• FİZYOTERAPİ VE REHABİLİTASYON• HEMŞİRELİK

Dersin Haftası: 3. Hafta

Dersin Öğr. Üyesinin Adı: Prof. Dr. H. Hakan Bozkurt

E-Posta: hhbozkurt@gelişim.edu.tr

BölümAdı

DersinAdı

gelis

imed

uig

uge

lisim

FTY145-PATOLOJİ, HEY205-PATOLOJİ

STRES VE ZARARLI UYARANLARA KARŞI HÜCRESEL YANITLAR

• Hücreler fizyolojik stres veya patolojik uyaranlarla karşılaştıklarında işlevlerinikoruyarak yeni bir dengeye (steady state) ulaşabilirler.

• Uyum yeteneği aşılırsa veya dış stres doğrudan zararlı ise hücre zedelenmesioluşur.

3

Zedeleyici etkene karşı hücre cevabı

Zedeleyici etkenin:

Bu nedenle düşük dozda toksinler veya iskeminin kısa sürmesi, reversibl (dönüşlü)hücre zedelenmelerine neden olur. Daha büyük toksin dozları veya daha uzun süreliiskemi ise irreversibl (dönüşsüz) zedelenme ile sonuçlanır ve hücre ölüme gider.

Hücrenin tipi, durumu, genetik yapısı ve adaptasyon yeteneği de zedelenmede önemtaşır. Örneğin, bacaktaki çizgili iskelet kası, 2- 3 saatlik iskemileri tolere edebilir. Bunakarşın kalp kası hücresi 20-30 dakika, nöron 2- 3 dakika dayanabilir.

1-tipine

2-süresine

3-şiddetine bağlıdır.

HÜCRE ZEDELENMESİNİN NEDENLERİ

6

Oksijen Kayıpları: Hipoksi, hücre zedelenmesi ve ölümünün en önemli veen sık görülen nedenidir.

Asfiksi (solunum zorluğu/solunum yetersizliği) nedeniyle, kanınoksijenizasyonundaki azalmaya bağlı olarak hücre zedelenmeleri ortayaçıkabilir.Anemi veya karbonmonoksit zehirlenmesinde görülen, kanın oksijen taşımakapasitesindeki düşme.

Hipoksinin en önemli nedeni İSKEMİ

İskemi, dokulara gelen arteriyel akımın engellenmesi veya venöz dönüşünazalmasıyla ortaya çıkan dolaşımdaki kan kaybıdır.

Basınç; ligatür, tromboz, emboli, tümör vs.

Kalp yetmezlikleri; miyokard hasarları, kalp kapakçıkları hasarları, yetmezlikleri, venöz kan akımı durgunlukları

Damar hasarları; viral, bakteriyel, paraziter hastalıklar, ergotizm, immünolojik, ateroskleroz, arteriyoskleroz vb.

1- Oksijen YetersizliğiHipoksi ve anoksi – Oksidatif stres

2-Kimyasal etkenler, zehirler ve ilaçlar

Şeker ve tuz bile yeterince konsantre olduklarında ozmotikçevreyi değiştirerek hücre zedelenmesi ve ölüme yol açacaktır.

• Toksinler, ilaçlar hücre membran reseptörlerini bloke veya stimüle ederek

• Spesifik enzimleri etkileyerek

• Toksik serbest radikaller oluşturarak

• Permeabiliteyi bozarak

Hücre yapısı veya metabolizmasını bozar ve adaptasyon, zedelenme veya ölüme yol açar 8

Toksinleri gruplandıracak olursak;

• A) Kimyasal toksinler; asit, alkali, insektisitler (böcek ilaçları) vb, doğrudan veya sistemik etkili

• B) Hayvansal ve bitkisel toksinler; yılan, arı, akrep zehiri, baldıran otu, porsuk ağacı, kurtboğan, beyaz yılan kökü, güzel avrat otu (atropa belladonna) vb,

• C) Patojen m.o. Toksinleri; antraks basili, clostridiumbakteri toksinleri vb, mikotoksinler (aflatoksin, fusarium)

• D) Endotoksinler; otointoksikasyon ürünleri, vücut içerisinde oluşan yaygın nekrozlarda açığa çıkan metabolitler, serbest oksijen radikalleri vb. 9

3-Fiziksel ve termik etkenler

• Travma

Doku ve hücrelerin parçalanması, kan akımı kesilmesi

• Aşırı sıcak ve soğuk

Soğuk, donma hücre içi suyun donması kristalize olması

Sıcak, proteinlerin pıhtılaşması veya metabolik hızı artırarak ölümcül düzeyde ph değişiklikleri

• Basınç

• Radyasyon

Serbest radikallerin oluşumu, hücre içi suyun iyonizasyonu

Genetik defekt, DNA yapısında hasar

• Elektrik

Yüksek ısı oluşumu dokuları denatürasyonu10

4-İnfeksiyöz etkenler

• VirüslerHücre içi, konağın genetik materyaline zarar verir, hücreler lenfositlerin hedefi haline gelir veya apoptoza (hücre intiharı) sürüklenir.

• BakterilerToksinleri zarar verir, hücre içerisinde replike olur, kemotaksi ile akut yangı başlatarak

• ParazitlerProtozoonlar, hücre içiMetazoonlar, bulundukları dokularda travmatik etki, yangı

• MantarlarDokulara yerleşerek kronik yıkım oluşturur. Toksin salgılarlar. 11

5-İmmunolojik reaksiyonlar• Otoimmun hastalıklar

Vücudun kendi proteinlerini yabancı bir protein gibi algılayarak zedeleyici reaksiyon oluşturması veya otoimmun reaksiyonlar sonucu oluşan immunkomplekslerin dokularda birikimi

Arthus reaksiyonu, Lupus hastalığı, Hashimototiroiditi vb.

• Yabancı proteinlere karşı aşırı duyarlılık reaksiyonları

Saman nezlesi, Anaflaktik şok 12

6- Genetik düzensizlikler

• Mutasyon doğrudan zedeleyici değildir

• Mutasyonun hücre genetiğinde yol açtığı değişiklik, örneğin fonksiyonel olarak gerekli kritik bir proteinin sentezlenmemesi zedeleyici bir etkendir.

Hemofili hastalığı, Kombine immun yetmezlik, lizozomal depo hastalıkları

13

7-Beslenme yetersizliği veya dengesizliği

Vitamin mineral proteinlerin alımının yetersizliği

Alınan vitamin minerallerin organizma tarafından kullanımını engelleyen patolojilerin varlığı

Tek yönlü beslenme

E vitamini eksikliği –Ensefalopati

C vitamini eksikliği – Skorbüt

Aşırı karbonhidrat ve yağ – diabet, obezite

14

8-Yaşlanma

• Enzim sentezi ve oksidatif fosforilasyonungiderek azalması

• Genç hücrelere göre zedeleyici etkenlerden daha kolay etkilenmeleri

15

09-Serbest radikallerOksijen kaynaklı metabolitler:

Süperoksit anyonları,

Hidrojen peroksit,

Hidroksil radikali, Hipoklorik asit, Kloraminler, Azot dioksit,

Ozon , Lipit peroksitler vs.

Organizma tarafından hücreiçinde mitokondriyal solunumzincirinde,

Hücre dışında fagositlertarafından oluşturulur.

16

17

HÜCRE DEJENERASYONLARI

Hücre zedelenmesinin ilk basamağı;

Hücre içi metabolizmanın bozulması

Hücrenin şişmesi

Hücre içinden bulunmayan veya çok az bulunan maddelerin birikimi ile ortaya çıkar.

Geri dönüşümlüdür, sebepler ortadan kalkınca hücreler normal fonksiyonlarına geri dönebilirler.

Biriken maddenin özelliğine göre veya hücrede oluşan morfolojik değişimlere göre değişik isimler alır. 18

Dejenerasyon tipleri1.Akut hücre şişliği-Bulanık- Parankim Dejenerasyonu

2.Hidropik Dejenerasyonu

3.Vakuoler Dejenerasyon

4. Yağlanma -Yağ Dejenerasyonu, Yağlı değişim, Yağ metamorfozu

5. Amiloid Dejenerasyonu

6. Hiyalin Dejenerasyonu

7. Mukoid Dejenerasyon

8. Fibrinoid Dejenerasyon

19

HÜCRE ÖLÜMÜ

İki çeşit hücre ölümü bulunmaktadır.

•Nekroz

•Programlanmış Hücre Ölümü (Apoptozis)

20

Nekroz (Geri Dönüşümsüz Hücre Hasarı)Yaşayan organizmada hücrelerin yersel ölümü =

nekroz

Nekroz; hücre ölümünü izler ve enzimler etkisi ile oluşan değişiklikler geri dönüşümsüz (irreversible)

Nekroz bölgesinde fonksiyon kaybı

21

• Nekrozdaki morfolojik görünüm, aynı anda oluşan iki olayın sonucu olabilir:

1) Hücrenin enzimatik yıkımı (organellerin parçalanması)

2) Makromoleküllerin denaturasyonu (proteinlerde yapı değişiklikleri)

• Bir hücrenin enzimatik sindirimi, kendi lizozomal enzimlerinden kaynaklanıyorsa “otoliz”olarak tanımlanır. Hücre kendi-kendini sindirir. Otosindirimde nekroz meydana gelir.

• Çevreye gelen bakteri ve lökosit lizozomlarından türeyen hidrolitik enzimlerle olansindirime “heteroliz” adı verilir. Hücre dıştan gelen enzimatik etki ile nekrotik olur.

N E K R O Z: Canlı organizma içinde (doku veorgan) ışık mikroskopi ile saptanan, hücreölümü sonucu ortaya çıkan morfolojikdeğişikliklere “nekroz” denir. Yunan dilindeölüm anlamındadır.

***Nekrotik Hücrelerin Mikroskopik Özellikleri

Önce sitoplazma daha sonra çekirdekte değişimler oluşur.

Sitoplazmik değişimler

a. Sitoplazmada glikojenin tükenmesi: Hipoksi, anaerobik solunum, hücre içi glikojen tükenir. Yerlerinde boşluklar kalır. Formol ile tespitten önce glikojen tükemişse yerlerini organellerdoldurur ve mikroskopta homojen görünüm.

23

b. Sitoplazmanın eozinofilik boyanması:

Canlı hücrelere göre daha koyu pembe boyanır.

Sitoplazmadaki RNA’ların yıkımı, protein denatürasyonuna bağlı eozininbağlanacağı polipeptid zincirlerinin artışı.

24

c. Sitoplazmolizis: Sitoplazma yoğunluğunu kaybeder, ileri dönemde hücre zarı da erir komşu hücrelerin sınırları birbirleri ile kaynaşır.

d. İleri değişimler, boya alma yeteneğini kaybetmesi hücrenin silinmesi, kalıntıların fagosite edilmesi. Bazılarında deskuamasyon (epitellerinduvardan dökülmesi), bağırsak mide akciğer bronş vb. 25

Çekirdekteki değişimler

a. Piknozis: Büzüşme, boyutu küçülür, hiperkromatik, koyu mor-siyah, nükleik asitlerin parçalanması, asidite, hematoksilenin fazla tutunması, çekirdekçik görünmez, epitel hücrelerinde.

26

b. Karyoreksis: Çekirdek membranının yırtılması, kromatinin sitoplazmaya granül halinde dağılması, apsede purulent eksudatta, nötrofillerde.

27

c. Karyolizis: Nükleazlar tarafından kormatinineritilmesi, çekirdek membranı tamamen kaybolur, kromatin eridiği için hematoksilenle boyanmaz.

Çekirdeğin kaybolması ile hücre ölmüş demektir, Memelilerdeki eritrositler hariç.

28

ApoptozProgramlanmış Hücre Ölümü

Koordinasyon altında internal kontrollü olarak gen ürünlerinindüzenlendiği bir seri olayın aktive olmasıyla gerçekleşenistenmeyen hücrelerin elimine edilmesi

Bu olay programlanmış hücre ölümü veya fizyolojik hücre ölümü

Apoptosis: Yaprak dökümü

29

Organizmayı oluşturan hücreler doğarlar belirli bir süre yaşarlarve sonra ölürler. Bu hücrelerin yaşam süreleri hücrenin tipinegöre değişmektedir.

Örneğin bağırsak hücreleri 3-5 günlük bir yaşam süresindensonra ölürken, derinin epidermal hücreleri 20-25 günlük bir süresonrasında ölürler.

Miyokard hücreleri veya nöyronlar ömür boyu yaşarlar.

Yaşlanmayla beraber bunların da % 10-15’ini kaybederiz.

30

Bunlar dışında herhangi bir sebebe bağlı olarak (viral etki,çevresel etki vb) DNA’sı hasarlanmış hücrelerde, organizmanın zarar görmemesi için kendilerini öldürürler ve buişi organizmanın yararı için yaparlar.

Apoptoz organizmanın bazı dokularında ve hücrelerinde süreklioluşur ve ömür boyu devam eder.

Böylece ölüm(apoptoz) ve yeniden yapım(mitoz) bu dokulardahomeostazı sağlamak için denge halinde devam eder.

31

32

• Apoptozis, klasik hücre ölüm şekli olan nekrozdanbirçok özellikle ayrılır:

• 1-Sebepleri farklıdır.

• 2-Nekrozda hücre membranı bütünlüğü bozulmuştur. Apoptozda ise membran bütünlüğü bozulmaz fakatmembran üzerinde blepler vardır.

• 3-Nekrozda kromatin yoğunlaşması vardır. Apoptozdakromatin çekirdek membranı çevresinde birikir veyoğunlaşır. 33

• 4-Nekrozda organeller tamamen bozulur, Apoptozdaorganellerde bozulma yok

• 5-Nekrozda büyük vakuoller vardır, Apoptozdasağlam organeller ve çekirdek parçalarını içerenmembranla kaplı apopitotik cisimler vardır.

• 6-Nekrozda lizozomal enzimlere bağlı hücre lizeolur,Apoptozda hücre erimez, apopitotik cisimleroluşur ve çevre hücrelerce fagozite edilir. 34

http://www.youtube.com/watch?v=hqhxnWty5jc&feature=related