli olan psikolojik etkilerdi. Birka metrelik orak toprakiin mcadelede tek bir gnde onbinlerce askerin ld drt yllk siper savann tarifedilemez aclar, Paul Fussell'in dedii gibi, "kamuoyunun bilincine bir yzyldr egemenolmu olan ilerleme iyimserlii asndan son derece ykc oldu" ve sava "ilerlemedncesini" kartna dntrd.' Sadakat, sk alma, sebat, yurtseverlik gibi erdemlerinsanlarn sistematik olarak ve anlamsz bir ekilde katledilmesi iin ktye kullanld, burjuvadnyasnn deerleri byk bir kntye urad.(6) Erich Maria Remarque'in GarpCephesinde Yeni Birey Yok adl romannda gen asker Paul yle der: "Biz onsekiz yandakigenler iin [okuldaki retmenlerimiz] yetikin hale gelmemizin aracs ve ynlendiricisiolacaklard, bizi alma, dev, kltr ve ilerleme dn-29yasna, gelecee gtreceklerdi... Ama karlatmz ilk l bu inanc yerle bir etti." Dahasonra Vietnam savandaki gen Amerikallarn da tekrarlad szlerle Paul u sonuca varr:"Bizim kuamzn onlarnkinden daha gvenilir olduunu renmek zorunda kaldk."


17/234

kitle partilerine ve insan yaamnn btn alanlarn kapsayan radikal bir ideolojiye dayananbu yeni devlet tipi dnyaya egemen olmaktan baka bir eyin peinde deildi. Hitler veStalin'in totaliter rejimlerinin gerekletirdikleri soykrmlarn tarihte benzeri yoktu ve bukatliamlar birok bakmdan ancak modern an kazanmlar olanakl klmt.(9) Elbetteeskiden de birok kanl uranlk olmutu, ama Hitler ve Stalin modern teknoloji ile modern

politik rgt ktln hizmetine soktular. Avrupa yahudileri ya da Sovyet kulaklar* gibibtn bir snf insann kkn kazmak gibi hrsl bir amac gze almak "geleneksel"uranlklarn teknik yeteneklerini ok aard; bunu ancak 19. yzyln teknik ve toplumsalilerlemeleri olanakl kld. Bu totaliter ideolojilerin balatt savalar da yeni bir kaliteyesahipti, sivil halkn ve ekonomik kaynaklarn ynsal tahribini de ieriyordu; "btnsel sava"kavram da buradan kt. Kendilerini bu tehdite kar(*) Kulak: Rusa, toprak sahibi, aa- .t.30korumak iin liberal demokrasiler de Dresden ve Hiroima'nn bombalanmas gibi, eskidenolsa soykrm olarak nitelendirilebilecek askeri eylemlere bavurmak zorunda kaldlar. .19. Yzyln ilerleme teorilerinde insann iindeki ktlk toplumsal azgelimiliin bir sonucuolarak kabul edilirdi. Ama stalinizmin, despotik hkmetleriyle kt bir n kazanm olan,

gerekten geri ve yan-Avrupal bir lkede ortaya km olmasna karn, holocaust en ilerisanayi ekonomisine ve Avrupa'nn en eitimli ve kltrl halklarndan birine sahip bir lkedegerekleti. Almanya'da bu tr olaylar olabildiine gre, ayn ey herhangi baka bir ilerilkede olamaz myd? Eer ekonomik gelime, eitim ve kltr, nasyonal-sosyalizm gibi birolguya kar bir korunma salayamyorsa, o zaman tarihsel ilerlemenin ne anlam olabilirdi?1*20. yzyln deneyimleri bilim ve teknik temelinde ilerleme olabilecei iddiasn oldukatartmal kld. nk teknik aralarla insan yaamn daha iyi dzenleme yetenei, insannahlki gelimesini buna paralel olarak srdr-mesiyle ok yakndan ilintilidir. Ahlki ilerlemeolmadan tekniin kazanmlar kt amalar iin kullanlr ve insanln durumu eskicindendaha ktye gider. Sanayi Devri-mi'nin temel kazanmlar, demir ve elik, i patlamal motorve uak olmasayd, 20. yzyln btnsel savalar da mmkn olmazd. Ve Hiroima'dan bu

yana insanlk btn teknik kazanmlarmn en korkuncunun, atom bombasnn glgesindeyayor. Modern bilimin olanakl kld inanlmaz ekonomik bymenin de karanlk yanlarvar; bu byme gezegenin birok blgesinde evre tahribatna yol at ve dnya apnda birekonomik felaketi mmkn hale getirdi. Modern enformasyon teknolojisinin dnya apndakullanma sokulmasnn ve haberlerin zaman yitirmeden iletilebilmesi olanann demokratikideallerin yaygnlamasn kolaylatrd sk sk belirtilmektedir. rnek olarak da, AmerikanCNN Televizyonu'nun 1989'da Tienanmen Meydan'nn gal edilmesini ya da daha sonraDou Avru-pa'daki devrimci olaylar btn dnyaya aktarmas gsteril-31mektedir. Ne var ki, iletiim teknolojisi deer bakmndan yanszdr. ran'daki devrimncesinde 1978'de Ayetullah Humeyni'nin gerici fikirleri lke iinde kasetli teypler araclylayaylyordu, bu teyplerin yaygnlamas ise ancak ah dnemindeki ekonomik modernlemesayesinde mmkn olmutu. Eer televizyon ve dnya apnda dorudan haber aktarm1930'larda mevcut olsayd, bunlar Joseph Goebbels ve Leni Riefensfahl gibi Nazi propagandaustalar tarafndan faist fikirleri yaymak iin ok etkili bir ekilde kullanlrd.20. yzyln travmatik gelimeleri derin bir entellektel krizin arka plann da oluturmaktadr.Tarihsel ilerlemeden sz etmek ancak insanln nereye yneldii bilinirse mmkn olabilir.19. yzylda ou Avrupal ilerlemeden daha fazla demokrasi ynnde bir gelimeyi anlyordu,buna, karlk 20. yzylda ou zaman bu konuda bir mutabakat sz konusu olmad. Liberaldemokrasi, ideal bir topluma ilikin tamamen farkl tasavvurlara sahip iki baka-nemlipolitik ideolojiyle -faizm ve komnizm- rekabet halindeydi. Bat'da bile artan sayda insan,liberal demokrasinin gerekten btn insanln zlemi olduu, bunun yalnzca dar grl birAvrupa etnosantrizminin rn olmayan evrense bir ama olduu grnn doruluunu

sorgulamaya balad. Avrupallar, nce smrgeci efendiler, sonra Souk Sava srasndakoruyucu efendiler ve en sn olarak da egemen ulusal devletlerin teorik olarak eit hakl


18/234

partnrleri olarak Avrupa d dnyayla kar karya gelmek zorunda kaldklarnda,ideallerinin evrenselliini sorgulamaya baladlar. Avrupa'nn iki dnya savanda kendikendine yapt, bir tr intihar andran byk tahribat, Bat devletlerinin akl bakmndantekilere stn olduu varsaymn derinden sarsmt. 19. yzylda her Avrupal igdselolarak bile uygar halklarla barbarlar arasnda bir ayrm yapabilirdi, ama Nazi lm

kamplarndan sonra bu artk o kadar kolay deildi. nsanlk tarihi artk tek bir yne dorugeliiyor olmaktan ok, ne kadar ok halk ve uygarlk varsa o kadar ama varm gibigrnyordu ye liberal demokrasi bunlar arasnda ayrcalkl bir32yere sahip deildi.Yakn zamanlarda karamsarlmz zellikle, komnizmin her zaman iin Bat liberaldemokrasinin alternatifi olarak kalaca eklindeki neredeyse evrensellemi inanta ifadesinibuluyordu. rnein yetmili yllarda ABD Dileri Bakan iken Henry Kissinger u uyaryyapyordu: "Bugn tarihimizde ilk kez [komnist] meydan okumann hibir zaman sonaermeyecei gerei ile kar karya bulunuyoruz... Baka lkelerin yzlerce yl izlemekzorunda kaldklar gibi, srarla uygulamalyz... [Dpolitikamzn] bu koulu hibir zamandeimeyecektir./(11) Kissinger'e gre SSCB gibi dman glerin politik ve toplumsal temel

yaplarn reforme etmeyi istemek topik bir eydi. Politik olgunluk dnyay olmasnistediiniz gibi deil olduu gibi grmek demekti ve o nedenle de Brejnev'in SovyetlerBirlii'nin varln sineye ekmek zorundaydnz. Komnizm ile demokrasi arasndaki atmabelki yumuatlabi-lirdi, ama kyamet anlamna gelecek bir sava olasln tamamen ortadankaldrmak hibir zaman mmkn olmayacakt.Kissinger bu grlerinde hi de yalnz deildi. Meslek olarak politikayla ya da zel olarak dpolitikayla ilgilenen hemen hemen herkes komnizmin srekliliine inanmt. O nedenle deseksenli yllarn sonunda komnist sistemlerin dnya apnda kmesi bir ou iinbeklenmedik bir gelime oldu. Bu yanl ngr yalnzca ideolojik dogmatizmin olaylarnsoukkanl bir ekilde deerlendirimesini saptrm olmasyla aklanamaz. ok farkl politikinanlara sahip insanlar; gerek Dou'daki gerek Bat'daki saclar, solcular vt / lmllar,

gazeteciler, bilim adamlar ve politikaclar, hepsi ayn ekilde yanldlar. Bu kadar geni birkrln kkleri salt partizanlktan ok daha derinlerdedir, bunu yzylmzn olaylarnnyaratt olaanst tarihsel karamsarlkta aramak gerekir.Daha 1983'de Jean-Franois Revel u tezi savunuyordu: "Demokrasi tarihte belki de yalnzcabir oyun aras, gzlerimizin nnde kapanmakta olan ksa bir parantezdir."0* Politik saelbette komnist lkelerde yaayan insanlarn33buradaki sistemleri hibir ekilde meru saymadndan kesinlikle emindi ve bu lkelerdekiekonomik zayflklar ok iyi biliniyordu. Ama saclarn byk bir blm Sovyetler gibi "iflasetmi" bir toplumun bile iktidar anahtarna sahip olduuna inanyordu: Totaliter leninistsistem kk bir "Brokratik diktatrler" kliine, modern rgtsel ve teknik aralarla bykbir nfus zerinde neredeyse sonsuza kadar hkmetme olana salyordu. Totaliter sisteminmant tahakkm altndaki halkn sadece korkutulma-sn deil, ayn zamanda komnistefendilerinin deerlerini iselletirmeye zorlanmasn da gerektiriyordu. Jeanne Kirkpatrick'egre, birinciler "mevcut servet, g ve konum dalmna dokunmaz" ve "geleneksel tanrlarkutsar ve geleneksel tabulara sayg gsterirken", sol totaliter sistemler "toplumun her alaniin normlar getirmek" ister ve "kk salm deer ve grenekleri inerler". Salt otoriter birdevletten farkl olarak totaliter bir devlet, toplumu, kendini her hangi bir deiiklik ve reformakar mutlak olarak koruyacak ekilde totaliter rejimlerin kendiliinden deiecei konusundahibir beklentiye izin vermemektedir." (14)Totaliter devletlerin ok uzun bir sre ayakta kalabileceklerine olan bu salam inancn-temelinde demokrasiye olan gvensizlik yatyordu. rnein Jeanne Kirkpatrick, o zamanlardemokratik olmayan nc Dnya lkelerinin ok aznn baarl bir ekilde

demokratikleebileceini yazyordu (komnist bir rejimin demokratikleme olasl isekesinlikle sz konusu deildi); Revel ise, Avrupa ve Kuzey Amerika'daki gl ve yerleik


19/234

demokrasilerin kendilerini savunma kararllna sahip olmadn ne sryordu. Kirkpatrickbaarl bir demokratikleme iin gerekli eitli ekonomik, sosyal ve kltrel nkoullar tektek sayyor ve her hangi bir lkenin her hangi bir zamanda demokratik-letirilebileceigrn tipik Amerikan iyimserlii olarak eletiriyordu. nc Dnya'da demokratik birmerkez olabilecei varsaym bir tuzak ve bir illzyondu, deneyim bu dnyann otoriter sa

sistemler ile totaliter sol sistemler arasnda blndn gsteriyordu. Revel ise, demokrasi-34Ilerin amaca ynelik ve uzun vadeli bir d politika stratejisi izlemede byk glklerle karkarya olduu eklindeki daha nce Tocqueville tarafndan dile getirilen eletiriyi daha sivribir biimde ifade ediyordu.(15) Tam da, demokratik tartma iin tipik olan gr okluu,zkuku ve zeletiri gibi demokratik nitelikler demokrasileri felce uratyordu. "Gerekten dekleletirilmi halkn ne gerek haklara, ne de etki olanaklarna sahip olduu komnistlkelerde byk ktlklar ve yaygn yoksulluk rejim zerinde her hangi bir etkidebulunmazken, grece ok daha zararsz honutsuzluk nedenleri demokrasileri ok daha abuksarsmakta ve zayflatmakta, felce uratmakta ve sistemin varln tehdit etmektedir. Sreklieletirinin mekanizmann ayrlmaz bir paras olduu toplumlar yaamaya deer biricik

toplumlardr, ama bunlar ayn zamanda en kolay yara alan toplumlardr. "(6)Sol ise farkl bir yoldan benzer bir sonuca ulat. Seksenli yllarda Avrupa ve Amerika'daki"ilericiler"in ou artk, kinci Dnya Sava'nn sonuna kadar birok kiinin inanm, olduugibi, kendi geleceklerinin Sovyet tr bir komnist sistemde olabileceine inanmyordu. Amasolcular marksizm-leninizmin teki insanlar iin bir meruiyete sahip olduunu hl kabulediyorlard; bu kural olarak corafi ve kltrel mesafeye oranla artan bir meruiyetti. Sovyettr komnizm Birleik Devletler ve Byk Britan-ya'daki insanlar iin zorunlu olarakgereki bir alternatif saylmasa da, otokratik ve merkeziyeti bir gelenee sahip Ruslar iin enuygun zm yolu olarak kabul edilebiliyordu. Hele inliler tam da yabanc egemenliinden,gerilikten ve on 'rsuzluktan komnizme ynelmilerdi. Amerikan emperyalizminin kurbansaylan Kballar ve Nikaraguallar iin d*e benzer eyler syleniyor, Vietnamllar iin ise

komnizm neredeyse ulusal bir gelenek olarak kabul ediliyordu. Birok solcu, ncDnya'daki sosyalist bir rejimin, zgr seimlere ve dnce zgrlne izin vermese de, birtoprak reformuyla, cretsiz salk hizmetiyle ve okuma-yazma kampanyalaryla meruiyet eldeedeceine inanyordu. O nedenle hemen hemen hibir solcunun Do-35u Bloundaki ya da in'deki devrimci bakaldrlar ngrmemi olmasnda alacak bireyyoktur.Komnizmin meruiyetine ve srekliliine olan inan Souk Sava'n son gnlerinde oldukatuhaf biimler ald. rnein nl bir Sovyetler Birlii uzmanna gre, Brejnev zamanndakiSovyet sistemi kendisinin "kurumsal oulculuk" dedii bir yapya olduka yaknlamt:"Sovyet yne-1 timi Sovyetler Birlii'ni Amerikan politik biliminin oulcu modelinin ruhuna okadar yaknlatrmtr ki, Sovyetler Birlii imdi bu modele Birleik Devletlerin kendisindendaha uygun dmektedir."(1T). Buna gre Gorbaov ncesindeki Sovyet toplumu "atl ve pasifdeil, tersine her bakmdan katlmc"yd, hatta Birleik Devletlere oranla halkn daha bykbir blm politikaya "katlyor"du.(8) Dou Avrupa'daki baz bilim adamlar da benzerekilde dnyor ve ak zorlayc karakterine ramen komnizme muazzam bir-toplumsalistikrar atfediyordu. Byle bir uzman 1987'de "Bugn [Dou Avrupa lkelerini]' .dnyadakibirok baka lkeyle, rnein Latin Amerika'daki btn lkelerle karlatrdmzda,bunlarn gerek anlamda bir istikrar kalesi olduunu grrz" diyor ve "mutlaka dmanca birtutum iinde olan inansz bir halka kar duran... 'meru olmayan' bir parti" eklindekigeleneksel yorumueletiriyordu.C19)Bu grlerin bazlar yalnzca yakn gemiin gelecee basit bir projeksiyonundan ibaretken,

bir ounun temelinde komnizmin Dou'daki meruiyetine ilikin olumlu bir yarg yatyordu.Buna gre btn tartmasz toplumsal problemlere ramen komnist yneticiler halklaryla,-


20/234

alayc bir Sovyet deyiinde, "onlar bize para der gibi yapyor, biz de alr gibi yapyoruz"szleriyle ifade edilen bir tr "toplumsal anlama" yapmlard.00' Bu rejimler ne retici ne dedinamikti, ama gene de gvenlik ve istikrar saladklar iin tabanda belli lde bir onayasahip olduklar ne srlyordu.(21) Politolog Samuel Huntington rnein 1968'de yleyazyordu:

Birleik Devletler, Byk Britanya ve Sovyetler Birlii farkl hkmet biimlerine sahipler,ama her sistemde36de iktidarda bir hkmet var. Her lke, politik sistemin meruluu konusunda halkn eziciounluunun mutabakat iinde olduu bir politik topluluk durumunda. Het birindeyurttalar ve yneticileri lkeye neyin yararl olduu ve politik topluluun hangi gelenek veilkelere dayand konusunda bir dizi ortak gre sahip!22'Huntington'un komnizme zel bir sempatisi yoktu, ama komnist hkmetlerin yllar iindehalkn belli lde onayn kazandn grmezden gelmenin mmkn olmad grndeydi.Tarihteki ilerleme olanana ilikin gnmzdeki karamsarlk iki farkl ama paralel gelienkrizden; yirminci yzyl politikasnn krizi ile Bat rasyonalizminin entellek-tel krizindenkaynaklanyordu. Birincisi milyonlarca insann hayatna maloldu ve yz milyonlarca insan

yeni ve ok daha gaddar klelik biimleri altnda yaamaya zorland; ikincisi ise kendinisavunmak iin ihtiya duyduu entel-lektel kaynaklan liberal demokrasinin elinden ald. Heriki kriz sk skya birbirine balyd; bunlar birbirinden ayrarak anlamak mmkn deildir.Bir kere, entellektel mutabakat olmad iin,, bu yzyln savalar ve devrimleri ok dahaideolojikti ve o nedenle de baka durumda olabileceinden ok daha ar oldular. Rus ve inDevrimleri ile Nazilerin kinci Dnya Sava'ndaki fetihleri gaddarlk asndan 16. yzyldakidin savalarn kat kat geride braktlar. O zaman da sz konusu olan yalnzca toprak vekaynaklar deil, ayn zamanda deer sistemleri ve halklarn yaam tarzlaryd. te yandanideolojik motifli almalarn ;ddeti ve bunlarn korkun sonular liberal demokrasilerinzgveni zerinde ykc etkilerde bulundu; totaliter ve otoriter rejimler dnyasnda yaltlananliberal demokratlar, doru ve yanla ilikin liberal grlerin evrensellii konusunda ciddi

kukulara dtler.Ne var ki, 20. yzyln ilk yarsndaki deneyimler karamsarlk iin gl nedenleroluturmuken, ikinci yardaki gelimeler ok farkl, beklenmeyen bir yne iaret ettiler.Doksanl yllarn'banda dnya bir btn olarak yeni bir bela ortaya karm deil, tersinebaz bakmlardan37daha iyi olmu durumda. Komnizmin seksenli yllarn sonunda eski kalelerinin oundakitamamen beklenmedik k yakn gemiin en nemli'srprizi oldu. ok arpc da olsa, bugelime aslnda kinci Dnya Sava'ndan beri biimlenmeye balayan daha byk bir olgularrgsnn bir parasyd. Her trl, sa ve sol otoriter diktatrlk kmektedir/235 Bazdevletlerde kten sonra gelien ve istikrarl demokrasiler olumu, bazlarnda ise kbir istikrarszlk dnemi ya da bir baka diktatrlk biimi izlemitir. Sonunda baarldemokrasilerin kurulup kurulmayacandan bamsz olarak, her trl otoriter rejiminpratikte dnyann her yannda derin bir kriz iine girdii sylenebilir. 20. yzyln banda ennemli politik yenilik Nazi Almanyas ve Sovyetler Birlii gibi totaliter devletlerin ortayakmasyd. Son yllar ise ok gl grnen devletlerin bile znde muazzam zayflklarasahip olduunu gsterdi. Son derece youn ve beklenmedik bir ekilde ortaya kan buzayflklar, imdi bizden, yzylmzn tarihin gidiine ilikin verir gibi grnd karamsardersleri bir kere daha gzden geirmemizi talep ediyor.38Gl Devletlerin Zayfl (I)Otoriter egemenliin u andaki krizi Gorbaov'un pe-restroykas ya da Berlin Duvar'nnyklmasyla balamad.Kriz aslnda yaklak yirmi be yl nce Gney Avrupa'da bir dizi sa

otoriter rejimin yklmasyla balamt. 1974'de Portekiz'de Caetano rejimi bir askeri darbeyledevrildi. lkenin i savan eiine geldii karmak bir gei dneminden sonra Nisan 1976'da


21/234

sosyalist Mario Soares babakan seildi ve o tarihten bu yana Portekiz istikrarl birdemokrasidir. 1967'den beri Yunanistan'a hkmeden albaylar da 1974'de iktidar kaybettiler vehalk tarafndan seilen Karamanlis hkmetinin yolu ald. 1975'de spanya'da GeneralFrancisco Franko'nun lm zerine iki yl sonra demokrasiye rnek h\x bar gei iin yolald. Eyll 1980'de Trkiye'de, lke terrizm iinde boulma durumundayken askerler

iktidar ele ald, ama egemenlii daha 1983'de gene sivil bir hkmete devrettiler. O tarihtenbu yana btn bu lkelerde dzenli olarak birok partinin katld serbest seimler yaplyor.On yldan az bir sre iinde Gney Avrupa'da ilgin bir dnm yaand. Sz konusu lkelerbu tarihe kadar, dinsel ve otoriter gelenekleri nedeniyle Bat Avrupa'nn demokratik ana alminin dnda kalmaya mahkm aykr rnekler olarak grlyordu. Ama buna ramen bulkeler seksenli yllarda ileyen ve istikrarl demokrasiler haline geldiler, yle ki, (bir olaslkTrkiye dnda) bu lkelerde yaayan insanlar artk farkl koullar hayal bile etmiyorlar.Benzer bir demokratik dnm seksenli yllarda Latin Amerika'da da gerekleti. Bu sre,Peru'da 1980'de oniki yllk bir askeri ynetimden sonra yeniden demokratik bir39hkmetin seilmesiyle balad. 1982'de Falklands/Malvi-nas Sava Arjantin'deki askericuntann sonunu hzlandrd, askerler demokratik olarak seilen Alfonsin hkmeti-karsnda

geri ekilmek zorunda kaldlar. Latin Ameri-ka'daki baka lkeler bunu hemen izledi, Uruguayve Brezilya'da 1983 ve 1984'de askeri ynetimler ibandan uzaklatlar. Seksenlerin sonundaParaguay'daki Stroessner ve ili'deki Pinochet diktatrlkleri de yerlerini demokratik olarakseilmi hkmetlere terketmi bulunuyordu. 1990 banda Nikaragua'daki Sandinisthkmet bile serbest seimlerde Violetta Chamorro ynetimindeki bir koalisyona yenik dt.Birok politik gzlemci Latin Amerika'daki yeni demokrasilerin srekliliine GneyAvrupa'dakinden daha az gven duyuyordu. Latin Amerika'da demokrasiler hep gelip geiciolurdu ve btn zorluklar iindeydi. Bunun da tesinde Peru ve Kolombiya gibi lkelerayaklanmaclar ve uyuturucu tccarlar gibi ciddi i tehditlerle kar karyaydlar. Ama genede yeni demokrasiler ala-" cak kadar direnli ktlar, sanki otoriter rejimlerle olan eskideneyimleri askeri ynetime geri dne kar koruyucu bir a ilevi gryordu. Yetmili

yllarn banda yalnzca bir avu Latin Amerika lkesi demokratik hkmetlere sahipken,doksanl yllarn banda sadece iki lkede, Kba ve Guyana'da bir lde de olsun serbestseimler sz konusu deildi.Dou Asya da benzer bir gelime yaad. 1986'da Filipinli diktatr Ferdinand Marcos devrildi,kamuoyunun byk sempati dalgas Corazon Aquino'yu bakanlk makamna tad. Birsonraki yl Gney Kore'de General un Do Hvan istifa etti ve Roh Tae Vu'nun bakanseilmesine izin verdi. Tayvan'da politik sistemde bu kadar ciddi deiiklikler olmamasnaramen, an Kay ek'in Ocak 1988'de lmnden sonra aada nemli bir demokratikbirikim gerekleti. ktidar partisi Komingtang'n eski yneticilerinin byk bir blmldkten sonra, Tayvan toplumunun artan sayda kesimleri, bu arada yerli Tayvanllar UlusalPar-lamento'da temsil olana buldular. Sonunda Burma'daki otoriter rejim de demokratik birhareket tarafndan sarsld.40ubat 199'da Gney Afrika'da Boerlerin arlndaki F.W. Klerk hkmeti NelsonMandela'nn serbest braklmasna ve Afrika Ulusal Kongresi (ANC) ile Gney AfrikaKomnist Partisi zerindeki yasan kaldrlmasna karar verdi. lerde serbest seimlerleoluacak bir hkmet amacyla iktidarn siyahlar ve beyazlar arasnda bllmesi iingrmeler yolunda bu ilk admd.imdi geriye baktmzda, otoriter rejimlerin iktidarlarn srekli koruyabileceklerine, dahageni anlamda gl devletlerin yaam gcne olan yanl inancmz nedeniylediktatrlklerin krizini byk lde kmsemi olduumuzu syleyebiliriz. Liberal birdemokraside devlet tanm gerei zayftr, bir bireysel haklar alannn korunmas onungcnn kesin ekilde snrlanmas anlamna gelir. Buna karlk, sa ve sol otoriter rejimler,

ister' gl bir askeri aygt kurmak, isterse eitliki bir sosyal dzen kurmak ya da hzl birekonomik bymeye ulamak olsun, farkl nedenlerden devlet gcn zel alana yaymaya ve


22/234

zel alan tahakkm altna almaya alrlar. Bireysel zgrlk dnyasnda yitirilenler ulusalama dzeyinde geri kazanlacaktr. Bu gl devletlerin sonunda kmesine yol aan kritikzayflk, zmsz bir meruiyet problemiydi, fikirler ve grler dnyasndaki bir krizdi.Meruiyet mutlak anlamda adalet ya da hukuk demek deildir; meruiyet insanlarn sbjektifalglamasna bal grece bir kavramdr. Gerekten hareket yeteneine sahip btn rejimler

herhangi bir meruiyet biimine dayanmak zorundadr/0 Genellikle Hitler iin sylenenin tamtersine, hibir diktatr yalnzca "zor"a dayanarak hkmedemez. Bir tiran, beden olarakonlardan daha glyse, ocuklarna, yal adamlara ya da belki de karsna - orlahkmedebilir, ama bu ekilde iki ya da kiiden fazlasna, hele milyonlarca nfusa sahip birdevlete hi hkmedemez.(2) Hitler gibi bir adamn "zor" ile ynettiini sylediimizde,bununla kasdettiimiz, emrin-dekilerin, Nazi Partisi, Gestapo ve orduyla birlikte fizik glehalkn ounluunu korkutabilmesiydi. Ama bu kurumlardaki insanlar Hitler'e niin sadkt?Kesinlikle onlar fizik zorla bask altnda tuttuu iin deil; onlar egemenli-41ini meru kabul ettikleri iin Hitler'e sadktlar. Elbette gvenlik aygtlar da korkutulabilir,ama bir diktatrn belli bir noktada, mutlaka egemenliinin merutuyetine inanan sadkbendelere ihtiyac vardr, Ayn ey en kk ve yoz Mafya efi iin de geerlidir: "Aile"si onun

"meruiyet" ini kabul etmeseydi, hibir ekilde baba olamazd. Ya da Sokrates'in Eflatun 'unPolitedsmda dedii gibi: Bir haydut etesinin bile ganimeti paylaabilmek iin belli bir adaletilkesine sahip olmas gerekir. O nedenle meruiyet en adaletsiz ve kanl diktatr iin bilemerkezi bir sorundur.B,ir rejimin, varln srdrebilmesi iin nfusun ounluu tarafndan meru kabul edilmesigerekmedii aktr. Halkn ounluunun mutlak nefretini kazanm aznlkdiktatrlklerinin gene de onlarca yl iktidarda kaldklarnn saysz gncel rnei vardr.Suriye'deki Alevilerin arlndaki Esad rejimi ya da Irak'daki Saddam Hseyin ynetimindekiBaas Partisi fraksiyonu byledir. Latin Amerika'daki eitli askeri cunta ve oligariler dehalklarnn geni bir destei olmadan ayakta kalmlardr. Bir rejim halkn ounluutarafndan meru kabul edilmediinde bu henz bir meruiyet krizi anlamna gelmez; bunun

iin bu grn rejime bal sekinlere, zellikle de devletin zor tekelinin aralarn elindetutan glere, hkmet partisine, orduya ve polise de sirayet etmi olmas gerekir. Otoriter birrejimde bir meruiyet krizinden sz ettiimizde, bununla, beraberlikleri rejimin hareketyetenei iin vazgeilmez olan sekinlerin sralarndaki bir krizi kasdediyoruz.Bir diktatrn meruiyeti, martlm bir ordunun kiisel sadakatinden ynetimigerekelendiren inceltilmi bir ideolojiye kadar ok farkl kaynaklara dayanabilir. Yzylmzdafaizm sa ynelimli, demokratik ve eitliki olmayan btnsel bir meruiyet ilkesi oluturmaabasnn bir rneiydi. Btn insanlarn edeerli olduunu ve genel geer'insan haklarnreddettii iin faizm, liberalizm ve komnizm gibi "evrensel" bir doktrin deildi. Faist armilliyetilik iin en nemli meruiyet kayna rk ya da ulus bayd; buna gre Almanlar gibi"efendi rklar" teki insanlar zerinde hkmetme hakkna sahiptirler. G ve42irade akl ve eitlikten daha geerliydi ve hkmetme hakkn veriyordu. Naziler, Almanlarn rkolarak stn olduunu ileri sryor ve baka kltrlerle atarak bunu kantlamakistiyorlard. Bu nedenle sava faizm iin patalojik bir durumdan ok normal bir olayd.Faizm daha bir i meruiyet krizi oluamadan silah zoruyla ykld. Hitler ve arda kalanyandalar Berlin'deki korunaklarnda lme giderken hl Nazi davasna ve Hit-ler'inotoritesinin meruiyetine inanyorlard. Nasyonal sosyalizm birok insann gzndesaygnln ancak yenilgiden sonra geriye bak srasnda yitirdi. Hitler, meruiyet iddiasnAlmanlara dnya egemenliini vaat etmesine dayandrmt. Almanlar bunun yerine muazzamekilde tahrip olmu ve aa saylan rklarn igaline uram bir lke buldular. Yalnzcamealeli geit trenleri ve kansz kazanlan zaferler varken, faizm sadece Almanlarn deil,dnyann drt bir yannda birok halkn gzn kamatrmti; ama kendi isel militarizmi

mantksal sonucuna ulatnda ekiciliinden ok ey kaybetti. Bir anlamda kendi ielikisinin kurban oldu: Militarist ve sava yceltici zellikleri onu kanlmaz olarak


23/234

uluslararas sistemle kendi kendini yok edici bir atmann iine soktu. Bu nedenle faizmkinci Dnya Sava sonrasnda liberal demokrasi iin artk ciddi bir ideolojik rakip olmadurumunda deildi.Elbette, eer Hitler yenilmeseydi faizmin bugn nasl , bir meruiyete sahip olacansorabiliriz. Faizmin i elikisi uluslararas sistem tarafndan askeri yenilgiye uratlmas

olaslndan ok daha derinlere kk salmt. Hitler sava kazansayd, o zaman faizm varlktemelini kaybedecekti: Dnya apndaki bir imparatorluun bar ortamnda Alman u!,:suartk sava ve fetihlerle stnln kantlama olanan bulamayacakt.Hitler'in yenilgisinden sonra liberal demokrasinin sadaki alternatifi olarak yalnzca inatama btnsel bir ideolojik sisteme sahip olmayan eitli askeri diktatrlkler kald. Burejimlerin ou mevcut toplumsal dzeni korumaktan daha yksek bir amaca sahip deildi, enbyk zayflklar uzun vadeli bir meruiyet zeminine sahip olma-43malaryd. Bu rejimlerin hibiri, Hitler'in yapt gibi, srekli otoriter bir rejimigerekelendirebilecek btnsel bir ulus doktrini gelitiremedi. Hepsi de demokrasi ve halkegemenlii ilkesini kabul etmek zorunda kaldlar, ancak komnist ya da terrist tehditler veyakendilerinden nceki demokratik ynetimlerin ekonomiyi iflasa srklemi olmas gibi

nedenler ileri srerek lkelerinin henz demokrasiye hazr olmadn iddia ediyorlard.Kendilerini yalnzca bir demokrasiye gei biimi olarak tantarak hakl gsterebiliyorlard/4'Meruiyet eksiklii sa ynelimli otoriter hkmetlerin bir zayfl olmakla birlikte, buonlarn otomatik olarak abucak kmeye mahkm olduklar anlamna gelmiyordu. LatinAmerika ve Gney Avrupa'daki demokratik hkmetlerin de ok saydaki ciddi sosyal veekonomik problemi zmede zayflklar var.


24/234

dartna ulamak istedikleri Bat Avrupa tketim toplumlarnn ev aletlerini ve giysilerinialmaya harcyorlard."wspanya'nn bir yl sonraki demokrasiye geii, otoriter rejimlerin meruiyet sorununu belki deen iyi gzler nne seren rnektir. General Francisco Franko birok bakmdan, taht vemihraba dayanan ve Fransz Devrimi'nde batm olan 19. yzyl Avrupa muhafazakrlnn

son temsilcisiydi.Katolik spanya'nn bilincinde otuzlu yllardan beri dramatik bir dnm f reklemekteydi:1960'lardaki kinci Vatikan Konsili'nden sonra kilise bir btn olarak liberal-lemi vespanyol katolikliinin byk blmleri Bat Avrupa'nn Hristiyan Demokrat modelinibenimsemiti. spanyol kilisesi bu arada yalnzca hristiyanlkla demokrasi arasnda mutlakabir eliki olmas gerekmediini saptamakla kalmad, bunun da tesinde insan haklarnnsavunulma-45snda giderek daha kararl olmaya ve Franco diktatrlne artan lde eletirel yaklamayabalad/9' Bu gelime Opus Dei adl katolik hareketin bilincinde de izler brakt. Bu hareketinbirok yesi 1957'den beri hkmet ve idarede nemli mevkilerde bulunuyordu. Bunlar aynzamanda o sralar balatlan ekonomik liberallemeye de youn bir ekilde katldlar. O

nedenle Kasm 1975'de Franco ldnde, rejimin nemli gruplar demokrasiye geiidzenleyen btn "paktlar" meru kabul etmeye hazr durumdaydlar. Franco rejimininbtn nemli kurumlar bar yoldan tasfiye edildi, Komnist Parti de dahil olmak zeregeni bir muhalefete izin verildi, seimlerle gerekten demokratik bir anayasa yazmaya mezunbir Kurucu Meclis oluturuldu. Eski rejimin nemli kiileri, en bata da Kral Juan Carlos,Franco sisteminin spanya'nn sosyal ve ekonomik bakmndan giderek daha ok benzetiidemokratik Avrupa'da bir anakronizmi temsil ettiine kesin olarak ikna olmu olmasalard,btn bunlar mmkn olmazd/10' Franko rejiminin son meclisi ilgin bir karar ald: Cortes,Kasm 1976'da ezici ounlukla pratikte kendi intihar anlamna gelen bir yasa kard ve yeniCortes'in demokratik bir seimle olumasn kararlatrd. Portekiz'de olduu gibi, spanya'dada halk genel olarak gl bir demokratik merkezi destekleyerek demokrasinin kesin olarak

yolunu at. Aralk 1976'da yaplan bir referandumda spanyollar demokratik seimlerdenyana oy kulland ve Haziran 1977'deki seimlerde sknet ve huzur iin Adolfo Sua-rez'inmerkez sa partisini iktidara getirdiler/10Yunanistan (1974) ve Arjantin'deki (1983) demokrasiye dnlerde askerler zorla iktidardanuzaklatrlmadi; her iki lkede de kendi aralarndaki ayrlklar nedeniyle iktidar sivilhkmetlere devrettiler, herhalde egemenliklerinin meruiyetine olan inanlarnyitirmilerdi. Portekiz'de olduu gibi Yunanistan ve Arjantin'de de i dnm dpolitikadaki baarszlklar balatt. Yunanl Albaylar 1967'de iktidar ele geirmelerindensonra kendilerini hep demokrasiye atfta bulunarak savunmu ve her zaman "daha salkl" ve"yenilenmi" bir politik sistemin yolunu ha-46zrladklarn ne srmlerdi/12' Bu, askeri rejimin zayf noktasyd. Anavatana balanmaytalep eden Kbrs Rumlarn desteklediklerinde, Albaylar tamamen sfr tkettiler. TrkiyeKbrs' igal etti ve Yunanistan ile Trkiye arasnda byk bir savan eiine gelindi.03'1976'da Bakan Isabella Peron'u devirmi olan Arjantin cuntasnn en nemli amac, Arjantintoplumunu terrizmden kurtarmakt. Askeri hkmet vahi bir savala bu amacna ulat vebylece kendi varlk gerekesini de ortadan kaldrd. Falk-lands/Malvinas adalarnn igaliylerejim, kazanmas mmkn olmayan gereksiz bir sava provoke ederek kendi sonunuhazrlam oldu.0*Baka rneklerde ise gl askeri hkmetler, kendilerinden nceki demokratik hkmetlerinde meruiyetlerini yitirmesine neden olmu, ar ekonomik ve sosyal sorunlarla baakamadlar. Ekonomik kriz giderek daha derinletii ve General Franco Morales hkmetigrev dalgasyla ve inat sosyal problemlerle ba edemedii iin Perulu askerler, iktidar

1980'de sivil bir hkmete devrettiler/15' Brezilya askeri rejim altnda 1968'den 1973'e kadarparlak bir ekonomik byme dnemi yaad. Ama daha sonra petrol krizi sonucunda


25/234

konjonktrn dnya apnda kt-lemesiyle, askerler ekonomik politika asndan ok gbir durumda olduklarn saptamak zorunda kaldlar. O nedenle, askeri rejimin son bakan JoaFiqueiredo seilmi sivil "^r bakann lehine istifa ettiinde birok general kendini oldukarahatlam hissetti, hatta bazlar pimanln ifade etti.06' Uruguay'da askerler 1973/74'deTupamaros'a kar "kirli bir sava" yrtmek amacyla iktidar ele almlard. Uruguay grece

gl bir demokratik gelenee sahipti; belki de bu nedenle, askerler 1980'de egemenliklerininkurumlamasn bir halk oylamasyla onaylatmak istediler. Ama oylamay kaybettiler ve bununzerine 1983'de gnll olarak iktidar terkettiler/17'Gney Afrika'daki rk ayrmcl sisteminin eski babakan H. F. Verwoerd gibi mimarlar,btn insanlarn eit olduu ilkesini reddediyor ve insan rklar arasnda doal bir farkllk vehiyerari olduunu ne sryorlard/18' Irk ..47ayrmcl, Gney Afrika'y siyah igcnn yardmyla sanayiletirme ve bu arada siyahhalkn kentlemesini nleme ya da geri evirme denemesiydi. Oysa kentleme her trlsanayilemenin doal bir grnmdr. Bu toplumsal politik ama antsal bir projeydi, amageriye dnp bakldnda sylenecek ey, bunun bir aptallk ant olduudur: "PasaportYasalar" nedeniyle 1916 ile 1981 arasnda yaklak onsekiz milyon siyah tutukland; bunlariyerlerinin yaknnda bir barnak aramak suunu ilemilerdi. Ama sonunda modern

ekonominin yasalar daha gl kt ve seksenli yllarda beyaz Gney Afrikallarn dnceside deimeye balad. F. W. Klerk u gr daha devlet bakan olmadan nce formleetmiti: "Milyonlarca siyahn srekli kent blgelerinde bulunmas ekonomik adanzorunludur. Bu olgu karsnda gzlerimizi kapamann bir yarar yoktur."(19) Irk ayrmclsisteminin beyazlarn gznde meruiyetini yitirmesi son tahlilde bu yetersiz ekonomikverimlilikten kaynaklanyordu. Bugn beyazlarn ou yeni bir politik sistemde iktidarsiyahlarla paylamaya hazrdr/20'Tek tek rnekler arasndaki nemli farkllklara ramen gene de Gney Avrupa, Latin Amerikave Gney Afrika'da-ki demokratik dnm srecinde dikkat ekici bir ortak zellik saptamakmmkndr: Nikaragua'daki Somoza diktatrl dnda eski rejimlerin hibiri iktidarda:silahl bir ayaklanma ya da devrim sonucunda uzaklamamtr.011 Dnm her seferinde

eski rejimin mensuplarndan en azndan bir blmnn, iktidar gnll olarak seilmidemokratik bir hkmete terketmekten yana olmas sayesinde mmkn olmutur. Gnllgeri ekilmeyi her seferinde derin bir kriz balatmtr, ama asl neden daha derindeydi: Adgeen btn rneklerde modern dnyada demokrasinin tek meru hkmet biimi olduugr kar konulamaz bir ekilde kendini kabul ettirmitir. Otoriter hkmetler, terrizminkknn kaznmas, eski toplumsal dzenin yeniden kurulmas, ekonomik kaosa son verilmesigibi kendi koyduklar snrl amalara ulatktan sonra, egemenliklerini srdrmeyigerekelendiremez hale48gelmi ve zgvenlerini yitirmilerdir. Eer kral demokratik bir lkede biimsel de olsa kralkalmak istiyorsa ve kilise insan haklar mcadelesinde en n safta yer alyorsa, taht ve mihrapadna insan ldrmek kolay deildir. Buraya kadar sylenenler, "hi kimse iktidar gnllolarak terketmez" eklindeki bilge zdeyiin hakikat pay konusunda yeterli olsa gerek.Eski otoriter iktidar sahiplerinin- bir ounun bir gecede demokrasiyi benimsemedii ve kendiyeteneksizlik ve hatalarnn kurban olduu aktr. Gerek ili'de General Pinochet, gerekseNikaragua'da Sandinistler serbest seimleri kabul ettiklerinde kaybedeceklerini bekliyordeillerdi. Ama en inat diktatrler bile en azndan kendilerine demokratik bir meruiyethavas vermek ve seimlere gitmek zorunda olduklarnn bilincindeydi. Birok durumdaniformal gl adamlar iktidardan vazgeerken, bununla kurbanlarnn intikamgiriimlerine kar en nemli kalkan da yitirdikleri iin, nemli bir kiisel risk de almoluyorlard.Sa otoriter rejimlerin demokrasi fikri karsnda yelkenleri suya indirmek zorunda kalmasbelki de bir rastlant deildir. Sa otoriter rejimlerin ounun gc gerekte toplumsal ve

ekonomik evreler karsnda grece snrlyd. Liderler giderek daha ok kenara itilengeleneksel sosyal gruplardan geliyordu ve iktidardaki general ve albaylar genellikle zel bir


26/234

dnce zenginliine ya da parlak bir zekya pek sahip deildi. Peki, sol totaliter devletlerdedurum neydi? Onlar "gl devlet" kavramna yeni bir anlam vermi ve iktidarn kendinisrekli yenilemesi iin bir reete bulmu deiller miydi?49Gl Devletlerin Zaytfht II ya da: Ayda Ananas Yemek

te size Kubiev'den dokuzuncu snftaki bir rencinin daha 1960'larda yazd bitkompozisyondan baz- cmleler: "Yl 1981. Komnizm: Komnizm maddi ve kltrelrnlerin bolluu demek... Btn kent ulam aralar elektrikli hale gelmi, zararl fabrikalarehir siluetinden uzaklam... Aydayz. iek tarhlar ve meyva aalar arasnda geziniyoruz."Gryor musunuz, ka yldr ayda ananas yiyor olmamz gerekiyormu. Oysa biz daha hlyeryznde yeterince domates yiyebilme sorunuyla urap duruyoruz.-Andrey Nuykin, Ar ve Komnist ideal (1>Totalitarizm kavram Bat'da kinci Dnya Sava sonrasnda, 19- yzyln gelenekselotoritarizmlerinden ok farkl karakterde Uranlklar olan Sovyetler Birlii ile Nazi Alman-yas'na ilikin olarak gelitirildi. Hitler ve Stalin cesur sosyal ve politik programlaryla gldevleti yeniden tanmlamlard. Oysa spanya'daki Franko rejimi ya da Latin Amerika'dakieitli askeri diktatrlkler gibi geleneksel despotlar, hibir zaman "sivil toplumu", toplumun

zel karlar tarafndan belirlenen alann ezmeyi denememi, kendilerini; bu alan mmknolduu kadar denetim altn-'da tutmakla snrlamlard. panya'daki Falanj ya daArjantin'deki Peronist hareket sistematik ideolojiler gelitirmeyi baaramam ve halkn deeryerglarn ve tutumunudeitirmek iin ancak yarm yamalak admlar atabilmilerdi.Buna karlk totaliter devlet insan yaamnn btn alanlarn kapsayan ayrntl bir ideolojiyedayanr. Totaliter devlet sivil toplumu tamamen yok etmek ve yurttalarn yaam zerindebtnsel (total) bir denetim kurmak ister. Boleviklerin 1917'de iktidar ele geirdii andanitibaren Sovyet devleti, muhalif politik partiler, basn, sendikalar, zel giriimler ve kilise gibiRus toplumundaki bn potansiyel rakip otorite kaynaklarna kar sistematik bir saldryrtt. 1930'larm sonuna gelindiinde, bu isimleri tayan kurumlar hl vard, ama hepsi

rejimin tam kontrol altndayd ve hayaletten farkszd. Toplumun yeleri "atomize" olmu,toplum ile btn gc elinde bulunduran hkmet arasnda hibir "arac kurum" kalmamt.Totaliter devlet, basnn, eitim kurumlarnn ve propagandann yardmyla btn yaklam vedeerleri deitirerek Sovyet insann yeniden yaratmak istiyordu. Devlet aile ilikilerine,insan yaamnn en kiisel ve zel alanna bile karyordu. Ana-babasn Stalin polisine ihbaretmi olan kk Pavel Morosov rejim tarafndan uzun yllar rnek Sovyet ocuu olarakvld. Mikhail Heller'in szleriyle; "Toplumun temel rgsn oluturan insan ilikileri, yaniaile, din, tarih, dil rejimin hedef tahtas haline geldi. Top-lua metodik ve sistematik olarakatomize ediliyor, tek tek insanlar arasndaki sk ilikiler devletin setii, ve kutsad ilikilerledeitiriliyor."(3}Ken Kesey'in 1962'de yaynlanan Guguk Kuunun Yuvasnn zerinden Birisi Utu adl romanbu totaliter d resmeder. Kitap, bir deliler evinde tiran karakterli bir bahemireningzetiminde ocuksu bir anlamszlk iinde mrlerini dolduran kiileri konu alr. Romannkahraman olan McMurphy tmarhanenin kurallarn bozarak bu kiileri kurtarmak vezgrlklerine kavuturmak ister. Ama zaman iinde hi kimsenin kendi istei dnda buradatutulmadn farkeder; hepsi d dnyadan korkmakta ve bahemireye baml plarak buradatutulmay tercih etmektedir. Sovyetler Birlii'ndeki totaliter egemenliin nihai amac51da aynen byleydi: Yeni Sovyet insan yalnzca zgrln kaybetmekle kalmayarak, bununda tesinde zgrlkten o kadar korkacakt ki, gvenlii ona tercih edecek ve zincirlerindenvgyle sz edecekti. Birok kii, Sovyetler Birlii'ndeki totaliter sistemin etki yeteneinindevrim ncesi Rusya'nn otoriter gelenekleri nedeniyle glendiine inanyordu. Franszseyyah Custi-ne'in deerlendirmeleri, 19. yzyl Avrpasmda Rus halk hakknda yaygn olan

izlenimler asndan tipiktir. Custine, Ruslar, "klelik tarafndan krlm... ve yalnzca terrve hrstan anlayan" bir rk olarak nitelendiriyordu.'* Bat, Rus halknn demokrasiye ilgi


27/234

duymadna ve demokrasi iin olgunlamadma ikna olmutu. Zaten Sovyet egemenlii deRus halkna 1917'de, kinci Dnya Sava'ndan sonra Dou Avrupa halklarna olduu gibidardan dayatlm deildi. Ve bu egemenlik Rus Devrimi'nden sonra ala, ktla,ayaklanmalara ve bir igale ramen yetmi yl ayakta kalabilmiti. Bu durum rejimin halknbyk bir ksmnn gznde ve kukusuz egemen sekinler arasnda belli bir meruiyet

kazanm olduu anlamna gelebiliyordu ve buradan da Rus toplumunun otoritarizme bireilimi olduu sonucuna varlyordu. Batl gzlemciler Polonyallarn ilk frsatta komnizmisilkip atacana gveniyordu, ama ayn ey Ruslar iin geerli deildi. Baka bir deyile Ruslardeliler evinin honut sakinleri olarak grlyordu; burada demir parmaklklar ve deligmlekleri deil de, kendi gvenlik, dzen ve otorite zlemleri ve bir sper g statsne sahipolma bilinci gibi baz ek yararlar sayesinde tutuluyorlard. Gl Sovyet devleti gerekten deok gl bir izlenim veriyordu ve en gl olarak da ABD ile dnya apndaki stratejikrekabet mcadelesinde grnyordu.Totaliter devletlerin snrsz bir sre ayakta kalabileceine ve dnyann drt bir yanndakendilerini bir virs gibi yeniden retebileceine inanlyordu. Komnizm Dou Almanya,Kba, Vietnam ya da Etyopya gibi lkelere ihra edildiinde, btn egemenlik sistemi; mzrakucu olarak parti, merkezilemi idare aygt, polis aygt ve gnlk ya-

52amm btn alanlarna nfuz eden ideoloji birlikte aktarlyordu. Bu kurumlar, sz konusulkelerin ulusal ya da kltrel geleneklerinden bamsz olarak ok iyi iliyor gibigrnyordu.Peki kendi kendine yeten bu iktidar mekanizmasnn bana gelen nedir?1989'da -Fransz Devrimi'nden ve Amerikan Anayasa-s'n onaylanmasndan tam iki yz ylsonra- komnizm nihai olarak kt.Seksenli yllarn bandan beri komnist dnyadaki dnm sreci o kadar hzl ve srekligeliiyor ki, bazen bu dnm ok doal bir ey olarak gryor ve deiikliklerin ne kadarmuazzam olduunu unutuyoruz. O nedenle en nemli deiiklikleri bir kere daha hatrlamakya-s rarl olacaktr:

- Seksenli yllarn banda in ynetimi nfusun yzde seksenini oluturan kyllere kendihesaplarna gda rnleri yetitirme ve satma izni verdi. Tarmda kollektifletirme fiilenlavedildi ve yalnzca krda deil, kentsel sanayide de kapitalist piyasa ilikileri giderekyeniden olutu.- 1986'da Sovyet basnnda ilk defa Stalin dnemine ilikin eletirel makaleler yaynlanmayabalad. Bu, Kru-ev'in 1964'de devrilmesinden bu yana aza alnmayan bir konuydu. Bunutabularn ard arda yklmas izledi ve basn rl yerleti. 1989'a gelindiinde Gorbaov'ave teki Sovyet yneticilerine basnda ak eletiriler yneltmek mmkn olmutu. 1990 ve1991'de Sovyetler Birlii'nin birok blgesinde Gorbaov'un istifasnn istendii bykgsteriler yapld.- Mart 1989'da yeni bir Halk Temsilcileri Kongresi ve reforme edilmi bir Yksek Sovyet iinseimler yapld. Bir sonraki yl onbe Sovyet cumhuriyetinde yerel ynetim seimleri yapld.Komnist Parti ok sayda yerel parla-mntonun komnist olmayan saylavlarn etkisi altnagirmesini nleyemedi.- 1989 ilkbaharnda Pekin geici olarak, rveti protesto eden ve in'in demokratiklemesinitalep eden onbinlerce rencinin eline geti. renci hareketi Haziran'da in or-53duu tarafndan kanl bir ekilde bastrld, ama in Komnist Partisi'nin meruiyetikamuoyunda oktan sorgulanr hale gelmiti.- ubat 1989'da Kzl Ordu Afganistan'dan ekildi ve bu daha sonra grlecei zere bir dizigeri ekilmenin balangcn oluturdu.'- 1989 banda Macar Sosyalist i Partisi'ndeki refom-cular bir sonraki yl serbest seimlerile ok partili bir sisteme izin verileceini akladlar. Nisan 1989'da Polonya'da Yuvarlak

Masa'da, iktidarn Polonya Birleik i Partisi ile "Dayanma" Sendikas arasnda


28/234

paylalmas iin bir anlamaya varld. Temmuz aynda yaplan seimler komnistlerinmanipulasyon abalarna ramen bir "Dayanma" hkmetini iktidara getirdi. '- Temmuz ve Austos 1989'da onbinlerce Dou Al-man'n bat Almanya'ya kamasnn yolat kriz, ksa srede Berlin Duvar'nn yklmasn ve Dou Alman devletinin kmesinigetirdi.

- Dou Almanya'nn kmesinden sonra ekoslovakya, Bulgaristan ve Romanya'dakikomnist hkmetler daha fazla ayakta kalamadlar. 1991 bana gelindiinde, Arnavutluk veen nemli Yugoslav cumhuriyetleri de dahil olmak zere, Dou Avrupa'nn eski komnistdevletlerinin hepsinde birok partinin katld bir lde demokratik seimler yaplmt.Romanya, Bulgaristan, Srbistan ve Arnavutluk dnda komnistler her yerde iktidarkaybettiler. Bulgaristan'da seimle ibana gelen komnist hkmet ise ksa sre sonraistifaya zorland. Varova Pakt'mn politik temeli ortadan kalkt ve Sovyet silahl kuvvetleriDou Avrupa'dan ekilmeye balad.- Ocak 1990'da Sovyetler Anayasas'nn, Komnist Par-ti'ye "nc rol"n garanti eden 6.maddesi iptal edildi.- 6. maddenin kalkmasyla birlikte Sovyetler Birlii'nde bir dizi komnist olmayan partikuruldu ve baz Sovyet cumhuriyetlerinde bunlar iktidara geldi. En arpc olan 1990

ilkbaharnda Boris Yeltsin'in Rusya devlet bakanlna seilmesiydi. Ksa sre sonra Yeltsinbirok yandayla birlikte Komnist Parti'den ayrld. Bu grup hemen RusCumhuriyeti'nde zel mlkiyetin ve piyasa ekonomisinin restore edilmesini savunmayabalad.- 1990 yl iinde btn Sovyet cumhuriyetlerinin seilmi parlamentolar egemenliklerini ilanettiler. Baltk cumhuriyetlerinin parlamentolar bir adm daha ileri gidip, Mart 1990'daSovyetler Birlii'nden tam bamsz olduklarn akladlar. Birok kiinin beklediinin tersineSovyetler Birlii hemen sert kmad, tersine eski birlii korumak m, yoksa datmak mgerektii konusunda ierde bir iktidar mcadelesi balad.- Temmuz 1991'de Rusya'da ilk defa tamamen serbest seimler yapld ve Boris Yeltsin RusFederasyonu bakanlna seildi. Moskova'daki merkezi hkmet iktidarn hzla epere

kaptryordu.En dikkatli komnist lke aratrmacsnn bile, 1980'de, gelecek on yl iin bu. gelimelerinbirini olsun mmkn grmesi, byle bir olasl aklndan geirmesi sz konusu deildi.Bylesi bir uzman, bu durumu ancak her bir gelimenin komnistlerin totaliter egemenliininkilit bir unsurunu ortadan kaldraca ve bylece sistemin btnne ldrc bir darbeindirecei gryle temellendirirdi. Ve Austos 1991 darbesinin baarszlndan sonra, eskiSSCB'nn kendini datmas ve Rusya'da Komnist Parti'nin yasaklanmasyla perde gerektende kapand. Gelimeler uZxiSanlan niin artt ve gl Sovyet devletinin pe-restroyka ilebirlikte aa kan olaanst zayfl nasl aklanabilir?Sovyetler Birlii'nin en byk zayflklar ekonomik alandayd ve bunlar batl gzlemcilertarafndan yeterince dikkate alnmad. Sovyetler Birlii iin ekonomik baarszlk demokratikdevletler iin olduundan ok daha ktyd, nk sistem meruiyet iddiasn tamamenyurttalarna yksek bir maddi yaam standard salama yeteneine dayandrmt. Bugnbelki unutulmutur, ama yksek byme hzlan 1970'lere kadar Sovyet devletinin en glyan olarak kabul edilmitir: Sovyet GSH's 1928'den 1955'e kadar her yl %4,4 - 6,3 artm vesonraki yirmi yl iinde ABD'ninkinden bir buuk kat daha hzl bymtr. Kru-5455ev'in ABD'yi nce geip sonra da mezara gmme tehditi hi de temelsiz deildi/ 1975 ile1985 arasnda ise byme hzlar CIA'nn tahminlerine gre yalnzca %2 - 2,3 arasndayd.Birok olgu, gizli enflasyon hesaba katlmad iin aslnda bu oranlarn daha dk olduunaiaret etmektedir. Reformcu kamptan birok Sovyet bilim adam bu dnemdeki bymeoranlarnn gerekte yalnzca %0,6 - 1 arasnda, hatta sfr olduunu belirtmektedir.

Gayrisafi toplam retimide dk byme, savunma harcamalarnda % 2-3'lk artkoullarnda, sovyet ekonomisinin sivil sektrnn Gorbaov ncesindeki on yl iinde


29/234

gerekte hissedilir lde darald anlamna gelir/8'Bir Sovyet otelinde geceleyen, bir Sovyetmaazasndan alveri yapan ya da Sovyetler Birlii'nin hl derin bir yoksulluun hkmsrd krsal blgelerini gezen birisi, lkenin, resmi istatistiklerde gereki bir ifadesinibulmayan arpc ekonomik problemlerle kar karya olduunu kolaylkla anlayabilirdi.Ekonomik krizin nasl yorumland da ayn ekilde nemliydi. Seksenli yllarn ikinci

yarsnda Sovyet iktisadnda dikkat ekici bir entellektel devrim gerekleti. Brejnevdneminin eski kadrolar Gorbaov'un i bana ' gelmesinden -drt yl sonra yerlerini AbelAanbegyan, Nikolay Petrakov, Stanislav atalin, Oleg Bogolomov, Leonid Abalkin, GrigoriYavlinski ve Nikolay Smelev gibi reform ynelimli iktisatlara braktlar. Bu yeni kadrolarliberal iktisat teorisinin en nemli ilkelerini ksmen de olsa kavram ve Sovyetler Birlii'ninekonomik knn nedeninin merkezi plan va komuta ekonomisi olduunu anlamkiilerdi.'Ama gene de perestroyka izgisine yalnzca ekonomik nedenlerden bavurulmu bir politikaolarak bakmak doru olmayacaktr.003 Gorbaov'un da belirttii gibi Sovyetler Birliil>85'de bir krizde deil, "kriz ncesi" bir duamday-d. Baka devletler ok daha arekonomik glkleri amay baarmlard. rnein dnya ekonomik krizindeki BykDepresyon srasnda ABD'nin GSMH's te bir azalm, ama bu Amerikan hkmet

sisteminin tamamen56gzden dmesine yol amamt. Sovyet ekonomisinin byk zayflklar bir sredirbilinmekteydi ve k belki de durdurabilecek bir dizi geleneksel reform nlemi mevcuttu.(ISovyet devletinin zayfl ancak ekonomik problemler ok daha byk bir kriz, sisteminbtnnn meruiyet krizi balamnda ele alndnda anlalabilir. Sovyet hkmeti yalnzcaekonomi alannda baarsz deildi ve btn zayflklar hep birlikte, insanlarn sistemin temeldnya grne olan inanlarn giderek yitirmesine yol at. Grnte ok gl olan devletbirok alanda gsz kald. Totaliter sistemin belirleyici zayfl dnceleri kontrol edecekdurumda olmamasyd. Sovyet yurttalar, daha sonra grld zere, onlarca yl boyunca

bamsz dnme yeteneini koruyabilmiti. Uzun yllarn resmi propagandalarna ramenyurttalar hkmetin kendilerine yalan sylediinin bilincindeydi. Halk stalinizm altndaektii kiisel aclara, byk fke duyuyordu. Ayrmsz her, aile kollektifletirme ya da otuzluyllardaki byk terr srasnda veya Stalih'in d politikadaki hatalar yznden etkileri sonderece arlam olan ikinci Dnya Sava'nda birok yaknn, ya da dostunu yitirmiti.Stalinizmin kurbanlarnn masum olduunu herkes biliyordu ve Sovyet hkmeti bu dneminmuazzam sularnn sorumluluunu hibi zaman stlenmemiti. Halk ayn zamandaSovyetler Birlii'ndeki szde snfsz toplumda yeni bir snf sisteminin olumu olduunun dafarkndayd. Sistemin tepesinde yolsuzluk ve ayrcalklar bakmndan eski rejimin yneticitabakasndan hi de geri kalmayan, ama ok daha ikiyzl olan bir parti yetkilileri snf vard.Gorbaov'un, amalarn tanmlamak iin "demokratikleme" (demokratizatsiya) gibikavramlar kullanmas bunu dorulamaktadr. Lenin'e gre ise, Sovyetler Birlii partinindiktatrl ile Bat'nn "biimsel" demokrasilerinden ok daha demokratik olmutu. Amabugn Sovyetler Birli-i'nde "demokratikleme" kavramn kullanan herkes bununla Lenincimerkeziyetilii deil Bat demokrasisini kastediyor. "Ekonomik" kavram iin de ayn eygeerli.57"Ekonomik mlahazalar" ya da "ekonomik bakmdan optimal" gibi ifadelerde, "ekonomik"kavram bugn kapitalist arz ve talep yasalar iinde "verimli" olan anlamna geliyor. Bugn,SSCB'deki ktleen yaam kalitesinden endieye kaplan ve tek zlemleri "normal" bir lkede,yani mark-sizm-leninizm ideolojisinin olumsuz etkilerinden kurtulmu liberal birdemokraside yaamak olan saysz Sovyet gencine rastlayabilirsiniz. 1988'de bir Sovyetdostum, ocuklarna ev devlerini yaptrmada artk ok zorlandndan yaknyordu, nk

artk herkes "demokrasinin cannn istediini yapmak anlamna geldiini" renmiti.


30/234

te yandan yalnzca sistemin kurbanlarnn deil, sistemden yarar salayan insanlarn dafkeyle dolmu olmas byk nem tamaktadr. 1986'dan 1990'a kadar Politburo yeliiyapm ve glasnost politikasnn fikir babas olan Aleksander Yakovlev, Dileri Bakan olarak"Yeni Dnce" politikasn formle etmi olan Eduard evard-nadze ve Rus CumhuriyetiBakan Boris Yeksin gibi reformcular, komnist parti aygt iinde kariyer yapmlard. Tpk

gnll olarak iktidardan vazgeen Franco'nun Cor-tes'inin yeleri ya da Arjantinli veyaYunanl generaller gibi, bu kiiler de politik sistemlerinin en kk hcresine kadar hastaolduunu grmlerdi ve ynetimdeki yksek konumlarn kullanyorlard. Birleik devletlerile rekabet mcadelesi kukusuz reform basksn artran bir faktrd, ama seksenli yllarnikinci yarsndaki reform abalan Sovyetler Birlii'ne dardan dayatlm deildi. Bu, birnceki kuan ynetimi srasnda Sovyet sekinlerinin geni kesimlerini saran bir i gvenkrizinin sonucuydu.Sovyet sisteminin meruiyetinin erimesi ne nceden planlanm bir eydi, ne de bir gecedegerekleti. Gorba-ov glastnost ve demokratiklemeyi nce kendi ynetici konumunusalamlatrmada, sonra da kamuoyuna kemiklemi bir ekonomi brokrasisine kar seferberetmede bir ara olarak kulland. Buradaki taktii Kruev'in ellili yllardaki taktiininaynsyd.(12) Ama byk lde sembolik olan bir politik liberallemenin ilk admlar kendi

dinamiini gelitirdi ve ksa sre iinde deiim amacyla deiime58vnelindi. Gorbaov'un ilk glasnost ve perestroyka arlar birok entellektelde olumlu yankbuldu, sistemin zayflklar kqnusunda bunlar zel olarak ikna etmek gerekmiyordu. Ksa sreiinde eski Sovyet sisteminin ve zayflklarnn yalnzca tek bir deer sistemiyle, piyasaynelimli ekonominin retkenlii ve demokratik politikann zgrl gibi liberal demokrasideerleriyle tartlp llebilecei ortaya kt.Yneticileri tarafndan kk drlm ve yalnzca Avrupa tarafndan deil kendilkesindeki aydnlar tarafndan da otoriter egemenlerin pasif su orta olarak aalanmSovyet halk btn eletiricilerinin yzn kara kard. 1989'dan sonra totaliter sisteminzemininde giderek yeniden bir sivil toplum gelimeye balad, onbinlerce yurtta inisiyatifi;

politik partiler, sendikalar, yeni dergi ve gazeteler, ekoloji ve edebiyat klpleri, dinsel vemilliyeti gruplar vb. olutu. Sovyet halknn eski otoriter toplum szlemesini meru kabulettii tezi, muazzam ounluklarn ortaya kan her frsatta eski komnist aygtntemsilcilerine kar oy kullanmasyla yalanland. Dorudan seilmi ilk bakan olarak kendine,Srp Milosevic gibi yar faist bir demagogu ya da Gorbaov gibi yarm az bir demokrat deilde, Boris Yeltsin1} semesi zellikle Rus halknn politik olgunluunu gzler nne serdi.04'B~ i kadar youn bir hayal krkl bir gecede olumu olamaz,Sovyet sisteminin inanaltyapsnn ok nceden sarslm ve totaliterizmin daha 1980'den nce iflas etmi olduudaha akla yakn grnmektedir. Gerekten de totalitarizmin sonunun balangc, Stalin'in1953'deki lmnden sonraki, rejimin ayrm gzetmeyen terr politikasna son verdiidneme kadar uzanmaktadr.05' Kruev'in 1956'daki nl "yaynlanmayankonuma"smdan.ve Stali-nin lm kamplarnn kapatlmasndan sonra, rejim politikasn zornlemleriyle yrtemez hale gelmiti. Halk kendi amalarna kazanabilmek iin ok dahafazla entegrasyon stratejilerine , irin gzkmeye ve rvet vermeye ihtiyac kanlmazd,nk Stalinist sistemde rejimin nde gelen kiileri bile srekli lm korkusu iinde yaamakzo-59rundayd. rnein Stalin'in polis efleri Yazov ve Beriya idam edilmi Dileri BakanMolotov'un kars Gulag'a gnderilmiti. Stalin'in halefi Kruev'de bu korkuyu yaamt;Stalin'in bir yanbakmn bile Politburo yelerini nasl korkudan titrettiini ok canl birekilde anlatr. Hatta Stalin'in kendisi de srekli bir suikasta kurban gitme korkusu iindeyayordu. Btn yetkililerin ayn zamanda potansiyel bir kurban olduu bylesi bir terrsistemi ayakta kalamazd ve Stalin'in lmnden sonra Sovyet ynetimi olanan bulur

bulmaz bu sistemi ortadan kaldrd.


31/234

Sovyet rejiminin ayrm gzetmeden insanlar yok etmekten vazgemesi , devlet ile toplumarasndaki g ilikisinde toplum yararna bir kaymaya neden oldu ve bunun sonucundaSovyet devleti artk btn yaam alanlarn de-netleyemez hale geldi. Artk karaborsay, yerelparti aygtlarn ya da tketici taleplerini bir rpda ezip gemek ya da ynlendirmek mmkndeildi. Polis marifetiyle korkutma hl devletin nemli bir silahyd, ama genellikle geride

tutuluyor ve daha ok tketim mal retmek gibi baka politik aralarla ikame edilmeyeallyordu. Gor-baov ncesinde toplam Sovyet retiminin yzde yirmisine eit miktardamal ve hizmet yalnzca karaborsada bulunabiliyordu, yeni merkezi planlamaclarndenetiminin tamamen dmdayd.Altml ve yetmili yllarda SSCB'nin Rus olmayan cumhuriyetlerinde her trl "Mafya"nmortaya km olmas merkezin denetiminin azalmakta olduunun bir gstergesiydi.rnein'zbekistan'da, buradaki Komnist Parti'nin Birinci Sekreteri Raidov'unynetimindeki nl "Pamuk Mafyas" iyice zenginlemiti. Genel Sekreter Brejnev, Brej-nev'inkz Galina ve onun kocas urbanov (Moskova'daki yksek bir polis yetkilisi) ile olan yaknkiisel ilikileri sayesinde Raidov uzun yliar brokratik bir yolsuzluklar imparatorluununbanda kalabildi. Raidov'un evresi pamuk retimi rakamlarn tahrif ediyor, muazzammiktarlar kendi zel banka hesaplarna geiriyor ve Moskova'nn denetimi dnda yerel parti

rgtn istedii gibi ynetiyordu. Bu dnemde Sovyetler Birlii'nin her yannda, zellik-60le Rus olmayan cumhuriyetlerde, ama ayn zamanda Moskova ve Leningrad gibi bykkentlerde ok eitli Mafya rgtleri tremiti.Bylesi bir sistem artk totaliter olarak tanmlanamaz, ama bu, Latin Amerika'dakidiktatrlkler gibi otoritariz-min bir tr de deildir. Sovyetler Birlii ve Dou Avrupalkelerindeki Brejnev dnemi rejimleri iin en iyi tanm, belki de, Vaclav Havel'in bulduu"post-totaliter" (totalitarizm sonras) tanmdr. Bu kavram, otuzlu ve krkl yllarn polisdevletinin sz konusu olmad, ama insanlarn hl eski totaliter sistemin glgesi altndayaad duruma olduka denk dmektedir.00 Totalitarizm bu toplumlarda demokrasi fikriniyok etmeyi baaramamt, ama totaliter miras onlarn hzl demokratikleme yeteneini

snrlyordu.Totalitarizm yalnzca Sovyetler Birlii'nde deil, in Halk Cumhuriyeti'nde ve Dou Avrupa'dada iflas etti. in ekonomisi zerindeki merkezi denetim, in Halk Cumhu-riyeti'nin "Stalinist"dneminin zirvesinde bile, hibir zaman Sovyetler Birlii'ndeki kadar tam olmad.Ekonominin yaklak drtte biri ulusal dzeydeki planlamann dnday-d. Deng Hsiaoping1978'de ekonomik reformunu balattnda,

fukuyama f.-tarihin sonu ve son İnsan

Documents