PB1

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

یه كه مین هۆڵۆكۆست)ده‌رباره‌ی‌كۆمه‌ڵكوژیی‌ئه‌رمه‌نییه‌كان(

نووسینی: ڕۆبه رت فیسكوه رگێڕانی: نه جمه دین فه قێ عه بدوڵاڵ

23

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ناوی كتێب: یه كه مین هۆڵۆكۆست

)ده رباره ی كۆمه ڵكوژیی ئه رمه نییه كان(

نووسینی: ڕۆبه رت فیسك

وه رگێڕانی: نه جمه دین فه قێ عه بدوڵاڵ

تایپ: تریفه فایه ق

دیزاین ناوه وه و به رگ: توانا عومه ر

تیراژ: 1000 دانه

چاپخانه : كه كۆن

45

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

به وانه ده دا كه به ره و ڕێپێوانه كانی مه رگ ره وانه ده كران و چۆن پاشان بێنان و بێئاو ده كران(، هه ر ئه و كه سانه بوون كه بیست و شه ش ساڵ دواتر هه مان ئه و ڕێبازانه یان په یڕه و و جێبه جێكرد به سه ر جووله كه كانی رووسیادا كه له گه ڵ هێرشی له شكری نازی بۆ سه ر یه كێتی سۆڤیه ت ده ستگیركرابوون و ده بوا به كۆمه ڵ )ڕێپێوانی مه رگ( یان

پێبكرێت. واته هه یه ، مه ترسیدارتری له وه دوورنمایه كی ئه رمه نییه كان جینۆسایدی به اڵم نكوڵی كردنی توركانی ئه مڕۆ له تاوانه كه و داننه نانیان به ڕوودانی ئه و تاوانه دا. توركیا له و نكوڵی كردنه یدا له الیه ن ژماره یه ك له ڕژێمه ڕۆژئاواییه كانه وه پشتگیری ده كرێ،

له پێش هه موویانه وه واڵته یه كگرتووه كانی ئه مریكاو به ریتانیا. له ترسی ئه وه ی نه بادا هه ستی ئه و هاوپه یمان و هاوئه ندامه ی )ناتۆ(یان بریندار بكه ن )و له ئه نجامدا به رژه وه ندییه ستراتیجییه كانی توركیا ڕێچكه ی په ره سه ندنێكی پێچه وانه یی- نمو عكسی- بگرێته به ر كه هاوته ریب بێت له گه ڵ ساردو سڕیی په یوه ندیه كانی نێوان ڕوسیاو ئه مریكادا..(، هه روه ها له ترسی ئه وه ی نه بادا ڕۆژێك له ڕۆژان توركیا په نا بباته به رداخستنی ئه و ڕێگا سه ربازییه لۆجستییانه ی به خاكه كه یدا تێده په ڕن به ره و عیراق و ناوچه كه )4(، سه رۆكی ئه مه ریكی )مه به ستی جۆرج بوشه و ئه م كتێبه به ئینگلیزی له ساڵی 2003 دا بۆ یه كه مجار چاپكراوه -و-( ئه وه ره تده كاته وه دان به هۆلۆكۆستی ئه رمه نییه كاندا بنێت. له ساڵی 2007 دا كۆمسیۆنی سه ربه ئه نجومه نی نوێنه ران بۆ كاروباره ده ره كییه كانی ئه مه ریكا ده نگیان بۆ ئه وه دا مۆری جینۆساید له و كوشتاره به كۆمه اڵنه بدرێت كه له ساڵی 1915دا ڕوویان داوه )تێبینی: ئه م پێشه كیه ی نووسه ر له ساڵی 2008 دا بۆ چاپه هۆڵه ندیه كه ی كتێبه كه نووسراوه -و-( تاك و ته رای ئه و ئه رمه نییه ئه مریكییه به سااڵچووانه ی له و كۆمه ڵكوژیانه ڕزگاریان ببوو له به رده م باڵه خانه ی په رله ماندا كۆببوونه وه و چاوه چاویان بوو ئه نجامه كانی گفتوگۆكان ببیستن. تایبه تیه كه ی زمانه شێوازی توركی له شكری ئه نتیكه كانی جه نه ڕاڵه كه هه ر به اڵم خۆیان به كارهێنا بۆ گوتنی شتێك و گه یاندنی مه به ستێكی تر، سه رۆك بوش چیدی

نه یده زانی چۆن خێرا په رچه كرداری په شیمان بوونه وه نیشان بدات. له ڕۆژنامه ی )میللییه ت(ی توركیدا فه رمانده ی هێزه چه كداره كانی توركیا جه نه ڕاڵ بڕیاره ئه و په ره سه ندنی كه راگه یاند ئه وه ی په ستییه وه به بۆیۆكانیت( )یه شار له الیه ن به ته واوه تی بڕیاره كه و بێت ئه گه ر به اڵم بوو. داخ" "جێگای په رله مانییه له گه ڵ سه ربازیه كانمان "په یوه ندییه ئیدی بكرێ، په سه ند نوێنه رانه وه ئه نجومه نی واڵته یه كگرتووه كاندا هه رگیز وه كو جاری جاران نامێنێته وه ... واڵته یه كگرتووه كان له و باره یه وه وه كوئه وه ی لێدێت فیشه كێك له قاچی درابێت..." دیاره به ڕێز بوش

)1(پێشه كی

به كۆمه ڵكوشتنی گه لی ئه رمه نی له 1915دا- كه ناوم ناوه هۆلۆكۆستی ئه رمه نییه كان )1(- یه كێكه له و تراژیدیا مێژووییانه ی به تێپه ڕبوونی كات واتای گه وره تر ده به خشێ. ئێستا نزیكه ی سه ده یه ك تێده په ڕێت له و كاته وه ی فه رمانڕه وایانی توركیای عوسمانی ملیۆن و نیوێك ئه رمه نیی كریستیانیان له باری فیزیكییه وه قڕكرد، چ له ڕێگای كوشتنی )راسته وخۆ و مه یدانیی-و-( پیاوه كانیانه وه ، یان ره وانه كردنی ژن و منداڵه كانیان بۆ ڕێگاكان ده ستدرێژی ده كرایه سه ریان، درێژایی به )ڕێپێوانه كانی مه رگ( )2( كه له برسانا ده مردن، به په لبه ستكراویی به كۆمه ڵ فڕێ ده درانه ڕوباره وه ، به كۆمه ڵ ده ته پێنرانه ئه شكه وته كانه وه و له وێدا )له ناو چڕه دووكه ڵی ئه و ئاگرانه دا كه توركه كان له زاری ئه شكه وته كاندا ده یانكرده وه -و(ده خنكان، یان زۆر به ئاسانی چه قۆیه ك به قوڕگیاندا ده هێنرا. به اڵم تا ئه مڕۆشی له گه ڵدا بێت تارمایی ئه و قوربانیانه له دوومان نابنه وه و له و كاته جه نجااڵنه ی یه كه مین جه نگی جیهانی زیاتر ڕاوه دوومان ده نێن كه

كۆمه ڵكوژیه كانیان تیادا ئه نجام درا. ئه وه دوو هۆكاری هه یه . بۆ نا- ئه رمه نییه كان دوورنماو پێوه رێكی سیاسی و ئاكاری به و جینۆسایده وه به توندی لكێندراوه ، چونكه هه ر وه كو ئه وه ی زۆرێك له مێژووناسان هۆڵۆكۆستی له به ر ترسناكتر زۆر به شێوه یه كی كۆمه ڵكوژییه ئه و گه یشتون تێی جووله كه كان ڕوویداوه )3(. هیتله ر هه ر ته نها بۆ زیاده زانیاری نه بوو كه ده ستی به تاقیكردنه وه ی به كۆمه ڵ كوشتنی ئه رمه نییه كانه وه گرت. یه كێك له شه ریكه تاوانه كانی سه ره تاكانی پارتی نازی ئه و ئه فسه ره الوه ی له شكری قه یسه ری ئه ڵمانی بوو كه له كاتی كۆمه ڵكوژیه كاندا مه شق پێده ری هێزه شه ڕكه ره كانی توركیای عوسمانی بوو، وه له هه مان كاتدا شایه تحاڵێكی چاوتینی كۆمه ڵكوژیه كانی ساڵی 1915 بوو. ژماره یه كی پرۆسه كانی سه رتاپای له گه ڵ نزیكه وه له كه ئه ڵمانی جۆراوجۆری گه نجانی تری كۆمه ڵكوژیه كاندا ژیابوون )ئه وانه ی كه به چاوی خۆیان ده یانبینی چۆن ده سه اڵتداره توركه كان پیاوه كانیان له خێزانه كانیان جیاده كرده وه و چۆن به ڵێنی درۆینه ی فێاڵوییان

67

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ده ستبه جێ په ندی له و وانه یه وه وه رگرت و رایگه یاند: "ئێمه زۆر به داخین بۆ ئه و ئازاره تراژیدییه ی گه لی ئه رمه نی )به ده ق ئه و وشانه ی به كارهێناوه ( .... به اڵم په سه ندنی –و-( كۆمه ڵكوژیه كانه ناساندنی به جینۆساید )مه به ستی چه شنه له و بڕیارێكی وه اڵمێكی دروست نییه بۆ ئه و كۆمه ڵكوژییه مێژووییه " . هه ر وه تر رایگه یاند: "ئه گه ر ئه و بڕیاره به و چه شنه په سه ند بكرێ، ئه وه زیانێكی گه وره به په یوه ندییه كانمان ده گه یه نێت له گه ڵ هاوپه یمانێكی كارامان له ناو په یمانی ناتۆدا، هه روه ها له سه ر ئاستی

جه نگی جیهانیماندا له دژی تیرۆر...". به تایبه تی ئه م ڕسته یه ی دواهه مینیان زۆر نایابه ، چونكه بێجگه له جووله كه كان ئه وه نده ی تر( كه سێكی هیچ وتویه تی )نووسه ر تر كۆمه ڵه یه كی هیچ ئه وروپا نه بوونه چاره ره شی و به دبه ختی تووشی دا 1915 له توركیا ئه رمه نییه كانی به ده ستی تیرۆره وه . به اڵم ئه وه ی كه به رژه وه ندیه كانی ناتۆ له سه رووی راستگۆییه مێژووییه كانه وه دابنرێن، ئیتر ئه وه یان له سه رووی تێگه یشتنی منه وه یه . كه سانێكی تر كه ده بێ له شه رماندا سه ری خۆیان كزبكه ن و دانه وێنن بریتین له وانه ی كه تا ئێستاش سه رقاڵی ئه وه ن له جه نگی عیراقدا سه ربكه ون. به و جۆره ده سه اڵتدارانی ئه مریكی له عیراقدا له چه شنی سه فیری ئه مریكی هۆشداری ئه وه یدا كه په سه ندنی ئه نجومه نی له الیه ن ئه رمه نییه كان ناساندنی كۆمه ڵكوژییه كانی به جینۆساید بڕیاری نوێنه رانی ئه مریكییه وه "زیان به ئاماده ییه جه نگییه كانمان ده گه یه نێت له عیراقدا" ڕۆبه رت گه یتس، وه زیری به رگری ئه مریكا كه به ئاشكرا دیاره حه زی به ورده كارییه مێژووییه كان نییه ، زیاده گۆییه كی پتر ئه كات له نیشاندانی ترسنۆكی. له باره ی ره وشی هێزه چه كداره ئه مریكییه كان له عیراقدا نه ك هه ر ته نها ئه وه نده ی كه سه فیر ئاماژه ی بۆ كرد، به ڵكو له وه ش زیاتر به گوته ی وه زیری به رگری "ده رگای هه موو فرۆكه خانه توركیادا له شتانه جۆره ئه و و لۆجیستیكیه كانمان ڕێگا توركیاو سه ربازییه كانی

ده كه ونه مه ترسیه وه ئه گه ر بێتو ئه و بڕیاره به ته واوه تی په سه ند بكرێت". گاڵته جاڕین، مایه ی چه نده ئه و وشانه ی ئه و تێناگات له وه به ته واوی گه یتس چونكه ڕێك هه ر به سه ر ئه و )ڕێگایانه و ئه و جۆره شتانه ( وه بوو كه له 1915 دا زۆربه ی درا(. )ئه نجام به ڕێوه چوو ئه رمه نی هه زار سه دان بۆ مه رگ ڕێپێوانه كانی ئه وانه ده ته پێنرانه فارگۆنه كانی پاتاڵ گواستنه وه و ره وانه ی مه رگ ده كران. یه كێك له و هێڵه ئاسنینانه ی بۆ ئه و مه به سته به كارده هێنراو ڕێك به ڕۆژهه اڵتی شاری )ئه ده نه (دا تێده په ڕی، خاڵێكی گرنگی كۆكردنه وه ی ئه رمه نیه كریستیانه به دبه خته كانی ناوچه ڕۆژئاواییه كانی توركیا بوو كه له وێوه به ره و یه كه مین وێستگه ی ئه و هێڵی شه مه نده فه ره ده چوو كه پێی ده وترێ ئینجه رلیك. بۆ گاڵته جاڕیی مێژوو ئینجه رلیك هه مان ناوه

كه ئێستا بۆ ئه و بنكه ئاسمانییه سه ربازییه به كارده هێنرێت كه ڕۆڵێكی زۆر گرنگی هه یه بۆ له شكرو هێزه ئاسمانییه كانی ئه مریكا له ناوچه كه دا. له شانشینی یه كگرتوودا )به ریتانیا( یه كێك له گرنگترینی ئه و كه سانه ی نكوڵی له هۆڵۆكۆستی جووله كه كان ده كات كه مێژووناسێكی راستڕه وی توندڕه وی )دژه سامی(یه ، ناوی )داڤید ئێرڤین(ه . له 2007 دا ده ركه وت كه جۆرج ده بلیو بوش بووه به داڤید ئێرڤینی كۆشكی سپی )بۆ

نكوڵی كردن له به جینۆساید ناساندنی هۆڵۆكۆستی ئه رمه نیه كان –و-(. ئه رمه نییه كانه وه - جینۆسایدی له باره ی راستی گوتنی باجی ده شێ بێگومان یان ته نانه ت هه ر ئاماژه یه كی تر به و ڕێچكه یه دا زۆر قورس بكه وێت. هرانت دینك )hrant dink( كه زانایه كی بلیمه ت و ئاكادیمیستێكی ناودارو ژۆرنالیستێكی هێمن و له سه ره خۆی ئه رمه نی- توركی بوو، له مانگی مارتی 2007 دا له ناو بیرۆكه ی خۆی نرا به سه ریه وه . كوشتنێكی له ئه سته نبووڵ دوو فیشه ك باره گای ڕۆژنامه كه یدا له ترسناك و قێزه وه ن بوویه ڕۆژی ڕووناك. به اڵم ئه وه ی له وه ترسناكترو قێزه وه ن تر بوو كه پتر مایه ی شۆك بوو، ئه و له خۆبایی و به خۆنازینه ی ئه و پۆلیسه توركانه بوون كه بۆ وێنه گرتن له ته نیشت گومانلێكراوی كوشتنه كه وه به شێوازی سنگ ده رپه ڕێن و

پۆزلێده ر و گاڵته جاڕ راوه ستا بوون. به ر له و رووداوه داوایه ك له دژی دینك تۆمار كرابوو له سه ر بناغه ی ئه و بڕگه و مادده یاساییه توركییه بێئابڕووه ی به ژماره )301( ناسراوه و )گاڵته كردن به توركیا(

ی قه ده غه كردووه . هه زاران تورك په ستی و ناڕه زایه تی خۆیان له دژی ئه و تاوانه ده ربڕی. به اڵم ترس له تۆمه تی جنێودان به ده وڵه تی توركی و ده زگا ده سه اڵتداره كان هه ر مایه وه و نه ڕه وییه وه . بۆ نموونه : ئه م كیتابۆچكه یه ی لێره به دواوه ده یخوێنێته وه فه سڵێكه له و كتێبه م كه له ژێر تیتڵی "جه نگه گه وره كانی شارستانیه ت" دا چاپ و باڵوكراوه ته وه )بڕوانه : ڕۆبه رت فیسك: جه نگه گه وره كانی شارستانییه ت. چاپی ئینگلیزی، یه كه م 2003،

.fourth estate دووه م 2008، ده زگای چاپ و باڵوكردنه وه یباڵوكردنه وه ی و چاپ ده زگای ،2008 دووه م ،2005 یه كه م هۆڵه ندی، چاپی ambo- ئه مستردام(. هه ر له سه ره تاوه بۆ چاپه توركییه كه ی پێشبینی ده كرا دوا

بخرێت یان ته نانه ت ڕێگای چاپكردنی نه درێت. )یه كه مین هۆڵۆكۆست( له ڕاستیدا ته نها یه ك فه سڵه له و كتێبه )واته فه سڵی بیست و چوار(. له پایزی 2006 دا فاكسێكم له الیه ن ده زگای چاپ و باڵوكردنه وه توركییه كه دڵنیان پارێزه ره كانیان كراوه ئه وه بۆ ئاماژه تیایدا كه هات بۆ ئه سته نبووڵه وه له له وه ی ئه گه ری ته واو له ئارادایه بۆ به رزكردنه وه ی داوای یاسایی له دژی ئه و ده زگای

89

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

چاپ و باڵوكردنه وه یه له سه ر بناغه ی هه مان مادده ی یاسایی ژماره )301(. بێگومان وه كو بێگانه یه ك ده ستیان به من ڕاناگات تا بمده نه دادگا، به اڵم ئه گه ر ئاره زوو بكه م ده توانم داواكارییه كیان ئاراسته بكه م بۆ ئه وه ی له پرۆسه ی دادگاییكردنه كه دا بخرێمه ناوبراوه وه ، پاڵ بچمه ده مه وێ كه ئه وه یه من وه اڵمی توركه كه وه . باڵوكه ره وه پاڵ ئه وه یش بۆ من ده بێته مایه ی شه ره فێك كه بتوانم له به رده م دادگایه كی توركیدا شایه دیی له سه ر جینۆسایدی ئه رمه نییه كان بده م. ڕێكه وت وابوو له و ماوه یه دا دینك تیرۆر بكرێ و به دوای ئه وه شدا له الیه ن باڵوكه ره وه توركه كه وه له ئه سته نبووڵ ئه وه م پێڕاگه یه ندرا كه )به ره چاوكردنی هه ل و مه رجی سیاسی له توركیادا كه تایبه ته به كێشه ی ئه رمه نییه كان و كورده كانه وه ( "ئه وه یان به چاكتر زانیوه ڕیكالمێكی زۆر بۆ بالوكردنه وه ی كتێبه كه

نه كه ن، واته كه مپینێكی میدیایی ڕێكنه خه ن بۆ كتێبه كه ی به ڕێز فیسك". ئه مه مایه ی سه رسوڕمانه كه فه سڵێك له باره ی جینۆسایدی ئه رمه نییه كانه وه له كتێبێكی بیست و چوار فه سڵیدا به س بێت بۆ ئه وه ی باڵوكه ره وه توركییه كه - ئه گه ر ئه و له باره ی بێت كه س هیچ شتێك ئه وه دا له هه وڵی بكه ین- به بێ په رده قسان كتێبه وه نه بیستێت كه به ته مایه چاپ و باڵوی بكاته وه ، به ڵكو به بێ بایه خ هه ر وه كو خۆی لێی بگه ڕێت. ڕسته ی )ڕیكالمێكی زۆر بۆ كتێبه كه نه كه ن( واتای ئه وه یه )به بێ جۆره ش به و ده چێت! گۆڕ بێده نگیی له كه بێده نگییه ك بخه ن، به ڕێی ده نگیی( توركه كان به دوای خوێندنه وه ی ئه م وشانه شدا ناچن كه له م پێشه كییه دا تۆمار كراون. به اڵم مێژوو –مه حاڵه - هه ر سه رده كه وێ. له ساڵی 2006 دا دانیشتوانی گوندی كورو )kuru( له ڕۆژهه اڵتی توركیادا كاتێك سه رقاڵی هه ڵكه ندنی گۆڕێك بوون بۆ مردوویه كیان، كه وتن به سه ر ئه شكه وتێكدا كه پاش هه ڵدانه وه ی توانییان كه لله سه رو ئێسك و پرووسكی چل كه سی تیادا بدۆزنه وه - كه بێگومان به شێك بوونه له ئێسك و پرووسكی ئه و سه دو په نجا كه سه ئه رمه نییه ی له شارۆچكه ی )ئۆگوز(ه وه له چوارده ی حوزه یرانی 1915 دا په لكێش كرابون و له گوندی كورو به كۆمه ڵ كوژرابوون. تا ئێستاش لێنه گه ڕان پاشماوه ی مه یدانی بۆ توركه كان هاتنی جه ندرمه به بدۆزرێنه وه چونكه پروسكانه و ئێسك ئه و به توندیشیان فه رمانی كردو مۆریان و داخست ئه شكه وته كه یان ده روازه ی ڕووداوه كه

دانیشتوانی گونده كه راگه یاند كه نابێ ببڕای ببڕای باسی ئه و دۆزراوانه بكه ن. به اڵم له توركیادا سه دان )كورو( هه یه . پاشماوه ی ئێسك و پرووسكه كانی رابوردوو هه میشه راوه دوومان ده نێن. له به رئه وه )نه كردنی ڕیكالمێكی زۆر( بۆ باڵوكردنه وه ی

كتێبێك هه رگیز له ژێر باری ئه و مێژووه رزگارمان ناكات. رۆبه رت فیسكبه یروت، شوباتی 2008

1011

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)2(

ده‌ده‌ی‌ئه‌و‌الشانه‌‌له‌‌ئۆسته‌رلیتزو‌واته‌رلۆ‌كه‌ڵه‌كه‌‌بكه‌نمنیش‌به‌گاسن‌هه‌ڵگێڕنه‌وه‌و‌لێم‌بگه‌ڕێن‌ده‌ستبه‌كاربم

من‌ئه‌و‌گیایه‌م‌هه‌موو‌شتێك‌داده‌پۆشمكه‌ڵه‌كه‌یان‌بكه‌ن‌له‌‌گێتیسبۆرگ

له‌‌ئیپه‌رو‌ڤێردۆنژێر‌منیان‌بنێن‌و‌لێگه‌ڕێن‌كاری‌خۆم‌بكه‌م.‌دوو‌ساڵ‌،‌ده‌‌ساڵ‌،‌ڕێبواره‌كان‌پرسیار‌ده‌كه‌ن:‌

ناوی‌ئه‌م‌شوێنه‌‌چییه‌؟‌ئێمه‌‌–‌ئێستا‌–‌له‌كوێین؟‌

من‌گیام،‌ده‌‌لێگه‌ڕێن‌ده‌ستبه‌كاربم.‌

كارل ساندبۆرگبه شێك له هۆنراوه ی )گیا(

)تێبینی: ئۆسته رلیتز، واته رلۆ، گێتیسبۆرگ، ئیپه رو ڤێردۆن ناوی شوێنگه لێكن كه له شكری ناپلیۆن پۆناپارت جه نگی به ناوبانگی تیادا كردوون و كوشتارگه لی زۆریان

تیادا كراوه –و-(. گڕكانی به ردی به كه )margada( مارغاده ( )یان مه رغه ده گرده بانی داپۆشراوه ، هه ر له دوور ڕا وه ك په ڵه یه كی تێكه ڵ له ڕۆشناییه كی تیژی بریقه دارو سێبه ر دێته به رچاو كه له سه ر سینگی بیابانی ڕۆژهه اڵتی سوریادا به رزبۆته وه . له سه ر پۆپه ته خته كه یدا كه سه رما زوو ته نگت پێهه ڵده چنێ، ده بینی باراناو كاری خۆی درزو و كه نده اڵن به رده كاندا ته اڵشه نێوان قوڕی و خاك له كردووه و چاكی به ڕێڕه وی بۆ خۆی كردۆته وه ، شیوگه لێكی ئه سمه رو البه الی روو له خواری جۆراوجۆری

له له خواره وه ، ده كشێن. به رزاییه كه دامێنی به ره و له سه ره خۆ كه دروستكردووه دووریی گرده - بانه كه وه ئاوی به خوڕی روباری خاپوور، ئه و ڕوباره ی ته ژیه له نهێنی ناڕۆشنی قفڵدراو، له نێوان كه ناره خۆڵه مێشییه رووته نه كاندا دزه ده كا، به ناو ته پۆڵكه لمینیه كاندا پێچاوپێچ ده خشێ. پێویست ناكات مرۆ پێشوه خت بزانێت الی مه رغه ده ده كه یت به وه هه ست خۆته وه له هه ر لێره دا چونكه گوزه راوه ، چ روویداوه و چی شتێكی ترسناك روویداوه . هه ر وه كو جه نگه ڵه كانی ڕۆژهه اڵتی پۆڵۆنیا، ئه و گرده ی مه رغه ده ش شوێنێكه بۆ یاداوه رییه له بیركراوه هه ره توندو تیژه كان. به اڵم پۆلیسه لۆكاڵییه سوریاییه كه كه پیاوێكی گۆنا ئاڵی سمێڵ گه وره بوو بیستبووی كه ماوه یه كی

زۆر به ر له له دایكبوونی خۆی ئا له و شوێنه دا كاره ساتی مه زن روویداوه . ئه وه )ئیزابێل ئێلسن(ی فۆتۆگری )the independent( بوو كه به ڵگه ی هه ڵیدڕیبوو، باراناو كه تێده په ڕی كه ندێكدا به الی له كاتێكدا دۆزییه وه . ترسناكی به له پڕچاوی خۆاڵویه كانی، ده سته پاككردنه وه ی كه وته خواره وه و هه ڵدایه خۆی پاشماوه ی كاسه سه رێكی مرۆیی كه وت، ئێسكێكی قاوه یی باو، به اڵم ڕیزه ددانه كانی هێشتا سپی بوون و ده بریسكانه وه . به الی چه پدا به شێك له بڕبڕه پشته كه ی به سه ر لیته وشكه وه بووه كه وه ده ركه وتبوو. كاتێك منیش به ده سته كانم خۆڵی الیه كه ی تری كه نده كه م البرد، ئیتر ته واوی ئێسكه په یكه ره كه ده ركه وت، پاشان یه كێكی ترو ئه وجار سێهه میش، ئه وه نده نزیكی یه كترو به سه ر یه كتریدا سه خته كرابوون ئێسك و پروسكه كانیان تێكه ڵ به یه كتری ببوون. هه ر ئه وه نده ی چه ند سانتیمه ترێك خۆڵمان الده دا ئێسكی رانێك، كه لله سه رێك، تاخمه دانێك، پروسكی قاچێك و ... ده ر ده كه وتن كه وه ك شتی له قوتوونراو په ستێنرابوونه سه ر یه كتر هه ر وه ك ئه وه ی بڵێی هێشتا ترسی ئه و ڕۆژگارانه ی ساڵی )1915( یان له له شدا مابێت كه له ڕێگای خنكاندنه وه گیانیان له ده ستدا، ئه ویش كاتێك كه هه زارانیان كۆمه ڵ كۆمه ڵ پێكه وه به په تێك توند

ده به سته وه و فڕێیان ده دانه ئاوی ڕوباره كه وه )5(. هه ر كه هه وا لێی ده دان و به ر ڕۆشنایی ده كه وتن، ئه و ئێسك و پروسكه مرۆییانه له ناو له پماندا پتر له قوڕی وشكه وه بوو ده چوون وتوێژیان فڕێ ده داو خێرا ورد ده بوون، ده هێننه توركه كانیان بكوژه ویستی بڵێی وه ك ده بوون خاش وردو خێرا هه نده دی بۆوه ی ئێمه ش خێراو به په له له بیریان بكه ین. به دڵنیاییه وه ، له م په ڵه زه وییه بچووكه دا النیكه م په نجا هه زار كه س كوژراون و بۆ ئێلسن و من ته نها دوو خوله كمان به سبوو تا له وه تێبگه ین كه له سه ر گۆڕێكی به كۆمه ڵ راوه ستاوین، چونكه مه رغه ده و ئه و بیابانه ی ده وروبه ری – وه ك هه زاران گوندی تر كه ڕۆژێك له ڕۆژان ئه رمه نی توركی بوونه - له راستیدا )ئۆشڤیتز(ی گه لی ئه رمه نی بوو )6(، واته شوێنی یه كه مین

1213

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

هۆلۆكۆستی له بیركراوی ئه م جیهانه . به راوردكردنی ئه و شوێنه له گه ڵ ئۆشڤیتزدا هه روا به هه ڕه مه كی هه ڵماننه بژاردووه . ده سه اڵتی سه ركوتگه رانه ، تۆقێنه رانه ی سه ربازیانه ی توركه كان له دژی گه لی ئه رمه نی گه یشته ئاستی هه وڵدانێك بۆ له ناوبردنی ره گه زی ئه رمه نی. كۆی كوژراوانی ئه رمه نییه كان نزیكه ی ملیۆن و نیوێك بوو. له كاتێكدا كه توركه كان له لێدوانه گشتیه كانیاندا باسیان له )نیشته جێكردنه وه ی گه لی ئه رمه نی( ده كرد له شوێنێكی تردا- هه مان بیانوو و پاساو كه پاشان ئه ڵمانه كان بۆ پرۆسه ی كۆكردنه وه ی جووله كه كانی ئه وروپا به كاریان هێنا- نییه ت و مه به سته راسته قینه كانی فه رمانڕه وا توركه كان زۆر به زوویی ئاشكرا بوون. بۆ نموونه له )15(ی سێپته مبه ری 1915 دا وه زیری ناوخۆی ئه و كاته ی توركیا )ته ڵعه ت پاشا( بروسكه یه كی ئاراسته ی والی عوسمانی كردووه له شاری حه له ب )كه كۆپییه كی له به رده ست ئێمه دایه ( كه به ئاشكرا پێی راده گه یه نێت: "هه روه كو بۆ خۆتان ئاگاداری ئه و ڕاستییه ن كه حكوومه ت )....( بڕیاری داوه هه موو ئه و دانیشتوانه ی توركیا كه ده ست به ده ست راده ستی ئێوه كراون به ته واوی له ناو ببرێن ).....(، ئه و ته علیماتانه هه رچه نده كاره ساتباریش بن ده بێ كۆتایی به بوونیان بهێنرێ )واته ده بێ جێبه جێ بكرێن –و-( ئه وه ش به بێ ره چاوكردنی هیچ حیسابێك بۆ ته مه ن یان

ره گه زیان هه ر به ربه ستێكی تر به هۆی ویژدانه وه ...". بكوژه كانی به 1941دا له )هیمله ر( كه نین فه رمانانه ئه و هه مان ئه مه چما )ss( )یان گوستابۆ- ده زگای هه واڵگریی نهێنی نازیه كان(ی راگه یاندبوو له باره ی جووله كه كانه وه ؟ لێره دا، له سه ر ئه م ته پۆڵكه یه ی مارغه ده دا ئێمه له سه ر پاشماوه كانی داكسیان( )بۆغۆس راوه ستاوین. راده ستكران" به ده ست ده ست كه سانه ی "ئه و پێنج برازای داكسیان(ی )هاكۆب له گه ڵ كه )boghos dakessian(یش سااڵنه یدا له شاری )دیرئه لزوور(ی سوریاییه وه هاوڕێمان بوون، هه موو شتێكی له باره ی ئه و ته علیمات و فه رمانه تراژیدیانه وه ده زانی. وتی: "توركه كان خێزانه كانیان هێنایه ئێره بۆ كوشتنیان. ئه و كاره چه ندین ڕۆژ درێژه ی كێشا. به ڕێز، به زنجیره ، پیاوه كان، ژنه كان و منداڵه كانیان ده به سته وه . زۆربه ی ئه وانه له برساناو به هۆی نه خۆشییه وه په كیان كه وتبوو، زۆربه شیان رووت و قووت بوون. پاشان له و سه ر گرده وه دوای ئه وانی تری یه كێكیانه وه و ده كه وته خواره وه ، هه موو به ئه وه ی فیشه كێكیان ده نا پێكه وه به ستراوی به دوای خۆیدا به ره و روباره كه راده كێشا و له وێدا ده خنكان. ئه وه

ڕێگایه كی زۆر هه رزان بوو بۆ كوشتنیان: ته نها یه ك فیشه كی تێده چوو". داكسیان له الی درزێكی به رته سكدا هاته سه رچۆكان و به كلیلی سه یاره كه ی و ئه مه ده شێ ده كرد. سه رێك كه لله سه ر به خۆڵی یاری به وریاییه وه به په نجه كانی

نه خۆشی بێت )له چه شنی ئه وانه ی هۆگری فیلمی توندوتیژی ده بن(، یان ته نانه ت جۆرێك بێت له دڵڕه قی، به اڵم نابێ ئه وه مان له یاد بچێت كه گه لی ئه رمه نی پتر له نه وه د ساڵه له گه ڵ ئه و ڕاستییه ترسناكانه دا ده ژین، ئه وه ش به ڵگه ی ئه وه یه كه شه ڕ )پێچه وانه ی خێر –و-( چۆن )هاوشان( له دژی حورمه تگرتن كاری خۆی ده كات. كاتێك كه خۆڵی ناو چااڵیی چاوه كانی كه لله سه ره كه ی البردو ددانه كانی پاك كرده وه ، داكسیان كاسه سه ره كه ی دایه ده ستی )هاكۆب(ی چكۆله كه له كونێكی بچووك و قووڵی زه ویه كه دا راوه ستابوو. ئه ویش به بزه یه كی مندااڵنه وه لێی وه رگرت به بێ ئه وه ی هیچ له واتای مردن تێبگات. داكسیان گوتی: "من ئه وه شم بۆ هاكۆب روونكردۆته وه كه لێره دا چی روویداوه ، ..... ده بێ ئه ویش فێر بێ تێبگات" هه روه ها ئه و هه واڵه شیان به هاكۆب راگه یاندووه كه باپیره ی باوكی- كه ده كاته باپیره ی بۆرغۆس داكسیان-، له الیه ن بیسته م، سه ده ی هۆلۆكۆستی یه كه مین قوربانیانی له بووه یه كێك كه

جه ندرمه یه كی توركییه وه له شاری مه رعه ش له 1915 دا سه ری په ڕێنراوه . له ساڵی 1992 دا له خانه ی نابینایانی ئه رمه نییه كان له به یرووت )ئه و شوێنه ی كه ده بوا دواهه مین رزگاربوانی قه تلوعامی ئه رمه نیه كان له گه ڵ یاداوه ریه كانیاندا ژیانی تیادا به سه ربه رن، ئه ویش سه ره ڕای خه م و ئازاره كانی شانزه ساڵ جه نگی ناوخۆی لوبنانی(، چاوم به )زاكار بێربێریان( )zakar berber ian( كه وت، له ژوورێكی بێ رووناكیدا، كه سۆپایه كی تاقانه ی زۆر چكۆله ی كاره بایی تێدا بوو، ئه وه ی بێهووده ملمالنێی له گه ڵ ساردو سڕیی ناو ژوره كه دا ده كرد. ئه و ئه رمه نییه هه شتاو نۆ سااڵنه ییه خۆی خزاندبووه ناو پاڵتۆ كۆنه كه یه وه و زه ق زه ق چاوه نابیناكانی بڕیبووه میوانه كانی. ده ساڵی تر نابات كه زاكار بێربێریان وه كو هه موو ئه وانه ی تر كه چیرۆكه كانی جینۆسایدی ئه رمه نییه كانیان بۆم گێڕایه وه ، چاوه كانی بۆ هه تا هه تایه لێك ده نێ. به اڵم وا لێره دا چیرۆكه كه ی ده گێڕمه وه ، ده قانده ق هه روه كو خۆی بۆ منی گێڕایه وه : له ساڵی 1915 دا دوانزه سااڵن بووم و دانیشتوی )به له جیك( بووین له كه ناری كه ڕۆژه ی ئه و بینیم، ئه وه ی من بوو. باوكم سه رتاش هه بوو. برام فورات. چوار پۆلیسه توركه كان به ره و گونده كه مان هاتن، هه رگیز له یادم ناچێته وه . ئه و ده مانه

هێشتا نابینا نه بووم. له به له جیكدا مه یدانێكی بازاڕمان هه بوو هه ر هه مووی سووتێنراو خشت و به ردی له گه ڵ خاكه كه دا یه كسان كران. من به و دووچاوانه ی خۆم بینیم كه له وێدا چی روویدا. فه رمانیان به پیاوه كان دا له گوند بچنه ده ره وه . ئه وانه یان له گه ڵ خۆیاندا بردو جارێكی تر كه س چاوی پێیان نه كه وته وه . ژنه كان و منداڵه كان ده بوا به ره و كۆنه بازاڕه كه بچن. ئه وه بوو سه ربازه كان هاتن و به به رچاوی دایكه كانیانه وه یه ك به یه كی منداڵه كانیان

1415

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ده برد- له وانه یه شه ش یا حه وت یا هه شت سااڵن بووبن- و هه ڵیانده داشته حه واو لێیان ده گه ڕان به قورسایی خۆیانه وه له و حه وایه وه بكه ونه سه ر به رده كۆنه كان. ئه گه ر له وه رزگاریان ببوایه ، سه ربازه توركه كان سه رله نوێ به پێ له قه سه ریان ده كێشان به

به رده كاندا. تێده گه ی؟ به به رچاوی دایكه كانیانه وه . من هه رگیز دادو فیغان و قیژه و هاواری له و چه شنه م روویاندا. كه بینی له ناو سه رتاشخانه كه مانه وه ئه وانه م هه موو من لێنه بووه . گوێ سه ربازه توركه كان له جل و به رگی فه رمیدا بوون و پۆلیسی ده وڵه تیشیان له گه ڵدا بوو. بێگومان دایكه كان نه یانده توانی هیچ شتێك بكه ن كاتێك كه به و جۆره منداڵه كانیان

ده كوژران. ئه وان ته نها ده یانتوانی بقیژێنن و بگرین. یه كێك له و مندااڵنه له قوتابخانه كه ی ئێمه دا قوتابی بوو. له گیرفانه كانیدا كارتێكی نومره یان ده رهێنا كه تیایدا دیار بوو به رزترین نومره ی به سه ر پۆله كه یدا به ده ستهێنا كلكی به قاچه وه له منیان براده رێكی توركه كان پرژاند. مێشكیان له وێدا بوو. ئه سپێكه وه به ست و لێی گه ڕان به هه موو گونده كه دا به دوای خۆیدا رایكێشێت تا

گیانی ده رچوو. بۆ ده كرد دوكانه كه مانی سه ردانی ڕێكوپێكی به هه بوو تورك ئه فسه رێكی سه رتاشین. له و ڕۆژه دا براكه می شارده وه كه سه ربازی هه اڵتووی سوپا بوو. به اڵم ئه وه شی پێڕاگه یاندین ده بێ هه موومان رابكه ین و خۆمان ده رباز بكه ین. به و جۆره ئێمه )به له جیك( مان به جێهێشت و به ره و )ئاسما( كه وتینه ڕێ. ئا له وێدا توانیمان خۆمان ده رباز بكه ین چونكه باوكم دینه كه ی خۆی گۆڕی بۆ دینێكی تر. ئه و ملكه چ بوو ببێته موسڵمان. ئه وه نده ی نه برد دایك و باوكم نه خۆش كه وتن، پێم وایه په تای كۆلێرا بوو. هه ردووكیان مردن و منیش به قورسی نه خۆش كه وتم و نزیك به مردن بووم. له و كاته دا ئێمه یان ده گواسته وه . له و ڕێگایه دا ده بوایه منیش به و نه خۆشیه بمردمایه .

به اڵم توركێك خواردنی ده دامێ بۆ ئه وه ی له و مه رگه رزگارم ببێ...". بێربێریان له ده ره نجامدا ره وانه ی هه تیوخانه یه ك كرابوو. )له درێژه ی چیرۆكه پڕ

له چه رمه سه ریه كه یدا گوتی(: "حه مامێكیان پێكردم )واته له هه تیوخانه كه (، به اڵم ئاوه كه ی پیس بوو، ئه وان پێشتر به هه مان ئاوی ئه و حه مامه مندااڵنێكیان شتبوو كه چاویان نه خۆشی شینكه ی هه بوو )جۆره نه خۆشییه كه توشی چاو ده بێ و شینكاوێكی مه یله و بۆر هه مووچاوی نه خۆشه كه ده گرێته وه و كوێری ده كات(. منیش هه ر له و ئاوی حه مامه دا خۆم شت و پاشان كوێر بووم. له و كاته وه ببڕای ببڕای نه متوانی هیچ ببینم. ئه و هه موو ماوه یه له چاوه ڕوانیدا دانیشتووم به شكو ئه مه خوایه بینایی بۆچاوه كانم بگه ڕێته وه . به اڵم

من ده شزانم له به رچی كوێر بووم. ئه وه هیچ په یوه ندی به و ئاوه ی حه مامه كه وه نییه ، به ڵكو له به ر ئه وه یه باوكم له دینه كه ی خۆی هه ڵگه ڕایه وه و چووه سه ر بڕوایه كی تر. خوا له وه دا تۆڵه ی له من كرده وه چونكه ئێمه له به رامبه ر ئه ودا كه مته رخه م بووین".

سۆزێكی هیچ بێربێریان ده نگی كه بێت درێژه ی ته مه نه ئه و به هۆی له وانه یه پێوه دیار نه بوو. ئه وه ش ئاساییه بۆ ئه وێك كه هه رگیز ناتوانێت هیچ ببینێت. ئه و نه یده توانی چیتر به خۆی بڵێت چاوم هه نه ، ئه و چاوانه ی قه تماغه گۆشتێكی سه وزی

كاڵ هه مان ئه و شوێنه ی داپۆشیبوو كه ڕۆژێك له ڕۆژان پێی ده وترا بیلبیله . ساڵی 1915 بۆ ناوچه ئه رمه نی نشینه كانی توركیاو ناوچه بیابانیه كانی باكووری سوریا ساڵی كاره سات و نه هامه تی بوو كه ده سه اڵتدارانی پێشووی توركیا بێئه ندازه دڕنده و دڵڕه ق بوون، ته نانه ت ئه وه ش یه جگار گرنگه له یادی نه كه ین كه هه ندێك له موسوڵمانه كان ژیانیان ده خسته مه ترسییه وه بۆ یارمه تیدانی ئه رمه نییه كریستیانه كان. له هه ر گفتوگۆیه كدا كه له گه ڵ ئه رمه نییه به ته مه نه نابیناكاندا سازم داوه ئاماژه بۆ ئه وه كراوه كه هه ندێك له توركه كان وه ك هه ڵوێستی شه خسی له ژێر كاریگه ریی بڕوای ئایینیدا یان وه ك هه ستێكی مرۆڤانه یاساو بڕیاره فاشیستییه كانی سه ركرده توركه الوه كانیان )7( پشت گوێ ده خست كه له ئه سته نبووڵه وه بۆیان ده هات، به و جۆره تاك تاكێكی ئه رمه نیه كانیان یان به خێزانه وه له ماڵه كانیاندا حه شار ده دا یان منداڵه بێ سه رپه رشته كانیان )واته هه تیوه كانیان( ده گرته خێزانه موسوڵمانه كانی

خۆیانه وه )8(. هه اڵتووه له گه ڵ به گ( سوعاد )عه لی دا )دێرئه لزور( شاری له توركی والی ئه رمه نییه كاندا زۆر به نه رمی ده جوواڵیه وه . هه تیوخانه یه كی بۆ منداڵه بێ دایك و باوكه كان دامه زراند. تا ده ره نجام له الیه ن ئه سته نبوڵه وه بانگێشتكرایه وه و له شوێنی ئه ودا )زه كی به گ( دانرا كه شاره كه ی كرده ئۆردوگایه كی كۆكردنه وه )9(. )واته

كۆكردنه وه ی قوربانیه كان به نییه تی ئه وه ی پاشان له ناو ببرێن –و-(.

1617

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)3(چیرۆكه به و تایبه ته كرده وه دا له ئه رمه نییه كان كۆمه ڵكوژیی مێژووی قێزه وه نانه ی له باره ی سه ربازه توركه كان و هێزه كانی پۆلیسه وه ده گێڕدرێنه وه . جێبه جێده كرد خۆیان حكوومه ته كه ی فه رمانه كانی دڵسۆزانه زۆر ئه وانه له كریستیان خه ڵكانی له مرۆیی ڕه گه زێكی قڕكردنی به بوون تایبه ت كه

ڕۆژهه اڵتی ناویندا. له 1915 دا توركیای عوسمانی چوو بووه جه نگێكه وه له دژی )هاوپه یمانه كان( و جاڕی ئه وه ی ده دا كه گه لی ئه رمه نی )ئه و گه له ی له كوشتاره كانی سااڵنی 1894-1896 یشدا كرا بووه نێچیرو قوربانیی راوه دوونانه كان( گوایه پشتگیری كه بۆته وه روون ئه وه ئێستا كردووه . )كافر(ه كانیان كریستیانه دوژمنه روسیا ده سه اڵتی ژێر ئه رمه نیه كانی له ئه رمه نی هه زار دووسه د نزیكه ی زۆر به اڵم نابینا- ساهاكیان(ی )لێڤۆن جه نگاون. قه یسه ریدا له شكری له وریا-ی ته مه ن سه دو پێنج ساڵ )پێده چێ به هه ڵه زیادی پێوه نرابێ( تاكو ئێستاش شوێنه واری ئه و برینه به سه ریه وه ماوه كه به ر شمشێری سه ربازێكی ئه سپسواری ئه ڵمانی كه وتبوو له شه ڕگه یه ك له پۆڵۆنیا، ئه ویش كاتێك كه له ساڵی 1915 دا سه ربازی پیاده بووه له له شكری قه یسه ریی روسیدا. له و بێسه ره و به ری و پشێویه ی شۆڕشی به ڵشه فیدا كه دوو ساڵ دواتر روویدا، ساهاكیان توانی به ره و ماڵه وه بگه ڕێته وه ، هه موو روسیای به پێ ته یكرد به ره و ئێران به ره و له وێشه وه ،)nagorno karabach( كاراباغ( )ناگۆرنۆ هه اڵت و سه ره نجام له به غدا له الیه ن ئینگلیزه كانه وه زیندانی كرا. پاشان كه

1819

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

له وێدا رووبه ڕووی به رهه ڵداكرا هه ر به پێ به ره و شاری حه له ب كه وته ڕێ و پاشماوه ی گه له كه ی بۆوه كه له ژێر باری )برسیكردن( دا ده یاننااڵند. له وێش له مه رگ رزگاری بوو. به اڵم به الیه كه ی تریدا هه زاران ئه رمه نی تر هه بوون كه له له شكری عوسمانیدا خزمه تی سه ربازییان كردبوو، كه چی شانسی مانه وه یان له ژیاندا زۆر كه متر بوو. توركه كان بیانووی ئه وه یان به ده سته وه بوو گوایه ده ریاییه كانی شه ڕكه ره هێزه یارمه تی ناویندا ده ریای له ئه رمه نییه كان هاوپه یمانانیان داوه ، كه چی هه رگیز نه یانتوانی به ڵگه یه كی راسته قینه بۆ ئه و

تۆمه تبار كردنه بخه نه به رده ست. له واقیعدا بزووتنه وه ی )توركیای الو(- كه به فه رمی ناوی كۆمیته ی یه كێتی ئیمپراتۆریا به سه ر ته واوی ده سه اڵتی بوو- ته ره قی( )ئیتحادو بووژانه وه و ببوو. گه نده ڵی نوقمی كه هه بوو دا عه بدولحه مید سوڵتان عوسمانیه كه ی زۆری ژماره یه كی كه بوو لیبڕاڵی پارتێكی له سه ر قسان بنه ڕه تدا له بیرو ورده ورده به اڵم ،)10( بوون الیه نگری و پشتگیر ئه رمه نییه كانیش توركیستی و پان- و راسیستی )ره گه ز په رستی( ناسیونالیستی، باوه ڕێكی دانا خۆیدا له به رده می ئه وه ی ئامانجی كه بوو زاڵ بزوتنه وه كه دا به سه ر توركزمانه موسوڵمانه كان له ئه نكه ره وه تا باكۆ بهێنێته ژێر ڕكێفی خۆیه وه . ئه و خه ونه كه بۆ چركه ساتێك له 1918 دا به دیهات، به اڵم تا ئه مڕۆشی له گه ڵدا بێت چووه خانه ی مه حاڵه وه به هۆی دامه زراندنی كۆماری ئه رمینیای سۆڤێتی. ئه رمه نییه كریستیانه كانی ئاسیای بچووك كه له ڕووی ره گه زایه تییه وه تێكه ڵه یه كن له خوێنی ڕۆمی و بیزه نتی و فارسی، هه ر زوو خۆیان له و وێژنیگه توركییه وه ئیمپراتۆری تازه كانی سه ركرده باره ی له كه رزگاركرد )وهم(

له الیه ن دروست ببوو )11(. هێزه به سه ر )ده رده نیل( ته نگه ی له توركه كان سه ركه وتنی پاش نازیه كان شێوازی به هه مان نیشانداو وره ی سه ركه وتووانیان هاوپه یمانه كاندا كه بیست ساڵ دواتر به رامبه ر به جووله كه كانی ئه وروپا به گومانه وه ره فتاریان

كرد، ئه مانیش هه ر به چاوی گومانه وه ده یانڕوانییه ئه رمه نیه كان. )وینستۆن چێرچڵ ( )12( كه به ته واوی دركی به ڕۆڵی كاره ساتهێنه ری خۆی كردبوو له بڕیاری هێرشكردنی هاوپه یمانه كان له دژی توركیا، پاشان له كتێبی )پاش كاره سات( دا )13()14( ده نووسێت: "ئه گه ری ئه وه یه جگار زۆره هێرشی به ریتانی بۆ سه ر نیمچه دورگه ی گالیپۆلی )gallipoli( ئه و هارییه بێبه زه ییه ی ڕژێمی توركی وروژاندبێ و بێدار بووبێته وه ". هه رچۆنێك

به ریتانی و به سه ر هێزه له ده رده نیلدا توركه كان ئه و سه ركه وتنه ی بووبێت به بكات نوێ بێویژدانییه كی و دڵڕه قی ئه وه ی مایه ی بووه ئوسترالیه كاندا به رله خۆبایی بوونی ڕژێمی توركیدا. )تێبینی نووسه ر: هه ر بۆ وه بیرهێنانه وه ، جه نه ڕاڵ راگه یاندنه كه ی خۆی به ده ستی كه سه ربازه ی ئه و چارلزدیكنز، به غدا وه ك له گه ڵ داگیركردنی ستانلی مۆد-ی هێنایه خواره وه و دڕاندی كه نیشانه ی سه ركه وتن به دیواری ئه و شاره دا هه ڵواسرا بوو؛ هه روه ها سه ربازێكی تریش به ناوی فرانك ویڵز كه له 1919 دا باوكی منی له ئیعدام رزگار كردبوو،

شایه تحاڵی ئه و جه نگه دۆڕاوه بوون كه تیایدا به شدار بوون(. )ئه و هه ڵبژارد 1915ی نیسانی )24(ی ڕۆژی ڕژێمه ئه و جۆره به و ڕۆژه ی كه له و كاته وه بۆ هه میشه بووه رۆژی یادكردنه وه ی به كۆمه ڵكوشتنی ئه رمه نییه كان( بۆ ده ستپێكردنی شااڵوی گرتنی هه موو كه سایه تییه گرنگ و به كۆمه ڵ كوشتنیان. ئه و پایته خت و ناوداره ئه رمه نییه كانی ئه سته نبووڵی كوشتاره پرۆسه ی قڕكردنی به كۆمه ڵ و سیستماتیكی هه موو گه لی ئه رمه نی

له توركیادا به دوادا هات. له سه ره تای به هاری 1915 دا سه ربازه ئه رمه نییه كان له له شكری عوسمانیدا ئیش. به تالیۆنه كانی سه ر خرانه دوورخرانه وه و شه ڕكه ره كانه وه یه كه له

له خانه ی نابینایانی ئه رمه نیه كان. ته مه ن ژنه )navarat saurian(ی سۆریان )نه ڤاره ت به یروت له نه وه دو یه كساڵ وێنه یه كی باوكی به رز كرده وه : پیاوێكی قۆزی سه رنج راكێش 1992 له پێكه وتنه دا چاو ئه و له كاتی توركیدا. به رگی سه ربازی و له جل نه ڤارت نزیكه ی به ته واوی كه ڕببوو. به ده نگێكی تیژو به رز پێی وتم: "باوكم پیاوێكی عه جایب بوو، یه جگار ڕۆشنبیر بوو. كاتێك كه توركه كان له 1915 دا هاتن خێزانه كه مان به رن، ئه و هه ڵستاو جلكه فه رمییه سه ربازیه كه ی خۆی وا تا له به رۆكیدا ئازایه تی نۆتێكی )نیشانه یه كی( دایكیشم چه ند له به ركردو ده ربكه وێت كه پله ی به رزی هه یه . هه ر چوار مه دالیاكه ی به به رۆكیه وه نابوو پاش ئه وجا بوون. هێنا به ده ستی ئازایه تیه كانی له به ر سه رباز وه كو كه ئه و هه موو خۆگۆڕینه هه موومانی برد بۆ وێستگه ی شه مه نده فه ره كه ی كۆنیا )قۆنیه ( و هه موومانی سه رخست و له وێ رزگارمان بوو. به اڵم بۆ خۆی له وێ مایه وه . ئه وه نده ی پێنه چوو بوو كه توركه كان فیڵه كه ی باوكمیان بۆ ئاشكرا

بوو. هه ر له وێ گولله بارانیان كردبوو". له هه موو شارو گونده كاندا پیاوه ئه رمه نییه كان له الیه ن پۆلیسه وه ده ستگیر

2021

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ده كران و ده یانبردن، پاشان له الیه ن تیمی تایبه تی ئیعدامكردنه وه گولله باران ده كران و به كۆمه ڵ فڕێ ده درانه روباره كانه وه .

كه چاوم به )مه یرێنی كالۆسیان( )mayreni kalousian( كه وت سه رو كه الواز تێكشكاوی بوونه وه رێكی بوو، ساڵ هه شت هه شتاو ته مه نی قژی له له چكێكه وه پێچابوو. كاتێك له خانه ی نابینایان له به یروت چیرۆكه خه مناكه كه ی خۆی بۆم ده گێڕایه وه هه موو له شی هه ڵده له رزی، چیرۆكێك كه ئه و كارمه ندی ئه رمه نی الوێكی بوو خه فه تهێن كاریگه رو و خه مناك هه نده

خانه یه كه گوێی ده گرت، خۆی پێڕانه گیراو دایه پڕمه ی گریان. جۆمان ساڵێك هه موو ده توایه وه به فر هه ركه –مووش-م. خه ڵكی "من براكانم و )manouk tarouian( تارۆیان( )مانۆك باوكم ده چاند. خه ریكی فه الحه تی بوون. له پڕ سه ربازه توركه كان هاتن. ئه وه ساڵی 1915 بوو. هه موو پیاوه كانیان برده ده ره وه ی گونده كه )له ڕاستیدا شارۆچكه بووه و ئێستا شارێكی مام ناوه ندیه - وه رگێڕ(، نزیكه ی هه زار كه س ده بوون و ته پێندرابوونه گه وڕێكه وه . بۆ ڕۆژی دواتر هه موویان برد، هه موو پیاوه كانی بنه ماڵه كه مان، ئامۆزاكانم، براكانم، باوكیشم له گه ڵیاندا بوو. توركه كان پێیان ده وتن: حكومه ت نه مانده زانی بردیانن. و خۆیان پێش دایاننه ئاسا پاتاڵ پێتانه . پێویستی به ره و كوێیان بردن. هه ر ئه وه نده مان بینی ڕۆیشتن. ئێمه هه موومان حه په سا بووین و تووشی شۆك ببوین. دایكم )خاتون( )khatoun( تاقیبی ئه وه ی كرد چییان به سه ردا هاتووه . له نزیكی )مووش( شوێنێك هه بوو سێ ڕوبار ئاوو له پڕ گه وره ی ڕووبه رێكی تێده په ڕی. پردێكدا به ژێر و پێكده گه یشتن لمه . ئه و به یانییه دایكم چووه ئه و ناوه و سه دان كه سی له پیاوه كانی ئێمه ی هه ر بوو، وه رگێڕا روویان رایانوه ستاندبون، به ڕیز پرده كه له سه ر بینیبوو ئه و سه ره وه سه ربازه كان له مسه رو له پڕ ئه وجا یه كتر. به به رامبه ر دوانیان ته قه یان لێكردون. بۆی گێڕاینه وه كه ئه رمه نییه كان هه روه كو فه رده كا به سه ر یه كتردا ده كه وتن. توركه كان جل و به رگه كانیان له الشه كان داده كه ندو پاره و شتی به هاداریان ده خسته الوه و دوای ئه وه الشه به دوای الشه دا به چوار په ل فڕێیان ده دانه ئاوه كه وه . به درێژایی ئه و ڕۆژه پیاوانی خه ڵكی مووشیان له وێدا ڕیزكردووه و كوشتوویانن. ئه وه تا شه و داهاتووه درێژه ی كێشاوه . كاتێك كه روباره كه و الی بگه ڕێینه وه ئێمه ش پێویسته گوتی: المان گه ڕایه وه دایكم

خۆمان هه ڵده ینه ناویه وه ..". ئه وه ی مه یرێنی لێره دا باسیكردووه تاوانێكی البه الی جه نگ نه بووه . ئه وه

كورده كان )kemakh( كه ماغ شیوی الی بووه . ڕۆژانه یی كرده وه یه كی هه زار بیست له پتر توركی سواره ی شه شی هه شتاو تیپی هێزه كانی و ئه م شوێنێكی هه ر له وه رگێڕ: )تێبینی كرد. قه تلوعام منداڵیان و ژن ئێمه وه له الیه ن هاتبێت، نه رێنی یان ئه رێنی به كورد ناوی لێكۆڵینه وه یه دا نۆسه د له پتر له یه كجێدا توركه كان په تلیس الی هێنراوه (. به ژێردا هیڵی ناو رووباری دیجله وه . كوشتاره كانی نزیك شاری ئه رزنجان ژنیان هه ڵداشته به راده یه ك بوو هه زاران الشه به ر به ستێكیان له سه ر روباری فورات دروست

كردبوو، ناچاریان كردبوو بۆ ماوه ی سه د مه ترێك ڕاره وی خۆی بگۆڕێت. هێنری مۆرگنتهاو )henry morgenthau(ی سه فیری ئه مریكی له ئه سته نبووڵ كه جووله كه بوو، له بروسكه یه كدا بۆ وه زیری كاروباری ده ره كی پاش تێپه ڕبوونی ماوه یه ك به سه ر رووداوه كاندا نووسیویه تی: "راپۆرته كان كه له ناوچه په رت و جۆراو جۆره كانه وه هاتوون باس له هه وڵێكی سیستماتیك- و كۆچپێكردن بۆ ده كه ن وه رگێڕ- كێشراو- بۆ نه خشه و پێك ڕێكو واته و هه ڕه مه كی گرتنی ئه رمه نی، ئاشتپه روه ری گه لی ملێی زۆره ئاواره كردنی بۆ شوێنێكی له شوێنێكه وه به كۆمه ڵ راگواستنی ترسناك، ئه شكه نجه دانی سه ر بۆ ده ستدرێژی له گه ڵ بووه هاوكات به رده وام كه ئیمپراتۆریاكه ، تری ژنان، تااڵنكردن و كوشتن و سه ره نجام به كوشتنی به كۆمه ڵ و برسیكردنی كاردانه وه یه كی خۆبه خۆی كرده وانه ئه م قڕتێخستنیان گه یشتوه . گه له و ئه و خه ڵكه كه یان گرووپه ده مارگیره كان نییه )له سه ر بناغه ی ده مارگیری ئایینی له دژی ئه رمه نییه كان – وه رگێڕ(، به ڵكو ئیستبدادێكی ته واوه و له ناو جه رگه ی سه ربازیه كان( )پێویسته به ناوی ئاراسته كراوه ڕێكخراوه و ئه سته نبووڵه وه ه وه ، ئه ویش له ناوچه گه لێكدا كه هیچ پێویست ناكات ئۆپه راسیۆنی سه ربازی

له و چه شنه یان تیادا ئه نجام بدرێ." )15(. كوشت، روباره كه له سه ر چه شنه به و پیاوه كانیان ئه وه ی دوای ڕۆژی ، )megad( )مه یرێنی و )خاتوون(ی دایكی له گه ڵ خوشكه كانیدا )مه گاد ،)arzoun( )( و )ئارزۆنheriko( )هێریكۆ( ،)dilabar( )دیلبار( )feryad( )فیریاد( و )drivan( )دریڤان( براكه ی هه ردوو سه ره ڕای )مووش(ه وه له ناوچه كه تری ئه رمه نیه كانی خه ڵكی ته واوی له گه ڵ )16(

كۆچیان پێكراو كه وتنه كۆڕه وی )ڕیپێوانی مه رگ(ه وه . "ئێمه یه كه مجار له عاره بانه دا بووین كه گاجووت رایده كێشا. به اڵم دواتر ده بوا چه ندین هه فته هه ر به پێ برۆین. ئێمه زۆر زۆر بووین، هه زاران بووین.

2223

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

له بێئه ندازه بوو. گه رماكه ی ده كرد. سواڵمان ئاو و خۆراك بۆ ڕێگا له به هاردا كۆچیان پێكردین، به اڵم النی كه م تا جه ژنی سانت یاكوب )یه عقووبی من ده مانه دا له و دیسه مبه ره وه . مانگی ده كه وێته كه رانه وه ستاین پیرۆز( دوانزه سااڵن بووم. ڕۆژێكیان له دایكم هه ڵبڕام و لێك ون بووین. جارێكی بردین. یان )سێواس( به ره و یه كه مجار نه مبینییه وه . هه رگیز هه رگیزاو تر و مووش گه یشتبوونه قه یسه ر، له شكری هاتن، رووسه كان كاتانه دا له و ویستمان ئێمه كوشتبوو. له وێ باوكمیان كه ته قاندبۆوه پرده شیان ئه و براكانم ئیتر بوو. هێنا شكستیان رووسه كان به اڵم مووش، بۆ بگه ڕێینه وه نه بێت من و ئارزۆن ته نها بووین. كۆلێرا تووشی خۆشم و خوشكه كانم ،ئه وانی تر هه موویان به و ده رده تیاچوون. پاشان ئه ویشم له ده ستچوو. منیان هێنایه خانه ی هه تیوان. هه رگیز نازانیت ژیانمان چۆن بوو. توركه كان ڕێگایان ئاره زوویان خۆیان كه بكه ن كارانه ئه و هه موو ده دا ڕێگره كان چه ته و به لێبوو. كورده كان بۆیان هه بوو كچۆڵه هه ره جوانه كان بۆ خۆیان به رن. چاك ده یانبردن. و ئه سپه كانیان كۆپانی سه ر ده خستنه سه ریان كه دێ به بیرم

مندااڵنیشیان ده برد. توركه كانیش بۆ ئاو پاره یان لێوه رده گرتین".ئێستا ئه وه به زۆریی له بیرچۆته وه كه توركه كان ڕه گه زێكی تری هاو ئایینی خۆیان هانداوه له تیمه كانی كوشتندا به شداری بكه ن. به و جۆره ده یان هه زار له گه ڵ هاوكات )ئه ویش كورده كان ده ستی له سه ر قوربانی بوونه ئه رمه نی كه كوردانه ی ئه و رووتدا...(، راوو و بێكۆتاییه كانی ده ستدرێژكردن دیمه نه هه نده نابات وه كو گه لێك له دوای شه ست ساڵ بۆ خۆشیان ده بنه قوربانی روباری كه ناره كانی له كردنیان. جینۆساید بۆ حوسێن سه ددام هه وڵه كانی خاپووردا، نه چه ندان دوور له مه رغه ده ، ژنه ئه رمه نیه كانیان به كوردو عه ره به پیاوه كان ده گێڕنه وه كاره ساته كه رزگاربووانی ده فرۆشت. موسڵمانه كان ئه و له بری قرۆشیشیان پێنج ته نها ده داو كچه كان له بری قرۆشیان بیست منداڵ و ژنانه ده دا كه پێشتر ده ستدرێژی كرابووه سه ریان. ئه و ژنانه ی به ته مه نتر بوون، زۆربه شیان به منداڵی به رمه مكانه وه ، فڕێ ده درانه روباره وه و

ده خنكان.

2425

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)4(له 1992 دا )سرپۆهی پاپازیان( )serpouhi papazian( )17(ی به ته مه نم له گوندێكی سوریاییدا دۆزییه وه كه رزگار بویه كی كۆمه ڵكوژیه كان بوو. بێوه ژنی پیاوێكی عه ره بی موسڵمان بوو كه له )دێره لزوور( له مه رگ رزگاری كردبوو. ئه و گونده كه له كۆخی بچووك بچووك پێكهاتبوو، سه دو شه ست كیلۆمه تر له باشووری مه رغه ده و سی كیلۆمه تر له سنووری عیراقه وه دوور بوو، ئه وه نده نزیك بوو له و سنووره تا ئه و راده یه ی دانیشتوانه كه ی له 1991 دا له شه وانی سایه قه دا گڕی ئه و مووشه كه )سكۆد(انه ی سه ددامیان به سه ر گونده كه یانه وه ده بینی گوزه ریان ده كرد، ئه ویش كاتێك كه له و نزیكانه وه له ناو خاكی عیراقه وه به ره و ئیسرائیل ده هاوێژران. بوو، و چاپووك زۆر چوست به اڵم بوو، الواز زۆر پیره ژنێكی پاپازیان سرپۆهی چاوه كانی گه ش و بێ ددانیش بوو. بۆ خۆی وای ده زانی ته مه نی سه د ساڵه كه له ڕاستیدا نه وه دو دوو سااڵن بوو. له گه ڵ ئه وه شدا ئه و چیرۆكه ی ده یگێڕێته وه له سه رووی هه موو گومانێكه وه یه : "من خه ڵكی تاكیرده )takirda(م كه به سواری ئه سپ دوانزه سه عات له ئه سته نبووڵه وه دووره . ته مه نم پانزه سااڵن بوو. توركه كان هه موومانیان له ماڵه كان ده رپه ڕاند و خێزانه كه ی ئێمه شیان له كه شتییه كی پیسدا گواسته وه و كه نار به ره و وه )konya( قۆنیه ( )كۆنیا- له ئێمه ی كه باركرد له وێشه وه به ره و )حه له ب( چووین، من و دایكم )ره نۆهی( )renouhi(، باوكم )هارتووی( خوشكه كانم و )azaz( )ئه زاز( پوورم ،)tatios( )تاتیۆس( برسییان و لێده داین زۆریان ڕێگایه دا له و .)yeva( )ئێڤا( و )hartoui(ده كردین. له حه له ب دایكم و پوورم هه ردوكیان به نه خۆشی مردن. ناچاریان كردین به تۆبزی هه موو ئه و ڕێگایه به ره و )دێره لزوور( له ژێر هه تاوی گه رمدا ته ی بكه ین. هه موومانیان برد بۆ ئۆردوگایه كی توركه كان. هه موو ڕۆژێك توركه كان ده هاتن و

2627

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

نزیكه ی دوو كیلۆمه تر له دووری ئاوه كه وه بۆ ئه وه ی سروشتی ناوچه كه له به ر چاو بگرین، له قوواڵییه كدا چاومان به كه ناره كانی روبارێكی وشكه وه بوو كه وت. بۆمان ده ركه وت كه روباری خاپوور له و حه فتاو پێنج ساڵه ی رابوردودا راڕه وی خۆی پتر له یه ك كیلۆمه تر گۆڕیوه و به ره و ڕۆژهه اڵت خزاوه . هه ر له وێشدا بوو كه بۆ یه كه مین جار ئیزابێل كه لله سه ره كه ی دۆزییه وه . ئێمه له وێ له سه ر ئه و شوێنه ی گرده - بانه كه راوه ستا بووین كه ئێڤاو هارتووی له گه ڵ باوكیاندا كوژرا بوون. له وێدا وام به خه یاڵدا هات كه ده شێ خاپووریش هه روه كو روباری فورات كه به هۆی كه ڵه كه بوونی كۆمه ڵه الشه كان له به رده میدا ناچار ببوو راره وی خۆی بگۆڕێت، ئه میش به هۆی پاشماوه ی ئێسك و پرووسكی ئه و سه دان هه زار قوربانییه پێشی گیرابێ و له ئه نجامدا راڕه وی خۆی به ره و ڕۆژهه اڵت گۆڕیبێ. من گومانم له وه نییه كه له شوێنێك دا له ناو گڵه

ته نكه كه ی مارغه ده دا تاكو ئه مڕۆش الشه ی ئێڤاو هارتووی راكشاون. به اڵم كوشتنگه كان )واته شوێنه كانی كوشتن(ی ئه رمه نییه كان به و بیابانه ی به شوێنه ، ئه و باكووری به ره و كیلۆمه تر هه شتا باڵون. و په رت سوریادا بچووك )ئۆشفیتز(ێكی تووشی )شه ددای(یدا، گوندی ڕۆژهه اڵتی ڕووكاری توركه كان ئه رمه نییه كاندا سه ربازه راگواستنی له كاتی كه ئه شكه وتێك ده بین: به زه حمه ت چه ندان نه من و داكسیان بۆغۆس بوو. ته پاند تێ هه زارانیان ئه شكه وته كه مان له ناوه ڕاستی ئه و په ڵه زه ویه دا دۆزییه وه كه ئێستا كێڵگه یه كی ڕمابوو، ئه شكه وته كه به شێكی بوو ده مێك سوریادا. له نه وته ده رهێنانی كردو ئه وه شمان هه ر ژووره وه . بچینه خزێ به سینه كه ده بێ بوو دیار به اڵم به یارمه تی چه رخه كانمان هه وڵماندا له دیوی ناوه وه ی ئه و ئه شكه وته شوومه دا له كیلۆمه ترێك زیاتر له شێوه ی ژێر زه مینێكدا بدۆزینه وه . ئه شكه وته كه ڕێگا گوتی: داكسیان شاره زایه ك پسپۆڕو وه ك دڵته نگییه كه وه به ده بێته وه . درێژ هه موویان زۆر به كوشتووه . ئێمه یان كه سی هه زار پێنج نزیكه ی لێره دا "ئا به و كردبۆوه و ئاورێكی مه زنیان ئه شكه وته كه شدا له زاری ژووره وه و ته پاندبووه تا ساتی ده بێ بوون. هه موویان خنكا ژووره وه له دووكه ڵ . له پڕببوو جۆره

مردنیان له كۆخه كۆخ و ته نگه نه فه سیدا بووبن..."بۆ ئێمه ته نها چه ند چركه یه كی خایاند تا ده ستمان به و شوێنه وار و وێرانه درزێكی توركه كان وشكه دا، ساردو بیابانه له م لێره دا، گه یشت. مێژووییه بیسته مدا له سه ده ی خنكاندن به گاز ژووری یه كه مین وه ك زه مینیان ژێر كوشتنی جێبه جێكردنی بۆ ته كنه لۆجیا به كارهێنانی پرنسیپی به كارهێناوه . له و ئه ویش پێكراوه ، بیابانه ی سوریاداكاری له م یه كه مین جار بۆ كۆمه ڵ به

هه زارانیان له ئه رمه نیه كان به ره و باكوور راده گواست. باوكم چیرۆكی زۆر ترسناكی له باره ی ئه و خێزانانه وه بیستبوو كه پێكه وه كوژراون. له به رئه وه باوكمان ده ستی كرد به نه خشاندنی كورتكراوه ی ناوه كانمان و ناوی خێزانیمان له سه ر مه چه كمان به خاڵكوتان، ئه وه ش بۆ ئه وه ی ئه گه ر هاتوو لێك دابڕاین، پاشان یه كتر بدۆزینه وه ". شوناسنامه له سه ر پێست به خاڵكوتان! له الی سرپۆهی پاپازیانی به سااڵچوو رق و كینه نه بووه ته هاوزای به كۆمه ڵكوشتنه كانی تر. ئه و له الیه ن گه نجێكی عه ره به وه رزگار كراوه و هه ر وه كو زۆر ژنی تری ئه رمه نی كه په ناگه ی رزگاربوونی خۆیان له الی موسوڵمانه غه یره توركه كاندا )ئه وه ئاماژه یه بۆ عه ره به كان و كورده كان- وه رگێڕ( ئه وه دوای زۆر ماوه یه كی موسڵمان. به بوو و گۆڕی ئایینه كه شی ده بینییه وه ،

ئاگاداركرایه وه چی به سه ر خێزانه كه یدا هێنراوه . ناو بۆ كردبوو، ره وانه باكوور به ره و دێره لزووره وه له هه موویان "توركه كان بیابانه كه . له گه ڵ زۆر كه سی تردا په لبه ست كرابوون. باوكم له گه ڵ خوشكه كانمدا، ئێڤاو هارتووی، له ته نیشت یه كه وه له مه چه كڕابه سترابوونه وه . ئه وجا ده یانبه نه سه ر گردو بانێك كه پێی ده ڵێن )مارغه ده یان مارجه ده ( كه نازانم كێ بووه . هه ڵیان ده دێرنه روباره قوڕو لیتاویه كه وه و به و جۆره هه موویان له وێدا به یه كه وه خنكاون". ده ساڵ دوای هۆڵۆكۆستی ئه رمه نییه كان سه رپۆهی گه ڕاوه ته وه الی گرده كه ی خوشكه كانی. و باوك پروسكی و ئێسك دۆزینه وه ی بۆ هه وڵێكدا له مارغه ده گوتی: "هه رچی ئه وه ی له 1925 دا له و شوێنه دا بینیمه وه ژماره یه كی بێئه ندازه بوو له پاشماوه ی ئێسك و پروسك و كاسه سه ر كه به سه ر یه كتریدا كه ڵه كه ببون. ئه زیه تت بۆچی تۆ تێناگه م من به ره ڵاڵ خواردبوونی. و سه گی كێوی جانه وه ری كێشاوه و هاتووی بۆ ئێره و هه رچی من ده یڵێم له ده فته ره كه تدا ده ینووسیته وه ؟". هه ر له و شوێنه دا كه )بۆغۆس داكسیان( مان له گه ڵدا بوو، به ده م و چاوێكی گرژو خه مباره وه له ناوه ڕاستی ئه و هه موو ئێسك و كاسه سه رانه ی سه رگرده كه ی مارغه ده داكسیان نزیكه ی هه مان چیرۆكی گێڕایه وه . یه كێك له كاسه سه ره كان كه به توندی گرتبووی له ناو ده سته كانیدا وه ری و بوو به خۆڵ . پێی گوتین: "مه ڵێن به سه ر پێهاتووه .. كۆتایی شتێك هه موو ئه وان بۆ بێته وه ... پێیاندا به زه ییت

چووه ". سه رپۆهی پێشتر له قسه كانیدا ئه وه ی له یاد مابوو كه روباره كه ڕێك به ته نیشتی شوێنه وارێكی هیچ له سه ره تاوه من و ئێلسن ئیزابیل به اڵم ده ڕۆیشت. گرده كه دا كه كاتێك ته نها نه بینییه وه . خاپوردا روباری له كه ناره كانی پروسكمان و ئێسك سه رگرده كه كه وتین له سه رووی ڕێگا سه ره كییه كه وه كه به ره و دێره لزوور ده چوو،

2829

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

كونێكی له كه بێتاوانه دا زه مینییه ژێر ئه شكه وته ئه و به رته نگه ی ده روازه سروشتیی ناو ئه و به رده اڵنه دا هه ڵكه وتووه .

شتی تریش له ئارادا بوونه . )ئه نوه ر پاشا(ی وه زیری به رگری ئه و سه رده مانه ی كه وتبوو ئه مریكی سه فیری مۆرگنتاو(ی )هێنری به )18( عوسمانیه كان "ئه رمه نیه كانیان به ره و شوێنێكی تری خه وانه وه " ره وانه كردووه . ئه وه ش هه روه كو هه ڵوێستی نازییه كان وا بوو كه ده یانوت جووله كه كانی ئه وروپایان به ره و رۆژهه اڵت ره وانه كردووه به مه به ستی "نیشته جێكردنه وه " یان. گشت كڵیساكانی ئه رمه نه كانیان ئاورتێبه ردا هه روه كو چۆن نازیه كانی ئه وروپا په رستگاكانی جووه كانیان له ناو برد. ئه دا له ده ست گیانیان گواستنه وه یاندا له كاتی ئه رمه نییه كان زۆری ژماره یه كی لێنابوو ناویان توركه كان كه كۆمه ڵه دا به كۆچپێكردنه ئه و ڕیزی له ناو ئه ویش )قافیله (، به هه مان شێوه ی جووله كه كانی ئه وروپا كه پاشان به تۆپزی ده خرانه ناو له باشووری توركیادا )كاروانه كانی گواستنه وه (وه به ره و كه مپه كانی كۆكردنه وه . ئه رمه نییه كان پیاوه گواستنه وه ی بۆ پاتاڵیان گواستنه وه ی عاره بانه ی توركه كان به كارده هێنا بۆ ره وانه كردنیان به ره و گۆڕه به كۆمه ڵه كانیان. توركه كان زۆر زیره كانه كورده كانیان فریودا بوو و وه ك )جه لالد( )19( به كاریان ده هێنان هه روه كو چۆن پاشان لێوانیه كان و ئۆكرانیه كان و كرواتیه كان له الیه ن نازیه كانه وه به كارهێنران. توركه كان خۆیان "ڕێكخراوی تایبه تی" یان دروستكردبوو )20( بۆ جێبه جێكردنی كۆمه ڵكوژیه كان، ئه وه ش نموونه یه كی پێشڕه و بوو بۆ "تیمه كانی چاالكی تایبه تی"ی

هیتله ریی- ئه ڵمانی.

3031

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)5(زاناو شاره زایانی ئه رمه نی نه خشه یه كیان كێشاوه )21( كه تیایدا زۆر به هه ڵگرتووه و خۆیان گه له كه ی كۆمه ڵه كانی به راگواستنه پێی شوێن وردی نیشانیان داوه ، ئه وه ش به هه مان شێوه ی ئه و نه خشه یه ی ئه وروپای جووله كه كان كه هه موو هێڵه ئاسنینه كانیان تیادا نیشانداوه به ره و )ئاشفیتز(، )بیركناو(، كۆمه ڵی به قڕكردنی بۆ نازیه كان تری كه مپه كانی و )داچاو( )ترێبلینكا(، جووله كه كان. ئه رمه نیه كانی )سێواس( به ره و )مه اڵتیه ( راگوێزران، له وێشه وه به ره و )حه له ب(ی سوریا. یان له )موش(ه وه به ره و )دیاربه كر( و له وێشه وه به ره و )راسولعه ین(، یان له ڕێگای )ماردین(ه وه به ره و موسڵ و كه ركوك. ئه و نه خشه یه له راستیدا ره وتی هێڵی به یانیی )یان كێرڤی( ئازار چه شتنی ئه و كۆمه ڵه مرۆییانه نیشان ده دات: هه ندێك له و كاروانانه ی )ئازارو ئه شكه نجه (و )زه لیل كردن( سه ره تا سه دو په نجا كیلۆمه تر ڕێپێوانیان پێده كردن به ره و حه له ب، له وێشه وه سێ سه د كیلۆمه تری تری ده خرایه سه ر به ره و )دێره لزوور( له ڕۆژهه اڵت و له وێشه وه جارێكی تر به ره و باكوورو سنووری توركیا بۆ ماوه ی سه دو په نجا كیلۆمه تر ده یانگێڕانه وه به پێچه وانه ی ره وتی روباری خاپوورو هاوته ریبی )گرده - بان(ی مارغه ده . به شێك له ئه رمه نیه كان له كه ناره كانی سه ر ده ریای ره شه وه یان له به شه ئه وروپیه كه ی توركیاوه كۆچێكی زۆر دوورو به ره و زۆر هه ندێكیشیان ته نانه ت بیابانی سوری، به ره و پێده كرا دریژتریان

خوارتر ره وانه ده كران به ره و فه له ستین. ئه وه ی یه كسه ر له و دڕندایه تییه ره گه زییه دا سه رنج راده كێشێت هه ر ته نها راده ی دڕندایه تییه كه نه بوو )چونكه بیست ساڵێك به ر له و كۆمه ڵكوژیانه ش سروشتی هه روه ها به ڵكو قڕكرابوون(، ئه رمه نی هه زار سه د دوو نزیكه ی

3233

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

هۆلۆكۆسته ئه و كێشراوانه (ی بۆ نه خشه و ڕێكوپێك )واته سیستماتیكانه بوو.

جێبه جێكردنی بۆ بوو ده وڵه ت فه رمیی سیاسه تێكی ئه وه له راستیدا )كوشتنی ره گه زی( له كاتی جه نگدا كه له الیه ن گرنگترین و بااڵترین سه رانی "هه موو مێژووناسێك گوته ی به كه ئه وانه ی چوو، به ڕێوه ده وڵه ته وه میكانیزمه كانی توندوتیژیی فه رمی و نافه رمیان له چنگدا بوو" )22( هه روه كو جووله كه كانی ئه وروپا ژماره یه كی زۆر ئه رمه نی هه بوون كه خاوه نی شه هاده ی و ڕۆژنامه وان ده وڵه ت، پایه داری كارمه ندانی پارێزه ر، به ببون و بااڵبوون

بازرگان و .. تاد. به پیچه وانه ی هۆلۆكۆستی جووله كه كان )كه تاڕاده یه كی زۆر تا كۆتایی له سه ره تای هه ر وه رگێڕ(، مایه وه - نهێنی به هه ر جیهانی جه نگی دووه مین جیهانی توركه كاندا، ده ستی له سه ر ئه رمه نه كان جینۆسایدی ده ستپێكردنی ده ره وه ئاگاداری الیه نه كرده ییه كانی تاوانه كه بوو. له 1915 دا بۆرغ گراف ئارنۆڵد له گه ڵ )james brayce( برایس جێمس )23( لۆرد( )واته توێنبی )Arnold toynbee( ی الودا )24( فه رمانی ئه وه یان پێدرابوو له ژێر كاره كانیان ئه نجامی بكه ن. ئاماده به ریتانی بۆ حكوومه تی راپۆرتێك 1915 عوسمانیدا- ئیمپراتۆریای ئه رمه نیه كانی له گه ڵ )ره فتار ناونیشانی شایه تحاڵه كانی راپۆرتی له الپه ڕه سه د حه وت له گه ڵ )25( )1916 بۆ بوو مێژوویی لێكۆڵینه وه ی یه كه مین هه ر نه ك كۆمه ڵه كاندا، به كوشتنه دیاریكردنی بۆ بوو زۆر جیددیش هه وڵێكی به ڵكو له باره ی كوشتاره كانه وه ، به شێكی ئه نجامداوه . بڕیارو مرۆییانه یان دژه تاوانه ئه و تاوانبارانه ی ئه و زۆری شاهیده چاوینییه كان بریتی بوون له و نێردراوه ئایینیانه ی به ڕه چه ڵه ك ئه مریكی، ئیتاڵی، دانیماركی، سویدی، یۆنانی و ئه ڵمانی بوون، واته سه ر به )ڕێكخراوه ناحكوومیه كان(ی ئه و سه رده مه بوون، ئه وه سه ره ڕای دیپلۆماته بێگانه كانی سه ر به و واڵتانه و دۆسییه دیپلۆماسیه جۆراو جۆره كان )26(.

بێ هه بوو تایبه تیان بووێرییه كی ئه مریكییه كان دیپلۆماته بوو دیار وا هۆلۆكۆستی كه بوون كه سانێك یه كه مین ئه وانه چاوێنی. شایه تحاڵی وه ك وه زاره تی ئه رشیفخانه كانی له كه راپۆرته كانیان تۆماركرد. ئه رمه نیه كانیان كاروباری ده ره وه دا پارێزراون تاكو ئێستاش ده چنه خانه ی ئه و به ڵگه نامانه وه چاره نووسی له باره ی شایه تییه ك وه ك سه ر ناخرێته گومانیان كه مترین كه

ئه رمه نیه كانه وه .

لێسلی ده یڤز )leslie davis(ی كۆنه پارێزه ری ته مه ن سی و هه شت ساڵ )27( )دیاره له كاتی كۆمه ڵكوژیه كاندا ته مه نی ئه وه نده بووه – وه رگێڕ( راپۆرتێكی ،)harput( خه رپووت شاری له بووه ئه مریكی كونسوڵی كه یه جگار ترسناكی تۆمار كردووه له باره ی ئه و گه شته دوورودرێژانه ی به سواری ئه رمه نیه كانی مردووه كه شوێنانه دا ئه و به ناو ئه ویش كردوونی، ئه سپ له و له یه كێك و )goeljukmeer( گوڵجه كمیر ده وروبه ری له لێبوونه . و ئێسك "پاشماوه كانی و چوار سه عاتیدا بیست له ماوه یه كی گه شتانه یداو پروسكی نه كه متر له ده هه زار ئه رمه نی" به چاوی خۆی بینیوه . الشه كانی به جۆرێك بینیوه كه له خوار قه راخی به رزاییه ستوونییه كانه وه هه ڵداشترابوون لمی به تێكه ڵ روبارو ئاوی له یان ببوون، كه ڵه كه یه كتریدا به سه ر و كه ناره كان ببوون، یان ئه و الشانه ی شیوو دۆڵه به رده اڵنیه كانیان پڕكردبۆوه . ئه تككردنی شوێنه واری و كه وتبوون پشت له سه ر ژنه كان هه موو "نزیكه ی خه نجه ری شیرو سه ره نێزه ی به كه بوو دیار پێوه الشه كانیان دڕندانه ی جه ندرمه كان كرابوون". له میانه ی گه شتێكی تریدا تووشی ژنێكی نیوه مردوو نیوه زیندوو بووه . كاتێك نان و ئاوی پێشكه شكردووه "به قیژه و هاواره وه )دۆنابێد ناوی كه دانشگا مامۆستایه كی بمرێت" ده یه وێت گوتوویه تی بوو، ئه رمه نی ڕه چه ڵه كی و بوو )donabed lulejian( لۆله جیان( كاتی خۆی له الیه ن )لێسلی ده یڤس( ه وه ڕزگار كراوه ، ئه ویش به كۆاڵنه كانی گوندێكدا تێپه ڕیوه كه پڕبووه له الشه ی پیاوو ژن و منداالنی ئه رمه نی. پاشان به ناونیشانی نووسیوه ته وه وروژێنی سۆزو باسێكی ئه رمه نییه مامۆستا ئه و )ئازارو كه رامه ت( كه به وته ی )پیته ر بااڵكیان( )peter balakian( ی مێژووناسی ئه مریكی نووسراوێكی به ره كه ته بۆ ئه و مێژووه . له وێدا نووسراوه

)له شێوه ی قه سیده - وه رگێڕ(:

3435

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

".... النی كه م چنگێك خۆڵ بۆ ئه و الشانه ی كوژراونبۆ ئه و ئێسك و پروسكانه ی به ده ره وه ن!

ته نها چنگێك خۆڵ .... زیاتر نابۆ ئه و مردووانه ی داوای هیچ هه قێك ناكه ن ).....(

ئێمه خۆشیمان به و الشانه ی خۆشه ویستانماننایه ت خه ڵكی تریان پێبناسێنین، ئه و الشانه ی

جڕو جانه وه ر لێیان تێربوونه ، چاوه كانیان، ئه و چاوه هه ره جوانانه یان كرم لێی داون،

گۆناكانیان، ئه و گۆنایانه ی هی ئه وه ن هه ر ماچیانكه یت، كه ڕوو.... ئا... كه ڕوو لێیداون،

لێوه هه ناریه كانیان بوونه ته خۆراكی خشۆكه كانئه وان راكشاون...

له و هه ردو كێوانه راكشاون، نه نێژراون....

نه خراونه ته ژێر مشتێك خۆڵه وه ، جێهێڵراون،

كرم و دووپشك تێی داون... چاوه كانیان به تاڵن

ڕوویان ترسناكه له ناو ئه و هه موو بۆگه نه دابۆنێك وه ك بۆنی قه سابخانه )......(

ژنانێك هۆ له وێ راكشاون،مه مكانیشیان به ده ره وه ن

ده ست و قاچیان رووت و قووتئاخ بۆ ته نها مشتێك خۆڵ

تا نامووسیان دابپۆشێ!)......(

ئای خودایه ... ته نها داوای مشتێك خۆڵ ده كه ین بمانده یتێ...".

3637

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)6(

الیه نێك له شایه تحاڵه كانی كۆمه ڵكوژیه كانی ئه رمه نییه كان ئه ڵمانه كان بوون )28( چونكه ژماره یه ك ئه فسه ری له شكری قه یسه ریی ئه ڵمانی بۆ ماوه یه ك سه رله نوێ بۆ عوسمانی له شكری یارمه تیدانی بۆ كرابوون توركیا ره وانه ی armin( ڤێگنه ر( )ئارمین له وانه یه كێك له شكره كه . ڕێكخستنه وه ی ناوبراو دووه م. ئه فسه ری پله ی به بوو برینپێچی پسپۆڕی wegner( ی به سه رپێچی و به پێچه وانه ی فه رمانی فه رمانده كه ی كه فیلدمارشال )موشیر( وێنه ی سه دان ره فتاریكردو بوو، )von der goltz( گۆڵتز ده ر ڤۆن )حه له ب( و )ره ققه ( و )راسولعه ین( له كامپه كانی ئه رمه نیه كانی قوربانیه ترسناكانه ی فۆتۆ ئه و ڕۆژگاره ش ئه م تا گرت. مێژوو بۆ )دیره لزوور( و دۆكیۆمێنتن پڕبایه خترین بوون گیانه ڵاڵدا له ئه وانه شی و مردووه كان دامه زراندنی سه رقاڵی ئه ڵمانه كان تره وه له الیه كی تاوانه كه وه . له باره ی ده بینی ئه وه یان خۆیان به چاوی و بوون توركیا ئاسنینیه كانی هێڵه تۆڕی بۆ به كارهێنراون جار یه كه مین بۆ پاتاڵ گواستنه وه ی فارگۆنی چۆن كه گواستنه وه ی خه ڵكه كه . نه وه د كه سیان ده ته پانده ناو یه ك فارغۆنه وه و به و هێاڵنه ی شه مه نده فه ر ڕه وانه ی )ئانادۆڵیا( و )به غداد( یان ده كردن، ئه وه ش بوون )واته جووله كه كان( كه ئه و كۆمه ڵه خه ڵكانه نزیكه ی هه مان ژماره ی كه مپه كانی به ره و خۆیان فارغۆنه كانی ناو ده یانته پاندنه ئه ڵمانه كان پاشان ئه ڵمانی بانكی نوێنه ری گۆنته ر( )franzgunther(ی نازیه كان. )فرانز پرۆژه ی داراییه وه له باری بانكه ی ئه و )ئه سته نبوڵ(- كۆنستانتینپۆل له له و یه كێك ئه ستۆ گرتبوو- له توركی دامه زراندنی هێڵه كانی شه مه نده فه ری

3839

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

فۆتۆیانه ی كه گواستنه وه ی خه ڵكه كه یان نیشان ده دا، نارد بۆ به ڕێوه به ره كه ی خۆی وه كو نموونه یه كی ئه و "دڕندایه تیه نامرۆییه "ی ڕژێمی عوسمانی.

یه كگرتووه كانی له واڵته به تایبه تی جیهان، سه رده مه ی ئه و ڕۆژنامه كانی كۆمه ڵكوژیه كه وه له باره ی زۆریان وتاری ڕیپۆرتاژو به یاننامه و ئه مریكادا، )the newyork times( ڕۆژنامه ی له سه ره تاوه هه ر باڵوكردۆته وه . )29( به وه خۆی له ڕۆژنامه كانی تر جیاكردبۆوه كه راپۆرتی ڕۆژانه ی مه یدانیی ده ستگرتن ده ستدرێژیه كان، كوشتاره كان، ڕاستیه كانی و باڵوده كرده وه ده كرد، ئاشكرا ئه رمه نیه كانی كۆمه ڵی به قڕكردنی و ماڵ و موڵك به سه ر دا )30( 1914 نۆڤه مبه ری ژماره ی )29(ی له باره یه وه له و وتار یه كه مین به ناونیشانی "ده مارگیره كانی ئه رزه روم كریستیانه كان ده كوژن" باڵوكردۆته وه . نامه ی ناڕه زایه تی )مۆرگێنتهاو(ی سه فیری ئه مریكی بۆ حكوومه تی توركی له )28(ی ئه پریل- نیسانی 1915 دا له ژێر ناونیشانی "بانگه وازێك بۆ توركیا بۆ له ئۆكتۆبه ری هه مان ساڵدا له )4(ی ڕاگرتنی كۆمه ڵكوژی" باڵوكراوه ته وه . وتاری سه ره كی )the newyork times( دا ئاماژه بۆ "ده ستپێكردنی كاره ساتی تۆقێنه ری ناو ئه رمه نیه كان" كراوه كه به دوایدا نامه یه كی دوورو درێژ باڵوكراوه ته وه له باره ی ورده كاریه كانی دڕندایه تیه كان، ده ستدرێژیه كان، راگواستنه كان و كوشتنی مندااڵنه وه . له )7(ی ئۆكتۆبه ردا له الپه ڕه ی سه ره كی ڕۆژنامه كه دا ناونیشانی "به پێی خه مڵه سه ره تاییه كان )800000( هه شت سه د هه زار ئه رمه نی له ناوبراون، ده هه زاریش له هه مان كاتدا خنكاون" ده بینرێ. لۆردان(ی )خانه ی بۆ )برایس( نامه كانی )مۆرگێنتهاو( بیره وه ریه كانی

به ریتانی ناوبانگێكی یه جگار زۆریان له و باره یه وه هه یه . له الیه كی تره وه له ڕۆژنامه ی )the nation( ی ئه مریكیدا زنجیره یه ك وتاری زۆر به هێزی )ده سته ی نووسه ران( باڵوكراونه ته وه كه له كۆتاییه كه یدا تا ئه و كاته ئه مریكا ئاراسته ی )به رلین( كردووه )دیاره بانگه وازێكی داواو ئه وه ی بۆ بوو...( بێالیه ن ئه ڵمانیاو به ره ی له دژی جه نگه وه بووه نه چوو پێی ئه ڵمانیا هاوپه یمانی توركیای كه بهێنرێت كوشتارانه به و كۆتاییه ك كۆمه ڵه كان به كوشتنه چیرۆكه كانی له زۆر ژماره یه كی هه روه ها هه ڵساوه . the new york( ڕۆژنامه ی 1919ی حوزه یرانی مانگی ژماره كانی له times( دا باڵوكراونه ته وه . بۆ نموونه له ژماره ی ڕۆژی )1(ی حوزه یرانی باسی ئه رمه نی "كچۆڵه یه كی ده كه وێت: به رچاو تایتڵه ئه م ڕۆژنامه كه دا )هالیفاكس(ی شاری له ته نانه ت . ده گێڕێته وه " خوێناویه كان كوشتاره

مه یدانی هه فتانه ی ڕاپۆرتی لۆكاڵییه كه یاندا ڕۆژنامه له )31( كه نه دیشدا له باره ی جینۆسایده كه وه باڵوكراوه ته وه . سه رجه می ئه و ریپۆرتاجانه له باره ی هیرالد( )هالیفاكس ڕۆژنامه یه دا له و كه ئه رمه نییه كانه وه به كۆمه ڵكوشتنی چاپ الپه ڕه ییدا )352( له كتێبێكی كۆكراونه ته وه و پاشان باڵوكرابوونه وه

كراوه . پاكتاوكردنێكی به بایه خه هه موو ئه و ڕێكده كه وێت ده گمه ن به زۆر ره گه زی و كوشتنێكی به كۆمه ڵ بدرێت. دیپلۆماته به ریتانیه كان له ڕۆژهه اڵتی ناویندا چیرۆكی كوشتاره كانیان له ده ستی یه كه مه وه پێگه یشتووه )واته له وه رگێڕ( به ده م- ده م گێڕانه وه ی له ڕێگای نه ك ڕاسته وخۆكانه وه شایه تحاڵه )oriental secretary( كه پاشان پله و پۆستی )32( )bell( خانم بێل)سكرتێری كاروباره كانی ڕۆژهه اڵت(ی به ریتانیای مه زنی وه رگرت، له شاری )به سره (ی ژێر ده سه اڵتی ئه وسای عوسمانیه كانه وه راپۆرتێكی پڕ له زانیاری له سه ر ئه ویش كراوه كانه وه ، جێبه جێ تاوانكاریه له باره ی پێشكه شكردووه

زاری سه ربازێكی توركییه وه كه به دیل گیرابوو:

"به تالیۆنه كه مان له 3ی شوباتدا شاری حه له بی جێهێشت و پاش دوانزه ئه رمه نی هه زار دوانزه نزیكه ی )..........( )راسولعه ین( گه یشته سه عات كوردانه ئه و بوون. كوردێكدا سه د چه ند چاودێری له ژێر گوایه له وێبوون ئاسایی جه لالدی ڕاستیدا له به اڵم لێنرابوو، جه ندرمه یان ناوی ئه گه رچی كوردانه له و هه ندێك قه سساب(. ده ڵێ گێڕانه وه كه دا ئه سڵی )له بوون بۆ جیاجیاوه له شوێنی ئه رمه نیه كان كه پێدرابوو ئاشكرایان فه رمانی نهێنیش به به ژێرو ژێر به اڵم بگه یه ننه شوێنی خۆیان، مه به ستی جۆراوجۆر به ته مه نه كان بكووژن فه رمانی ئه وه یان پێدراوه پیاوه كان، منداڵه كان و ژنه )....(. یه كێك له و جه ندرمه ناسراوانه خۆی ده یوت به ده ستی خۆی سه د بیابانه كه و ناو ئه مباراوه وشكه ی ئه و ئه رمه نی كوشتووه )........( پیاوی

ئه شكه وته كان پڕكرابوون له الشه )......(. ئه فسه ره توركه كانی به تالیۆنه كه به بینینی ئه و دیمه نانه تووشی حه په سان و شۆك بوون و مه الی فه وجه كه مان كه به سه ر چه ند الشه یه كدا كه وت ده ستی كرد به دوعا خوێندن و پاشان وتی سزای خودایی ئه و موسوڵمانانه ناگرێته وه كه ئه م كارانه یان كردووه )له ده قی قسه كانی سه ربازه كه دا كه له سه ر زمانی مه الكه وه ده یگێڕێته وه گوایه وتراوه : ئه م تاوانانه نه ك ئه م كارانه ( ئه و جامه ال

4041

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

یارمه تیدانی بۆ چوو شه خسیدا تۆبه ی راگه یاندنی پاڕانه وه و دوعاو له گه ڵ بینینی ئه وه ی نییه له دوای هه ڵدانه وه ی سێ گۆڕ ).......(. هیچ پیاوێك به بێ ئه وه ی ئه و ئافره تێك بكات له شی بتوانێت ته ماشای )راسولعه ین(ه وه ببنه ئه وه ی له جیاتی ئه ویش به رچاوی، نه یه نه وه ئه تككراوانه دراوه ئازار سه رچاوه ی هێزێكی كێشكه ر )مه به ستی له شی ئاسایی ئافره تی زیندووه (..."

.)33(ئه و كه نییه له وه دا گومانم هیچ من وه رگێڕ: )33(ی ژماره "تێبینی كوردانه ی وه كو )مورته زه قه ( له ڕیزه كانی جه ندرمه و له شكری عوسمانیدا بوونه به له ناوبردنی تاوانه كانی جێبه جێكردنی له به شداربوونه جیاجیا به ڕاده ی كۆمه ڵی ئه رمه نیه كاندا هه ر له گرتن و كۆكردنه وه و تااڵنكردن و ده ستدرێژی سێكسی و ئه تككردنی ژنان و مندااڵنه وه تا ده گاته به شداری كردن له كوشتنی مه یدانی قوربانیه كان. ئه وه ش هه روه كو ئه نفالچیه كانی الی خۆمان كه به شداری راسته وخۆیان كردووه له جێبه جێكردنی ئه نفاله كاندا، به اڵم به ڕه چاوكردنی ئه و له ڕووی قوربانیه كانیان كوشتنی خۆمان الی ئه نفالچیه كانی كه ڕاستیانه ی مه یدانییه وه ئه نجام نه داوه ، هه روه تر نه بیستراوه ده ستدرێژییان كردبێته سه ر ژنان و مندااڵن یان ئه تككیان كردبن، چونكه ئه ركی سه ره كی ئه نفالچیه كانی الی خۆمان بریتی بووه له كۆكردنه وه و ڕاده ستكردنی قوربانیه كان له به رده ستی به ئه وه یان تره وه له الیه كی قوربانیه كان. كوشتنی نه ك فه رمیدا له شكری ته واوه تی جێگای گومانه كه گواستنه وه ی ئه رمه نیه كان و سه رپه رشتیكردنی تاوانه هه موو ئه نجامدا له و )راسولعه ین( چه شنه ی له و گه وره ی كه مپێكی قسه ی )به و سپێردرابێ كورده جه ندرمه سه د چه ند به و مه یدانیه كان له و نه بووبێ. تیا توركێكی گوایه ( دیله توركه سه ربازه ئه و هه ڵبه ستراوی ئه وه كه نییه له وه دا گومانم هیچ دیسانه وه چه واشه كاریه شدا گێڕانه وه ئێستاش تاكو سه رده مه وه له و كه توركه ره گه زپه رستێكی هه موو شێوازی تاوانه كان ده خه نه ئه ستۆی كورده كان، له حاڵێكدا راستییه دۆكیۆمێنتاری و مێژووییه كان ئه وه ده سه لمێنن كه هه موو نه خشه و پالنه كان له الیه ن بااڵترین ده سه اڵتی عوسمانییه وه داڕێژرابوون و بڕیاری جێبه جێكردنیان درابوو، له باری كه بووه توركی عوسمانی- ده وڵه تی هێزه چه كداره كانی ئه وه مه یدانیشه وه به وپه ڕی بووه و ئه ستۆدا له فه رمی به تاوانه كانی هه موو جێبه جێكردنی له به رده ستیاندا دڵڕه قییه وه ئه نجامیان داوه كه دیاره مورته زه قه ی كوردیش و به روونی سه ره وه ی ڕاستیانه ی ئه و كتێبه ش ئه م هه ر به شداربوونه .

زانستیانه ئاشكرا كردووه و هه مووتاوانه كانی خستۆته ئه ستۆی ده سه اڵتدارانی پالنی نه خشه و داڕێژه ری وه ك عوسمانی توركی- ده وڵه تی سه رده مه ی ئه و كۆمه ڵكوژیه كانی ئه رمه نیه كان و بڕیارده ری جێبه جێكردنی تاوانه كان. له ڕووی ئاماژه مان بۆ كرد و نووسه ریش )رۆبه رت مه یدانیشه وه به و جۆره بووه كه

فیسك( له توێی لێكۆڵینه وه كه یدا بێالیه نانه ئاماژه ی بۆ كردووه ..." هه روه ها پاش ئه وه ی واڵته یه كگرتووه كان به شداری جه نگی كرد )34(، له باره ی راپۆرته كانیان نووسینی له بوون به رده وام ئه مریكیه كان دیپلۆماته كۆمه ڵكوژیه كانه وه . له وانه )جه ی. بی. جاكسۆن( )J. B. jackson( ی قونسولی پێشووی ئه مریكی له )حه له ب( له حوزه یرانی 1915 دا راپۆرتێكی بوونه كه س هه زار له پتر كه نووسیوه منداڵه وه و ژن كۆمه ڵێك له باره ی

)35( و له )خه رپووت(ه وه ڕاده ستی كورده كان كرابوون:

"ئه و كوردانه به سواری ئه سپه كانیانه وه جوانترین ژن و كچ و منداڵیان هه ڵبژاردنه كان له وه ی به ر .).......( هه ڵیانده بژاردن ده كردو ده ستنیشان و جیاكردنه وه ی هه ڵبژێردراوه كان )یان ده ستنیشان كراوه كان( ته واو بێت و بیانده نه پێش خۆیان و به په له بیانگواسنه وه ، جل و به رگه كانیان به و ژنانه ی درێژه دوورو ڕێگا ئه و پاشماوه ی ده كردن ناچاریان و داده كه ند مابوونه وه به ڕووت و قووتی ببڕن. شایه تحاڵه كانی ئه و تاوانكارییه بۆ منیان گێڕایه وه كه پتر له سێ سه د )300( ئافره ت به و حاڵه وه گه یشتنه )راسولعه ین(، قژیان ئه ویش لێهاتبوو، كێوییان ئاژه ڵی وه كو بوو ئاڵۆسكا جۆرێك به له به ربادا پاش ئه وه ی ڕێگایه كی شه ش ڕۆژییان له ژێر هه تاوێكی سوتێنه ردا ته یكردبوو ).......(. هه ندێك له و راگواسراوانه خۆیان به شه خسی هاتنه قونسوڵخانه )له حه ڵه ب( بۆ ئه وه ی له شی خۆیانم نیشان بده ن كه چۆن له به ر ئه و هه تاوه گه رمه دا زه یتوونی هه ڵگه ڕابوون، هه روه ها په ڵه ی شینه وه بووی شوێنه واری بوو له شیانه وه به سه رو برین به شێكیشیان بوو، پێوه دیار لێدانیان به قامچی

".).........(زۆر ژماره یه كی توێی دوو له ئه رمه نیه كان هۆڵۆكۆستی تره وه له الیه كی نامه ی تایبه تی و شه خسی و له بیره وه ریه ڕۆژانه ییه كانی زۆر كه سی ئه وروپاییدا كه باڵونه كراونه ته وه ( هه رگیز بیره وه ریانه نامه و ئه و )به شێكی باسكراوه سوریای باكووری توركیاو باشووری له تاوانه كاندا كردنی جێبه جێ له كاتی

عوسمانیدا بوونه .

4243

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ئه مه ی خواره وه نموونه یه كه له وانه كه بریتییه له بڕگه یه ك له گێڕانه وه یه كی دوورودرێژ و له الیه ن )كایرڵ بارته ر( )Cyril barter(ه وه نووسراوه )36( كه بازرگانێكی به ریتانی بوو و له 1915 دا له عیراقه وه دوورخرابۆوه و له ژێر

چاودێریی پاسه وانی چه كداری توركیدا هێنرا بووه )حه له ب(:

"ده توانم ئه وه بڵێم ئێمه له باشووری )دێره لزوور(دا به دووریی دوو ڕۆژ ڕێگا له و شوێنه وه یه كه مین كۆمه ڵه خه ڵكی ئه رمه نییه ئاواره كانمان بینی و بۆ ماوه ی سێ مانگی تریش هه ر له وێدا تووشیان ده بوویته وه . ئه و دۆخه پڕ به كورتییه كه ی: ناكرێت. نووسین وه سف به تیابوو ئه وانی له مه ترسییه ی پیاویان له ته مه نی شانزه سااڵنه وه تا شه ست سااڵنیان له ناودا نه بوو. دیاره دوورخرابوونه وه و ده ركرابوون له ماڵه كانیانه وه كاتێك خێزانانه ئه و هه موو ژیاندا له ئه وانه یان كه هێشتا یان ئاوارانه ، ئه و بوونه . له ناودا پیاوه كانیان مابوون بریتی بون له پیره مێرد و پیره ژن و مندااڵن كه هه موویان ورده ورده له برساناو به نه خۆشی روو له مردن بوون چونكه ئه مانه له نێوان سێ مانگ بۆ شه ش مانگ ماوه یان له گونده كانیانه وه بۆ ئه و شوێنه بڕیبوو، ئه ویش به و ده شت و ده رو بیابانه دا به بێ خۆراك و ئاوی خواردنه وه ی پێویست )......(

ئه و دیمه نانه تاكو ئێستاش لێم بوونه به مۆته كه و لێم نابنه وه ".باره یه وه له و دوورودرێژ راپۆرتێكی تر ماوه یه كی دوای بارته ر كایرڵ پێشكه ش به كۆمیته ی برایس ده كات )ئه و ڕاپۆرته له الیه ن هه مان كۆمیته وه تیایدا كه باڵوكراوه ته وه ( و چاپ خۆیدا له كاتی نووسه ره كه ی ناوی به بێ ئه وه ده گێڕێته وه چۆن عاره بانه یان له )حه له ب(ه وه ده برد بۆ ئه وه ی الشه ی هه روه كو "الشه كان بگوازنه وه . پێ كۆمه ڵ به مردووه كانیان ئه رمه نییه )بارته ر( هه روه ها یه كتری.." سه ر ده درانه فڕێ به ردینی خه ڵووزی فه رده شایه تحاڵی گواستنه وه ی به كۆمه ڵی قوربانیه كانیشه به شه مه نده فه ر و باسی ژیانیان له شوێنی ئه رمه نییه كانیان توركه كان ده گێڕێته وه كه چۆن ئه وه ش ده رده په ڕاندو ".. به ره و وێستگه كانی شه مه نده فه ر ده یاندانه پێش خۆیان و شوێنانی و دیمه شق به ره و فارغۆنه كانه وه و ده یانپه ستاندنه پاتاڵ هه روه كو

تری وه ك حیجاز ره وانه یان ده كردن". له توركیادا به ناوی )ئی. ئێچ. جۆنز( ه وه كه دیلێكی جه نگی به ریتانی چاره نووسی له باره ی بیره وه ریه كانی چاكی به زۆر بووه ، دووه م ئه فسه ری ئه رمه نیه كانی نیشته جێی )یۆزگات(ه وه یاداشت كردووه كاتێك كه بۆ خۆی

له و نزیكانه له كه مپی دیله كانی جه نگدا بووه . نزیكه ی كه )37( ئه نجامدراوه شیوێكدا له "كوشتاره كه نووسیویه تی: بیست كیلۆمه تر له شاره كه وه دووره . له ناو ئه و پاسه وانانه ی به سه ر ئێمه وه بووه ماندوو و ئه وه نده ی ده ستیان شل تا بوو كه تیادا بوون كه سانێكیان پیاوانی ئه رمه نی و ژنان و مندااڵنیان كوشتووه . له ناو خۆیاندا زۆر شانازییان به و كاره وه ده كرد. ئه وانه له زۆر ڕووه وه )یان له ڕووكه شدا( هیچ به خه ڵكانی شه ڕانگێز و خراپ نه ده چوون". له 1923 دا خوێندكارێكی الو به ناوی )جۆن دی كۆرسی ئێرالند( )jone de courcy ireland( كه پاشان وه ك نووسه رێك له بواری گه شتی ده ریایی و مێژوودا ناوبانگی ده ركرد، سه ردانێكی كردبوو )رۆما(ی شاری ده ره وه ی )gandolfo(ی )گاندۆلفۆ( كۆشكی به مجۆره كه وتووه و ئه رمه نی ئاواره ی منداڵی كۆمه ڵێك به چاوی له وێدا و هه رچه نده بوون، راكێش سه رنج گه رمی خوێن "ئه سمه ری ده كات: باسیان گرژی و نیگه رانی به سه روچاویانه وه دیار بوو، به اڵم زۆر هێمن و له سه ر خۆ

له و ناوه دا ده سووڕانه وه ". و ده مردن ورده ورده ئه رمه نیه كان هۆڵۆكۆستی بووه كانی ڕزگار له و كۆمه ڵێك بیانگێڕنه وه . و لێوه رگرن چیرۆكه كانیان نه وه كانیان ده بوا ئه رمه نیانه ی له كاتی گواستنه وه به كۆمه ڵه كانی 1915 دا توانیبوویان خۆیان )كه یۆنانی گه یاندبووه شاری )سمیرنا(ی خۆیان و بكه ن ڕزگار مه رگ له پاشان له الیه ن توركه كانه وه ناوی كرا به –ئیزمیر- ی ئێستا(، له 1922 دا بۆ جاری دووه م بووانه ڕزگار ئه و داگیركرد ئه و شاره یان توركه كان كاتێك چێستنۆت( ساركه سیان )ئێللن بوونه وه . به كۆمه ڵ له ناوبردنی ڕووبه ڕووی )ellen sarkisian chestnut( كه كچی یه كێك له و ڕزگار بووانه یه

بۆی نووسیوم )38(: "باوكم كه ناوی سه ركیسه به ئه زیه تێكی زۆر له مه رگ له بیابانی سوریدا ڕزگاری ببوو و توانیبووی ئه و )جه سته فانیه ی خۆی(ده رباز بكات و هه ڵبێت بۆ شاری سمیرنا )......(. ئه و له گه ڵ دوو هاوه ڵی خۆیدا ڕێك له و كاته دا ده گه نه سمیرنا كه ئاتاتورك )ده قانده ق وانووسراوه (و پیاوه كانی ده سه اڵتیان

به ده سته وه گرت. هێزه )له الیه ن شاره دا ئه و خه ڵكی سه دیۆنانییه كی چه ند له گه ڵ توركیه كانه وه ( گیران و بردیانن بۆ كۆنه مه یدانێكی چۆڵكراوی ئه مباركردنی هه ر ئاله وێدا شه مه نده فه ره كان. ئاسنه واڵه ی پاشماوه ی و فارغۆن كۆنه

4445

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ڕزگاری له وێش باوكم كران. گولله باران ئۆتۆماتیكی چه كی به هه موویان به اڵم و كه وتبوو. بوو له هۆش خۆی چوو بوورابۆوه ، زوو ببوو چونكه هه ر پاشان به خته كه ی نه یهێنابوو كاتێك كه سه ربازه توركه كان به ناو الشه كاندا كه ده كوشته وه ئه وانه یان یه كانیان )سونكی( و ڕم به سه ری و كه وتبوون له گیانه ڵاڵدا بون. چه ند جارێك سه ره ڕمه كانیان به الشه كاندا ده كرد. زۆر به سه ختی له ناوچه وان و قاچه وه بریندار كرابوو، به اڵم توانیبووی به چنگه كڕكێ

و سینه خزێ خۆی بگه یه نێته الی به نده ره كه . ترساندا له سه رتاپایان كه ده ڕۆیشتن دووكچۆڵه باوكمه وه له پێش دیبوویان. دیمه نه ی ئه و تاو له لێهاتبوو بێهۆشیان وه كو و هه ڵده له رزی نه یتوانیبوو هه روا به ئاسانی جێیان بهێڵێ. په لی هه ردووكیانی گرتبوو و تا توانیبوویان بۆ خۆ ده ربازكردن هه اڵتبوون. ئه وه ی له به نده ره كه بینیبوویان هه زار كه سی ده یان نه ده چۆوه . له بیری ژیاندا له باوكم هه ناسه ی دوا هه تا تۆقیو پاڵیان دابووه یه كترییه وه ، ئه ویش له كاتێكدا كه گڕو چڕه دووكه ڵی ئه و شاره ی له گیانه ڵاڵدا بوو سات له دوای سات لێیان نزیك ده بۆوه . ).........(. هیچ ده ستێكی یارمه تیش له الیه ن كه شتیه جه نگیه كانی به ریتانیاو فه ره نسا و ئه مریكاوه بۆ ئه و خه ڵكه درێژ نه كرا. به اڵم له پڕ باوكم چاوی به كه شتیه كی بوو. خه ڵكه ئه و سه رخستنی( )یان باركردنی خه ریكی كه كه وتبوو دوور هه ڵده نه خۆیان ده بوا كه شتیه ئه و بگه یشتنایه ته سێكیان هه ر ئه وه ی بۆ ئاوه كه وه و ئه و ماوه یه به مه له وان ببڕن. هه ر چۆنێك بووبێ ئه وه یان كرد

بوو. له ئه نجامدا له الیه ن ده ریاوانه ئیتاڵیه كانه وه ڕزگار كرابوون...".

4647

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)7(یه كه مین نووسه ر كه ناوی )هۆلۆكۆست(ی له كۆمه ڵكوژیی ئه رمه نییه كان ناو جه نگیانه ی تاوانه ئه و هه موو لیستێكدا له كه )39( بوو چێرچڵ ( )وینستۆن تۆماركردبوو كه له ماوه ی جه نگدا له الیه ن توركه كانه وه ئه نجام درابوون. نووسیویه تی: بێده سه اڵته كان، ئه رمه نییه نه هاتووه ی ئه ژمار له كه سه هه زاران ئه و "كوشتنی پیاوان، ژنان و مندااڵن، هه موویان پێكه وه و قڕكردنیان له هه موو هه رێمه كاندا له ڕێگای هۆلۆكۆستێكی به ڕێوه براوه وه )مه به ستی نه خشه بۆ كێشراوه ( ).......(

كرده وه یه كه هه رگیز مرۆڤ ناتوانێت جارێكی تر راستی بكاته وه ...(روویداوه بچووكدا ئاسیای له ره گه زیه ی پاكتاوه "ئه و )چێرچڵ (ه وه به الی جۆره له و هه ر مه گه ر كه )40( بووه ته واوكار ئه وه نده )له ناوه ڕۆكیدا( له خۆیدا تاوانانه بوه شێته وه ).........( هیچ گومانێكی مه عقول له و باره یه وه نییه كه ئه و ده رفه تێكی جێبه جێكراوه . كێشراوه و بۆ نه خشه ی سیاسی هۆكاری له به ر تاوانه كریستیان ڕه گه زێكی له سه رزه مینانه ئه و تا پێشه وه هاته توركه كان بۆ له بار پاكتاوبكه ن، ئه و ڕه گه زه ی به الیانه وه دژی هه موو ئامانجه كانی توركه كان بوو، ئه و ئامانجه ناسیونالیستانه ی كه ته نها له سه ر حیسابی ئه و تاوانانه ده كرا به دی بهێنن و بپارێزن سه ره ڕای ئه وه ی له باری جوگرافیه وه ڕووی له وه بوو ناوچه موسوڵمان

نشینه كانی قه وقازیاش بگرێته خۆی..". چێرچڵ به ڕاستی دانی به وه شدا ناوه كه قه تڵوعامی "ئابروبه رانه "ی ئه رمه نییه كان "به دڵنیاییه وه له باری ئایینی و هه ستی مرۆڤانه و سیاسییه وه " بایه خپێدانی به ریتانی و ئه مریكییه كانی "وروژاندووه "، به اڵم سه رنجی ئه وه شی داوه كه ئه وكاره قێزه وه نانه باڵوی و په رت خێرخوازی و ئاسایی ژنانێكی و پیاوان تووڕه یی "هه ستی ته نها

سه رزه مینه ئینگلیزی زمانه كانی بێدار كردۆته وه " و هیچی تر )41(.

4849

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

كه چی خه ڵكانێكی تر هه بوونه )هه رچه نده كه متر خێرخواز بوونه ( به جۆرێكی تر بایه خیان به هۆڵۆكۆستی ئه رمه نییه كان داوه كه بۆ خۆیان به شه خسی له وێ بوونه و پێده چێ له و ڕێگایه وه شاره زاییه كی به سوودیان بۆ ئه وروپای نوێ و دڵڕه ق

جێهێشتبێ. كه )42( )franz von papen( )پاپن ڤۆن )فرانز نموونه یه ك، وه ك چواره می له شكری ئه ركانی هه یئه ی سه رۆكی جیهانیدا جه نگی یه كه مین له كاتی توركیا بووه ، دواتر له 1933 دا له به رده ستی هیتله ردا به پله ی جێگری راوێژكار به بووه ناوبراو جیهانیدا جه نگی دووه مین ماوه ی له .)43( كردووه خزمه تی ئاگاداری هه موو كه ئه ڵمانی تری توركیادا. كه سایه تییه كی له ئه ڵمانی سه فیری )هانزڤۆن )44( فه ریق له بریتیه بووه ئه رمه نیه كان جینۆسایدی ورده كاریه كان سیخت( )hans von seeche( كه له 1917 دا له ده سته ی ئه ركانی گشتی له واقیعدا سه رۆكایه تی ئه و ده سته یه ی كردووه )45(. له شكری عوسمانیدا بووه و ناوبراو له سااڵنی بیسته كاندا بناغه كانی سه رله نوێ پێكهێنانه وه ی له شكری ئه ڵمانی داڕشت )46(. له ساڵی 1936 یشدا كه كۆچی دوایی كرد، هیتله ر به شه خسی الوێكی تر له عنه تی له وانه بوو. ته رمه كه ی ڕێخستنی به ڕه سمی ڕێو ئاماده ی ئه ڵمانی بوو به ناوی )ڕۆدۆلف هۆس( )Rudolf hoss( كه هه ر به هه رزه یی چوو بووه ڕیزی هێزه چه كداره كانی ئه ڵمانیاوه له توركیادا. ئه م هه رزه كاره پاشان دا 1944 له ئه وجا و )ئۆشڤیتز( كه مپی فه رمانده ی به كرا دا 1940 له ساڵی به رزكرایه وه بۆ باره گای فه رمانده یی سه ره كی )ss( به پله ی جێگری پشكنه ری

گشتی هه موو كه مپه نازییه كانی كۆكردنه وه )47(.له لێكۆڵینه وه یه كی زۆر زانستیانه دا كه له سه ر پایه ی دۆكیۆمێنتاری دامه زراوه ، به دواداچوونی )vahak dadrian دادریان )ڤاهاك ئه رمه نی نووسی مێژوو max Erwin von( )ڕیخته ر ڤۆن شێوبنه ر- ئێرڤین ناسنامه ی )ماكس بۆ scheubner-richter( كردووه وه كو یه كێك له كاراترین ئامۆژگاریده ره كانی نازیزم. )شێوبنه ر- ریخته ر( جێگری كونسوڵی ئه ڵمانی بووه له ناوچه ی )ئه رزه روم( و شایه تحاڵێكی چاوێنی بووه بۆ ئه و كوشتاره به كۆمه ڵه ی ئه رمه نیه كانی ناوچه ی راپۆرتێكی كوشتاره وه ئه و له باره ی دابوو. ئه نجامیان توركه كان كه )به تلیس( كردبوو. وه زیر( سه ره ك )واته ئه ڵمانی راوێژكاری به پێشكه ش ته سه لی تێرو به رلین ره وانه ی كۆمه ڵكوژیه كانه وه و كۆچپێكردن له باره ی راپۆرتی پانزه تێكڕا نه بێت ئه رمه نییه كه مانه كۆمه ڵه ئه و رایگه یاندووه دواهه مینیاندا له كه كردووه كه ڕزگاریان بووه ، ئه گینا هه موو ئه رمه نییه كانی توركیا له ناوبراون. زۆر به وردی

شوێنه ونیی بۆ توركه كان كه ده كات )ڕێبازانه ( )ڕێگایانه ( میتۆدانه ئه و باسی به كاریان هێناون له چۆنێتی جێبه جێكردنی پالنه كانی جینۆسایددا، هه روه ها ئه و دایانهێناون )48(، ئه وجا چۆنێتی ته كنیكانه ی بۆ به ته ڵه وه كردنی ئه رمه نیه كان پێكهێنان و كاری تیمه كانی كوشتن، ته نانه ت ئاماژه ی ئاشكرای بۆ ئه وه ی كردووه ته ڵه كه بازو بازرگانی هه رچی كه ڕۆژهه اڵتن جووله كانه ی "ئه و ئه رمه نییه كان كه ریخته ر( )شێوبنه ر- كاره ساتانه له و ساڵ پێنج دوای ته نها له وانن" هه ن زرنگ هیتله ر. راوێژكاره كانی گرنگترین له یه كێك ده بێته كۆده بێته وه و هیتله ردا له گه ڵ )ره گه زپه رستانه (ی )49( راسیستانه وتاری زنجیره یه ك تریدا كاره كانی له پاڵ له ڕۆژنامه یه كی )میونشن- میونیخ(دا باڵوكردۆته وه كه تیایاندا بانگه واز بۆ ئه وه به رپا جووله كه كان له دژی ناوبڕ" بێ به رده وام- و "بێبه زه ییانه شااڵوێكی كراوه بكرێت بۆ ئه وه ی ئه ڵمانیا "خاوێن بكرێته وه ". كاتێك كه هیتله ر ده ستبه كار بوو بۆ به رپا كردنی كورده تاكه ی له دژی رژێمی )بایه ر(و له میانه ی ڕێپێوانه به ناوبانگه كه ی قۆڵی به قۆڵی نازیه كاندا پێشه وه ی ڕیزی له ناوبراو به شه قامه كاندا، نازیه كان فیشه كێكی لێده كرێ ته قه یان پۆلیسه وه له الیه ن كه له وێدا هه ر بوو. هیتله ره وه

به رده كه وێ و ده سبه جێ ده مرێ. ئێمه نازانین هیتله ر تا چه نده له و دۆسته دڵسۆزه یه وه ورده كاریه كانی هۆڵۆكۆستی ئه رمه نیه كانی بیستووه ، به اڵم هه ر چۆنێك بووبێت هیتله ر )چه ندین ساڵ به ر له كوشتنی شێونبه ر- ڕیخته ر كه له 1933 دا كوژراوه - وه رگێڕ( له 1924 دا ئاگاداری زۆر ورده كاری بووه كاتێك بۆ یه كه مینجار ئاماژه ی بۆ ئه و كۆمه ڵكوژییه كردو وتبووی ئه رمه نیه كان بوونه قوربانیی ترسنۆكیی خۆیان. پاشان له مانگی ئابی 1939 دا- له په یوه ند به مه سه له ی پۆڵۆنیاوه - له گوتارێكی رازاوه دا بابه ته - فه رمانه كه ی خسته "تا لێكردبوون: واتایه شی له پڕ به دناوه پرسیاره ئه م جه نه ڕاڵه كانی، به رده می

ئه مڕۆشی له گه ڵدا بێت كێ باس له له ناوبردنی به كۆمه ڵی ئه رمه نیه كان ده كات؟"له و باره یه وه توركه كان هه وڵێكی چه ند باره یان دابوو بۆ ئه وه ی هیتله ر هه رگیز ئه و جۆره تێبینی و ئاماژانه ده رنه بڕێت. به اڵم )ڤاهاك دادریان( له لێكۆڵینه وه كه یدا له چواریاندا دۆزیوه ته وه كه هیتله ری ئه و پرسیاره ی پێنج )ئاماژه (ی جیاجیای له )ئاماژانه ( له و دووان به كارهێنراون. وشه كۆمه ڵه و ده ربڕین هه مان شێوازی

ئه رشیفه كانی )سه ركردایه تی بااڵی ئه ڵمانی( دا پارێزراون. سه ره ڕای ئه وه ش، لێكۆڵیاره مێژووناسه ئه ڵمانیه كان ئه وه یان ئاشكرا كردووه سه رنووسه ری كه له الیه ن هیتله ردا له گه ڵ ڕۆژنامه وانی چاوپێكه وتنێكی له میانه ی ڕۆژنامه یه كی ئه ڵمانیه وه له 1931 دا سازكرابوو، هیتله ر به هه مان شێواز ئاماژه ی

5051

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

شوێنێكدا هه موو له "خه ڵك وتوویه تی: كردووه و ئه رمه نیه كان كۆمه ڵكوژی بۆ سیاسه تێكی كه ئێمه یه ئامانجی ئه وه جیهانین. نوێی سیستمێكی چاوه ڕوانی به رفراوان بۆ راگواستنی دانیشتوان پێشكه ش بكه ین )50( ).........(. تۆ سه رنج

بده ره قڕكردنی ئه رمه نیه كان.."!ئاماژه یه كی تری گرنگی هیتله ر )51( بۆ یه كه مین جینۆسایدی سه ده ی بیسته م له و بۆنه یه دا بوو كه هیتله ر فه رمانی راگواستنی به كۆمه ڵی جووله كه كانی )هه نگاریا(پادشایی نه ریتێكی وه ك دا )كه بۆنه یه ی ساڵی 1943 له و هیتله ر راگه یاند. ی بۆ ئه دمیرال نۆرتی- وه سی به سه ر عه رشی هه نگاریادا ڕێكخرا بوو( به م ئاماژه یه كۆتایی به گوتاره كه ی هێنا له باره ی "هه ره سی گه لێك كه ڕۆژێك له ڕۆژان شانازی به خۆیه وه ده كرد- واته فارسه كان، ئه وانه ی ئێستا ژیانێكی په ژارانه به سه ر ده به ن،

هه روه كو ئه رمه نیه كان...". ئه ڵمانیانه وه ئه و كه سایه تی ناسنامه ی له باره ی مێژوویی لێكۆڵینه وه ی له پاشان ڕۆڵه ی ئه و بوونه و ئه رمه نیه كان به كۆمه ڵی له ناوبردنی كه شایه تحاڵی جه نگی هیتله ردا گێڕاویانه ، تاكو ئێستاش ته واو نه بووه و به رده وامه . هه ندێك له و ژن و پیاوه كرێكاره سوخره كێشه )52( ئه رمه نیانه ی دواهه مین مانگه كانی كاری سوخره یان له ته واوكردنی به شێك له و هێڵی شه مه نده فه ره ئه ڵمانیه دا كه به ره و به غدا ده ڕۆیشت، بۆ ماوه یه كی كورت له الیه ن سه رپه رشتیاره ئه ڵمانیه كانیانه وه پارێزران. به اڵم ئه ڵمانه كانی تر ته نها ته ماشایان ده كرد چۆن ئه رمه نیه كان له به رچاویان ده مرن بێ ئه وه ی هیچ بكه ن )53( ئه و پرسیاره ی هیتله ر كه ئاراسته ی جه نه ڕاڵه كانی خۆی به راورد خۆیدا له گه ڵ ته نها نییه شتێك بووبێت، تۆقێنه ریش هه رچه نده كردبوو بكرێت )54( )چونكه هه موو جیهان ئاگاداری ورده كاریه كانی له ناوبردنی به كۆمه ڵی ئه رمه نیه كان بوون له الیه ن توركه كانه وه ( )55(، به اڵم النی كه م له و باره یه وه گرنگه ئه و ڕاستییه ی له و پرسیاره دایه به هه ند وه ربگیرێت، واته ئه وانه ی ده ستپێشخه ریی

ئه و جۆره تاوانانه ی جه نگیان كرد پاداشته كه یان ئه وه بوو سزا نه درێن )56(. جیهانی جه نگی یه كه مین هه نووكه ییه كانی راسته وخۆو ده ره نجامه له یه كێك بریتی بوو له پێكهێنانی دادگایه كی تایبه تی – سه ربازیی- توركی )57( بۆ سزادانی به رپرسیارانی تاوانه كان و ئه ندامانی په رله مانی توركیش دانیان به وه دا نا كه تاوانی دژه مرۆیی یان دژه مرۆڤایه تی ئه نجام دراوه . پێكهێنانی دادگایه كی تایبه تی- سه ربازی ئه وه ی مایه ی بووه بوو، ده گمه ن دیارده یه كی عوسمانیدا مێژووی له كه )58(دۆكیۆمێنته حكوومیه كان وه كو به ڵگه ی تاوانه كان له پرۆسه كانی دادگاییكردنه كه دا له كورته نامه زنجیره یه ك دۆكیۆمێنتانه دا له و به كاربهێنرێن. و به رده ست بخرێنه

ڕێگای ته له گرافه وه )برووسكه ( له نێوان كارمه ندانێكدا ئاڵوگۆڕكراون كه ناوه ڕۆكی شێوه نازیانه ی سات و سه وداكه ئاشكرا ده كه ن. كارمه ندێك له و كارمه ندانه له باره ی ئه رمه نیه كانه وه ده ڵێت: "ئه وانه ڕه وانه ی چاره نووسی خۆیان كران". ئه وه ی دووه م له و به ره وه ده پرسێت: "مه به ستت چییه ؟" وه اڵمه كه ش ده نگده داته وه : "مه به ستم ئه وه یه كه له ناوبراون. كوژراون". له ئه نجامدا سێ كارمه ندی پله دووی خواره وه له سێداره دران. هه ر سێ به رپرسیاره سه ره كییه كه ش كه بریتی بوون له )جه مال( غیابی به پاشا )yalaat( )ته لعه ت( و )anver( )ئه نوه ر( و )jernal(

حوكمی له سێداره دانیان بۆ بڕایه وه )59(. نه بوونی له بوو بریتی توركی تاوانه كان-ی دادگای گه وره ی كه مایه سی به اڵم ویستی سیاسی بۆ درێژه پێدانی دادگاییه كه و ئه وجا هاش و هوشی سه رنج ڕاكێشی په لكێش به ڵێنی له راگه یاندن ده زگاكانی پڕكردنی و ڕۆژئاواییه كان هاوپه یمانه كردنی تاوانبارانی جه نگ له توركه كان بۆ به رده م دادگا كه هه رگیز به س نه بوون بكات. كه یسه كه چاره سه ری ڕیشه یی به شێوه یه كی ناچاربكه ن توركیا بۆئه وه ی دا 1915 ئایاری له مانگی پێشترو هاوپه یمانه كان خودی كه حاڵێكدا له ئه وه ش له نامه یه كی ئاگادار كردنه وه دا بۆ ڕژێمی عوسمانی )به كۆمه ڵكوشتنی ئه رمه نیه كان( یان )60( گۆڕیبوو به ده سته واژه ی )تاوانه كانی دژی مرۆڤایه تی( ئه وه ی كه دوای ئه و هه ڵوێسته الوازه ش ڕوویدا بریتی بوو له هه وڵه سیستماتیكه كانی توركیا )كه تا ئه مڕۆش به رده وامه ( بۆ نكوڵی كردن له وه ی كۆمه ڵكوژیه كانی ئه رمه نیه كان هه رگیز ڕوویان دابێت. ئه وه ش مه ترسیداره بارته قای مه ترسی ئه و هه ڵوێسته زه بوونانه یه ی تاوانبارانی كردنی په لكێش له ئاست الوازییان و بێده سه اڵتی و هاوپه یمانه كان

جینۆسایدی ئه رمه نیه كان بۆ به رده م دادگا. له سه ر )61( به رلین له دواتر بوو، ناوخۆ وه زیری پێشتر كه پاشا ته لعه ت ده ستی كه سێكی ئه رمه نی كوژرا كه هه موو كه س و كاره كانی له كۆمه ڵكوژیه كاندا soghomon( تێهلیریان( )سۆغۆمۆن دادگاییكردنی پرۆسه ی تیاچووبوون. ئه وه ی بووه هۆی دا له 1921 بێتاواندانه كه ی بكوژی و حوكمی tehlirian(ی ئه ڵمانیدا گشتی رای ئاستی له سه ر ئه رمه نیه كان هۆڵۆكۆستی ورده كاریه كانی شۆره تێكی به رباڵو په یدا بكه ن. )فرانز ڤێرفڵ ( )franz werfel(ی ڕۆماننوسی له دژی ئه رمه نیه كانه وه به رهه ڵستی له باره ی چیرۆكه یدا له و ئه ڵمانی جووله كه ی نووسیویه تی دا موساداغ( ڕۆژه كه ی )چل ناونیشانی ژێر له توركه كان بكوژه هۆڵۆكۆستی بۆ ده كات راكێشمان سه رنج پێشبینئامێزی ئاگاداركردنه وه یه كی ئاینده )مه به ست هۆڵۆكۆستی جوله كه كانه - وه رگێڕ( ناوبراو له 1933 دا له زۆر

5253

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

شاری ئه ڵمانیدا زنجیره یه ك گوتاری پێشكه شكرد، به اڵم له الیه ن ڕۆژنامه ی )داس شوارزه كۆرپس( )das schwarze korps(ی نازییه وه به وه تاوانباركرا كه تۆمه تی هه ڵبه ستراوی خستۆته پاڵ توركه كانه وه گوایه "توركه كان تاوانی كوشتنی به كۆمه ڵی ئه رمه نیه كانیان ئه نجامداوه " هه مان ڕۆژنامه )دوباره له بابه تێكدا كه ئاماژه ی په نهانی تیایه بۆ په یوه ندییه كی وروژێنه ر له نێوان هۆڵۆكۆستی ئه رمه نیه كان حوكمی رووبدات( ده بوا و رووینه دابوو هێشتا كه جووله كه كان هۆڵۆكۆستی و ئه وه ی داوه "ئه رمه نییه ئه مریكییه كان هانی جووله كه كانیان داوه بۆ زیادفرۆشتنی

كتێبه كه ی )ڤێرفڵ ( له واڵته یه كگرتووه كاندا". یه كه مین شوێنه ونی"ی گه وره ی "فێڵی له باره ی ئه نجامدراوه زۆر كاری دیاره له سه ر بوو به رده وام چێرچڵ وینستۆن بیسته مه وه . سه ده ی جینۆسایدی له واته دا، 1933 ساڵی له كاره ساته . ئه و دروستی و راست دووپاتكردنه وه ی هه مان ساڵدا كه ڤێرفڵ به پانتایی ئه ڵمانیادا گوتاره كانی پێشكه ش ده كرد )62(،

وینستۆن چێرچڵ نووسیویه تی )63(: "گه لی ئه رمه نی له یه كه مین جه نگی جیهانیدا سه رگه ردان و په رت و باڵوهاته به كۆمه ڵكوشتنه وه له ڕێگای و براون له ناو ته واوه تی به ناوچه دا له زۆر ده ره وه ، بووه ته تاراماییه كی رابوردو، ئه وه ش به ناوی زیانه جه نگییه كانه وه ، هه روه ها له ڕێگای ناچاركردنیان بۆ كۆچپێكردن وه كو ڕێگایه كی زۆر ئاسان بۆ راوكردنیان هه تا مه رگ )......(. له ئینگالند و واڵته یه كگرتووه كاندا ئاگاداری هه موو رووداوه كان بوون ده بوا )........( ده هێنران به سه ریاندا به اڵیانه ی ئه و و ئه رمه نیه كان له باره ی به هۆی یان جه نگه وه له ڕێگای خوێنڕێژه كان دیكتاتۆره میحنه ته و ئه و هۆكارانی شۆڕشێكه وه له به رچاوان ون كرابان )واته له ناوببرابان- وه رگێڕ( واڵته گه وره كان له ساته كانی سه ركه وتنیاندا )64( دۆستی ئه رمه نیه كان بون )65( و ده بوا مافه كانی

ئه وانیشیان له به رچاو بگرتایه ".

5455

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)8(

له الیه ن واڵته له ئه رمه نییه كان بكرابایه )واته به اڵم هه ر ده بوا خیانه ت گه وره كانه وه - هاوپه یمانه كان- كه سه ركه وتووی جه نگ بوون- وه رگێڕ(.

ئه رشیفه كان چیرۆكێكی تاڵمان له باره ی الوازی و بێهه ڵوێستی و بێده سه اڵتی و به ڵێنه درۆینه كانه وه بۆ ده گێڕنه وه . ئه و ڕاستییه بۆنموونه له بڕگه ی )1-د( ی ڕێككه وتننامه ی ئاشتی- سیڤه ردا تۆمار كراوه كه له نێوان هاوپه یمانه كان و ئیمپراتۆریای عوسمانیدا له )10(ی ئۆگۆستوسی 1920 دا واژۆكراوه . له وێدا سه ربه خۆو ده وڵه تێكی وه كو ده نێ ئه رمینیادا به "توركیادان نووسراوه : ئه ونێوانگه ریه ی سه رۆك )وۆدرۆ ویلسۆن( )Woodrow wilson( یشی

په سه ند كردووه له باره ی دیاریكردنی سنووری نێوان هه ردووالدا". نووسراوه : ئاشتیدا ڕێككه وتننامه ی مادده ی )64(ی هه مان له هه روه ها "ئه گه ر گه لی كورد له ماوه ی ساڵێكدا )......( له ڕێگای ئه نجومه نی كارگێڕیی كۆمه ڵه ی گه النه وه ... رایبگه یه نن كه زۆرینه ی گه ل له و ناوچانه دا ئاره زووی سه ربه خۆییان هه یه له توركیاو ئه گه ر ئه نجومه نیش پێدانی ئه و سه ربه خۆییه ده بێ و بنێ چه شنه دا له و بڕیارێكی به دان ده بێ توركیا بكات، په سه ند

ده ست له هه موو ئه و ناوچانه هه ڵبگرێت..."

واڵته هه وڵی یه كه مین )ویلسۆن( به ناوبانگه كه ی خاڵه چوارده جیهانی( نوێی )سیستمێكی دامه زراندنی بۆ ده ده ن نیشان یه كگرتووه كان كه خواست و مه رجی جێمتمانه ی تیادایه . له بڕگه ی پێنجه میدا ئاماژه ی بۆ ته واوی بێالیه نانه ی و بابه تیانه ئازادانه ، : "گونجاندنێكی ئه وه كردووه كه په یوه ندیدار گه النی به رژه وه ندی )....( كۆلۆنیالییه كان ئیددیعا هه موو

5657

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

داگیركراون و كۆلۆنیالیه كاندان حكوومه ته ده سه اڵتی له ژێر ئه وانه ی )واته – وه رگێڕ( ده بێ له ڕووی بایه خه وه له هه مان پله ی تای ته رازووی داواكاریه

ره واكانی ئه و حكوومه تانه دا بێت.."له بڕگه ی دوانزه هه میشدا ئاماژه ی روون و ئاشكرا ده كات بۆ ئه رمه نییه كان و كورده كان و ده ڵێ: "ناوچه توركنشینه كانی ئیمپراتۆریای ئێستای عوسمانی مافی سه روه ریی )یان سه ربه خۆیی( زه مانه تكراویان هه یه ، به اڵم نه ته وه كانی تریش كه هه نووكه له ژێر به ڕێوه به رایه تی توركیدان ده بێ دڵنیابكرێن له وه ی له باریان ده رفه تی و( )هه ل و نه بێت ژیانیان ئه منییه تی له گومانیان كه

هه بێت بۆ گه شه كردنێكی سه ربه خۆ )....(."

فراوانی ناوچه یه كی ئه رمه نی كۆمارێكی ده یزانی )ویلسۆن( بوو دیار یشی )وان( و )ئه رزه ڕۆم( هه رێمه كانی كه ده گرێته وه ئێستا توركیای كۆتایی له به ر بۆڵشه ویكه كان و توركه كان زوو هه ر به اڵم ده گرته خۆ. دیسه مبه ری 1920 دا )واته دوو مانگ دوای واژۆكردنی ڕێككه وتننامه ی سیڤه ر- ئه وه دا به رامبه ر له له كارخست. هه ڵوه شانده وه و شتێكیان هه موو وه رگێڕ( سه رۆك ویلسۆن چیتر ئه و به ده سه اڵته نه بوو )66( بتوانێت )گه رده لوولێكی بیابان( )67( بۆ سه ر ناوچه كه به رپا بكات و له شكره په یوه ندیداره كان تێك بشكێنێ و پێشگیری له وه بكات كۆمه ڵكوژییه كی نوێ له ناو ئه رمه نییه كاندا رووبدات. كورده كان كه تا ئه وپه ڕی دڕندایه تی به شداربوون له جینۆسایدی ئه رمه نییه كاندا، ئه وانیش ئه و كه ڕه ته حوكمی مه رگیان به سه ردا داسه پێندرا. )واته له پێكهێنانی ده وڵه تی سه ربه خۆ بێبه شكران- وه رگێڕ(. گه رم و گوڕیی به ریتانیه كان بۆ دامه زراندنی ده وڵه تێكی كوردی پارێزراوی خۆیان )واته ژێر مانداتی خۆیان- وه رگێڕ( كه وه ك به ربه ستێك بێت له نێوان توركیاو ئێران و عیراقدا، هه ر زوو خامۆش بۆوه دوای ئه وه ی شانشینی یه كگرتوو )به ریتانیا( له ئه ویش رابكێشێ، خۆی بۆ عیراقدا له عه ره بی گشتی رای دا بڕیاری ڕێگای به ستنه وه ی ناوچه كوردیه كانه وه به پاشكۆی عیراقه وه ، هه روه ها پاش ئه وه ی كه ڕوون بۆوه یه كێتی سۆڤێتی تازه هه ڵكه وتوو سوود له دامه زراندنی

ده وڵه تێكی كوردی له و چه شنه ده بینێ و یاری پێ ده كا.

گۆشه گیری و دووره په رێزیی ئه مریكی هۆكارێك بوو بۆ ئه وه ی ئه رمه نیه كان له ناوچه ی بۆ چاره نووسی خۆیان جێبهێڵدرێن. توركه كان له )cilicie( و

وه و فه ره نسی له شكری سه ر كرده هێرشێكیان )marash( مه رعه ش ده ریان نان و )50000( په نجا هه زار ئه رمه نی تریان قه تلوعام كرد كه وایان هه ر فه ره نسیه كاندان. پارێزگاریی باڵی له ژێر ئه رمه نیه كان( )واته ده زانی پاشان چێرچڵ لێكردن. كوشتارێكیان یش )یه ریڤان( له بوو كاتانه دا له و جار دواهه مین بۆ كه دا )68( لۆزان په یماننامه ی باسكردنی له میانه ی ده بێ "مێژوو نووسیویه تی: جێگیركرد، زلهێزه كانی توركیاو نێوان ئاشتی

بێهووده به دوای وشه ی ئه رمینیادا بگه ڕێت". )به هۆی هه بوو واڵت یه ك ته نها نه كرێت له یاد گرنگه زۆر ئه وه به اڵم ده ره نجامه كانی جه نگی باوكمانه وه ( كه ئه ڵته رناتیڤێكی دیموكراتی و واقیعی بۆ ڕۆژهه اڵتی ناوین هه ڵبژارد: ئه ویش واڵته یه كگرتووه كان بوو. قسه ی من ته نها له باره ی )چوار بنه ما یان پرنسیپ(ه كه وه نییه كه له خۆیدا داكۆكییه كی گوتارێكیدا له ویلسۆن سه رۆك دیموكراتیانه . په ره پێدانێكی له به هێزه له به رده م كۆنگرێس رایگه یاند كه "ناكرێ له سه ر مرۆڤ وه كو پاتاڵ سات و سه ودا بكرێت یان وه كو به رده كانی ناو گه مه یه ك به پێی ئاره زوو له م خانه و شوێنه و بۆ ئه و خانه و شوێنێكی تر بگوازرێته وه ". دیپلۆماته ئه مریكییه كان و نێردراوه موژده ده ره ئایینیه كان كه به ئیمپراتۆریای عوسمانیدا باڵوببوونه وه ، عه ره به كانی له داكۆكییان پێك ڕێكو و جوان زۆر وشه ی و ده ربڕین به ئه و سه رده مه ئه وه ی ئه وه ی )وه ك بۆ ده كرد ئیمپراتۆریاكه چوار چێوه ی ناویان لێنابوو( له ئوممه تێكی مۆدێرنی عه ره بیدا به بێ توركیا یه كبخرێن بۆ ئه وه ی په ره به خۆیان بده ن و له جیهاندا پێشبكه ون. به ڵگه یه كی تری به هێزی king-( كره ین( كینگ- )كۆمیته ی پێكهێنانی ئه مریكا مه به سته كانی crane commisie( بوو له الیه ن ویلسۆنه وه كه به ره و ڕۆژهه اڵتی ناوین ره وانه كرا تا ڕاسته وخۆ له گه النی ناوچه كه بكۆڵنه وه و بپرسن چییان ده وێ.

ئه وه هه رگیز هه ڵه ی ویلسۆن نه بوو كه له الیه كه وه نه خۆشی و له الیه كی ئه و ئه مریكی گه لی په رێزیی دووره و گۆشه گیری ئه قڵییه تی تره وه نێوده وڵه تیدا شانۆی له سه ر یه كگرتووه كان واڵته لێكه وته وه ده ره نجامه یان پاشه كشه بكات. به ڕه چاو كردنی ئه وه ی كه ڕوویدا، ئه و پاشه كشێیه یه كێك ئه وه چونكه بوو، مۆدێرنه مان سه رده مه ئه م تراجیدیاكانی گه وره ترین له له بێالیه نانه ی ده گێڕا ڕۆڵێكی ئه مریكا هێشتا ڕوویدا كه له هه لومه رجێكدا فه شه لیشمان ده ست. گرته جڵه ومان ئه وروپی ئێمه ی ناویندا. ڕۆژهه اڵتی

5859

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

تر یه كگرتووه كان جارێكی تر واڵته كاتێك پاش چاره كه سه ده یه كی هێنا. پێی نایه وه ناوچه كه ، ئه ویش به هۆی پتڕۆڵه وه ، ڕاسته وخۆ بووه الیه نگرێكی

بێ مه رج و به خێوكه ری یه كه می ئیسرائیل.

به له باره ی )69( راپۆرته كه ی كه )lord bryce( برایس لۆرد گشتی، رای كردنه وه ی ئاگادار مایه ی بووه ئه رمه نیه كانه وه كۆمه ڵكوشتنی سه رانسه ری له دا 1922 ساڵی له كه گوتاردانه وه زنجیره یه ك ڕێگای له هه لوێسته كانی راستیی به رامبه ر له ناڕه زایی كرد، پێشكه شی ئه مریكادا هیچ وه رگێڕ( توركه كاندا- به رامبه ر )له به وه ی ده ربڕی هاوپه یمانه كان توركییان له شكری چه كی داماڵینی كردو ته نازولیان نه كردو پێداگرییان بۆ ئه وه یان ده رفه تی توركه كان ده ره نجامدا له چاودێرییه وه ، ژێر نه خسته ره خسایه وه جارێكی تر "لووت به رزی و له خۆبایی بوونه كۆنه كه یان" به ده ست

بهێننه وه .

هه روه ها له ویستێكی ناڕۆشنه وه پێشنیازی ئه وه ی كرد كه هاوپه یمانه كان به ده سته وه زیاتر یان جه نگ( دوای )شه كه تیی ساده یه ی بیانووه له و بدرێتێ. قه ره بوویه كیان ئه رمه نیه كان له وه ی ڕێگرتن ره تكردنه وه و بۆ بوو به و خوێنساردی و پشوو هاوپه یمانه كان ئه وه ی كار گه یشته ده ڵێ: "چۆن درێژییه وه مامه ڵه له گه ڵ رژێمی توركیدا بكه ن- ئه و ڕژێمه ی له 1915 دا یه ك به رامبه ر به و ملیۆن كریستیانی هاوواڵتی خۆی قه تلوعام كرد – )....( و و لوغز ئه وه هه بێت-؟ یان ئاساییه سه روو هه ڵوێسته ئه و تاوانانه هه موو مه ته ڵه كه یه ، هه رچه نده وه ك بۆ من روونه له الی هه ندێك له ئێوه مانانیشه وه لێكدانه وه ی بۆ هه یه . به اڵم نهێنییه كه له و جۆره نهێنیانه یه كه )هیرۆدۆتس( گێڕا بۆیان میسریه كان كاهینه و بیستبوونی چیرۆكه وه هه ندێك له باره ی )واته ئه وه وه له الیه ن گوایه رایگه یاندبوون خۆیه وه به ناوی كه چی بۆوه ، له الیه ن هیرۆدۆته وه ( به خێر ئاشكرا كراون". )70( ئه رمه نیه كان وه كو برایس ده ڵێت له یه كه مین جه نگی جیهانیدا له هه موو گه النی تر زیاترتووشی ئازارو چه رمه سه ری بوون و "زۆر دڵڕه قانه بۆ خۆیان و گیروگرفته كانیان جێهێڵران". ئه و نهێنیه چی بوو گوایه )برایس( به ئه وپه ڕی بڕوابوون به خۆ په ی پێبرد بوو؟ ئایه هه ر ئه و زمانه لووس و رازاوه یه بوو كه بۆ راگه یاندنی ناپه یگیری یان به كارهێنرا؟ جه نگ پاش هاوپه یمانه كانی ده سته پاچه یی و راڕایی و

مه به ستی ئه وه بوو به ریتانیای مه زن و فه ره نسا ده یانه ویست توركیا بهێننه نوێی به ڕه چاوكردنی مه ترسییه كانی ده وڵه تی ڕیزی هاوپه یمانه تی خۆیانه وه سه ر بۆ هه ڕه شه كورتماوه دا له لێده كرا ئه وه ی پێشبینی كه به ڵشه فیكی كێڵگه نه وتییه كانی ڕۆژهه اڵتی ناوه ڕاست دروست بكات؟.... له ڕێگای هێڵی پێشخه رییه ك ده ست وه ك به ریتانی له شكری قه وقازییه وه شه مه نده فه ری بۆ هێرش له دژی به ڵشه فیكه كان ئاراسته كرا )ئه وانه ی هه روه كو چاودێرێكی یان –باكۆ- نه وتیه كانی كێڵگه بۆنی لێكردبوو، گوزارشتی ئه و سه رده مانه كردبوو( به ریتانیه كان ده یانویست به و جۆره له ماوه یه كی كورتدا گه ره نتییه ك دابین ئه رمه نی الوازی ده وڵه تێكی و ئازه ربایجان بۆ سه ربه خۆیی جۆرجیاو )به ریتانیا( یه كگرتوو شانشینی له شكری دا 1920 له كاتێك به اڵم بكه ن.

خۆی كێشایه وه ، ئه و سێ گه له خرانه سه ر یه كێتی سۆڤیه ت. له وه دا به رژه وه ندی ئه وپه ڕی یه كگرتوو شانشینی كه توركمانستاندا له بوو پێشگیری بكات له ده ستڕاگه یشتنی ئه ڵمانیا به سه رچاوه یه كی گه وره ی به كرده وه رووسه كان له دژی به ریتانیا هێزه چه كداره كانی لۆكه ، به روبوومی ته واوی به هاوكاریه كی ئه ویش هه اڵیساند، شه ڕیان كردو به رپا جه نگیان ناوێزه ی نامۆو ئاڵووێرێكی ئه مه .... پاشا، ئه نوه ر توركه كانی الیه نگره له به رامبه ر روسیای تزاریدا كه نوقمی قه یرانی شۆڕشی هاوپه یمانه تی بوو

1917 ببوو پاش ئه وه ی هاوپه یمانێكی به ریتانیا بوو.

6061

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)9(

باوباپیرانی خۆیاندا ئه رمه نیه كان ته نها له گۆشه یه كی بچووكی سه رزه مینه كانی توانیبوویان خۆیان بپارێزن و به زیندوویی ده ربچن، ئه ویش له ناوچه ی ئه لێكساندریتا )musa dag( )( و له قه اڵ- گرتووخانه كه ی )مووساداغalexandretta(بوو كه هه نووكه وێرانه یه و بیست كیلۆمه ترێك كه وتۆته الی ڕۆژئاوای )ئانتیۆچی( تیایدا دراوه كان ئابلوقه ئه رمه نیه كه ئه و شوێنه ی واته یه وه ، )antiochie(دا )werfel( )ڤێرفڵ ( ڕۆمانه كه ی له هه روه كو نیشاندا خۆڕاگرییان ئه وپه ڕی نووسراوه . ناوچه ی ئه لێكساندریتا كه ده كه وێته ئه وپه ڕی باكووری ڕۆژئاوای سوریاوه

كه وته ژێر ده سه اڵتی فه ره نسای كۆلۆنیالییه وه . ئه وه ش به و واتایه بوو له ساڵی 1918 دا هه زاران ئه رمه نی بتوانن بگه ڕێنه وه

سه ر ماڵ و حاڵه تااڵنكراو و وێرانكراوه كانیان. به اڵم بۆ ئه وه ی له به شی زۆری ئه و خیانه ته له بیركراوه تێبگه ین )كه له الیه ن خوێنه ر پێویسته وه رگێڕ( – ئه نجامدراوه ئه رمه نیه كان به به رامبه ر فه ره نساوه سه ردانێكی گوندی )ئانجار( )aanjar( بكات، ئه و گونده چكۆالنه پڕ له ئازارو

خه مه ی لوبنان كه ماڵه كانی به گوڵێكی زۆر ده وره دراون. ده ستپێك له گه ڵ ڕێگای چوونه ژووره وه ی گونده كه دا ده ستپێده كات: به به رده می قه شه باخچه كه ی ده گاته تا یه كتره وه یه ، به شانی شانیان كه ماڵه كاندا ده رگای له ڕیزه گوڵی )ئاشۆد كاركاشیان( )ashod karkashian( ڕوبارۆچكه یه ك سوورو په مه یی كه روێشكه ده كه ن و پێده چێ گاڵته یان به و هه موو ئازاره بێپایانه ی له 1939 دا لوبنان له ڕۆژهه اڵتی ئه و گونده یان ئه رمه نییه بێت كه ئه و كۆمه ڵه به خۆیانه وه ده كه ن كه دیاره شانازی له سه ر گۆماوه كانی مه الریادا دروست كرد. ئێستا كانێ پاسپۆرتی لوبنانییان له باخه ڵدا هه ڵگرتووه ، به اڵم ئه وان نهێنیگه لێكی

6263

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

زۆر قورسیشیان له ناوه وه ی خۆیانداو له ناخیاندا له باره ی رابوردووی ئه رمه نیه كانه وه له سه ر خاك و زێدی له سه ده یه كدا دووجاران ئه رمه نییه ئه و كۆمه ڵه هه ڵگرتووه : 1939 له تریش جارێكی داو 1915 له یه كه مجار وه ده رنران، خۆیان باوباپیرانی دا. ئه وان به حه ق تاوانی هه ردوو كۆچاندنه كه ده خه نه ئه ستۆی توركه كان، به اڵم له هه مان كاتدا و به هه مان راده فه ره نسیه كانیش تاوانبار ده كه ن )به تایبه تی بۆ كۆچپێكردنه كه ی ساڵی 1939- وه رگێڕ( تا راده یه كیش هیتله ر تاوانبار ده كه ن. به اڵم )victoria( )به تایبه تی و له پله ی یه كه مدا فه ره نسا به تاوانبار ده زانن. )ڤیكتۆریای خوشكی قه شه كاركاشیان له 1939 دا ته مه نی ته نها ده ساڵ بوو، به اڵم زۆر به چاكی رووداوه كانی ئه و دووه مین كاره ساته ی له یاد ماوه كه به سه ر خێزانه كه یدا ده كرێ دا 1915 كۆمه ڵكوژیه كانی له گه ڵ به راورد به كه كاره ساتێك هاتووه ، وتی: بوو ترسناك راده ش به هه مان ئه گه رچی ناوببرێ بچووك به جینۆسایدێكی "له شكری فه ره نسی به درێژایی ڕێگا له گه ڵماندا بوون، به اڵم ئێمه به به رچاویانه وه ساڵ دوو ته نها ته مه نی كاته ئه و )varoujan( )ڤارۆژان( براكه م ده مردین. بوو، به اڵم بینیم چۆن له ئامێزی دایكمدا گیانی ئه دا. وه ك زۆربه ی ئێمه ئه ویش تووشی مه الریا ببوو. دیار بوو فه ره نسیه كان نه یانده زانی ده بێ چی له ئێمه بكه ن. یه كه مجار ئێمه یان بۆ چل ڕۆژ برد بۆ )عه بباسید( )abassid( له سوریا. پاشان ئێمه یان له كه شتیه كدا باركردو دوای حه وت ڕۆژ له ته رابلوس )له باكووری لوبنان(

دایانگرتین.

رایاك به ره و باركرد پاتاڵدا گواستنه وه ی شه مه نده فه رێكی له ئێمه یان ئه وجا لێره هه ر ئێستاش تا كه ئانجار بۆ هێنایانین رایاكه وه له پاشان )rayak(

ماوینه ته وه ....". خوشكه كه ی و قه شه كاركاشیان ئانجار گوندی ئه رمه نییه كانی زۆربه ی وه كو ده كه وێته كانێ ئێستا موساداغه ی ئه و پێكرابوو، كۆچیان ه وه )مووساداغ( له باشووری ڕۆژهه اڵتی توركیاوه و له كاتی جێبه جێكردنی جینۆسایدی 1915 دا قه اڵی هه موو له به رده م خۆی ڕۆژ چل ماوه ی بۆ توانی كه بوو ئه رمه نییه كان پته وی له الیه ن موساداغ ئه رمه نییه كانی سه ره نجام رابگرێت. كاره ساتباره كان پێشهاته پاش میسرو واڵتی بۆ گوازرانه وه به ریتانییه كانه وه و فه ره نسی كه شتیه جه نگیه بۆ له شكری فه ره نسیدا گه ڕاندیاننه وه له ژێر چاودێری یه كه مین جه نگی جیهانیش سوریاوه به سه ر فه ره نسی مانداتی به شێكی له له وێدا جۆره به و خۆیان. زێدی ژیانیان گوزه راند تا له ساڵی 1939 دا فه رمانڕه وایانی فه ره نسی موساداغ و گه وره

له ئه ویش توركیا، "به خشییه " یان ئه سكه نده روونه ( )واته ئه لێكساندرێتا شاری هه وڵێكی نه زۆكانه دا بۆ راكێشانی توركیا بۆ ڕیزی هاوپه یمانه كان له دژی هیتله ر. منداڵه كانی كاركاشیان )71( هه موویان له دایكبووی دوای یه كه مین هۆلۆكۆستی ته نانه ت بون. باوك و بێدایك دراوسێكانیان به شی زۆری به اڵم ساڵی 1915 ن، دوای ئه وه ش كه هێنران بۆ ئانجار كه له و كاته دا له قه ڵه مڕه وی )لوبنانی گه وره ( له ژێر مانداتی فه ره نسیدا بوو، كۆتایی به ئازاره كانیان نه هات. له و باره یه وه قه شه مۆڵگه ی و سروشتی دارستانێكی ده وروبه ره و شوێن "ئه م ده ڵێ: كاركاشیان مێشووله بوو. فه ره نسیه كان بیست و پێنج لیره ی لوبنانییان دا به هه ر كه سێك )خێزانێك( بۆئه وه ی دارو به ردی ئه م شوێنه ببڕنه وه و بشكێنن و خانوو بۆ خۆیان دروست بكه ن. به اڵم به شێكی زۆری خه ڵكه كه تووشی مه الریا بوون و به و ده رده وه مردن.." له ماوه ی یه كه مین و دووه مین ساڵی ئه و به اڵیه ی به سه ریاندا هاتبوو، واته له 1940 دا كاتێك به شی زۆری ئه وروپا نوقمی جه نگ ببوو، ئه رمه نیه كانی ئانجار هه زار ژن و پیاویان به نه خۆشی مه الریا لێفه وتا. كێله قه بره درز بردووه كانیان تاكو

ئێستاش له باكووری گونده كه دا ماونه ته وه .

به وێنه كانی ئانجار له پۆڵس( )سینت پیرۆز پۆڵسی كه نیسه ی دیواره كانی تراجیدیای ئه رمه نییه كان داپۆشراون. یه كێك له و فۆتۆیانه كه له ساڵی 1915 دا گیراوه ، ڕزگاربووه كانی موساداغ نیشان ئه دات كه له ئه وپه ڕی بێزاری و بێتاقه تی و بێهیواییدان و له هه وڵی ئه وه دان سه ركه شتییه كی جه نگیی هاوپه یمانه كان بكه ون. له فۆتۆیه كی تردا چه ند ئه فسه رێكی فه ره نسی ده بینرێن كه له كاتی گه ڕانه وه یاندا له شاری ئه سكه نده روونه ساڵو بۆ پێشوازیكارانیان ده كه ن كه پێكهاتبوون له گه وره سه ربازیی )تیپی به سه ر پیاوانی ژماره یه ك و ئه رمه نیه كان له ئایینی پیاوانی بۆ مۆنۆمێنتێكیان دا 1930 ساڵی له فه ره نسی. له شكری به سه ر ئه رمه نی(ی یادی ئابڵووقه دانه به ناوبانگه كه ی 1915 دروستكرد كه پاشان له الیه ن توركه كانه وه تێكدرا. كاتێكیش بۆ دووه مین جار به ر له ده ستپێكردنی دووه مین جه نگی جیهانی ناچار كران به كۆمه ڵ ئاواره ببنه وه ، ئه رمه نییه كان ئێسك و پرووسكی مردووه كانی له گه ڵ خۆیاندا برد، هه روه كو چۆن سێڕبییه كان ئه وه یان ده كرد )72( خۆیانیان پاشماوه ی ئێسك و پروسكی هه ژده )شه هید(ی ساڵی 1915 كه الشه كانیان له الیه ن توركه كانه وه هیچ ده ستكاری نه كرابوون تا ئه و كاته ی فه ره نسیه كان له 1918 دا و باركران ئاواره كاندا له گه ڵ هه ر دا 1939 ساڵی له هێنایه وه ، ئه رمه نیه كانیان له مه ڕمه ڕ تابووتێكی له هه موویان ئێستا ئانجار. بۆ هێنران زیندووه كاندا له گه ڵ

6465

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ئه رمه نی به زمانی نێژراون. پیرۆزدا پۆڵسی كه نیسه ی ته نیشت له دروستكراودا له سه ر ئه و مه ڕمه ڕه نوسراوه : "بۆ یادی هه تا هه تایی".

به اڵم یاداوه رییه كان بۆ دانیشتوانی ئانجار ورده ورده كزو هێمنتر بوونه ته وه . قه شه كاركاشیان ده ڵێ: "دوای ئه وه ی له ئه لكساندرێته وه هێنراینه ئێره ، له ده ده یانه ویست كه وتن شوێنه ئه م به ر كه سه ی هه زار شه ش ئه و یه كه مدا ساڵی بگه ڕێنه وه . كه چی له دوای دووه مین جه نگی جیهانیدا به شێكی زۆری خه ڵكه كه مان به اڵم بگه ڕێینه وه . نامانه وێ چیتر ئێستا كرد. كۆچیان باشور ئه مریكای به ره و بچوكی زۆر كۆمه ڵه یه كی ئێستا به ڵێ، ئه وێ. گه شت چوومه وه به پارساڵ خۆم مووساداغ ده وروبه ری له توركیادا ئێستای زه مینه ی سه ر پارچه له و ئه رمه نی ماونه ته وه ، نزیكه ی )30(سی خێزانێك ده بن، ته نانه ت كه نیسه ی ئه رمه نیه كانیشیان

نوێكردۆته وه . توركه كان ئێستا له وێ له گه ڵ ئێمه دا نه رم و خۆشگۆن. ئه وه له به ر روویداوه ، سه رزه مینه دا له و چی ده زانن ئه وان تێده گه م وای من

ڕێزمان لێده گرن چونكه چاك ده زانن كه له سه ر زێدی ئێمه دا دانیشتون". )یان راده ستكردنی سه نجه قی به فه ره نسیه كان سه باره ت ئابڕوبه رانه ی كاری هه رێمی( ئه سكه نده روونه به توركه كان )كه مووساداغ به شێكی بوو( )74( یه كێكه له و چیرۆكه خه مناكانه ی دووه مین جه نگی جیهانی كه زۆر به ده گمه ن باسده كرێ جه نگی یه كه مین له چۆن هه روه كو توركیا تۆقیبوو له وه فه ره نسا له یادماوه . و میحوه ره وه واڵتانی بچێته پاڵ ئه مجاره ش هه ڵبژاردبوو ئه ڵمانیای به ره ی جیهانیدا )75(. له به ر ئه وه فه ره نسا په نای برده به ر ریفراندۆمێك له هه رێمی كوردستاندرێته بۆ ئه وه ی دانیشتوانه كه ی له ئه رمه نیه كان و توركه كان ناسنامه ی خۆیان و ناوچه كه لۆری بارو شه مه نده فه ری به سواری توركیان هه زار ده یان توركه كان هه ڵبژێرن. له و كردن به شداری بۆ بوون )سنجه ق(ه به و سه ر ناوچانه ی ئه و بۆ گواسته وه قه شه توركیا. له بن به شێك بڕیاریدا "گه ل" به و جۆره بێگومان كه ریفراندۆمه توركیا به ته سلیم ویالیه ته كه بوو بڕیاریدا فه ره نسی "رژێمی وتی: كاركاشیان بكات. بێگومان ئه رمه نیه كان دركیان به وه كرد چیتر ناتوانن له وناوچه یه دا بمێننه وه ، بیانگوازنه وه و تر شوێنێكی بۆ كرد فه ره نسی حكوومه تی له داوایان له به رئه وه هه بێت. توركه كاندا له گه ڵ سه روكاریان هیچ نه یانده ویست بكه ن. نیشته جێیان به و جۆره چۆڵیان كرد. فه ره نسیه كان ته نها چاویان له به رژه وه ندییه كی بچووكی

هه لپه رستانه ی خۆیان بوو. له وه دا من فه ره نسیه كان تاوانبار ده كه م". ی )hatay( )حه تای( هه رێمی به كرا ئالێكساندرێته سنجه قی به وجۆره توركی و شاری ئه لێكساندرێته ش گۆڕدرا بۆ ئیسكه نده روون. پۆپه ی گاڵته جاڕیه كه ش

له وه دا بوو كه توركیا ته نها له دواهه مین ڕۆژه كانی جه نگدا خۆی له دژی هیتله ر به هاوپه یمانه كانه وه گرێدا، ئه وه ش له و كاتانه دا بوو كه هیتله ر له حه شارگه ژێر له رووی سێهه میش رایخی ببۆوه و خۆكوشتن به نزیك به رلین له زه مینیه كه یدا

هه ره س بوو. به ڵێ، ئه لێكساندرێته له پیناوی هیچدا كرا به قوربانی. ئه و )واته نه كردووه كۆچیان باڵه فڕه یانه و ئێستاش تا مردووه كان گیانی كێشه یه هه روا به زوویی كۆتایی پێنه هات. له كورده واریدا ده ڵێن جارێ چله ی به سه ر توركیا وه زیرانی سه ره ك یه ڵماز(ی )مه سعود دا 1998 له وه رگێڕ(. نه چووه - هه ڕه شه ی ناڕاسته وخۆی ئاراسته ی سوریا كرد كه هاوپشتی گه ریال جه نگاوه ره كانی پارتی كرێكارانی كوردی )پ. ك. ك( ی رادیكاڵ بوو )76( و له به ری ئه وبه ری ده كرد. پشتگیری ئاراسته و توركیا له دژی چاالكیه كانیان توركیاوه سنووره كانی ناوبراو بۆنه ی فه رمیی یادكردنه وه ی سااڵنه ی راده ستكردنی ئه لیكساندرێته ی له الیه ن فه ره نسیه كانه وه بۆ توركیا به هه ل قۆسته وه تا رایبگه یه نێت كه : "ئه وانه ی چاویان بڕیوه ته خاكی توركیه وه كوێرن، ته نانه ت یه ك سانتیمه تر چوارگۆشه ی ئه م خاكه یان

چنگ ناكه وێت.."بووه ئه رمه نییه كان زێدی و سه رزه مین و خاك به شه ئه لێكساندرێته به اڵم )77(. زۆر روون و ئاشكرایه كه ڕێككه وتننامه ی سیڤه ر بێجگه له هه ندێ وشه ی

مردووی سه ر كاغه ز هیچی تر نه بووه . بینیوه به خۆیه وه بچووكی گه وره و جینۆسایدی زۆر ژماره یه كی جیهان كه هه ندێكیان به هۆی زۆریی شایه تحاڵه كان و به ڵگه كانه وه بۆ ئێمه و مانان ئاشكرا بوونه ، به اڵم بۆ هه ندێكی تریان هه ر وه كو كوێر واینه و ئاگادارییه كمان له باره یانه وه نییه له چه شنی ئه و منداڵه ئه رمه نییه ده ربازبووانه ی جینۆسایدی ئه رمه نیه كان كه به هۆی چڵكاوه كانی خۆشۆرگه ی خانه ی هه تیوانه وه هێزی بینایی چاویان له ده ست

دابوو. ئه وانه له ساڵی 1916 دا هێنرابوونه ئه وێ. له توێی كتێبێكدا )78( ریپۆرتاجێكی )mark levene( )لێڤینی )مارك ناوبانگی كه پێشكه شكردووه گه لكوژیانه وه ئه و له باره ی درێژی دوورو وردو كه متریان هه یه )یان هه ر كه س باسیان ناكاو له بیرچوونه ته وه - وه رگێڕ( له چه شنی جاڕی به رپاكردنی شااڵوی له ناوبردنی به كۆمه ڵی ئاشوریه كان )ئه وانه ی ژێر ده ستی عیراق- وه رگێڕ( كه له ساڵی 1933 دا له الیه ن له شكری ده وڵه تی نه وزادی عیراقه وه بكه نه وه ( بڵند ده ستیان با كتێبه ن ئه و ئاگاداری خوێنه رانه ی )ئه و راگه یه ندرا. )79( له نزیك شاری دهۆكه وه سه ربازه كان تێكڕای دانیشتوانی گوندی )سوممێل( یان به كۆمه ڵ له ناوبرد. ئه و جووته ئافره ته ی به زیندوویی رزگاریان بوو پاشان بوون

6667

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

به نێچیری )گرووپه كانی ده ستدرێژی( )مجموعات االغتصاب(. كورده كان كه ره گه زی زۆرینه و بااڵده ستی ناوچه كه یان پێكده هێنا، به شدارییان كاتێك كاره ساته له و به ر ساڵ هه ژده شێوه ی به هه مان كرد- له وكۆمه ڵكوژیه دا ئه رمه نیه كانیان كه بوون توركیا سنوورانه ی ئه و كوردانه ی ئه و هه مان نزیكه ی

ده ڕفاندو ده یانكوشتن. روویانده دا. عیراقدا له به ریتانیه وه ده سه اڵتی له سایه ی ئه وانه ش هه موو )r.s. stafford( )پشكنه ری كارگێڕیی- لۆكاڵیی له عیراقدا كۆلۆنیل )ستافۆردكه ده كات ئه وه بۆ ئاماژه كردووه و له نده ن ئاراسته ی راپۆرتێكی باره یه وه له و به نییه تی له ناوبه رن به كۆمه ڵ ئاشوورییه كان داوه بڕیاریان عیراقیه كان ئه فسه ره له سه ره تاوه ئاشوریانه ئه م نه هێڵن" یه كجاره كی به گه له "ئه و ئه وه ی ئاشكرای له توركیاوه ئاواره بوونه و راوه دوونراون. كاتێك كه گونده كانیان به ر شااڵوه كانی بردۆته په نایان یه كه مجار وه رگێڕ(، عوسمانیدا- )له توركیای كه وتووه جینۆساید به ر ئێران )80(، پاشان له الیه ن به ریتانییه كانه وه هێنرانه ناوچه یه كی نزیك شاری

موسڵ كه دواتر ده بێته به شێك له و ده وڵه ته ی ناوی نراوه عیراق )81(. ڕووبه ڕوو بوونه وه ی زۆر له گه ڵ ده وڵه تی عیراقدا روویداوه و )لێڤینی( زۆر به وردی باسیكردوون هه ر له ساڵی )1933( وه تا ده گاته كوشتنی به شێك له ئاشوریه كان له میانه ی شااڵوه كانی ئه نفالی 1988ی سه ددام. )بڕوانه ئه و كتێبه ی وه رگێڕ كه به ناونیشانی- توونی مه رگ- ه وه له 1995 دا چاپی یه كه می بالوكراوه ته وه . له دواهه مین پاشكۆی ئه و كتێبه ماندا لیستی ناوی به شێك له و ئاشوریانه مان باڵوكردۆته وه كه كه چی وه رگێڕ( كراون- شوێن بێسه رو دا 8 ئه نفالی شااڵوه كانی ده ره نجامی له نه یانهێشت به ریتانیه كان دا له 1933 كۆمه ڵكوژیشه وه یه كه مین له دوای ته نانه ت ئه نجام باره یه وه له و ه وه له الیه ن )كۆمه ڵه ی گه الن( لێكۆڵینه وه و به دواداچوون بدرێت چونكه كارێكی له و چه شنه ئه گه ری ئه وه ی لێده كه وێته وه رژێمه كه ی شای عیراق هه ره س بهێنێ كه تازه ده سه اڵتدار بوو، وه بۆ ئه وه ی دوای ئه و یه كه مین شه پۆلی كوشتنانه بتوانێت به بێ قڕه و ده سبه جێ بۆمبه كانیان پێشكه ش به هێزه ئاسمانیه تازه دامه زراوه كه ی عیراق بكات بۆ ته واوكردنی شااڵوی دژه ئاشوریه كان )82(. به ریتانیا هه روه ها هۆشداری دابوو كه لێكۆڵینه وه و به دواداچوونێكی ئاشكرای ته قینه وه ی و گشتی وروژاندنێكی مایه ی ببێته هه یه ئه وه ی ئه گه ری دۆزه ئه و هه ستی دژه بێگانه )83(، واته ئه و شته ی كه پاش حه فتا ساڵی تر روویدا )84(.

6869

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)10(

the( )هه ر باسێك له باره ی كۆمه ڵكوژییه وه له ڕۆژنامه ی )ده ئیندیپێندینتindependent( كرابێت ئه وه ده سه لمێنێت ئه و بابه ته تا چه نده به الی خه ڵك )یه كه مین به ناونیشانی وتاره كه م باڵوكردنه وه ی پاش زیندووه . خوێنه رانه وه و له )letland( لێتالند نیشتمانی(ی )ئه نجومه نی به ڕێوه به ری هۆڵۆكۆست(ه وه ، شانشینی یه كگرتوودا )به ریتانیا( نامه یه كی بۆ ناردووم )85( بۆ ئه وه ی وه بیرمی بێنێته وه كه له سااڵنی نێوان 1930 و 1933 دا نزیكه ی )11( یانزه ملیۆن كه س "له ڕێگای برسی كردنه وه " له ئۆكرانیا له ناوچوونه )86(. نووسیویه تی: "بۆ ئه وانه ڕۆژێكی تایبه تی بۆ یاد كردنه وه له ئارادا نییه " ئه ی چی ده ڵێی له باره ی ئه و چه ند ملیۆن موسوڵمانه ی له سه ده ی نۆزده هه مدا له ناوبران كه له ناوچه كانی به ڵقان و له روسیاوه واڵتبه ده ركرابوون "وه ك به شێك له ئه ندامه له بیركراوه كانی خودی ئه وروپا" )87( هه روه كو چۆن مێژوونووسێك به و جۆره وه سفی كردوون؟ ... خوێنه رانێكی تر فشارم بۆ دێنن توێژینه وه یه ك ئه نجام بده م له باره ی هۆلۆكۆستی كۆنگۆییه كانه وه سه ده ی له دووه م )leopold(ی )لیۆپۆلد( شا فه رمانڕه وایی ده ورانی له كه داوه له ده ست گیانیان كه سێك ملیۆن چه ند ئه نجامدا له روویداوه و نۆزده هه مدا تاقه ت ماندووكردنی و شه كه ت یان له گه ڵیاندا، خراپه وه ره فتاركردنی )له ڕێگای كاركردندا كه مپانه ی له و ئه ویش نه خۆشینه وه ( و برسێتی به هۆی یان پرووكێن، له ده كه ی چی ئه ی ده دان. پێئه نجام كۆیالیه تییان كاری ئاسان و سوك كه كوشتنه كه وایه بڕوایان راسته قینه هۆگه لێكی له به ر ئیسپانیانه ی ئه و هه مبه ر )به رهه ڵستكار( ئۆپۆزسیۆن خه ڵكانی له كه س هه زار سی )30( به كۆمه ڵه كانی ی سیاسی و سه ربازی له سه ر ده ستی )فرانكۆ( ئه وانه ی تاكو ئێستاش له )600( شه ش سه د گۆڕی به كۆمه ڵی په رت و باڵو به ئیسپانیادا نێژراون- ئایه شێوه یه ك

7071

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

له شێوه كانی جینۆساید بووه ؟ "تێبینی: ئه و كوشتاره به كۆمه اڵنه له ساڵی 1939 دا روویانداوه ، ئه ویش پاش سه ركه وتنی هێزه فاشیه كان به فه رمانده یی جه نه ڕاڵ فرانكۆ به سه ر هێزه میللی و دیموكراتیخوازه كانی ئیسپانیادا كه سێ )3( ساڵ بوو حكوومه تیان به ڕێوه ده برد. ئاشكرایه هۆی سه ره كی شكستی شۆڕشگێڕه كان ئه وه كردو شۆڕشگێڕه كان له پشتی خۆی به رژه وه ندیه كانی بۆ سۆڤیه ت یه كێتی بوو په یماننامه یه كی دۆستایه تی و ستراتیجی له گه ڵ ئه ڵمانیای نازیدا واژۆ كرد كه به و جۆره ده رگای بۆ پڕچه ك كردنی فاشیه كانی ئیسپانیا له الیه ن نازیه كانی ئه ڵمانیاوه ئاوه اڵ كرد و شۆڕشگێڕه كانی بۆ چاره نووسی خۆیان جێهێاڵ كه به قه تلوعامی سی

هه زار كه س ته واو بوو – وه رگێڕ".

نامه یه كی دا له 1998 )Norman davis( )داڤیز مێژوونووس )نۆرمان له باره ی هیتله ر پرسیاره ی ئه و بێنێته وه وه بیرم ئه وه ی بۆ )88( نووسیوم بۆ له باره ی قسه یه ك ئه مڕۆكانه تا هه یه "كێ واته كردوویه تی، ئه رمه نییه كانه وه )لویس له الیه ن جار یه كه مین بۆ )89( بكات؟" ئه رمه نییه كانه وه له ناوبردنی لۆشنه ر(ی سه رۆكی بیرۆی )یه كێتی راگه یاندن( له به رلین و له ئۆگۆستۆسی 1939 دا تۆمار كراوه . داڤیز نامه كه ی به م وشانه كۆتایی پێدێنێت كه "تۆ خه ریك بوو تووشی هه ڵه ی ئه وه ببیت رسته ی )كێ هه یه ئه مڕۆكانه له له ناوبردنی به كۆمه ڵی

پۆڵۆنیه كان بپرسێته وه ؟( بخه یته سه ر بابه ته كه ".

ناوی به بێ كیتابێك جیهانیدا جه نگی دووه مین به دوای هه ر به ڵێ، به اڵم نووسه ره كه ی باڵوكرایه وه )90( كه به شێوه یه كی چاوه ڕوان نه كراو له الیه ن )تۆ بڵێ كێ؟( شاعیری به ناوبانگه وه )تی. ئێس. ئێلیۆت(ه وه پێشه كی بۆ نووسراوه )91( له وێدا باس له ئازاره كانی ئه و چه ندین ملیۆن پۆڵه ندیانه كراوه كه له دوای داگیركردنی پۆڵۆنیا له الیه ن ئه ڵمانیاوه له 1939 دا به كۆمه ڵ گواستراونه ته وه و به هۆی برسێتی یان له ڕێگای تره وه له ناوچوونه . له و كتێبه دا بڕگه یه كی تیادایه هه میشه هه ست و سۆزم ده وروژێنێ كه باس له هیوایه كی ناخی دایكێكی پۆڵۆنی ده كات بۆ ئه وه ی شه مه نده فه ری گواستنه وه ی خه ڵكه كه له كاتی شه ودا به ڕێ بكه وێت نه ك به ڕۆژ:

كه كردۆته وه پێچی گڕدۆڵكه یه كدا به ده وری شه مه نده فه ره كه چونكه ..."نزیك كێڵگه جێهێڵراوه كه ی ئه وان بووه و ئاواتی ئه وه ی خواستووه منداڵه كانی ئه و دیمه نه نه بیننه وه چونكه ئه گه ر وا نه بێت ده بێ منداڵه كانی ئه و ئازارانه سه ر له نوێ بچێژنه وه . به داخێكی گرانه وه شه مه نده فه ره كه به ڕۆژی ڕووناك به ڕێكه وتووه . كاتێك

به سه ر خۆیان نزیكه كانی كه سه و دراوسێكان كه وتووه به رچاو كێڵگه كه یان كه له خاچدراوی مه سیحێكی گونده كه ش قه شه ی و راوه ستاون بینیوه گردۆڵكه كه وه په ڵه و بێستانه كان ماڵه كان، كولخانه ی كه كاتێك .)......( بووه به ده سته وه زه ویه كێڵراوه كان به ته واوی ده ركه وتن، )تۆمۆس(ی كوڕی به دڵێكی كه سه ره وه و بێستانه كه مانه ... ئه وه دایكه .. دایكه .. كردووه : هاواری خه مباره وه به ده نگێكی ئه وه جۆگه له كه مانه ... ئه وه )......( مانگاكه یه ده له وه ڕێ! ئاخر ده دایه بۆ ده بێ

ئێمه بڕۆین؟...".

ئه و به ڕێكه وتنه به ڕۆژ، بێتاوانیی تۆمۆس، خۆشه ویستییه كه ی بۆ مانگاكه یان، عه زابی دایكه كه كه سات به دوای سات ڕوونتر بۆی ده رده كه وت كه شه مه نده فه ره كه بێوه اڵمه ی و قورس پرسیاره ئه و ئه وجا تێده په ڕێت، ماڵه كه یاندا گوندو به الی منداڵه كه ، هه موو ئه وانه سه دای ده نگی ملیۆنان خه ڵكی تره كه به هه مان هێڵی شه مه نده فه ره كه دا تێپه ڕ ده كرێن كاتێك كه هۆلۆكۆستی جووله كه كان له مانگان و سااڵنی دوای ئه وه دا ئه نجام ئه درێ. ئه وه به هه مان شێوه سه دای ده نگی یه كه مین هۆلۆكۆستی ئه رمه نیه كانیشه كه بیست و چوار ساڵ له وه وبه ر روویدا بوو. )رافاییل ساڵی له جار یه كه مین بۆ پۆڵۆنیایه ، له دایكبووی جووله كه یه كی كه لێمكین( 1944 دا وشه ی )جینۆساید(ی بۆ كۆمه ڵكوژی ئه رمه نیه كان به كارهێناوه )سه رنج بۆ نه ك به كارهێنراوه ئه رمه نیه كان كۆمه ڵكوژی بۆ یه كه مینجار كه ئه وه ی بده كۆمه ڵكوژی جووله كه كان كه پتر به ته واو بوونی جه نگ له 1945 دا دوورنماو قه باره ئه وه ی یارمه تی بوو كه زاراوه یه ك ئه وه ش .. ترسناكه كانی ده ركه وت- وه رگێڕ(، مرۆڤ مافه كانی به تایبه ت كولتوورێكی بۆ قه زایی و مه عنه وی بناغه یه كی ده دا

بگه یه نێت. چیرۆكانه ی هه موو به و به ڵگانه وه ، هه موو به و جینۆسایدێك بوو كه وا شایه تحاڵه كانه وه ، له گه ڵ ئه و هه موو راپۆرتانه ی دیپلۆماته كان و ته له گرافه كانه وه ، سه ره ڕای پاشماوه كانی ئێسك و پرووسكی ملیۆن و نیوێك قوربانی، چۆن ده توانرێ نكوڵی لێبكرێت؟ چۆن ده توانرێ له ئاستی تاوانێكی له و چه شنه ی به كۆمه ڵكوشتنی ئه رمه نیه كاندا خۆ له گێلی بدرێ و په رده پۆش بكرێ؟ یان هه ر وه كو هیتله ر كه پێشنیاری كردبوو له بیر بچێته وه ؟ یان بڵێی یه كه مین هۆلۆكۆست له م جیهانه دا- ئای كه گاڵته جاڕییه كی ئازاربه خشه - هه ر به نیوه و ناچڵییه وه دانی پێدا بنرێ، به اڵم ئاماژه یه ك بێت بۆ شوێنانێكی تری كه متر به ناوبانگی سه ر لیستی دڕندایه تی مرۆیی له سه ر نه خشه ی سه ده ی بیسته می تاواندا كه بووه مایه ی به رهه مهێنانی ئه و قه باره

7273

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

دڕندایه تیه كانی بۆ شووم ده رێكی مزگێنی وه ك باربه ریزم فراوانه ی به ر گه وره و سه ده ی بیست و یه ك؟

به داخه وه ئه گه ری هه موو ئه وانه له ئارادایه . كاتێك من بۆ یه كه مینجار له 1993 دا وتارم له باره ی كوشتاری ئه رمه نیه كانه وه نووسی توركه كان وتیان هه موو ئه وانه هه ڵبه ست و درۆن- هه ر وه كو ئه و هه موو كتێب و لێكۆڵینه وه له ئه ژمار نه هاتووانه ی تر كه له و باره یه وه نووسراون. خوێنه ره توركه كان بۆ سه ر نووسه ره كه میان نووسیوه

وداوایان لێكردووه كه له )the independent( ده رم بكات. نووسیویانه ئه گه ر هاواڵتی ئه رمه نیش له ناوچووبن )ئه و وشه ی –ئه گه ر-ه بۆ من زۆر مایه ی تێڕامانه (، ئه وه ئیتر ده ره نجامی ئه و پشێوییه بووه كه له كاتی یه كه مین پشێوییه كی ئه وه ببوو، زاڵ عوسمانیدا ئیمپراتۆریای به سه ر جیهانیدا جه نگی له ناوچوون تیادا توركیشی ئه ژماری بێ خه ڵكێكی كه بوو ئه وتۆ كۆمه اڵیه تی روسیای الیه نی ئه نقه ست به ئه رمه نیه كان به كرێگیراوه میلیشیاو كه له كاتێكدا قه یسه رییان له دژی توركیا هه ڵبژارد بوو. "ئه وه تاكو ئێستاش پاساوی سه ره كی توركه شۆڤێنیه كانه بۆ ئه و كاره ساته ی به سه ر ئه رمه نیه كاندا هێنرا. له كاره ساتی عیراقدا له عه ره بی دا شۆڤێنیزمی له 1988-1987 له مه ڕ خۆشمان ئه نفاله كانی پاساوێكی هه ر له و چه شنه ی به كارهێنا بۆ جێبه جێ كردنی جینۆساید گوایه تێكڕای خه ڵكی گوندنشینی كوردستان الیه نی ئێرانیان له دژی عیراق هه ڵبژاردووه - وه رگێڕ". به و جۆره هه موو به ڵگه نامه كانی كۆمیسیۆنه ئه وروپاییه كان كه لێكۆڵینه وه یان یه كه می ده ستی زیندووه كانی ڕیپۆرتاجه كردبوو، كۆمه ڵكوژییه كانه وه له باره ی شاری ئه رمه نیه كانی به كۆمه ڵی كوشتاری له باره ی ڕۆژئاواییه كان ڕۆژنامه وانه )سمیرنا( )كه ئێستا شاری به ناوبانگی –ئیزمیر-ی گه شتیارییه و ئه و گه شتیاره به ریتانیانه ی له وێدا خۆیان به رهه تاو ده ده ن بێئاگان له وه ی چ كوشتارو خوێنڕێژییه ك له سه ر ئه و كه نار ئاوه و ده وروبه ریدا روویداوه (، هه روه ها ئه و تۆمه تانه ی )مۆرگێنتهاو( و )چێرچڵ ( خستیانه ئه ستۆی تاوانكارانی كۆمه ڵكوژیه كان، هه مووئه وانه )له الیه ن توركیا دژی له پڕوپاگه نده به و وه رگێڕ( ئێستاشدا- له و له كۆن توركه كانه وه ،

لێكدرانه وه . )گوله ر كۆكنار( )guller kelner( كردووه كه تیایدا ئاماژه بۆ ئه وه ده كات .... بجه نگێن، ئه وان بۆ تا دوژمنه وه پاڵ چوونه "به گشتی ئه رمه نیه كان گوایه ده وڵه تی موسوڵمانه كانی له دژی ناوخۆیان جه نگێكی و پێنجه م تابووری ببوونه

عوسمانی ده ستپێكرد..." )93(.

له الیه كی تره وه خانم )سۆنا چاكیر( )suna cakir( بۆ خۆمی نووسیوه : بێ هه ڵبه ستراوێكی ده له سه و درۆو ئه رمه نیه كان جینۆسایدی ده ڵێن پێی ئه وه ی گرتووه . سه رچاوه یان خراپه وه نییه ت خه یاڵێكی له كه )94( ).....( په رده یه ڕۆژنامه كه م بۆ ئیمێلێكی واشینتۆنه وه له )aygen tat(یش تات( )تایگن ناردووه بۆ ئه وه ی رایبگه یه نێت ئه و وتاره ی من له باره ی جینۆسایدی ئه رمه نیه كانه وه نووسیومه "هه ڕه شه یه ". دواهه مین بڕگه ی نامه كه ی )تات( ده پرسێت: "بۆچی ده بێ توركیاو توركه كان بچنه ژێرباری خه تای ئه و رووداوانه وه كه له 1915 دا روویان ئه و بده ره )گوێ ده ڵێ )ibrahim tansel( تانسه ل( )ئیبراهیم داوه ؟". قسه سه رنج راكێشه ( كه : "ئه وه ی ناونراوه جینۆسایدی ئه رمه نیه كان به شێك بووه له وه اڵمی گوندنشینه كان )ئیبراهیم ده قانده ق به و جۆره ی نووسیوه (. جا بۆ ئه وه ی پێشگیری بكرێت له خوێنڕشتنی زیاتر ئه رمه نیه كانیان له ئه نادۆڵه وه راگواسته وه بۆ لوبنان". ئه و شه پۆله له كاردانه وه مایه ی نیگه رانین: چونكه تاوانكارانی جینۆسایدی ئه رمه نیه كان وه ك قوربانی نیشاندراون و قوربانییه كانیش كراون به تاوانكارو درۆزن. یه كی تری خستۆته سه ر كێوی نێردراوه نكوڵی بۆم تازه كه نامه یه كی هه ر ئاشكرا و به روون نامانه له و ژماره یه ك پێشووتر. نكوڵییه كانی كه ڵه كه بووی پێیانه وه دیاره كه )نامه ی زنجیره یی(ن و به هه ر كه سێكیان گه یشتبێت ئه ویش بۆ زنجیره كه سێكی تری ناردووه و پاشان هه موویان به هه مان میتۆدو ناوه ڕۆكه وه ڕه وانه ی الی منیان كردووه . )ئێس. زۆربا( )s. zorba( ی دانیشتووی )ڕۆچیسته ر(ی سه ر به شاری نیۆیۆرك قسه له باره ی "قوربانییه شوومه به د به خته كانی رووداوه شوومه كانی پێش سه د ساڵ له مه وبه ر" )96( ده كات تا ئه وه ی دوای چه ند ڕسته یه كی تر ده گاته ناولێنانی كۆمه ڵكوژیه كان به "جینۆسایدی هه ڵبه ستراو" ئیمێلێكی تر به "رق هه ڵگر" تۆمه تبارم ده كاو پاش ناوزه د كردنم به "بێئاگاو نه زان" و "له خۆبایی"، به شێوه یه كی زۆر بێ په رده ده ڵێت: "له وانه یه جینۆسایدێك روویدا بێت، به اڵم ئه وه هه رگیز ئه رك و كاری تۆ نییه ده ستی تێوه رده یت و له و باره یه وه حوكم بده یت. ئه وه ئه ركی مێژووناسانه بكه ونه دوای راستیه كان". ئه مه ئه و بڕگه نه شازه ی گۆرانییه كی سیاسه تكارانی له الیه ن ته نانه ت ده كرێته وه و دووباره به رده وامی به كه سوواوه ئیسرائیلیشه وه )ئه گه رچی بڕوانه كرده نییه ( به نه غمه یه كی تایبه تی ده وترێته وه . به اڵم ئه وه یان قسه ی زیاتر هه ڵده گرێت )یان كورد گوته نی: ئه و هه ویره ئاوی زیاتر

ده كێشێ- وه رگێڕ(. نابێ وا تێبگه ین ئه و هه موو تێبینیانه هه روا له خۆیانه وه په یدا بوونه و بۆ خۆیان له سه ر پێی خۆیان راوه ستاون. ئه وانه له الیه ن دیپلۆماته توركه كانه وه پشتگیری و

7475

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ئاراسته كراون. )توركماز هاكتانیر( )korkmaz haktanir(ی باڵیۆزی توركی له له نده ن، له نامه یه كدا بۆ )the independent( شكاتی ئه وه ی كردووه كه "ئه ندامانێكی زۆری بنه ماڵه كه م و كۆمه ڵگا كه شیان ئازارێكی زۆریان پێگه یشتوه و له سه ر ده ستی

تیرۆریسته ئه رمه نیه كاندا گیانیان له ده ستداوه " )97(. بۆ ئه و مه به سته دوو فۆتۆی ره وانه كردووه كه الشه ی ئافره تانێك نیشان ده ده ن زۆر دڕندانه ئه تككراون و له الیه ن ئه رمه نیه كانه وه )به گوته ی نووسه ری نامه كه ( له )merseni dere( ) ( و )مێرسینی ده رهsubatan( )گونده كانی )سوباتانله 1915 دا كوژراون. وای لێكداوه ته وه گوایه )فیسك( )fisk( )98( "بێویژدانانه بده یته وه لێكی هه رچۆنێك ئه وه ش هه ڵداوه ته وه "- كۆنه كانی برینه قه تماغه ی

دانپێدانانێكه كه برینی راسته قینه ی ئاشكرا له ئارادا بووه . barlas( ئۆزه نیر( )بارالس ئیسرائیل له )هاكتانیر( هاوپیشه كه ی به تایبه تی راكێشتره ، سه رنج سه ره وه له وه ی زۆر كردووه شتێكی )ozenerئه گه ر بیر له وه بكه ینه وه ناوبراو له چ جۆره واڵتێكدا كارئه كات، له نامه یه كدا بۆ نووسه ری )Jerusalem post magazine( پۆست ئۆرشه لیم گۆڤاری بابه تێك خه تابار ده كات كه له باره ی "جینۆسایدی گومانلێكراو"ی ئه رمه نیه كانه وه نووسراوه له هه وڵێكدا بۆ نووسینه وه ی سه رله نوێی مێژوو. نووسیویه تی: "ئه فسانه ی )هۆلۆكۆستی ئه رمه نیه كان( ده ستبه جێ له یه كه مین جه نگی جیهانیدا داهێنرا به هیوای ئه وه ی ئه رمه نیه كان له به رامبه ر )ئازاره كانیان( پاداشتێك و پارچه یه ك له الشه ی په یوه ندییه ك چ .)99( به ربكه وێت" عوسمانیه كانیان داڕووخاوی ئیمپراتۆریای هه یه له نێوان به هه ند وه رگرتنی چاره نووسی ڕزگاربووانی هۆلۆكۆستی جووله كه كان له گه ڵ ئه و نكوڵیكردنه پۆاڵینییه ی جینۆسایدی ئه رمه نیه كان كه له خۆبایی بوون ده ورووژێنێ؟ به گوته ی )ئۆزه نیر( خانمی ڕۆژنامه وان )مارلین هێنری( "پێنووسه كه ی بۆ ئه وه به كارهێناوه هێرش بكاته سه ر كنێستی نوێ و حكوومه تی نوێی ئیسرائیلی

و په یوه ندیه كانی توركیا- ئیسرائیل". كه ببن ئه وه نیگه رانی توركه كان دیپلۆماته نه ده كرد پێویستی هیچ به اڵم دا 1982 له ساڵی كاتێك سه رئێشه . مایه ی ببێته بۆیان باره یه وه له و ئیسرائیل كۆنگره ی هۆلۆكۆست له )ته لئه بیب( ڕێكخرا، حكومه تی توركی ناڕه زایه تی خۆی ئه رمه نیه كانه وه ، كوشتاری له باره ی بابه تێك كردنی پێشكه ش له دژی ده ربڕی له ئه نجامدا، به شێوه یه كی چاوه ڕوان نه كراو، به اڵم به ڕاستی روویدا، )ئێلی ڤیسڵ( )elie wiesel(ی ڕزگاربووی كامپی )ئاوشڤیتز(ی نازیه كان خۆی له ئه ندامه تی

رایگه یاند ئیسرائیل ناوخۆی وه زیری ئه وه ی پاش ئه ویش كێشایه وه ، كۆنگره كه ده گه یه نێت. توركیا – ئیسرائیل په یوه ندییه كانی به زیان بابه ته ئه و وروژاندنی كه چی له گه ڵ ئه وه شدا كۆنگره كه هه ر به رده وام بوو و چه ندین وتاری تیادا له باره ی نه زۆكه كانی هه وڵه دوای ته نانه ت كرا. پێشكه ش ئه رمه نیه كانه وه جینۆسایدی )شیمۆن پێرێز( و داواكردنی له به ناوبانگترین زاناو شاره زای ئیسرائیلی له بواری كۆمه ڵكوژیدا )ئیسرائیل چارنی( )Israel charney( بۆ ئه وه ی دۆسیه ی به

كۆمه ڵكوشتنی ئه رمه نیه كان نه كه نه وه ، كۆنگره هه ر له كار نه كه وت. زۆنگاوی نوقمی قوڕقوڕاگه ی تا ده كاو زیاتریش زۆر زیاده ڕه وی )پێرێز( بێئاكاریانه ی )هۆلۆكۆست نكوڵی( ده بێت. له ئه پریلی ساڵی 2001 دا و ده ستبه جێ له میانه ی سه ردانێكی فه رمیدا بۆ )ئانكارا( وه ك وه زیری كاروباری ده ره كی ئیسرائیل په یامنێری له گه ڵ ڕۆژنامه وانی چاوپێكه وتنێكی له ئه دا. باره یه وه له و )جاڕ(ێك

ئاژانسی ئانادۆڵیادا پێرێز ده ڵێت )100(: "ئێمه دژی ئه و هه واڵنه ین كه به راورد له نێوان هۆلۆكۆست و ئه رمه نیه كان ده كه ن. هیچ به ڵگه یه ك نییه ئه وه بسه لمێنێت )یان ده ریبخات( كه هیچ په یوه ندییه كی به هۆلۆكۆسته وه هه بێت )101(. ئه وه ی تووشی ئه رمه نییه كان بووه تراجیدیا بوو، به اڵم له به رچاو ئه رمه نیه كانیش )راوبۆچوون(ه ی ئه و بشێ ئه گه ر نه بووه " كۆمه ڵكوژی بگیرێت، ده بێت )هه روه كو پێرێز ده ڵێت( "زۆر به وردی و بایه خه وه )لێكۆڵینه وه - وه رگێڕ( ئه نجام بدرێت به جۆرێك كه راستیه مێژووییه كان نه شێوێندرێن"ئه و تێبینیه ده بێ كه راستیه كانن هه موو پێچه وانه ی راسته وخۆ )كه پێرێز گێره شێوێنانه ی پێرێز به دڵنییایه وه ئاگاداریان بووبێت، پێچه وانه ی روونكردنه وه كانی شایه تحاڵه كان له ناوبردنی و 1915 ساڵی جینۆسایده كه ی نێوان راسته وخۆی په یوه ندی و به هێز كاردانه وه یه كی مایه ی وروژاندنی بوونه ئه وروپان(. به كۆمه ڵی جوله كه كانی له الیه ن )ئیسرائیل چارنی(یه وه كه له سه دا سه د گه وره ترین زانای متمانه پێكراوی

ئیسرائیلییه له بواری كۆمه ڵكوژیدا. وای "من :)102( نووسیویه تی پێرێز شیمۆن بۆ تایبه تدا له نامه یه كی چارنی ده بینم تۆ ئه و سنووره مه عنه ویه تان به زاندووه كه هیچ جووله كه یه ك ڕێگا به خۆی نادات بیبه زێنێت )........(. ده شێ تۆ به هۆی ئه وه ی چاكتر ده زانن پێداویستی و به رژه وه ندی ده وڵه تی ئیسرائیل له چیدایه ، ناچاربووبن له ژێرباری لێپرسراوه تیدا ئه و بابه ته له توركیادا به وجۆره باسبكه ن، به اڵم وه كو جووله كه یه ك و هاوواڵتیه كی ئیسرائیلی من شه رم له خۆم ده كه م بۆ ئه و ئاسته ی كه تۆ بۆی دابه زیویت تا ئه و راده یه ی كه به ئه نقه ست نكوڵی كردن له جینۆسایدی ئه رمه نیه كان رابگه یه نیت،

7677

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ئه وه ش له هه مان ئاستی ئه وه دایه نكوڵیت له هۆڵۆكۆستی جوله كه كان كردبێت". 2001 ساڵی له كۆنگره یه كی كه دێنێته وه پێرێز به بیری ئه وه چارنی هه روه ها دا كه تایبه ت بوو به هۆڵۆكۆستی جووله كه كان و له فیالدلفیا )ئه مریكا( ڕێكخرا بوو، ژماره یه كی زۆری لێكۆڵیاره كان كه له ناویاندا مێژووناسی ئیسرائیلی هه بووه ، به یاننامه یه كی گشتییان واژۆكردووه تیایدا ئاماژه ی ئاشكراو ڕوون بۆ ئه وه كراوه كه به كۆمه ڵ كوشتنی ئه رمه نیه كان راستییه كه حاشا هه ڵناگرێ، ئه وه ش له به یاننامه كه دا جێگیركراوه ته وه كه له كۆبوونه وه یه كی ساڵی 1997 ی یه كێتی زانایانی جینۆساید بڕیارێك دراوه و راگه یه ندراوه كه ئه رمه نیه كان قوربانیی جینۆسایدێكی ته واوكار بوونه )103(. هه روه ها چارنی كۆڵی له و هه ڵوێسته ی خۆی نه دا )104( كاتێك كه كتێبه دوو به رگییه زۆر نایابه كه ی به ناونیشانی )ئینسكلۆپیدیای جینۆساید( باڵوكرده وه و راسته قینه كان شایه تحاڵه بۆ ته رخانكردووه الپه ڕه ی پێنج و چل تیایدا كه راپۆرته دیبلۆماسی و ڕۆژنامه وانیه كانی سه روبه ندی به كۆمه ڵكوشتنی ئه رمه نیه كان، هه روه ها ،)the new york times( ریپۆرتاجیه كانی هه واڵه به تایبه تی له كه باڵوكردۆته وه درێژی دوورو ده قی چه ندین ده گمه نانه ( زۆر )به شێوه یه كی سه رچاوه ئه سڵییه توركییه كانه وه وه ریگرتوون. یه كێك له و سه رچاوه هه ره نایابانه فه رمانده یی له گه ڵ كه كاری توركییه پایه به رزی مێژووناسی ره فیق(ی )ئه حمه د روونی یه كالكه ره وه به جۆرێكی ده كردو عوسمانیدا هه واڵگری ده زگای گشتی له بوو بریتی ته رقی- ئیتیحادو كۆمه ڵه ی واته ئیتیحاد- "ئامانجی كه كردۆته وه

پاكتاو و له ناوبردنی ئه رمه نییه كان" )105(.چارنی ئاماژه ی راست و دروستی بۆ ئه وه كردووه كه نكوڵی كردنه كه )ی پێرێز( په یوه ندیه پێشوه ختی یارمه تیدانێكی بۆ دامه زرابوو ئاره زوویه ك پایه ی له سه ر ئیسرائیلی- توركییه كان، ئه و په یوه ندیانه ی كه خودی توركیا خستنیه مه ترسییه وه )چارنی(یه وه كۆنگره كه ی كاروباره كانی هه ڵقورتانده خۆی دا 1982 له كاتێك لێكحاڵی ره واندنه وه ی بۆ ڤیسڵ( )ئیلی گوته ی به پێی جینۆسایده وه . له باره ی نه بوون "له ڕێگای كارمه ندێكی ئیسرائیلییه وه ئه وه ی پێ راگه یاندووه )......( كه توركه كان ئاماژه یان بۆ ئه وه كردووه )106( گرفتێكی پر له مه ترسی سه رهه ڵئه دات

ئه گه ر بێت و ئه رمه نییه كان به شداری له وكۆنگره یه دا بكه ن".

7879

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)11( ئایه ده یانه وێ )له ڕێگای نكوڵی كردن له جینۆسایدی ئه رمه نیه كانه وه – وه رگێڕ( ئه وه بڵێن ئه رمه نییه كان نه دادپه روه ری، نه دان پێدانان به تاوانێكی گه وره ی له وچه شنه كه ده رهه قیان كراوه ، نه قه ره بووكردنه وه ی زه ره رو زیانه كانیان، نه گێڕانه وه ی موڵك نایانگرێته وه ؟ ئه ی پاشماوه ی ئێسك لێبوردنێكیش داوای ته نانه ت نه ماڵیان، و و پروسكی ئه و ملیۆن و نیوه له قوربانییه كان كه توركه كان تاكو ئێستاش دان به بوونیان دانانێن؟ چما توركیا ئه وه نده نیگه رانه و له رابوردووی خۆی ده ترسێت كه نه وێرێت هیچ نه بێت وه كو ئه ڵمانیا بكات كه به رامبه ر به جووله كه كان كردی- بۆ ئاسووده یی ویژدانی خۆی له ڕێگای نیشاندانی په شیمانی و په سه ندنی تۆمه ته كه و jonathan( )دانپێدانان و قه ره بووكردنه وه ؟ هه روه كو )جۆناپان ئێریك لویسeric lewuis( ی سه ر به ئه نیستیتۆتی )رێماركۆ( )remarque(ی دانشگای نیۆیۆرك وتوویه تی )107(: "چۆن ده بێ ته فروتوناكردنی ئه و به شه هه ره گرنگه ی چینی بازرگانانی ئیمپراتۆریای عوسمانی له دۆزی ناوه ندیی مێژووی مۆدێرنی توركیا جیا بكرێته وه ؟ هه موو زێدو زه وی و خانوو و موڵك و ماڵی ئه رمه نییه كان ئێستا كانێ نه وه ی ئه وانه )واته نه وه ی ئه و توركه عوسمانیانه ( به روبوومه كه ی ده خۆن كه له رابوردوودا تاوانه كه یان ئه نجامداوه . ترس له وه ی كه ده بێ قه ره بووی زیانه كان بدرێته وه ته نها یه كێكه له و هۆكارو بیانوانه ی كه ڕژێمی توركی والێده كات نكوڵی

بكات له تاوانی به كۆمه ڵكوشتنی ئه رمه نیه كان و دان پێدانانی". پۆڵسی یۆحه ننا پاپا كه كاتێك به رده وامه . هه روا جارێ كردنه نكوڵی ئه و دووه م )له سه ره تای هه شتاكانی سه ده ی رابوردوودا-وه رگێڕ( جورئه تی ئه وه ی كرد رووداوگه لێكی ده ستپێكی وه ك بكات ئه رمه نیه كان" "جینۆسایدی بۆ ئاماژه یه ك ترسناك كه به دوایدا هاتن، ڕۆژنامه ی )میللییه ت(ی توركی به شێوه یه كی گاڵته جاڕانه به مانشێتێكی پان له الپه ڕه ی یه كه میدا نوسیبووی: "پاپا تووشی خڵه فان بووه " )108(. دكتۆر )سه الحی سۆنیه ل( )salahi sonyel( -كه زۆر ناڕه وایانه -

8081

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

وتبووی گوایه ئه و گوته یه ی هیتله ر له باره ی ئه رمه نییه كانه وه وتویه تی هه ڵبه ستراو جینۆساید به )سه باره ت نازییه كان تاوانی له كێشه كه دا ئه وه ی هه وڵی بووه ، كردنی جوله كه كان-وه رگێڕ( جیابكاته وه )109( ئه ویش له ڕێگای ئاماژه پێكردنێكی نه ك بووه پۆڵۆنیاوه له باره ی هیتله ر قسه كه ری گوایه ئه وه ی بۆ راسته وخۆوه له باره ی جووله كه وه . ئه وه به هه نجه ت و بیانوویه كی قه ناعه تبه خش ده چێت- به اڵم ته نها تا ئه و كاته ی كه له وراستیه تێده گه ین كه له ساڵی 1939 دا یه ك له سه ر سێی گه لی پۆڵۆنی له جووله كه پێكهاتبوون، واته هه مان ئه و به شه ی كه هیتله ر نیازی له ناوبردنیانی هه بوو. ئه مه هه مان ئه و )سۆنیه ل(ه یه كه یه كێك له لێكۆڵینه وه كانی خۆی وه ك وتارێك نارد بۆ من له ژێر ناونیشانی: "چۆن پڕوپاگه نده ی ئه رمه نییه كان له دژی خه لیفه ی عوسمانیدا ویستی كاریگه ری بخاته سه ر كریستیانه خۆشباوه ڕه كانی هۆلۆكۆستی و ئه رمه نیه كان هۆلۆكۆستی نێوان راسته قینه ی جیاوازی ڕۆژئاوا؟" ناوه ، خۆیدا به رپرسیارێتی به دانی ئه ڵمانیا ئه وه یه هه ر بێگومان جووله كه كان كه چی ڕژێمه یه ك له دوا یه كه توركییه كان ئه وه یان هه ڵبژاردووه نكوڵی له روودانی

جینۆسایدی ئه رمه نییه كان بكه ن. ده كه نه هێرش به هێزه كان توركییه لۆبییه ئه مریكا یه كگرتووه كانی واڵته له سه رهه ر ڕۆژنامه وان و ئاكادیمیستێك كه پێشنیاری ئه وه بكه ن به كۆمه ڵكوشتنی ئه رمه نییه كان راستییه ك بووه . )دیاره ئه وه ش زه مینه ی بۆ ره خساوه به و جۆره بێت، النی كه م تا ئێستا – وه رگێڕ(، چونكه توركیا- كه چیتر پیاوه نه خۆشه كه ی ئه وروپا نییه - ئێستا ڕێكو راست له الیه ن هه مان زلهێزه ڕۆژئاواییه كانه وه ده ستی سۆزو نه رم و نیانی به سه ردا ده هێنرێ كه هه ر بۆخۆیان بوون له سه ده ی رابوردودا )110( زۆر به توندی ئیدانه ی كرده وه دڕنده ییه كانی توركیایان ده كرد. به اڵم ئێستا ئه ندامێكی به ڕێزی په یمانی ناتۆیه - واته هاوپه یمانمانه بۆ نموونه له بۆردومانكردنی كارخانه یه كی و ئیسرائیل له هاوپه یمانمانه نزیكترین و ساڵی 1999 ی سێربیا- دڵسۆزی چه كی ئه مریكی و فه ره نسیه له ناوچه كه دا. ئێمه هه روه كو چۆن له ئاستی تا بێده نگبووین، كورده كاندا به كۆمه ڵی له ناوبردنی و راوه دوونان ده ستپێكردنی ئێستاش ئه وه مان به چاك زانیوه و هه ڵمانبژاردووه كه یه كه مین هۆلۆكۆستی سه ده ی

بیسته م پشت گوێ بخرێ.جۆرنالیسته كانیشی ته نانه ت ئێستا ئابڕووبه رانه یه كردنه نكوڵی ئه و په تای گرتۆته وه . كاتێك له سێپته مبه ری 2001 دا پاپا سه ردانی ئه رمینیای كرد، یه كێتی راگه یاندكاران به ئاشكرا ناچار بوو به ئابوونه ده ره كانی خۆی بڵێت كه وا "توركیا سووره له سه ر ئه وه ی نكوڵی له و تۆمه ته هه ڵبه ستراوانه ی ئه رمه نییه كان بكات كه

ده یده نه پاڵ له شكری عوسمانی- توركییه وه گوایه جینۆسایدی ئه نجامداوه ، وشه یه ك كه ته نها له دوای دووه مین جه نگی جیهانییه وه هاته ئاراوه و به كارهێنراوه ")111(. ئه گه ر به ته واوه تیش چاو له وشه ی نایابی "سووره له سه ر" بپۆشین )تۆ بڵێی ئه گه ر توركه كان زۆر سووربن له سه ر ئه و –سووربوون-ه یان مانای ئه وه ی نه بێت كه له سه ر هه قن؟ ده شێ وابێ!(، به اڵم به كارهێنانی وشه ی )تۆمه ته هه ڵبه ستراوه كان( شایه تیی له سه ر نموونه یه كی هه ره ئاست نزمی ڕۆژنامه وانی ده دات،.... ئه و ئاماژه یه ش بۆ پێناسه كه ی )لێمكین( كه بۆ جینۆساید كردوویه تی )هه ر به و بۆنه یه وه بۆ وه بیر هێنانه وه ده ڵێم ئه وپێناسه یه ی كه یه كه مجار بۆ چه مكی كۆمه ڵكوژی یان جینۆساید جیهانی( جه نگی دووه مین دوای بۆ نه ك جه نگ گه رمه ی بۆ ده گه ڕێته وه كراوه )bbc( ئه وه دووپات ده كاته وه باس له باره ی ئه رمه نییه كانه وه نه بووه . هه روه هایش كه هه واڵی سه ردانه كه ی پاپای باڵوكرده وه ، بنه ماو پرنسیپه په سه ندكراوه كانی بۆ وه رگێڕ( چه واشه كارانه - شێوازێكی به )واته تایبه تی زۆر به شێوازێكی ئه رمه نی ملیۆنێك له "پتر رایگه یاند كه كاتێك روونكرده وه خۆی گوێگره كانی لێره دا تۆ .)112( له ناوچوون" عوسمانیدا ئیمپراتۆریای هه ره سهێنانی له كاتی به تایبه تی سه رنج بده ره وشه ی "له ناوچوون" كه له بری وشه ی "له ناوبران یان كوژران یان قڕكران" به كارهێنراوه و تێفكره چۆن ئه و كاره ساته به و شێوازه په نهانه له كاتی هه ره سهێنانی ئیمپراتۆریای عوسمانیدا روویداوه - ئه وه ی كه له هه موو حاڵه تێكدا ناڕاسته چونكه ئه و ئیمپراتۆریایه تا ماوه یه كیش دوای یه كه مین جه نگی جیهانی له ژیاندا به رده وام بوو، له حاڵێكدا له ناوبردنی ئه رمه نییه كان له 1915 دا ئه نجامدراوه . كه بوو )the new york times( هه ڵوێستی سه یرتر له وه ش به اڵم )واته خۆیدا له كاتی ڕۆژنامه یه ی ئه و كرد، ره فتاری بێحه یاییه وه ئه وپه ڕی به له سه رده مانی روودانی تاوانه كاندا- وه رگێڕ( ئه وه نده بوێر بوو تا راده ی ئاشكراكردنی بێپه رده ی راستییه كان له باره ی جینۆسایدی ئه رمه نییه كانه وه له 1915 دا. ئه وه ش و بوێری سه رده مه . ئه و بۆ بوو جیهانی )سه بقێكی(ڕۆژنامه وانی- پێشڕیزییه كی

ئازایه تی ئه و سه رده مه ئێستا پێچه وانه بۆته وه و بووه به ترسنۆكی.وه ك نموونه بڕگه ی یه كه می وتاری سه ره كی ڕۆژی 26ی مارتی 1998ی ڕۆژنامه كه ه وه )Stephen kinzer( كینزه ر( )ستیڤن الیه ن له ده نووسینه وه لێره دا له باره ی ئه و حه فتا هه زار ئه رمه نییه وه نووسراوه كه له توركیای ئێستادا ماون و

ده ژین: په یوه ندییه كانی عوسمانیه كاندا فه رمانڕه وایی ماوه ی زۆری هه ره به شی "له كوشتاره ی ئه و به هۆی به اڵم بووه ، باش زۆر ئه رمه نییه كان و توركه كان نێوان

8283

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ئه رمه نییه كانه وه كه له به هاری ساڵی 1915 داو له الیه ن هێزه نیمچه چه كداره كانی پێشووی عوسمانییه وه له ڕۆژهه اڵتی ئه نادۆڵیا ڕوویداوه ، برینێكی قووڵ كه وتۆته نێوانیانه وه . تاكو ئێستاش مشتومڕی گه رم و گوڕ و توند له باره ی ورده كارییه كانی زۆر ژماره یه كی كه روونتره هه مووی له ئه وه یان به اڵم ئارادایه ، له رووداوه كه وه ئه رمه نی مردوون یان له دواوه له گیانه ڵاڵدا بۆ مردن به جێماون له كاتی ڕاگواستنه )پاكتاوی ناوی ئێستادا له كه گشتیدا هه ڵچوونێكی له ئه ویش ملێكاندا، زۆره

ره گه زی( )التگهیر العرقی( لێنراوه ". من ناڕه زایه تی جیددیم له دژی سه رتاپای ئه و بڕگه یه هه یه . به ر له هه ر شتێك به ئه رمه نی قوربانیانی له بێت ملیۆنێكیش ته نانه ت یان نیو و ملیۆن ژماره ی ته واوه تی سڕدراوه ته وه - ئه وه قه باره ی ئه و ئاماره یه كالكه ره وه یه كه ئه رمه نییه كانی هۆلۆكۆستی یه كه مین قوربانیانی وه ك و )113( جینۆسایده وه خه سته خانه ی "ژماره یه كی لێناوه ناوی كینزه ر ئه وه ی ده بێ ئێمه ناساندنی. رابوردوو سه ده ی زۆر" مردوو هه روه كو خۆی )واته بۆ مه به سته كه ی خۆی- وه رگێڕ( په سه ند بكه ین، واته ئه وه ی كه )the new york times( له ده ره وه ی هێڵی سووری توركیدا ده هێڵێته وه . له ئه نجامدا جینۆساید تا ئاستی )پاكتاوی ره گه زی( بچوككراوه ته وه ، موسوڵمانه كانی له دژی سێڕبییه كاندا جه نگی كاتی له پتر كه ده سته واژه یه ك له گه ڵ به راورد به ئه وه ش ده ركرد، ناوبانگی كۆسۆڤۆ ئه لبانیه كانی بۆسنه و كوشتاره كانی ساڵی 1915 دا وه كو قه باره له ئاستێكی زۆر به رته سكدا روویداوه . پێویسته ئه و ڕاستیه ش بزانرێ ئه وه ی له واڵتانی به لقان روویاندا به ڕاستی هه ڵچوون و پشێوییه كی گشتی "پاكتاوی ره گه زی" بووه ، واته كردارێكی كوتوپڕی خۆبه خۆ )عه فه وی( بووه )له ناو گه رمه ی جه نگدا- وه رگێڕ( نه ك كۆمه ڵكوژییه كی پێشوه خت كه مێك ئه وجا بوبێ. پشته وه له پێشوه ختی كه نییه تێكی كێشراو بۆ نه خشه سه رنج بده ره ده سته واژه ی "هێزه نیمچه - چه كداره كانی عوسمانی" كه له شوێنی دانراوه عوسمانی(دا چه كداره كانی )هێزه راسته قینه كه ی و ترسناك ده سته واژه )114(، یان راستتر له شوێنی )هێزه چه كداره توركییه - عوسمانییه كان( دانراوه كه ده بوا كینزه ر له باره ی ئه وه وه بینووسیبا. ئه وجا ئه وه مان پێڕاگه یه ندراوه كه تا ئێستاش "مشتومڕی گه رم و گوڕ و توند" له باره ی ئه و كێشه یه وه ده كرێ. ئه مه چ دادپه روه رییه كی ترسناكی )the new york times( ه كه له الیه كه وه بیرمان ده خاته وه كه مپینێك له ئارادایه ، به اڵم له الیه كی تره وه ئه وه مان لێده شارێته وه كه ئه و كه مپینه له راستیدا له سه ر پایه ی نكوڵی كردن له راستینه ی ئه و جینۆسایده دامه زراوه ، ئه وه ش بێ ئه وه ی وشه ی ئه وتۆ به كاربهێنێت له هه مان ئاست و شێوه ی

ئه ودرۆ بۆگه نانه دایه كه گوایه هۆلۆكۆستی جوله كه كان هه رگیز ڕووینه داوه . وتارێكی تری كینزه ر كه له به رده ستدایه تایتڵێكی له م جۆره ی له خۆگرتووه : "ئه رمینیا هیچ

له یاد ناكات- به اڵم چاكتره جارێك له جاران ئه وه بكه ن". the new york( من گومانێكی دڵته نگكه رم له وه هه یه ئه و ڕۆژنامه وانه یtimes( ئه و پڕووپووچیه ی بۆ ئه وه به رهه مهێناوه تا به ئه نقه ست و پێشوه خت ڕژێمی ئێستای توركی له خۆی نه وروژێنێ. ئه و نه یده ویست خه ڵكه كه وتاره كه ی به "رووژێنه ری مشتومڕو ده مه قاڵه " وه رگرن. ئه و نه یده ویست ئاژاوه بنێته وه )115(. به و جۆره له قورسایی راستییه كانی سوك كرده وه و توركه كانیش له خۆشیاندا بزه ی سمێڵیان ده هات )116(. به الی توركه كانه وه ئه وه سه لماندنی راست و دروستیی حیسابه كه بوو. لێگه ڕێ با ئێمه ش جارێك له جاران سه رمان بۆ ئه و ژماره و قه باره گه وره و ترسناكه ی هۆڵۆكۆستی جووله كه كانی ئه وروپا دانه وێنین )117(. تۆ بڵێی به كاری ئه رمه نییه كان كوشتاری بۆ ده سته واژانه ی ئه و به هه مان بتوانێت كینزه ر بڵێی تۆ بنووسێت؟ جوله كه كانیشه وه زه به لالحه ی ئه وكوشتاره له باره ی هێناون ئه وه مان پێ ڕابگه یه نێت كه په یوه ندیه كانی نێوان ئه ڵمانه كان و جووله كه كان ته نها "برینی قووڵ " یان كه وتۆته نێوان به هۆی ئه و كۆمه ڵكوژیانه ی نازیه كان ئه نجامیان دا؟ تۆ بڵێی بۆ چركه ساتێك ئه وه ی به بیردا هاتبێت بنووسێت كه تاكو ئێستاش "مشتومڕی گه رم و گوڕ و توند" له باره ی هۆڵۆكۆستی جووله كه كانه وه له ئارادایه ؟ تۆ بڵێی بوێرێ به راورد له نێوان به كۆمه ڵكوشتنی جووله كه كان له گه ڵ جه نگی بۆسنه دا كه وا بكات. چه شنه له و كارێكی ناوێرێت هه رگیز چونكه نه ، بێگومان بكات؟ ئه رمه نییه كانه وه له باره ی جینۆسایدی گومان تۆوی به و چه شنه چییه هۆی بوو

باڵوده كاته وه ؟ كاتێك كه پرسی دامه زراندنی مۆزه خانه یه كی تایبه ت به جینۆسایدی ئه رمه نییه كان the( له واشنتۆن هاته ئاراوه ، كینزه ر له وتارێكیدا كه له 27ی ئه پریلی 2002 لهnew york times( دا باڵوكراوه ته وه ، دیسان گه ڕاوه ته وه سه ر خووی نكوڵی

كردن: هۆلۆكۆسته وه مۆزه خانه ی به ناوی گرنگی ئینستیتوتێكی ده مێكه "واشنتۆن هه یه كه هه مو ئه و كه ره سته دۆكیۆمێنتاریانه ی له خۆگرتووه له باره ی هه وڵه كانه وه هه موو له سه رووی گێڕدراوه ته وه له وێدا چیرۆكه ی ئه و گه لێك. قڕكردنی بۆ گومانێكه وه یه . به اڵم رووداوه كانی ساڵی 1915 تاكو ئێستاش بابه تێكه كه مشتومڕی

چڕو زۆر هه ڵده گرێ". دیسان گه ڕاینه وه بۆ هه مان سه ره تا. هۆلۆكۆستی جووله كه كان "گومانهه ڵنه گر"ه و

8485

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ئه وه ش راست و حاشاهه ڵنه گره . به اڵم ئه و ڕاستیه به ڵگه نه ویسته لێره دا به خراپ به كارهێنراوه )واته بۆ چه واشه كاری به كاهێنراوه وه ك ئه وه ی گوته یه كی حه ق بۆ گه یاندنی ناحه قییه ك بوترێ- وه رگێڕ(، ئه ویش بۆ ئه وه ی له بایه خی راستییه كانی هۆلۆكۆستی ئه رمه نییه كان كه مبكاته وه ، ئه وه ی كه ئه گه ر لۆژیكانه تر و ڕاشكاوانه تر بابه تێك نییه و گومانێكه وه " هه موو "له سه رووی بووترێت ده بوا بڕیبا ده ری پێكده هێنێت بۆ "مشتومڕی چڕو زۆر". "توندی" و "چڕیی" ئه و مشتومڕانه كه له هه ردوو وتاره كه ی كینزه ردا به كارهێنراون ئه وه دووپات ده كه نه وه كه ده شێ توركه كان the new( .له نكوڵی كردن و حاشاكردن له ڕووداوه كان له سه ر حه ق و راست بنyork times( جارێكی تریش له 8ی حوزه یرانی 2003 دا سه رله نوێ به هه ڵه دا ده چێ. فۆتۆیه كی به ناوبانگی ئه و پیاوه ئه رمه نیانه باڵوده كاته وه كه له الیه ن پۆلیسی توركییه وه له شارێكی نه زانراوی 1915 دا به په له ده گوازرێنه وه و له ژێر فۆتۆكه شدا ئه م په راوێزه نووسراوه : "ئه رمه نییه كان له الیه ن سه ربازه توركیه كانه وه له 1915 دا

راپێچی زیندان ده كرێن".له ڕاستیدا ئه وانه به كۆمه ڵ و به په له گوازراونه ته وه و به كۆمه ڵ له ناوبراون و تاقیان لێده رنه چووه ، ئه ویش به رله وه ی كه س و كارو ژن و منداڵه كانیان به ر شااڵوی كۆچپێكردنی زۆره ملێ و ده ستدرێژی و كوشتن كه وتبن. ئه وشاره ش كه له وێدا به )نه زانراو( ناوبراوه شاری )خه رپوت(ه و فۆتۆكه ش له الیه ن بازرگانێكی ئه ڵمانییه وه گیراوه ، ئه و پیاوانه ی )خه رپوت(یش كه له و وێنه سه رنجڕاكێشه دا ده ركه وتوون و به شێكیان ناسراونه ته وه ، له كرده وه دا هه ر هه موویان له ناوبراون و بێسه رو شوێن كراون. كه چی ڕۆژنامه كه ئه و كۆمه ڵه پیاوه سیاچارانه ی واناساندووه كه به ئاشتیانه

به ره و )زیندان( ده ڕۆن.

8687

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)12( دیاره t he new york times له و ترسنۆكیه دا )و له نكوڵی كردن له له 20ی نۆڤه مبه ری ساڵی 2000 نییه . تاقانه جینۆسایدی ئه رمه نیه كان- وه رگێڕ( )the wall street journal( جۆرناڵ ( ستریت )وۆڵ ئه وروپی چاپی دا كه له وانه یه گه وره ترین دۆست و الیه نگری ئیسرائیل بێت له جیهانی ڕۆژنامه وانیدا ده كرێت(، ركابه ریی پایه یه پله و ئه و له سه ر تره وه زۆرێكی له الیه ن )هه رچه نده به شێوه ی تایبه تی خۆی دابه زییه ئاستی نكوڵی كردن له و هۆڵۆكۆسته )بچكۆله یه (. پاش ئه وه ی ئه و "راستییه مێژووییه ی كه له كاتی یه كه مین جه نگی جیهانیدا نزیكه ی شه ش سه د هه زار ئه رمه نی، له وانه یه زیاتریش بووبێ، گیانیان له ده ستداوه ، ئه ویش زۆربه یان له میانه ی ئه و كۆچپێكردنه زۆره ملیه وه كه به ره و سوریاو فه له ستین پێیان به م وتاره كه ده كات، ئاشكرا بوو.." ڕێكخرا عوسمانییه وه له شكری له الیه ن كراو وشانه )هه رچه نده خوێنه ر ده بێ هه وڵی شاردنه وه ی ئه و پێكه نینه بدات بۆ ئه و له وێدا به كارهێنراوه ( درێژه ی بێئاست و دووباره یه ی زاراوه سازیه - تێرمینۆلۆجیه - بۆ بووبێ ئه نجامێك مردووانه ئه و زۆرینه ی ئه وه ی "چ ده نووسێ: و پێده دات له و ڕۆڵیان تر هۆكاری ئه وه ی یان كێشراو بۆ نه خشه له ناوبردنی سیاسه تێكی رووداوه دا گێڕا بێت، بابه تێكه له كایه ی ئه كادیمیدا مشتومڕی له سه ر ده كرێ" ئه مه له میانه ی ئه رمه نییه كان راستییه كانه . دڵڕه قانه ی به چاڵ كردنی زینده دیسانه وه "گیانیان بوو" "ڕێكخرا عوسمانی"یه وه "له شكری الیه ن له كه كۆچپێكردنه كاندا بوون )به بێ جیاوازی به سه ریانه وه واته هه روه كو سه ربازه كان كه له ده ستدا" – گیانیان له ده ستداوه - وه رگێڕ(، هه رچه نده ئه وه زۆر ده گمه نه ڕۆژنامه وانان به زاراوه و بكه ن-. كۆمه ڵكوژییه ك قوربانیانی بۆ ئاماژه چه شنه له و پووچی ده سته واژه ی سه ر له نوێ وشه ی "توركی" وه الوه نرا. دیاره به كارهێنانی تێرمی "ڕێكخرابوو" زۆر به سوودتره ئه گه ر بته وێت قسه له باره ی "خۆ خه تاباركردن" ه وه نه كه یت، ئه وه ی كه

8889

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

بێگومان ناوه ڕۆكێكی تری له خۆگرتووه و شتێك له باره ی جینۆسایده وه ده گه یه نێت. براده ره كۆنه كه مان كه له كۆتایی بڕگه كه دا تووشمان ده بێته وه به تووشی ئه وجا به "زۆر ئه رمه نیه كان جینۆسایدی راستینه ی ده رباره ی موجاده له "یه . "مشتومڕو توندی" مشتومڕ كراوه . كه وا بوو ئه وه بابه تێكه بۆ "مشتومڕی چڕ". هه موو ئه وه ش ده بێ له ته وه ره و چوارچێوه ی مشتومڕو راگۆڕینه وه ی "ورووژێنه ر" و "ئه كادیمی"دا

بسووڕێته وه . وایه ئه و كه سه )ئه كادیمی(یه ش ده ناسم كه )وۆڵ ستریت جۆرناڵ ( من پێم مامۆستای )heath lowry(یه ، لۆری( )هێپ ئه ویش لێكردبۆوه : بیری دانیشگای له هاوچه رخ توركیای و مێژووی عوسمانی به تایبه ت بااڵی خوێندنی درێژی دوورو لێكۆڵینه وه ی ژماره یه ك كه ئه وه ی ،)princeton( پرینستۆن تیۆری نووسیوه ته وه )له توركیادا چاپ و باڵوكراونه ته وه !( و تیایاندا هه وڵی ئه وه ئه دات به كۆمه ڵكوشتنی ئه رمه نییه كان بخاته ژێر گومانه وه . )پیدرۆس بااڵكیان( Robert jay( لیفتۆن( جای )رۆبه رت و )118()peter balakian(lifton(ی مێژووناس لێكۆڵینه وه كانی )لۆری(یان خستۆته ژێر نه شته ری ره خنه وه و

وه اڵمیان پێداوه ته وه )119(. )لۆری( به شه هاده ی دكتۆرایه كه وه له باره ی )عوسمانۆلۆجی( یه وه رووی كرده توركیا، له وێ له ئه نستیتوتێكی لێكۆڵینه وه دا له ئه سته نبۆڵ كاری كردو به ر له وه ی له 1986 دا بگه ڕێته وه بۆ ئه مریكا، له دانیشگای )بوسپۆروس(یش وانه ی ده وته وه . كه گه ڕایه وه بوو به به رێوه به ری ئه نیستیتۆتی لێكۆڵینه وه عوسمانیه كان له واشنتۆن دی سی. ئه و ئه نیستیتۆته ئه مریكییه له الیه ن حكومه تی توركییه وه دامه زراوه . وه ك به ڕێوه به ری ئه نیستیتۆته كه ژماره یه ك وتارو لێكۆڵینه وه ی بالوكردۆته وه كه تیایاندا نكوڵی له جینۆسایدی 1915ده كات و فشار ده خاته سه ر كۆنگرێسی ئه مریكی )120( له دژی بڕیاره كانی كۆنگرێسی ناوبراو بۆ یادكردنه وه ی جینۆسایدی ئه رمه نیه كان.

nuhzet( )له هه موو ئه وانه سه رنج راكێشتر هه ڵوێستی )نوهزه ت كامده میرkamdemir(ی سه فیری توركی بوو له واشنتۆن كه په نای برده به ر تۆماركردنی تازه كه یه وه كیتابه به هۆی لیفتۆن( جای )رۆبه رت له سه ر ده عوایه ك و شكات ئاماژه ی بۆ جینۆسایدی ئه رمه نیه كان تیایدا نازیه كان( كه به ناونیشانی )دكتۆره كه ده بێت له به رده ستدا )لۆری( نامه یه كی به ڕێككه وت دیپلۆماته ئه و كردووه . كۆپییه كی پاڵ ده خاته ئه سڵییه كه نامه ئه ویش ناردبوو، سه فاره تخانه ی بۆ شكاتنامه كه كه بۆ )لیفتۆن(ی نووسیبوو. )بێگومان ئه و كاره ی سه فیره توركییه كه كردوویه تی له نه زانییه وه بووه چونكه نامه - ئامۆژگاریه كه ی لۆری نهێنی و تایبه ت

به و ناوانه وه و بخرێته لۆری ناوی نه بووه ئه وه بۆ و سه فیرو بۆ سه فاره ت بووه جۆره حه یابه رانه یه ئاشكرا بكرێت- وه رگێڕ( به واتایه كی تر، )لۆری( به سه فیری كتێبه كه ی ناو ئاماژانه ی ئه و سه ر له ده بێ شكات كه چۆن راگه یاندبوو توركی به رچاو بۆ هه روه ها كراون. ئه رمه نییه كان بۆ جینۆسایدی كه تۆماربكات لیفتۆن نووسین و چ به واته )لۆری( "چ ئه و، نووسیوه كه ئه وه شی زیاتر ڕۆشنییه كی به زاره كی جار له دوای جار )ئه نكارا(ی ئاگاداركردۆته وه " له باره ی نیگه رانیه كانی خۆیه وه سه باره ت به و مێژوو نووسانه ی له كاره زانستیه كانیاندا كتێبه كه ی )لیفتۆن( مێژووناسانه )ڤاهاك له و یه كێك به كارهێناوه . باوه ڕپێكراو یان وه ك سه رچاوه ی دادریان(ی ماندونه ناس بوو. كه وابوو چۆنه وا )لۆری( به وجۆره ئامۆژگاری ڕژێمی

توركی ده كات بۆ نكوڵی كردن له هۆلۆكۆستی ئه رمه نییه كان؟ )پۆرت )ئیندیانا(، تاون(، )جۆرج )هارڤارد(، دانشگاكانی له هه روه ها دیراساتی بۆ هه یه تایبه ت خوێندنی كورسی )شیكاگۆ(شدا و الندسته یت( توركی. بۆ ئه وه ی كه سێك له و شوێنانه وه ربگیرێت ده بێت كارمه ندی به رپرسیار لێكۆڵینه وه یه ك له ئه رشیفه كاندا بكات كه شوێنیان له توركیایه )ئه و ئه رشیفانه ش له و مێژوونووسانه ی ره خنه یان به رامبه ر به وواڵته هه یه قه ده غه كراون(، سه ره ڕای ئه وه ش "ده بێ په یوه ندی دۆستانه ی خۆی له گه ڵ ناوه نده ئه كادیمییه كانی توركیادا دامه زرێنێ و بپارێزێت" ئه وه ش شتێكه ده بێ فیكه ی سه رسوڕمانی بۆ لێبده ن ئه گه ر ئه رمه نیه كاندا جینۆسایدی راسته قینه ی ناوه ڕۆكی له گه ڵ سه روكاریان بیانه وێت هه بێت. دانشگای كالیفۆرنیا له لۆس ئه نجلس ئه و بوێریه ی تیادا بوو ئه وكورسی

خوێندنه ره تبكاته وه و له حه ره می دانشگاكه دا قه ده غه ی بكات. بێگومان هه موو كارمه نده به رپرسه كانی ئه و كورسی خوێندنانه له و بڕوایه دان له پله ی یه كه مدا "مێژووناسه كان" له ئاستی ئه وه دان راستییه مێژووییه كان ساغ بكه نه وه ، ئه وه ش تێرم و بیانوویه كه كه شایه تحاڵه كانی ئه و ژماره كه مه ی ڕزگاربووانی كۆمه ڵكوژییه كه به ته واوه تی ده خاته په راوێزه وه و هیچ بایه خێكی مێژووییان نامێنێ. هه موو ئه وانه سه دو په نجا زاناو مێژووناسی بوواری هۆلۆكۆستیان هێنایه سه ر ئه و نكوڵی به و شااڵوه ی هێنان كۆتایی بۆ بكه ن توركیا ئاراسته ی داوایه ك بڕوایه ی كردن و حاشاكردن له و جینۆسایده )121(. له ناوئه و گرووپه سه دو په نجا كه سیه دا )ده بورا و زین( )هوارد بایۆر(، )یه هودا چارنی(، )ئیسرائیل )لیفتۆن(، ناوی )ئیلی نه بوو. ئه رێنی ئه نجامێكی هیچ هه وڵه ئه و بوو. تیادا یشیان لیپستادت( )دوجار جینۆسایدێك له هه ر كردن نكوڵی رایگه یاند: بوو كه س یه كه م ڤیسڵ ( كوشتن(ه . )له ده قه ئه سڵییه كه دا نووسراوه : ده بڵ كوشتن- وه رگێڕ(. یه كه مجار

9091

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

قوربانییه كان له ناو ده برێن، به دوای ئه وه شدا وا نیشان ئه درێت مردنه كه یان شتێكی دووجار جۆره به و ئه وانه كه واته گومانه . جێی یه كی ڕاستی( )نا- بێبایه خه و مردوون. رزگار بووه كانی كۆمه ڵكوژیه كه ش ئازارێكی دووقات ده چێژن: له الیه كه وه ئازاری كاره ساته كه ، له الیه كی تریشه وه ئازاری بیستنی ئه وه ی كه هیچ ڕووینه داوه و

درۆزنن. بۆ ئه وه ی ئه و ڕه وشه هه ر وه كو خۆی بمێنێته وه ، به رامبه ره كه یان تۆپی قورسی داگرتۆته مه یدانه كه . كاتێك كۆنگرێسی ئه مریكی له ساڵی 2000 دا گه یشته ئه وه ی بڕیارێك له باره ی جینۆسایدی ئه رمه نیه كانه وه بدات و هه ر له وێشه وه داوا له سه رۆك كلینتۆن بكرێت له گوتاری سااڵنه یدا و بۆ یادی قوربانییه ئه رمه نییه كان ئاماژه ی روون بۆ رووداوه كانی ساڵی 1915 وه ك كۆمه ڵكوژییه ك بكات، بڕیاره كه شكستی هه موو ئاگاداركرده وه واشنتۆنی توركیا بۆدا. ده نگیان كه مینه یه ك ته نها هێناو ئارام( )ناوچه ی كه داده خات ئه مریكییه كاندا فڕۆكه له به رده م فڕۆكه خانه كانی )سه باحه تتین توركیا كاته ی ئه و به رگری وه زیری ده پارێزن. عیراق باكوری ی واڵته له گه ڵ چه ك كۆنتراكته كانی بوو ئاماده توركیا گوتی چه كماكئۆغڵۆ( الیه نگریی ئیسرائیل ده ره كی كاروباری وه زیری هه ڵوه شێنێته وه . یه كگرتووه كاندا

توركیای هه ڵبژاردو سه رۆك )كلینتۆن(یش راگه یاندنه ئه و داوایكرد نه شارده وه و خۆی عاری و نه كرد شه رمی ئاره قه ی

بكێشنه وه . ئه ر ئه وه ش روویدا. ساڵی 1997 له ده خرا. به ڕێ ئه مریكاوه قوژبنی چوار هه ر له فشار هه مان فۆتۆزیندووه كانی كرد وای كارێكی ئایالند( )ئێللیس مۆزه خانه ی نموونه بۆ دا جینۆسایدی ئه رمه نییه كان و راپۆرته ترسناكه كانی شایه تحاڵه كان له پێشانگایه كدا الببرێن )122(. هه ر ئه و مۆزه خانه یه جارێكی تریش له 1991 هه مان كاری كردبوو. له ساڵی 2001 دا قونسوڵی گشتیی توركیا له سان فرانسیسكۆ ناڕه زایه تی توندی یه كه مین جه نگی جیهانی یادكردنه وه ی لۆگۆی كۆنی به كارهێنانی له دژی ده ربڕی له وردتر كاتێك من بۆ كۆمه ڵكوژیه كان. ئه رمه نیه كان یادكردنه وه ی ئارمی وه كو ناوه ندێك ده ركه وت چووم شكاته دا و ناڕه زایه تی ئه و به دوای فرانسیسكۆ سان كه ستانفۆرد" لقی مێژوویی- وردبینی بۆ زانایان "سه نته ری لێنراوه ناوی كه له كاره كه یه وه و پشتی له نییه ، ستانفۆرده وه دانشگای به په یوه ندییه كی هیچ به یاننامه یه كدا كه له ڕۆژنامه ی )سان فرانسیسكۆ كرۆنیكڵ ( باڵوكراوه ته وه باس له وه به كارهێنانی ئه و جۆره ئارم و لۆگۆیه وه ك شێوه مۆنۆمێنتێك "مه به ستێكی سیاسی له مێژوو ئه رمه نیه كان( )واته خۆیان به شه كه ی بۆ جاڕ ئه وه ی بۆ پشته وه یه له

مێژووناسانی و زانایان به الی له سه ره و ناكۆكی مشتومڕو كه به شه ی ئه و بده ن، بابه تییه وه گوماناوییه ". ته نانه ت توركانێك هه بوون به زمانی )چینی( یش تراكت ئه مریكییه كان"دا چینییه دیموكراتی "یانه ی لۆكاڵییه كه ی لقه له به یاننامه یان و یاداوه رییه ئارمی ئه و به كارهێنانی كه ده داتێ ئه وه یان هۆشداری باڵوكردۆته وه و ئه شێ ببێته مایه ی "ملمالنێیه كی مێژوویی كه له رابوردودا ڕوویداوه ". به و جۆره به بووه لێره دا وا راگۆڕینه وه " موجاده له و "مشتومڕو بوو لێنرا ناوی كه ئه وه ی "ملمالنێی مێژوویی"، منیش ئیدی له وه تێگه یشتم ئه و "زانابابه تیانه ئۆبجه كتیڤانه "

كێبوون. له واڵته یه كگرتووه كاندا نكوڵی كردن له هۆلۆكۆست زۆر به چاكی ده چێته پێشه وه لویس( )بێرنارد ئه رمه نییه كان. له هۆلۆكۆستی كردن نكوڵی كه م النی -)123()Bernard lewis(ی مێژووناس كه به ته واوه تی الیه نگری له ئیسرائیل ده كاو په سه ند به الوه ئه وه ی زیاتر له وه ده بلیوبوش(ه ، )جۆرج سه رۆك خۆشه ویستی نییه كۆمه ڵكوژیی ئه رمه نییه كان وه ك ڕووداوێك ڕوویدا بێ. له فه ره نسادا كه نكوڵی كردن له كۆمه ڵكوژیی ئه رمه نییه كان به تاوان لێك ده درێته وه ، له ناو ئه رمه نییه كانی له له ناڕه زایه تی له دژی )لویس( سه ری هه ڵدا. نیشته جێی ئه و واڵته دا شه پۆلێك ئه وه ی حوكمی پاریس له تاوانه كانه وه بااڵی دادگای له الیه ن )لویس( ئه نجامدا به سه ردا درا كه )هه ڵه (یه كی )une faute( به ئه نقه ستی ئه نجام داوه له سه ر بناغه ی ئه و تێبینی و سه رنجه ی گوایه وشه ی "جینۆساید ته نها ئه و به شه چیرۆكه

ده گرێته وه كه ئه رمه نییه كان باسی ده كه ن" )124(. 2000 له فه ره نسی( نوێنه رانی )ئه نجومه نی فه ره نسی سیناتی كاتێك به اڵم دابنێت، ئه رمه نیه كان 1915ی جینۆسایدی به دان كرد ئه وه ی پێشنیاری دا سكرتێری گشتی وه زاره تی ده ره كی فه ره نسی له به رچه كردارێكدا ناڕه زایه تی له دژی ڕوونكاریی نامه یه كی له بوو بریتی كه هاوپێچێك له گه ڵ ده ربڕی پێشنیاره ئه و ڕوونیكردبۆوه له ناڕه زایه تینامه كه یدا هێنێكین( )لۆیك .)125( توركی سه فاره تی كه دان پێدانانێكی له و چه شنه ئه ركی په رله مان نییه پێی هه ڵبسێ، به ڵكو "ئه وه گۆرانییه و قه وان هه مان ئیدی ئه وه بكه ن" راڤه ی مێژووه شاره زایانی ئه ركی ناخۆشه كه ی جاران بوو. به اڵم له گه ڵ ئه وه شدا سیناتی فه ره نسی له نۆڤه مبه ری ئه و ساڵه دا به بێ هیچ دوودڵییه ك پێشنیاره كه ی په سه ند كردو پاش دوو مانگی تریش جینۆسایدی ئه رمه نییه كان له )كۆمه ڵه ی نیشتمانیی فه ره نسی(دا به فه رمی دانی

پێدا نراو وه كو جینۆساید ناسێندرا. له و ساته وه ئیتر ئاسمان به سه ر زه ویدا ڕووخا. وه ك تۆڵه سه ندنه وه یه ك حكومه تی

9293

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

كۆمپانیای له گه ڵ دۆالریی ملیۆن دووسه د )گرێبه ستێكی( كۆنتراكتیكی توركی )ئه لكاتێل( )alcatel(ی فه ره نسیدا بۆ كڕینی مانگێكی ده سكردی خه فیه كاری كارخانه ی چه كسازیی )جیات( تریشدا هه نگاوێكی له هه ڵوه شانده وه . )تجسس( )giat(ی له كۆنتراكتیكی حه وت ملیار دۆالریی بێبه ش كرد بۆ كڕینی تانك. هه روه ها ناوپه رله مانی ئیسالمیانه ی نوێنه ره دوو و چل ئه و پێشنیاری پشتگیری توركیا توركی كرد بۆ دان پێدانان و به فه رمی ناسینی "جینۆسایدی جه زائیرییه كان له سه ر ده ستی فه ره نسیه كان". ده بێ لێره دا بڵێین ئه مه چ شه ڕه شمشێرو مه یدانبازییه كی توركیا( له باره ی واڵتێكه وه یه )واته لێره دا قسه گاڵته جاڕانه یه ؟ )126(، چونكه كه هه ر وه كو چۆن به رامبه ر به تاوانه كانی حكوومه تی رابوردوی )فیشی( له كاتی دووه مین جه نگی جیهانیدا بێده نگ بوو، به هه مان راده به رامبه ر به دڕنده ییه كانی ده ورانی جه نگی 1954-1962ی جه زائیریش نققه ی لێوه نه هات. له هه مان كاتدا ئه مه ئه و یه كه مین كوشتاره گه وره یه ی موسوڵمانه جه زائیرییه كان دێنێته وه یادی خوێنه ر

كه له ده وروبه ری )كیراته ( له ساڵی 1945 دا ڕوویدا. ئه رمه نییه كاندا به كۆمه ڵكوشتنی دۆزی به رامبه ر له هه میشه شیراك سه رۆك به یروت- له ڕۆژنامه وانی كۆنگره یه كی له كاتی 1999 ساڵی هه بووه . ترسێكی له وێدا هۆلۆكۆست یه كه مین ڕزگاربووه كانی له نه وه ی ئه رمه نی هه زار ده یان كه پێشنیاری له باره ی بڵێت شتێك هیچ نه بوو ئاماده شیراك سه رۆك نیشته جێن- جینۆسایدی به سه باره ت فه ره نسیه وه نیشتمانیی ئه نجومه نی له الیه ن بڕیاردان ئه و له باره ی بم هیچ كۆمێنتێك ده ره وه ی واڵت له كه "من وتی: ئه رمه نییه كان. كێشانه وه ناده م كه په یوه ندییان به سیاسه تی ناوخۆیی واڵته كه مانه وه هه بێت" له و كاته دا كه من گوێم له و وه اڵمه بێشه ره فانه یه ده گرت بیرم له وه ده كرده وه كه ئایا ئه و هه ر هه مان وه اڵمی شیراك ده بوو ئه گه ر قسه له باره ی ئیدانه كردنی هۆلۆكۆستی به چاكتری له وه كه ده یزانی شیراك دا 2000 ساڵی له بوایه ؟ جووله كه كانه وه ئه رمه نییه كان "نیگه رانی" له ئه و كه رابگه یه نێت و هه ڵیبه ستێت نییه ده سته وه تێده گات )127(. خواستی توركیا بۆ ئه ندامه تی له یه كێتی ئه وروپیدا پرسیاره كه ی

سه رله نوێ وروژانده وه . نیشتمانیدا ئه نجومه نی له ناو بایرۆ( دا )فرانسیس 2004 ئۆكتۆبه ری له 18ی پرسیاری ئه وه ی كرد بۆچی كۆمیسیۆنی ئه وروپی ئه و هاشوهوشه گه وره یه ی له باره ی ئه و مادده یاساییه ی )سزاكان(ی توركیاوه كرد كه تایبه ته به داسه پاندنی سزای توند به سه ر زیناكاراندا )هه رچه نده ئه و مادده یه پاشان هه ڵوه شێندرایه وه (، به اڵم له باره ی په سه ندكردنی مادده ی )305( ه وه له الیه ن په رله مانی توركییه وه هه مان

كۆمیسیۆنی ئه وروپی هیچی نه وت و چاوی لێنووقاند؟ له م مادده ی )305( دا ئه وه لێكدانه وه و به پێی نیشتمانییه كان" دژه "پیالنگێڕیه دواداچوونی به كراوه جێگیر راڤه ی كۆمیسیۆنی دادی توركی "هه موو ئه و هه واڵنه ش ده گرێته وه كه بۆ مه به ستی

دان پێدانانی جینۆسایدی ئه رمه نییه كان ئاراسته كراون یان ده كرێن".

9495

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)13(ئه گه ر بمانه وێ له باره ی بێغیره تی راسته قینه ی ته واوی سیاسییه وه قسان بكه ین )كه به رامبه ر به جینۆسایدی ئه رمه نییه كان نیشان دراوه - وه رگێڕ(، ناتوانین به سه ر هه وڵه دانسقه كه ی تۆنی بلێری سه ره ك وه زیرانی به ریتانیادا بازبده ین- ئه و سه ره ك وه زیره ی زۆر خێراو ده ستوبرد له دژی سێربیاو عیراق جوواڵیه وه بۆ ئه وه ی كۆتاییه ك به پێشێلكردنی مافه كانی مرۆڤ بهێنرێ. له 2000 دا رایگه یاند كه له ئێستا به دواوه یادی سااڵنه ی هۆلۆكۆست له شانشینی یه كگرتوودا ده كرێته وه . ئه وه ده بێته ڕۆژێك )هه روه كو بلێر رایگه یاند( بۆ یادكردنه وه ی جینۆسایدی جووله كه كان كه نازییه كان كوشتنی له باره ی چییه وشه یه ك ته نها ئه وه ی به بێ ئه وه ش كرد. جێبه جێیان ملیۆن و نیوێك ئه رمه نییه وه بڵێت كه له 1915 دا قڕكران، ته نانه ت ئاماژه یه كی زۆر نییه كه ئایه ئه مه هه رهه مان حكوومه تی به ریتانی هه ژارانه و بچووكیشی پێنه دا. ڕۆژێك له ڕۆژان )له گه رمه ی جێبه جێكردنی جینۆسایدی ئه رمه نییه كان له 1915 دا – وه رگێڕ( راپۆرتی به ناوبانگی )برایس(ی باڵوكرده وه ؟ سه ركرده ئه رمه نییه كان ده ستبه جێ ناڕه زایه تییه كیان له شێوه ی یادخه ره وه یه كدا له دژی ئه و پشتگوێخستنه گاڵته جارانه یه ئیمزاكرد و مه رجی ئه وه یان خسته پێش كه یادكردنه وه ی هۆلۆكۆستی تایبه تی ئه رمه نییه كانیش ده بێ به شێك بێت له و یادكردنه وه گشتییه ی هۆلۆكۆست. وه اڵمی حكوومه تی به ریتانی له و باره یه وه ئه وه نده ی كه ترسنۆكانه بوو به هه مان

راده ش شه رمهێن و ناڕۆشن و سه ر لێشێوێنه رانه بوو. race equality( )نه یل فراته ر(ی سه ر به )یه كه ی یه كسانی ڕه گه زیی(unit( وه ك فه رمانگه یه كی سه ر به وه زاره تی ناوخۆی به ریتانی )واته ئه و یه كه كارگێڕیه رووكه شیه ی هیچ بایه خێكی نییه و ته نها بۆ ئه وه دێته گۆشتێك له باره ی راست و دروستیی سیاسه تی حكومه تی بلێره وه رابگه یه نێت(، رایگه یاند كه كرده وه تاوانكاریه كان "تراجیدیایه كی ترسناك" بوون و حكومه تی به ریتانیش "هاوسۆزی"

خۆی بۆ نه وه كانی قوربانییه كان راده گه یه نێت. ئه وه شی راگه یاند كه فه رمانگه كه ی هۆلۆكۆست یادكردنه وه ی )هاوئاهه نگی( سه رپه رشتكاری ده سته ی له داوای كێشه یه له و كردووه )holocaust memorial steering group(بڕیاری )128( ورد" و پڕ چڕو و به رباڵو گفتوگۆیه كی "پاش به اڵم بكۆڵنه وه ، )فراته ر( قسه ی به نه كرێت. ده ستكاری یاداوه ریه كه ڕۆژی پالنی داوه ئه وه یان گرووپی سه رپه رشتیار "ویستوویه تی پێش له وه بگرێت نه بادا ئه و په یامه ی مه به سته له و ڕۆژه دا رابگه یه نرێت زۆر الواز ده ربچێت ئه گه ر بێت و تێكه ڵ به زۆر رووداوی تری مێژوویی بكرێت". ئامانجی ڕۆژی هۆلۆكۆست هه ر وه كو به گه رمییه وه رایگه یاند، بریتی بوو له "زه مینه خۆشكردن بۆ تێگه یشتنێكی چاكتر بۆ ئه و جۆره رووداوانه كه دیموكراتیانه ژیانێكی پێكه وه په ره پێدانی بۆ و نووسه ر( جینۆساید- )بۆ له یه كتربوردن تیایدا زاڵ بێ و هه مه چه شنی و جیاوازی راڕێزی، لێبگیرێ دوور له

ده مارگیری و الیه نگریی كوێرانه و راسیزم- ره گه زپه رستی". به و جۆره واده رده كه وێت كه ته نانه ت هه ر ته نها باسكردنێكی یان ئاماژه كردنێكی "الوازكردن"ی مایه ی ببێته ده شێ ئه رمه نییه كان جینۆسایدی بۆ الوه كیش

"په یام"ه كه ی ڕۆژی هۆلۆكۆست! white( ) هه موو ئه وه ش له ئه نجامی "شێوازی گفتوگۆ" كه ی ناو )وایت هۆڵhall( ه وه . ئه وه چ بلیمه تییه كه بۆ حكومه تی بلێر كه "شێوازی گفتوگۆ" ڕێكبخات بۆ ئه وه ی بڕیاری لێبدات كامه كۆمه ڵی ئیتنی كانسی ئه وه ی هه یه چێژ له ئازاره كانی خۆی وه ربگرێ و بۆی هه بێ یادیان بكاته وه و كامه گروپ و كۆمه ڵی ئیتنیش به بێ هیچ به زه ییه ك له سه ر الپه ڕه كانی مێژوو بسڕدرێته وه . بێگومان ئێمه له هیچ شوێنێكی هه ر به الم نابین. )توركیا( كوشنده كه ی وشه تووشی دا )فراته ر( په یامه كه ی به وه شه وه ناوه ستێ و له نامه یه كی سه رسوڕهێنه ری بێهه ستدا كه بۆ )ئارمن لۆكاس( )armen lucas(ی نووسیوه كه بازرگانێكی ناوداری ئه رمه نییه له فه ره نسا، هه مان جادووی )129( هاوسۆزیی بۆ ئه رمه نیه كان دووباره كردۆته وه ، له وه ش زیاتر ئه وه ی پێڕاگه یاندووه كه حكومه تی به ریتانی داوایكردووه لێكۆڵینه وه له باره ی زۆر دڕندایه تی تریشه وه ئه نجام بدرێت له چه شنی "جه نگه كانی خاچپه رستان، بازرگانی به كۆیله وه ، كۆڵۆنیالیزم، قوربانیانی ستالین، جه نگی جوتیاران و ...." )130(. به و جۆره ، جینۆسایدی ئه رمه نییه كان له الیه ن حكوومه تی به ریتانییه وه خرایه پاڵ )ئۆربانۆس(ی پاپا یانزه هه می جه نگی سه ده ی به ینچووی له و پووچ هیوایه كی ئینجیلیی دانیشگای ناویندا. سه رۆكی ڕۆژهه اڵتی موسوڵمانه كانی دژی له دووه م ه وه )فراته ر( كۆمیته ی بڕیاره كه ی له باره ی خۆی ئه سه فی به یروت له ئه رمه نی

9697

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ده ربڕی و به وپه ڕی بڕواوه رایگه یاند )131(: "هه ر یادكردنه وه جیددی ده بێ هۆكاره میكرۆبییه كانی جینۆساید به ئاشكرا باس بكات، به تایبه تی ئه وانه ی سه ده ی بیسته م، په یدابوونی ئاسانكردنی مایه ی ده بێته یه كێكیان بردنه وه یه كی له بیر هه ر چونكه

یه كیكی تر")ڕۆژی فه رمییه كه ی یادكردنه وه كرابوو )bbc( سی( بی. )بی. له داوا هۆلۆكۆست( به رهه مبهێنێ. به اڵم كاتێك مه سه له ی پشتگوێ خستنی ئه رمه نیه كان الی )دانێل بریتاین- كاتلین( )brittain – catlin - daniel( ی لێپرسراوی نا كه به وه دا دانی ناوبراو باسكردن، له bbc دا خرایه سه رمێزی به رهه مهێنان "دوا لێپرسراوه تی گشتی له ده ستی وه زیری كاروباری ناوخۆدایه " ئه مه ش ئه وه یه كه نموونه یه كی ترسناكی له خۆبایی بوونی زاڵخوازانه ی به دواداهات. )بریتاین- كاتلین( روونیكرده وه : "سه رچاوه ی چوارچێوه ی مێژوویی ئێمه ساڵه كانی نێوان 1920-1915 ناگرێته وه و تیایدا نییه و له و ئه ركانه ی به ئێمه راگه یه ندراون له م به رهه مه دا جێبه جێ بكرێن قه ت باس له وه نه كراوه لیستی گشتی هه موو كرده وه تاوانكاریه كانی سه ده ی له ڕیپۆرتاژانه ی ئه و هه یه ئه وه ئه گه ری به اڵم )132( به رچاو" بخرێنه بیسته م ده ره وه ی ستۆدیۆوه ئاماده ده كرێن و له )bbc2( ه وه په خش ده كرێن "ئاماژه یان

تیادا بێت، هه ر چه نده كورتیش بن، بۆ جینۆسایدی ئه رمه نییه كان". سه رنج بده ره ئه وه ی كه له و په یامه دا چۆن خۆیان له ئه سڵی كێشه كه ده دزنه وه . bbc لۆكاس( پرسیاری ئه وه ی نه كردبوو ئایه "سه رچاوه ی چوارچێوه ی مێژوویی"ی(جینۆسایدی ئه رمه نیه كانی تیادایه یان نا؟ )ئه ویش ئه گه ر شتێكی راسته قینه ی له و كردبوو ئه وه ی پرسیاری به ڵكو سه رچاوه وه (، به ناوی بووبێ ئارادا له چه شنه "ئه ركانه ی ئه و ئه گه ر نییه ؟ به رنامه یاندا له ئه رمه نییه كان كۆمه ڵكوژیی بۆچی جێبه جێكردن" كه به bbc سپێردرا بوون ئه وه ی تیادا نه بووبێت لیست و زنجیره ی هه موو تاوانه كۆمه ڵكوژییه كانی سه ده ی بیسته م باسبكرێن، ئیدی پرسیاره كه ئه وه یه بۆچی نا؟ وه به تایبه تیش بۆ جینۆسایدی ئه رمه نیه كانی تیادا نییه ؟ دواجاریش هه ر ده بواو ناچارن شتێك له و باره یه وه بكه ن و ئاماژه یه ك "هه ر چه نده كورتیش بێت" وه ك خۆیان ده ڵێن بۆ ئه و سه دان هه زار پیاوه كوژراوانه و ئه و ژنه ئه تككراوانه و ئه و هه موومنداڵه زینده به چاڵكراوانه بكرێت. هه ر چۆنێك بووبێت )بریتاین- كاتلین( كۆمه ڵكوژیی ئه رمه نییه كانی به )جینۆساید( ناوبرد هه رچه نده من گومانم له وه ش هه یه و به هه ڵه یه كی بیرۆكراتی ده زانم. به اڵم ئه وه هه رگیز په سه ند ناكرێ بیر له په یامێكی باوكساالرانه بكرێته وه كه ئاراسته ی كه سێك كرابێت هه مووگه له كه ی به و

شێوازه لێوانلێوه له دڵڕه قی و بێبه زه یی راوه دوونراون و له ناوبراون )133(.

بلێر حكومه تی ئه وه یه ده ره نجامی په ناكردنه و پێچ و ناڕۆشنی هه موو ئه و نكوڵی وایه بڕوای چونكه به تایبه تی ده كات، ره فتار جاڕانه گاڵته نابه رپرسانه و كردن له جینۆسایدی گه لێك هیچ سزایه كی به دواوه نییه و له و ڕێگایه شه وه ده توانێت وه ك دۆستێكی دڵسۆزی توركیا بمێنێته وه . ئه و په یام و مه به سته پێشترو له 1999 میانه ی له به ریتانی كاتێك كه حكوومه تی ئه ویش ده ركه وتبوو، به ڕوونی زۆر دا وه اڵمدانه وه یه كی )خانه ی لۆردان( )house of lords( دا رایگه یاند: "به هۆی نه بوونی به ڵگه ی یه كالكه ره وه ی گومان هه ڵنه گر له سه ر حكومه تی عوسمانی و ئه وه ی به رێت، له ناو ژێر ده سه اڵتی خۆی ئه رمه نییه كانی دابێت بڕیاری كاتانه دا له و كه حكومه تی به ریتانی نه یویستوه رووداوه كانی سااڵنی 1915 و 1916 وه ك )جینۆساید( بناسێنێت و دانی پیادا بنێت" )134( ئه گه ر ئه و بیانووه راگه یه ندراوه راست بێت- گوایه "به ڵگه ی یه كالكه ره وه ی گومان هه ڵنه گر" له باره ی جینۆسایدی )1915( ه وه برایس(، )راپۆرتی بێت به نیاز به ریتانی حكوومه تی ده بێ كه واته نییه - له ئارادا )چێرچڵ (، )لوید جۆرج(، ئه و دیپلۆماته ئه مریكییانه ی له كاتی به كۆمه ڵكوژیه كاندا )ئارمین باڵوببوونه وه ، فه رمی به كاری عوسمانیدا ئیمپراتۆریای به سه رانسه ری ڤاگنه ر(، وێنه گره كه ی هۆڵۆكۆستی ئه رمه نییه كان، زانای به ناوبانگ و هۆڵۆكۆستناس )ئیسرائیل چارنی(، شایه تحاڵه ڕزگاربووه كانی كۆمه ڵكوژیه كان، ئه و سه دو په نجا پرۆفیسۆرو زانا و مێژووناسانه ی به یاننامه یان له باره ی كۆمه ڵكوژییه كانی )1915( ه وه ئیمزا كردو به )جینۆساید(ی حاشا هه ڵنه گر ناساندیان، )ده بێ حكوومه تی به ریتانی- وه رگێڕ( هه موو ئه وانه به درۆزن بزانێت. گومان له وه دا نییه كه وا نییه و هه موو ئه وانه له سه ر راستن. )رامسای(ی بارۆنی )كارتڤاڵه ( كه ئه و روونكردنه وه درۆینه یه ی سه ره وه ی به ناوی حكوومه تی به ریتانییه وه له خانه ی لۆردانه وه ئاراسته ی رای گشتی كرد، ئه وه شی به بیانوو هێنایه وه كه "زۆر ده گمه نن ئه و حكوومه تانه ی به ڕای ناوبردبێت. )جینۆساید( به ده ورانه یان ئه و تراجیدیانه ی رووداوه ئه و تر ئێمه ش ئه وه له جێی خۆیدایه )135( چونكه ئێمه وای تێده گه ین ئه وه ئه رك و كاری ئه م حكوومه تانه ی ئێستا نییه به سه ر ئه و رووداوانه دا شۆڕ ببنه وه كه هه شتا ساڵ به ر له ئێستا روویانداوه و له و باره یه وه حوكم و بڕیار بده ن )......(. ده وجا كێ

هه یه بچێته ژێر باری هه ڵوێستێكی له و چه شنه ؟". ئه و تری بڕگه یه كی له زیاتر له وه ش نییه . بلێر تۆنی كه سه ئه و بێگومان روونكردنه وه یه دا هه ڵوێستی تر هه یه كه مایه ی نیگه رانیی زیاترن )نیشانه یه كیشه بۆ ره فتار و هه ڵوێستێكی تری بێمۆڕاڵیی حكوومه تی بلێر له باره ی مێژووه وه (، واته ئه و پێشنیاره ی كه له وێدا كراوه بۆ ئه رمینیا )136( و توركیا "پێكه وه له ڕێگای

9899

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

بكه ن چاره سه ر خۆیاندا له نێوان كێشه یه ئه و هاوبه شه وه دانوستاندنی گفتوگۆو )...(. ئێمه ناتوانین ڕۆڵی هاوكارانه ی دۆستانی هه ردووال وێنا بكه ین ئه گه ر بمانه وێ به تایبه تی بچینه ژێرباری هه ڵوێستێكی سیاسی ئه وتۆوه له باره ی كێشه یه كه وه كه نكوڵی به پێچه وانه وه یان پێدانان دان بوو بۆ هه ردووالیان زۆر هه ستیاره ". كه وا كردن و حاشاكردن له جینۆساید كراوه به كێشه یه كی "سیاسی". به كۆمه ڵكوشتنیش بووه به "رووداوه كان" به پێی ئه و بۆچوونه حكوومه ته كانیش ناتوانن شۆڕبنه وه ناو له و روویاندا بێ و هه ڵوێست له مه وبه ر" له هه شتا ساڵ پتر رووداوگه لێك "پێش باره یه وه وه ربگرن. به و جۆره ئه گه ر له ساڵی 2025 دا حكوومه تێكی ڕاستڕه و له ئه ڵمانیا بێته سه ركار- خوا به و ڕۆژه نه كاو بمانپارێزێ- )137( و نكوڵی وحاشا حكوومه تی كاته ئه و ده بێ ئیدی بكات، جووله كه كان هۆلۆكۆستی روودانی له به ریتانی خۆی دووره په رێز بگرێ و رابگه یه نێت كه مه حاڵه بتوانێت هه ڵوێستێك له باره ی ئه و "روداوانه وه "وه ربگرێت كه هه شتا ساڵ پێشتر روویانداوه و ده بێ كۆمه ڵی جوله كه كان ئه و كێشه یه به هاوبه شی له گه ڵ ئه ڵمانیادا و له نێوان خۆیاندا چاره سه ر بكه ن. ئه وه لۆجیكه راسته قینه كه ی ئه و قسه كه ره فه رمییه یه كه ده یه وێت میراتگره تاوانكاره عوسمانیه كانی كۆمه ڵكوژیه كان ئه و كێشه نه وه كانی توركه به هێزه كان و له گه ڵ نه وه كانی ئێستای قوربانییه ئه رمه نییه كاندا باس و چاره سه ر "هه ستیاره "

بكه ن. هۆڵۆكۆستی كه بوونه ئیسرائیلیه خووه ئه و تووشی ئێستاكه به ریتانییه كان به جۆرێك جیاده كه نه وه ته واوه تی به جووله كه كان هۆلۆكۆستی له ئه رمه نییه كان كه ئه و شاره زاییه ی راوه دوونانی جووله كه كان ده بێ وه ك رووداوێكی تاقانه بمێنێته وه كه له گه ڵ هیچ كۆمه ڵێكی تری ئیتنیكیدا به ش ناكرێت )138(. سه فیری ئیسرائیلی له 2002 دا ئه و بۆچوونه ی سه ره وه ی بێحه یا بوو كه تا ئه و راده یه له ئه رمینیا دووپاتكرده وه )139(. دوو ساڵ دوای ئه وه ش سه فیری به ریتانی له ئه رمینیا هه مان

هه ڵوێستی ده ربڕی. هه قیت. له سه ر تۆ كه بهێنی خۆت به قه ناعه ت ئاسانه زۆر ئه وه بێگومان ئه رمه نییه كاندا جینۆسایدی به دان ره تكرده وه ئه وه ی بلێر كه تۆنی كاتێك )the independent( بۆ تووڕه م وتاری زنجیره یه ك به رامبه ردا له بنێت، نووسی و تێبینی ئه وه م كردبوو كه ڕۆژی هۆڵۆكۆست به یادكردنه وه ی كۆمه ڵكوژی به ڵێ، به ڵێ... جوله كه . گیروگرفتی به تایبه ت ڕۆژێكی ده بێته ئه رمه نییه كان )هێ(ی به ده بێ به كاربهێنرێ جووله كه كان بۆ هۆلۆكۆست وشه ی كاتێك هه ر بوومه و ڕایه دا ئه و له گه ڵ هه میشه من بنووسرێ. لێته ر( )كاپیتاڵ )H( گه وره

الریم له وه نه بووه . به كۆمه ڵ كوشتنێكی قه باره گه وره ی له و چه شنه )بۆ وه بیر )هێ( به ئه وه یه شایانی له ناوبرد( جووله كه ی ملیۆن شه ش هیتله ر هێنانه وه : ی گه وره بنوسرێت )holocaust(. به اڵم من ئه وه ش به ڕاست ده زانم كه هه ر كۆمه ڵكوژییه كی ره گه زه كانی تر. جا هه ر ره گه زێكی مرۆیی بێت- شایانی ئه وه یه به )هێ(ی گه وره بنووسرێت. هه ر به و جۆره شم نووسیبوو له و وتاره درێژه م دا كه له الپه ڕه ی ناوه ڕاستینه ی ڕۆژنامه كه دا باڵوكرابۆوه . له گه ڵ ناسیاوێكی ئه رمه نیدا قسه م كردو پێم راگه یاند كه كارێكی له و چه شنه م كردووه . له و په یامه ی مندا قسه له سه ر )هۆلۆكۆستی ئه رمه نییه كان( به )هێ(ی گه وره كراوه . من چاوه ڕوانی ئه وه بكرێم. بانگ لێپرسینه وه و سزادان بۆ مردووه كانه وه له الیه ن به و خێراییه نه بووم )ئه و باڵوكرایه وه . دا the independent له بابه ته كه م كه هه ر چونكه ڕۆژنامه یه ی كه هیچ درێغی نه كردووه له به دواداچوون و توێژینه وه و وردبینی كردن له گه نده ڵی و خراپه كاریه كانی دژی خه ڵك رووده ده ن، به بێ گوێدانه ره چه ڵه ك و ره گه زو بیروباوه ڕی قوربانیه كان( ئاماژه كانم بۆ هۆلۆكۆستی جووله كه كان به پیتی گه وره ی )H( چاپكرابوو، كه چی هۆلۆكۆستی ئه رمه نییه كان ته نها پیتی بچووكی )h(ی به ركه وتبوو. ئه و دۆسته ئه رمه نییه م به په ستی و تووڕه ییه كی چه پێندراوه وه پرسیاری لێكردم: "ئێی.... رۆربه رت.... ده پێم بڵێ ئێمه ی ئه رمه نی چۆن و له چ ڕێگایه كه وه ده توانین ببین به خاوه نی )هێ(ی گه وره )H(؟ چما توركه كان به شی پێویستیان له ئه رمه نیه كان نه كوشتووه تا شایانی )H( ێكی گه وره بین؟ یان ئه وه

هه ر له به ر ئه وه یه كه ئێمه جووله كه نین؟" )140(.

100101

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

)14( the ڕۆژنامه ی یه كگرتوودا شانشینی باڵوكراوه كانی ڕۆژنامه و هه موو له ناو independent له ڕیزی هه ره پیشه وه دایه بۆ داواكردن له توركیا تاڕاستییه كانی تایبه ت به كوشتنی به كۆمه ڵی ئه رمه نییه كان ئاشكرا بكات. كاتێك سه فیری توركی له ئاب- ئۆگۆستوسی 2000 دا شكاتێكی فه رمی كرد، مه رجی ئه وه ی دانا ده بێت له و )imperial war museum( )پێشانگایه ی )مۆزه خانه ی ئیمپراتۆریی جه نگله له نده ن گۆڕانكاری له و تێكستانه دا بكرێت كه ئاماژه یان تیادایه بۆ كۆمه ڵكوژیی ئه رمه نییه كان )بێجگه له ناو هێنانی به "كێشه یه كی ئازاربه خش و ئاڵۆز" )141(، له ئه وجینۆسایده وه له باره ی تر هیچی نه یویستوه دیپلۆمات ئاكات-ی مه حمود شكاتنامه كه یدا بڵێ(. پاشان له وتارێكی سه ره كی له the independent دا نووسرا بوو: "ئیتر نازانی له گه ڵ ئه وه دا چی بڵێیت" )142(. ئه وه )هه روه ك له ڕۆژنامه كه دا نووسراوه ( وه ك ئه وه یه "حكومه تی ئه ڵمانی بالوی بكاته وه كه ژماره یه ك جووله كه له میانه ی دووه مین جه نگی جیهانیدا گیانیان له ده ستداوه ، ئه وه ش بخاته ئه ستۆی باڵوبوونه وه ی درمه په تایه كی كوشنده یان وه ك ئاكامێكی ئاسایی شه ڕو

پێكادان لێكی بداته وه ". خۆ خه ریكی جه نگ(یش ئیمپراتۆریی )مۆزه خانه ی ته نانه ت پێده چوو به اڵم پێشانگای كاتێك ئه وه دوای نزیكه ی ساڵێك توركیادا. به الی بووبێت گونجاندن مرۆڤایه تی( دژی )تاوانی سه رنجڕاكێشی ناونیشانی له ژێر ڕێكخرا، سااڵنه ده ربڕینه ی ئه و هه مان ڕێك )واته دا )crimes against humanity(له ناو به كارهێنرابوو(، ئه رمه نییه كانه وه كۆمه ڵكوژیی به په یوه ند له دا 1915 له به شه ئه رمه نییه كه ی مۆزه خانه كه دا پانێڵێكی ته واو گه وره بۆ نكوڵی كردنی توركی ته رخان كرابوو له و به كۆمه ڵكوشتنانه ی گوایه جارێك له جاران روویانداوه . یه كێك ئه و بۆ ته رخانكرابوو كه مۆزه خانه یه ك بۆ پاش سه ردانێكی ئێمه له خوێنه رانی

له الیه ن )yesilyayla( )یه شیلیایال( شاری كوژراوانه ی توركه موسوڵمانه ئه رمه نییه كانه وه ، نووسیبووی: "ئه وه ی تۆقێنه رو مایه ی شۆكه ئه و كه سانه )واته توركه كان( ڕێك ده ستیان به سه ر هه مان تێرمینۆلۆجی )زاراوه سازیی زانستی(دا گرتووه كه ئێمه له باره ی هۆلۆكۆستی جوله كه كانه وه به كاری ده هێنن و ئه وه ی ئێستا نه ك بۆ به كۆمه ڵكوشتنی ئه رمه نیه كان، به ڵكو بۆ خودی توركه كان به كارده هێنرێ بۆ داوه ته واوی خۆی هه وڵی توركیا كۆمه ڵكوژیدا" )143(. قوربانیانی له به رگی كه مبایه خكردن و گومان خستنه سه ر ره سه نایه تی به ڵگه فۆتۆییه كانی جینۆسایدی )hulton getty( )ئه رمه نییه كان، ئه ویش له ڕێگای داواكردن له )هوڵتۆن گێتیی كۆكه ره وه ی به ڵگه فۆتۆییه كان بۆ ده رهاویشتن و وه الوه نانی ئه و )3( سێ فۆتۆ زۆر پۆرترێتێكی یه كێكیان كه ده ده ن نیشان ئه رمه نییه كان كوژراوه به ناوبانگه ی سه رنجڕاكێشی ساڵی 1915ی )ئارمین ڤاگنه ر(ی بوێری ئه ڵمانیه كه تیایدا الشه ی فڕێ زبڵخانه یه كدا له ناوه ندی ئه دات نیشان منداڵ كوڕه دوو و ئه رمه نی كچێكی دراون. هه موو ئه و هه وڵ و كۆشش و داوایانه ی توركیاش به بیانووی ئه وه یه هیچ البرد، وێنه كانی )هۆلتۆن( راسته جینۆسایده وه . به ناوی نه بووه له ئارادا شتێك Mathew( )به اڵم به ڕێوه به ری گشتیی شانده نوێنه رایه تییه كه )ماتیۆ بوتسۆنbutson( دوای )3( سێ ڕۆژ ئه و شكات و ناڕه زایه تییه ی توركه كانی ره تكرده وه . ناوبراو وتی: "من گومانم له وه هه یه توركه كان بۆ مه به ستی داواكردنی ئه ندامه تی له یه كێتی ئه وروپیدا بیانه وێ مێژووی خۆیان )پاك بكه نه وه (. به اڵم ئه وه ئه و ڕێگایه

نییه كه ئه وان بتوانن كێشه كه ی پێ چاره سه ر بكه ن". له واڵته یه كگرتووه كانی ئه مریكادا ئه رمه نییه كان داوای ئه وه یان كرد له الیه ن ئه و كۆمپانیا ئه مریكیانه وه قه ره بوو بكرێنه وه كه كه س و كارو خێزانه كانیان- ئه وانه ی له 1915 دا كوژراون- الی ئه و كۆمپانیانه ژیانیان تامین كردبوو. بۆ ڕزگار بووانی هۆلۆكۆستی جووله كه كان چل ساڵ درێژه ی كێشا تا له الیه ن ئه و جۆره كۆمپانیانه ی دابینكردنی ژیانه وه چاره سه ری له سه ره خۆیان بۆ دۆزرایه وه . به اڵم بۆ ڕزگاربووان له و چه شنه بڕیارێكی ئه رمه نییه كان چاره سه رو زیندووه كانی هۆلۆكۆستی نه وه و هه شتاو پێنج ساڵی خایاند. كۆمپانیای ئه مریكی بۆ دابینكردنی ژیان )دڵنیایی ژیان( )new york life insurance( دوای ده عوایه كی قه زایی كۆمه ڵێك ئه رمه نی له سه ر ئه وه پێكهاتن )20( بیست ملیۆن دۆالر قه ره بوویان بدرێته وه ، به اڵم ته نانه ت له و ئانه شدا به ڕێوه به ری كۆمپانیاكه )سای ستێرنبێرگ( ئه وه ی راگه یاند كه یه ك له سه ر سێی داوا داراییه كان پاش كوشتنه كان )به سه رچوونه (. ئه وه ش ئه و زمانه )بێالیه ن(ه یاساییه یه كه ته واو به دڵ و زه وقی توركیا بوو. له كاتی خۆیدا ویستراوه

102103

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

قه ره بوویه كی ده ستبه جێ بدرێته وه . ناوبراو له و باره یه وه وتی: "ئه وه روون بوو كه ژیانیان كۆمپانیاكه الی ئه وانه ی )واته ئه رمه نیه كانمان مه عمیله زۆری به شێكی تامین كردبوو- وه رگێڕ( له كاتی رووداوه تراجیدیه كانی 1915 دا مردوونه ". مردوونه ؟ رووداوه تراجیدیه كان؟ دیار بوو ژماره یه ك له شركه ته كانی تامینی ژیان له واڵته یه كگرتووه كاندا هه ر له سه ره تاوه نه یانویستوه قه ره بوو بده نه وه چونكه به قه ولی ئه وان "هیچ كه سێك نه بووه بێته پێشه وه " تا داوای قه ره بوو بكاته وه . )ئه ندرێ بێت 1915 له سه ر قسه ئه گه ر كه )Andrew kevorkian( كێڤۆركیان( یه كێكه له هه ر سازش نه كه ره كانی ئه رمه نییه به ریتانییه كان، پرسیاری كرد: "چما ئه وان چاوه ڕوانی چی بوون؟ ئایه ده یانه ویست توركه كان نامه یه كیان بنووسیایه له چه شنی "بۆ هه ر كه سێك كه ئه م نامه یه ده خوێنێته وه "- له گه ڵ تۆماركردنی ڕۆژو كات و مێژووی روودانی كوشتنه كه ، ئه ویش بۆهه ر تاكێك له و ژن پیاوو مندااڵنه ی

كه خۆیان كوشتوویانن؟".كاتێك كه ره وه ندی ئه رمه نی له واڵته یه كگرتووه كاندا پرسیاریان له )جۆرج ده بلیو ئه رمه نییه كان له به رامبه ر جینۆسایدی ناوبراو به سیاسه تی كرد سه باره ت بوش( ئه گه ر هاتوو به سه رۆك هه ڵبژێردرا، ناوبراو له وه اڵمدا له 19ی شوباتی 2000 دا رایگه یاند: "ئه رمه نیه كان كرانه قوربانیی شااڵوێكی كۆمه ڵكوژیی )......(، یه كێك له و تاوانه تۆقێنه رانه ی سه ده ی بیسته م كه تاوانگه لێكی زۆری له دژی مرۆڤایه تی تیادا ئه نجامدراوه . ئه گه ر من به سه رۆك هه ڵبژێردرێم بایه خی ته واو به وه ئه ده م ئه م گه له ی ئێمه به شێوازێكی راست و گونجاو دان به و ئازاره تراژیدیانه ی گه لی ئه رمه نیدا بنێت". كاتێك به سه رۆك هه ڵبژێردرا )بوش( ئه و ئازایه تیه ی له ده ستدا و له و به ڵێنه ی پاشگه ز بۆوه كه به ره وه ندی ئه رمه نیدا بوو، هه ر زووش گه ڕایه وه

سه ر به كارهێنانه وه ی تێرمینۆلۆجیه تۆقیوه بێالیه نه باوه كان. ساڵه ی شه شه مین هه شتاو له یادی داو 2001 ئه پریلی 24ی له كاتێك به ده مدا )جینۆساید(ی زاراوه ی چیتر بوش جۆرج گوتاریدا، كۆمه ڵكوژییه كاندا له "یه كێك به كارهێنا: به تایبه تی ده ربڕینانه ی ئه م جۆره ئه وه له جیاتی نه هات. مۆركی تراژیدیایه ی "ئه و شه رمهێنه كان"، "كوشتنه مێژوو"، گه وره كانی تراجیدیا ئه رمه نییه كان تاڵی "چاره نووسی و پێكده هێنێ" ئه رمه نی گه لی سه رمێژووی

له كۆتایی ئیمپراتۆریای عوسمانیدا". "تراژیدیایه كی به جینۆسایدی بوش ڕۆژدا، له هه مان ئه وه ، دوای ساڵێك ترسناك" ناوبردو باسی "كوشتنه تۆقێنه ره كان"كرا، به اڵم له وه واوه تر قسه ته نها له باره ی "تیاچوونی ژماره یه كی زۆرو له ده ستدانی ژیانه وه " ده كرا. دیسانه وه هیچ

شتێك له باره ی "جینۆساید"ه وه نه وترا، ته نانه ت تێبینیه كی ناڕۆشنی له م چه شنه ی خواره وه شی راگه یاند؛ واته "ئه و برینانه ی وه ك مایه ی ئازار به خشین ده مێننه وه بۆ خه ڵكی ئه رمینیاو توركیاو بۆ هه موو جیهان" له ئه پریلی 2003 شدا ده ربڕینه كان بوونه "تراژیدیایه كی تۆقێنه ر" و "كاره ساتێكی گه وره " ئه وه ی كه )له به ر هۆیه كی بۆ قووڵ "خه مێكی له شێوه ی چییه ( ده زانێت بۆ خۆی ته نها بوش كه په نهان به دوایانه وه ن". ئێستا "تا كه ده نوێنێ توركه كانیان" خۆی دراوسێ بۆ و خۆیان ئه مه ئیتر ئه وپه ڕی گاڵته جاڕییه . حكوومه تی توركی به رده وام خه ریكی ئه وه بووه نه بووه خه می ئه وه هه رگیز خه ریكی و بكات- له جینۆسایده كه و حاشا نكوڵی قووڵ له و باره یه وه بخوات. له گفتوگۆیه كدا له گه ڵ )كۆمیته ی نیشتمانی ئه رمه نی ئه خالقی" "شه فافیه تێكی بۆ بانگه وازه كانی وێرای بوش جۆرج ئه مریكا(دا له له باره ی كێشه نێوده وڵه تییه كانه وه ، "خۆی خسته ژێر باری فشاری حكوومه تێكی ده ره كیه وه كه سه رۆكی واڵته یه كگرتووه كانی ئه مریكای ناچار كرد دابه زێته ئاستی لێنانی له ناو بۆ خۆدزینه وه وفێاڵویانه تێرمینۆلۆجییه كی فرت به كارهێنانی نزمی

جینۆسایدی ئه رمه نیه كان به ناوه ڕاسته قینه كه ی خۆی ).....(" )145(. بۆ وه بیر هێنانه وه : ئه وه هه ر هه مان سه رۆك بوو كه مه به ستی بوو "جه نگی دژه تیرۆر" به رپا بكات، ئه وه ی كه وای ده زانی جه نگی له دژی "شه ڕ" )پێچه وانه ی خێر- وه رگێڕ( به رپا كردووه ، به اڵم كاتێك رووبه ڕووی ئه و به ڵگه حاشا هه ڵنه گرانه ی ئه و )تیرۆر( و )شه ڕ(ه كرایه وه كه ئه مریكیه كان ئه نجامیاندابوون و زۆر له قه باره ی ئه و )تیرۆر( و )شه ڕ(ه گه وره تربوون كه له دژی ئه مریكا ئه نجامدرابوون، ترسنۆكانه خۆی له ڕاستیه كان گێل كرد. هه ندێك جار وا دێته به رچاو جینۆسایدی ئه رمه نییه كان- بۆ زۆربه ی واڵتانی جیهان- زۆر مه ترسیدار تر بێت له وچه كه كۆكوژانه ی )بوش( و )بلێر( له په یوه ند به عیراقه وه درۆیان له باره یه وه كرد )146(. له م لێكچوواندنه دا دونیای واقیعی- كرده یی ئه وه ده سه لمێنێ و نیشان ئه دات كه ئه وه توركه كانن به بوش و بلێر ده ڵێن: ئێوه یان له گه ڵماندان یان دژمانن. ئه و پیاوانه ش هه ردووكیان

خۆیان به الی توركه كاندا خستووه و نكوڵی و حاشا له مێژوو ده كه ن. ئێستا ئیتر كاتی ئه وه هاتووه خۆرۆچكه یه كی )147( زستانه ی خه مهێن به سه ر ئه و هه ڵوێست و كاردانه وه په ژاره ترسنۆكانه ترسناكه ی ڕۆژئاوادا هه ڵبێت كه له 1915 كۆمه ڵكوژیه كانی هه یانه . بیسته مدا سه ده ی هۆلۆكۆستی یه كه مین هه مبه ر كه "یادكردنه وه ی كاریگه ر"ی له 1996 دا له كه نیسه ی )وێتمنیسته ر- به ریتانیا( بۆ ڕێكخرا )148(، كرایه بابه تێكی هونه ری بۆ مۆنۆمێنتێك. له الیه ن )میشێل ماین( )Michael mayne( ی سه رۆكی خانه نشین كراوی كۆڕی كه نیسه یی )149(

104105

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

به رد له سه ر مۆنۆمێنته كه راسپێردرا ئێرله ندی هونه رمه ندێكی وێستمنیسته ره وه هه ڵبكۆڵێ كه پاشان له پێش ده روازه ی ڕۆژئاوای كه نیسه كه دا دانرا. له سه ر بۆردی زه برو و بێتاوانی سه ركوت قوربانیانی هه موو یادی "بۆ نووسراوه : مۆنۆمێنته كه "ئه ی نووسراوه : چوارچێوه كه شدا ستوونیه كه ی لێواره له سه ر جه نگ". و زه نگ ئه وانه ی بێره دا تێده په ڕن: ئه مه بۆ ئێوه هیچ واتایه ك ده به خشێ؟" به ئاماده بوونی له ڕواندا، و نازیه كان )ئاوشڤیتز(ی كه مپی له كه پیاوان و ژنان له كۆمه ڵێك بۆسنه ، سیبیریا و ئه رمینیادا ئازارو ئه شكه نجه یان بینیبوو، شاژنی به ریتانیا خاتوو له ناو هه ڵدایه وه . به رده مۆنۆمێنته كه له سه ر په رده ی )elizabeth( ئیلیزابێت به شداربووه كاندا )یه رڤانت شێكه ردێمیان( )yervant shekerdemian(ی )89( هه شتاو نۆ سااڵن ئاماده بوو كه له گه نجیدا به تاقیكردنه وه ی تاڵی به كۆمه ڵ كوشتنه كاندا تێپه ڕیبوو و به شی زۆری كه س و كارو خزمه كانی له و جینۆسایده دا

له ده ستدا بوو. كردن نكوڵی دزێوه ی شێوازه ئه و به سه ر مانگ چه ندین تێپه ڕبوونی پاش خۆنیشاندانی و كۆبوونه وه زنجیره یه ك ئه نجامی له مێژووییه كان، راستییه له جه ماوه ری، حكوومه تی بلێر ناچار كرا له دواهه مین چركه ساته كاندا ڕێگه به وه بدات پتر له بیست ئه رمه نی ئاماده ی یه كه مین یادكردنه وه ی )ڕۆژی هۆڵۆكۆست( ببن كه

له 2001 دا ڕێكخرا. هه ر له و دوا چركه ساتانه دا )یان عه ره ب گوته نی: له كاتی له ده ستچوودا- وه رگێڕ( به ر له ده ستپێكردنی مه راسیمی یادكردنه وه كه ، )شێكه ردێمیان( و یه كێكی تر له )anig bodossian( )ڕزگاربووانی جینۆسایده كه به ناوی )ئانیج بۆ دۆسیانه وه بانگهێشت كرابوون. گه وره پیاوی ئایینی و ئۆسقوفی ئه رمه نییه كان هاوشانی گه وره پیاوانی تری ئایینی شوێنی بۆ دیاریكرابوو كه حاخامی جووله كه كان )سه رۆكی ئایینی جووله كه كان( یه كێك بوو له وانه ، هه روه ها ئۆسقوفی ئه رمه نییه كان یه كێك بو له و كۆمه ڵه كه سایه تیانه ی كه پێش تۆنی بلێر و سیاسه توانه كانی تر خرابوون بۆ

هه ڵكردنی مۆمه كانی یاداوه ریه كه . دوای ئه وه به ماوه یه كی كورت رووداوێكی نائاسایی له ته له فزیۆنی توركییه وه )taner akcam( ئاكچام( )تانه ر تورك، ناسێكی مێژوو نووسه رو روویدا. گه لی توركی له باره ی راستییه كانی جینۆسایدی 1915 ی ئه رمه نییه كانه وه هۆشیار ده كرده وه . له به رده م جه ماوه رێكی لۆكاڵیی ته له فزیۆندا ئامۆژگاری ئه وه ی ده كردن ئه گه ر "ئێوه وتی: وه رگێڕ(. ئه رمه نی- )له گه لی بكه ن لێبوردن داوای ده بێ كه ناوی بتانه وێ ئه گه ر ناوبه رن، خۆده توانن به جینۆساید ڕووداوانه ئه و نه شتوانن

)كۆمه ڵكوژی( لێبنێن. به اڵم هه رچۆنێك بووبێت ئه وه تاوانێكه له دژی مرۆڤایه تی ).....(. داوای لێبوردن له گه لی ئه رمه نی بكه ن و ).....( ئه وه نیشان بده ن كه بیروباوه ڕێكی نائاسایی و جیاوازیی راوبۆچوونی سیاسی چیتر له توركیادا به تاوان

ناژمێردرێ". بۆ گوێ و بكێشن ئه وه ئه زیه تی توركی جه ماوه ری ناكه م به وه باوه ڕ من هه رپشتگیری كه ئه وه یه نووسه ر )مه به ستی رادێرن. خیانه تكاریانه شته ئه و كردنێك بۆ ئه رمه نیه كان له ڕوانگه ی جه ماوه ری توركییه وه كه ڕه گه زپه رستی له بیروباوه ڕانه یان ئه و ئاسانی به وا ئه درێته وه و لێك خیانه ت به ده ماره كانیاندایه

ناگۆڕن كه ئه رمه نیه كان خیانه تكار بوونه و به حه ق كوژراون- وه رگێڕ(. تاڵه ی سه عاتییه شه ش ته له فزیۆنییه گفتوگۆ و چاوپێكه وتن ئه و جۆره به و له گه ل )ئاكچام( دا سازكرابوو، له ناوه ڕاستی په خش كردنیدا له 3ی شوباتی 2001 دا كوتوپڕ بڕدرا. له په یوه ندییه كی ته له فۆنی له گه ڵ ستۆدیۆكه دا ده نگێكی فه رمانده ر "ئێوه هاته گۆ و وتی: )امر( كه ده بێ فه رمانه كه ی ده ستبه جێ جێبه جێ بكرێ، به چ جورئه تێكه وه ڕێگا به پیاوێكی ئاوها ئه ده ن قسان بكات؟ ده می داخه ن!..." )تورگوت بێوه ژنی ی )semra ozal( ئۆزال( )سه مرا ده نگی ئه وه به ڵێ، ئۆزال( )turgut O.(ی سه رۆكی پێشووی توركیا بوو. به اڵم دكتۆر ئاكچام به و هه ڕه شه یه كۆڵی نه داو گوتی: "ئێمه تا ئه و كاته ی خۆمان له تاوانكارانی ئه و تاوانه كه بێگومان جینۆساید بووه خۆمان بێبه ری و خاوێن نه كه ینه وه ، ده بێ هه میشه

باری قورسی تاوانه كه له گه ڵ خۆماندا هه ڵگرین". جینۆسایدی توركییه كه ی تێرمه ئاكچام ته له فزیۆنییه به رنامه ئه و به درێژایی

به كارده هێنا كه وشه ی )سۆیكیریم( )soykirim(ه . چه شنی له ده وترێنه وه هه میشه سواوانه ی ڕسته برگه و "ئه و وتی: هه روه ها )ئێمه تاوانبارنین( و هاوشانی ئه وه ش تاوانبار كردنی خودی ئه رمه نییه كان، واته قوربانیه كان، هیچ له قازانج و به رژه وه ندی بااڵی توركیادا نین". ئاكچام له دیباته كه یدا ئاماژه ی بۆ كه سی كه مال ئه تاتورك كرد وه ك بنیاتنه ری ده وڵه تی توركی كه له 23ی ئه پریلی 1920 دا )150( ئیستینكاری "به كۆمه ڵكوشتنی ئه رمه نییه كان"ی كردو

به تاوانێكی "شه رمهێنه ر" ناوی برد بوو. ئایدنلیك ڕۆژنامه ی سه رنووسه ری )hikmet cicek( چیچه ك حیكمه ت )aydinlik( ده ستبه جێ له وتارێكدا ناوی )ئاكچام(ی به )خاین(برد. به اڵم له گه ڵ ئه وه شدا ڕۆژنامه وانی تر هه بوون. كه ئازایه تی زۆریان نیشاندا. )ئێرتوگرول ئۆزكۆك( ڕۆژ هه مان دا )میللیه ت( ڕۆژنامه ی له ستووننوس )ertugrul ozkok(ی

106107

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

نووسیبووی جێبه جێكه رانی جینۆسایدی ئه رمه نییه كان، "واته پۆلپۆته كان، بێریاكان و ستالینه كانی ئێمه پێكده هێنن )151( و هه رچه نده زووتر جاڕی به رپرسیاره تییان ده بێت ئه وه مان ده رفه تی زووتر ئه وه نده بده ین تاوانانه دا ئه و جێبه جێكردنی له

خۆمان له ژێر باری ئه و قامچیه ی تاوانباركردن به جینۆساید رزگار بكه ین". نزیكه ی سێ ساڵ دوای ئه و دیباته ته له فزیۆنیه ی ئاكچام پتر له )500( پێنج ڕۆژنامه وانان نووسه ران، دانشگا، مامۆستایانی توێژی ڕۆشنبیران- له سه د كه س و كارمه ندان و هه ڵسوڕاوانێك كه له بواری به رگری له مافه كانی مرۆڤدا چاالك بون- خۆپیشاندانێكیان ڕێكخست، ئه ویش له دژی ته علیماتێكی نوێی ده زگای په روه رده یی تیایدا داوا له قوتابخانه كاندا كه وانه ی له باره ی كارنامه یه كی تازه بۆ له توركیادا له مامۆستاكان كرابوو به توندی وه اڵمی فێركاره كان بده نه وه سه باره ت به تۆمه ته بووبێت هه رچۆنێك ئه رمه نیه كان. بێبنه ماكانی ده له سه درۆو و هه ڵبه ستراوه كان ئه وه یه كه مجار نه بوو كه ڕۆشنبیرانی توركی له دژی رژێمه كه ی خۆیان بجووڵێن و ڕووبه ڕووی ببنه وه . له مانگی مارتی 1994 دا )3( سێ تورك )152( له ئیستانبوڵ راوه دوو نران به هۆی وه رگێڕان و چاپێكی پانزه هه زار تیراژیی كتێبێكی فه ره نسی له باره ی جینۆسایدی ئه رمه نیه كانه وه . كتێبه كه له مانگی كانوونی دووه می ئه و ساڵه دا قه ده غه كرابوو، ئیستانبوڵ له سێی ژماره ده وڵه ته وه ئاسایشی دادگای له الیه ن هه ر سێ كه سه كه ش به "وروژاندنی جه نگ، ره گه زپه رستی، په رتكردنی سه روه ریی نیشتمانی و الوازكردنی سه روه ریی هه رێمایه تی ده وڵه تی توركی" تۆمه تبار كران. كۆمه ڵێك یاسا ناسی ئه رمه نی كه مپینێكیان بۆ به رگری له و سێ توركه ڕێكخست.

)15(ده خسته خۆیان گیانی بوون ئه وانه هه ر جوله كه كاندا هۆڵۆكۆستی له ماوه ی بۆ ئه وروپا هه ر جوله كه كانی كه ڕزگاركردنی جووله كه بۆ مه ترسییه وه ئه وپه ڕی خۆیان ناویان لێنابوون "كافره داد په روه ره كان"، واته ئه و ژن و پیاوه ناجووله كانه ی له سایه ی ده سه اڵتی داگیركه رانه ی نازیه كان له زۆر واڵتی ئه وروپیدا ڕۆڵی سه ره كییان

هه بوو له حه شاردانی جووله كه . راپۆرته الپه ڕه كانی به سه ر ره سه كان فریاد له تریش گروپێكی رۆحی ئه ستووره كه ی )برایس(دا باڵه فڕه یانه كه له باره ی هۆڵۆكۆستی ئه رمه نییه كانه وه نووسرا بوو. دوو شایه تحاڵی ئه مریكی ئه وه یان تۆمار كردووه كه چۆن )ته حسین به گ(ی والی )یان فه رماندار(ی )ئه رزه روم( فه رمانی به ده ست گه یشتبوو كه "ده بێ نه كردو جێبه جێ فه رمانه ی ئه و به گ ته حسین له ناوببرێن. ئه رمه نیه كان هه موو ئه وه ی به ئاشكرا پێوه دیار بوو به ته واوه تی په ست و توڕه یه له و ره فتار خراپییه ی به رامبه ر به ئه رمه نیه كان ئه كرێت، به اڵم سه ره ڕای ئه وه ش له ژێر زه بری هێزێكی جه بریدا و له سه رووی ئیراده و ویستی خۆیه وه ناچار بووه له گه ڵ رووداوه كاندا بڕوات

و ملی بۆ بدات" )153(. پاشا(ی )جه الل ئازایه تی قوتابخانه كانیاندا له خۆشیان بۆ ئه رمه نییه كان فه رمانداری )حه له ب( ده بیستن و ده گێڕنه وه ، ئه و جه الل پاشایه ی كه فه رماندار بوو نه ك جه لالد، ئه وه ی كه ده یوت "ئه وه مافێكی سروشتی هه ر كه سێكه كه بژێت" هه زاران كه سی له مه رگ رزگار كرد. به اڵم ئه وه پیاوێكی تری كورته بااڵ بوو وه ك پیاو چاكێكی تورك كه ناو به ناو له ناو راپۆرته كه ی برایسدا ڕۆڵێكی پرشنگداری ده گێڕا. meritza( )له كاتی كۆچ پێكردنه كاندا به ره و راسولعه ین، )ماریتزا كه جه جیانkedjedjian( شایه تحاڵێكی چاوێنی بوو به سه ر ده ستدرێژیه كانی كورده كانه وه بۆ سه ر كچ و ژنه گه نجه كان. پاشان نووسیویه تی: "كاتێك كه ویستیان كچێكی

108109

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

تریش به رن، داوام له )عومه ر چاوش( كرد یارمه تیمان بدات كه پیاوێكی خه ڵكی شاری ماردین بوو" )154(. "تێبینی 154ی وه رگێڕ: من بڕوام وایه ئه و )عومه ر چاوش(ه كورد بووه چونكه خه ڵكی ماردین بووه ، نه ك تورك وه ك شایه تحاڵه كه تێی گه یشتووه . تاكو ئێستاش ئه گه ر توركێك به هۆی وه زیفه كارگێڕیه كه یه وه كه له وێدا وه زیفه كه ی ماوه یه ی ئه و بۆ و بژێت كوردستاندا له شارێكی داگیركارانه یه نیشته جێ بووبێت به خۆی ناڵێت خه ڵكی ئه و شاره م )له چه شنی ماردین(، به ڵكو

شوێنه ئه سڵییه كه ی خۆی ده ڵێت كه لێوه ی هاتووه (. چاوش نیشانه ی ئه وه یه كه ئه و پیاوه سێرجێنت )عه ریف( ێكی توركی بووه )155(. "تێبینی 155 ی وه رگێر: عه ریفێكی توركی بووه به واتای ئه وه یه عه ریفێك بووه له سوپای توركیدا یان له هێزی جه ندرمه دا، ئه وه ش مه رج نییه تورك بووبێ". له گێڕانه وه كه یدا به رده وام ده بێ و ده ڵێ: "ده ستبه جێ پێشی پێگرتن و مارتیزا نه یهێشت كچه كه له گه ڵ خۆیاندا به رن ).......(. كورده كان ئه و شه وه له گونده بوو به رپرسیار ئێمه له كه عومه ر سه رمان. كرده هێرشیان دراوه كاندا ئابڵوقه به په له چووه سه ر ته پۆڵكێك و وه عزێكی ئاگرینی به كوردی )156( بۆیاندا و پێی وتن كه نابێ ته عدا له ئێمه بكه ن. ئێمه برسی و تینوو بووین، ئاوی خواردنه وه شمان النه بوو، عومه ر هه ندێك له ده به به تاڵه كانی بردو له سه رچاوه ئاوێكی دوور ڕا ئاوی بۆ هێناین ).........( ژنی شووبراكه م )...( ئه و شه وه منداڵێكی بوو. به یانی ڕۆژی بۆ ژنێك دا چه ند ڕێگه ی بكه وینه ڕێ. سێرجێنت عومه ر دیسانه وه ده بوا دواتر یارمه تی ئه و ژنه ی شووبراكه م الی بمێننه وه . پاشان واڵخێكی بارهه ڵگری بۆ دایك و منداڵه نۆزاده كه ی دابینكرد و به سه المه تی گه یاندنییه الی ئێمه ". "تێبینی 156ی نووسراوه جۆره به و هه ر شایه تحاڵه كه وه زمانی له سه ر و ده قه كه دا له وه رگێڕ: كوردی به ئاگرینی گوتارێكی یان وه عزێكی و ته پۆڵكێك سه ر چووه په له )به بۆیان دا...( و ئێمه هیچ ده سكاریمان نه كردووه . ئه وه ش به ڵگه یه كی تری حاشا هه ڵنه گره كه ئه و عه ریفه كورد بووه نه ك تورك، چونكه مه حاڵه تا ئێستاشی له گه ڵدا بێت سه ربازێكی له شكری داگیركه ر )تورك بێت یان فارس یان عه ره ب( بتوانێت به كوردی گوتار بۆ كۆمه ڵێك خه ڵك بدات. دیاره مه به ستی من ئه وه نییه له هه ڵوێستێكی ده مارگیرانه ی نه ته وه په رستانه ی به رته سكه وه نكوڵی له وه بكرێت كه كوردی شڕه خۆر، جاش و مورته زه قه ده ستیان له كۆمه ڵكوژیی ئه رمه نییه كاندا قێزه وه نانه یان كرده وه ئه و ئێمه ش عه زیزه ی میلله ته ئه و به پێچه وانه وه ، نه بووه ، ئه نجام داوه ... النی كه م هیچ نه بێ ئێمه بۆ خۆمان له ئه نفاله كاندا ئه وه مان بینیوه و هه موومان شایه تحاڵین كه نزیكه ی یه ك له سه ر حه وتی میلله ته كه ، واته نیو ملیۆن

گه له كه ی دژی له یاناراسته وخۆ راسته وخۆ زۆریان به شێكی بوونه و جاش كه س خۆیان به شداری تاوانی قێزه ونی جینۆسایدیان كردووه . به اڵم له گه ڵ هه موو ئه وه شدا چه شنی چاكی پیاو تر( گه لێكی هه ر )وه ك كورددا له ناو كه نییه ئه وه مانای )عومه ر چاوش( نه بووبێ كه له و چركه ساته یه كالكه ره وانه دا ویژدان و غیره ت و

شه هامه تیان جوواڵ بێ". ئایا ده كرێ له ناو ئه و مه یدانه خوێناویانه ی هۆلۆكۆستی ئه رمه نییه كاندا وێنای چیرۆكێكی له وه به سۆزترو ورووژێنتر بكه ین؟ هه ر لێره وه ده گه ڕێمه وه سه ر پرسیاره بوێرانه توركه هه موو ئه و یادی ئه رمه نییه كان نابێ ئایه خۆم. سه ره تاییه كه ی بكه نه وه كه به شداری خه م و ئازاریان بوونه و په یڕه وی فه رمانه كانیان نه كردووه ؟ وه رگێڕ( كوردانه - جۆره ئه و )هه روه ها توركانه جۆره ئه و ژماره ی هه رچه نده به داخه وه زۆر كه مبوونه ، پێویسته ئه رمه نییه كان نكوڵی له ڕووه مرۆڤایه تییه كه یان نه كه ن. ده وجا توركه كان چ كاردانه وه یه كیان له و باره یه وه ده بێ؟ ئایا دژی ئه وه ش قاره مانێتیه ی له و )یان هاوڕه گه زه كانیان قاره مانێتیه ی له و ڕێز كه ده وه ستنه وه هاوواڵتیه كانیان- وه ك كورده كان- وه رگێڕ( بگێرێت؟ یان به چاولێكردنی ئازایه تی ئه وانه و یادكردنه وه یان، ده ستبه جێ جینۆسایدی ئه رمه نیه كان وه ك راستییه كی حاشا له وجۆره یه ده ستپێشخه رییه كی ئاكچام( شایانی )تانه ر بكه ن؟ په سه ند هه ڵنه گر

هه روه كو چۆن عه ریف عومه ر شایانیه تی. aram( )به هه مان شێوه ی ئه رمه نییه كان. له ساڵی 2002 دا )ئارام كێڤۆركیانبۆ شاری له باره ی سه ردانێكیه وه كردم ره وانه بۆ ریپۆرتاجێكی )kevorkian)كارنیگ( توركیاو له ئه رمه نییه شارێكی كه )chunkoush( )چه نكۆش( وێرانه كانی خانووه پاشماوه ی له وێدا بووه ، له دایك له وێ باوكی )karnig(ی ئه رمه نیه كانی پێش نه وه د ساڵی بینیوه له گه ڵ وێرانه ی دوو كه نیسه ی ئه رمه نیدا. هه روه ها سه ردانی ئه و شێوه ته نگه به ره ی ناو شاخه كانی ئه و نزیكانه ی كردووه كه له وێدا "ئه رمه نییه كان تیادا كوژراون. گوتی: هاوشاریه كانی دا ئه پریلی 1915 له یان سه ریانبڕیون و په لبه ستكراون ئه وجا داكه نن، به ریان جله كانی ناچاركراون قوواڵیی هه ڵدێراوه ته الشه كانیان پاشان و پژاندوون مێشكیان باڵته و به ته ور

شیوه كه وه " )157(. lapis( پیرۆزه ( )به رده قه سیده ی وێرانه یه دا شوێنه واره له و كێڤۆركیان

lazuli(ی شاعیری ناودار )ییتس( )yeats(ی بیر كه وتۆته وه :

110111

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

هه موان هاتن، پیاده یان به سواری ئه سپبه سه ر پشتی ئێستره وه )158(، كه رو حوشتر، یان به به له م

شارستانیه ته كۆنه كان شمشێره كانیان له كااڵن هێنایه ده ر. ئه وجا خۆیان و داناییه ك كه هه یانبوو له ناوچوون:

چیدی به هره هونه ریه ده ستیه كانی )كالیماكۆس( نه مان،مه ڕمه ڕ ده رخستن له شێوه ی )برۆنز(دا،

ئه وه ی په رده ی دروستده كردو له به ر شنه بای ده ریادایان الله ی چراشووشه كان ده شه كایه وه ،له وێنه ی قه دی باریك و بااڵی دارخورمادا،

ته نها ڕۆژێك به رگه یان گرت،هه مووی رووخا،

ده بوا جارێكی تر، سه رله نوێ دروستبكرێنه وه ... )159(

*"تێبینی ژماره 159ی وه رگێڕ: ناوی قه سیده كه ی ییتس )lapis lazuli(یه كه ناوی زانستی- التینی )به رده پیرۆزه (یه و به عه ره بی )حجر الالزورد(ه . )بڕوانه : فه رهه نگی van daleی هۆڵه ندی، ل 1917(. مه به ست ئه و به رده )پیرۆزه یی(یه یه كه له ناو كورده واریدا به ردی هاوڕه نگی ئه و به رده )نه ك به رده گرانبه هاكه ( بۆ چاوه زار به كارئه هێنرێ یان له خشڵدا، میسرییه دێرینه كان، واته فیرعه ونیه كان له خشڵدا، هه روه ها بۆ سه ر ماسكی مردووان به كاریان هێناوه ، به تایبه تی به سه ر ماسكه كه ی )توت عه نخ ئامون( ه وه ده بینرێ )بڕوانه : فه رهه نگی- المنهل- ل 71(

هه روه ها له كورده واریدا به و به رده یان به هاوڕه نگه كه ی ده وترێ كوژه كه ".

)16(وا ئێستا ساڵی )1992(ه و خۆم له )مارگارا( )margara( بینییه وه له سه ر سنوری نێوان توركیاو ئه رمینیا- واڵتی راسته قینه ی ئه رمه نیه كان كه تازه له ژێر پاڵتۆ تاریكه كه ی یه كێتی سۆڤیه ت هاتبووه ده رێ و ڕزگاری ببوو-. به دیوی مه رزی به فرگرتووه كه ی كێوی )ئارارات( )ararat(م ده كرد لووتكه ته ماشای توركیادا چونكه ئارارات، ئه و سونبوله نه ته وه ییه ی ئه رمینیا ده كه وێته سنوری توركیاوه ، ئه و

شوێنه ی كه ته نها له دووره وه ده توانێت ته ماشای بكه یت و تێی بڕوانیت.راوه ستا )levon krapegian( پێگیان( كارا )لیڤۆن باخچه كه ی له ناو گێالسه كانه وه دره خته خه یارو په تاته و ته ماته و كێڵگه ی له سه رووی و بووم ئااڵیه كی توركیم بینی كه به و قرچه ی نیوه ڕۆیه به ستوونێكی دارینه وه له و بازگه سه رسنووریه ی چاودێریدا هه ڵواسرا بوو. كارا پێگیان وتی: "هه ندێك جار سه ربازه له خۆمم راده وه ستن". به ره وه ئه و ئه و دره ختۆكه یه ی له الی توركه كان چاوده كه م قه ومه وه له و مه تر شه ش دووریی له ده یه وێ كه ئه رمه نییه كامه ئه وه پرسی: له ناو به كۆمه ڵ ئه ویان ببێت كه سه ركرده عوسمانیه كانیان گه له كه ی نیشته جێ

بردبێ؟ گوندنشینانێكی ئه وتۆ لێره نه ماونه ته وه . تاكو ئه مڕۆشی له گه ڵدا بێت ژماره ی ئه و له قله قانه له وان زیاترن كه هێالنه یان له سه ر كه الوه ی دووكه ڵكێشی كارخانه كه گشتییه كتێبخانه كه الوه ی و ته له گراف ستوونه كانی له سه ر یان دروستكردبوو، بچووكه كه ، یان له سه ر ئه و مۆنۆمێنته له مه ڕمه ڕ دروستكراوه ی بۆ یادی ئه رمه نییه كوژراوه كانی سااڵنی 1941-1945ی "جه نگی مه زنی نیشتمانی" له دژی هیتله ریه كان قوتابخانه ی له ئه رمه نیه كان(ی )مێژووی وانه ی پێگیان كارا بوو. دانرا له وێ ئه وانه ی جینۆسایدو ڕزگاربوانی به نه وه كانی وانه ی ده وته وه . لۆكاڵیدا ناوه ندیی له نێوان سااڵنی 1915-1918 دا هه اڵتبوون ده وته وه ، واته ئه وانه ی كه له و گونده

112113

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

سنووریه وێرانكراوانه وه هه اڵتبوون كه نزیكه ی 25 كیلۆمه تر له م شوێنه وه بۆ ناو مه رزی توركیا دوورن.

له و كاته دا كه له گه ڵ لیڤۆن كارا پێگیان و خێزانه كه یدا له ده وری مێزێك له باخچه ی ماڵه كه یدا دانیشتبووین و گێالسمان ده خوارد، گوێمان له خوێندنی باڵنده بوو كه له پشتی دره خته كانه وه له ناو توركیاوه ده یخوێند، له و شوێنه وه كه ناویان كه كرد درێژ دره ختی ڕیزێك بۆ ده ستی هاوسه ره كه ی ڕۆژئاوا. ئه رمینیای ناوه كه وتبوونه ئه ودیوی خاڵی چاودێری و زاڵگه توركییه كه وه و وتی: "ئا ئه و شوێنه زێدی بنه ماڵه ی ئێمه بوو. چاك له یادمه كاتێك منداڵ بووم باوكم منی نایه سه ر

كۆڵی و پێی وتم باپیره م هه موو ئه و دره ختانه ی چاندووه ". پاش پێنج ساڵ و )3500( كیلۆمه تر دوورتر له و شوێنه وه ، له ناو ته م و مژێكی ون له خۆیدا )sussex(ی )سۆسسێكس( ته پۆڵكه كانی گردو كه ده ریاییدا astrid( جانیان( ئاغا )ئاسترێد ئینگلیزیانه دا شێداری شه وێكی له كردبوو، aghajanian( له قۆرییه كی گه وره و قورسه وه چای بۆم تێده كرد. ئه و دواهه مین ڕزگاربووی جینۆسایده كه یه . هه شتاو دوو ساڵ پێشتر توركه كان باپیره و نه نك و مامیان گولله باران كردووه . گێڕایه وه : "ئه وانه ی له بنه ماڵه كه م به زیندوویی مانه وه شه وێكیان ڕۆیشتین. هه ر ڕۆیشتین، هه ر ڕۆیشتین، ئیتر جێبهێڵین، ماڵ ده بوا دواماندا به بوو، كۆچپێكردنه كه دا له كه باوكم بینییه وه . گوندێكدا له خۆمان ده گه ڕا. هاته المان. به دایكمی راگه یاند كه پێی وایه ده رفه تێكیان داوه تێ بۆ ئه وه ی بۆ دواهه مین جار خواحافیزی له ئێمه بكات چونكه له گه ڵ هه موو پیاوه كانی تردا گولله باران ده كرێن. من چاكم له بیره كه دایكم پاشان بۆی گێڕامه وه دواهه مین قسه ی باوكم ئه وه بووه : "چاكترین ڕێگای به زیندوو هێشتنه وه ی یادی من ئه وه یه ئاگاداری ئاسترێد بیت". جارێكی تر چاومان به باوكم نه كه وته وه . ئه وه ڕێپێوانێكی یه جگار دوورو درێژ بوو، توركه كان و كورده كانیش به به رده وامی له كچه كانیان ده برد بۆ ئه وه ی ده ستدرێژییان بكه نه سه ر. دایكم هه ر جارێك كه ده یبینی هێرشمان بۆ بێنن، رایده كردو به بێ پسانه وه ئه و شوێن بۆ له م شوێنه وه كاروانه كه دا تابووری له ناو خۆی ده دزیه وه . نه نكه كه ی ترم له ڕێگادا گیانی له ده ستدا، ئه ویش به هه مان شێوه ی برا نۆزاده كه م )ڤارتكێس( كه گیانی له ده ستدا بوو. ده بوا ئێمه هه ر له قه راخی ڕێگاكه جێی بهێڵین )واته ته رمه كه - وه رگێڕ(. ڕۆژێكیان توركه كان هاتن و گوتیان بكه ن. ئاگادارییان ئه وه ی بۆ به رن خۆیاندا له گه ڵ منداڵه كان هه موو ده یانه وێ و سووك پێنه مابوو، منداڵه كانیان بۆ خۆراكێكیان هیچ كه ژنانه له و هه ندێك ئاسان لێیانگه ڕان منداڵه كانیان به رن. پاشان دایكم بینیبووی كه چۆن گڕیان له

الشه كانیان به ردابوو كه به سه ر یه كتردا كۆمه ڵكرابوون. دایكم پاڵی به منه وه نابوو بۆ ژێر كۆمه یه كی تری الشه كان. خۆشی له گه ڵ مندا خزانده ژێر ئه و هه موو الشانه وه . ته نانه ت تاكو ئێستاش من له تاریكی ده ترسم و قه ت ناوێرم به ته نیابم. به و جۆره دایكم منی له و ئاگر تێبه ردانه ڕزگاركرد. پاشان دایكم به رده وام ئه وه ی پێم ده وته وه كه كاتێك گوێی له قیژه ی منداڵه كان بووه و چاوی به گڕی ئاگره كان كه وتووه ، وای

زانیوه كه ئه وه ڕۆح و گیانی منداڵه كانه به ره و ئاسمان به رز ده بنه وه ". له ئه نجامدا دایكی ئاسترێد ئاغاجانیان كچه كه ی گه یاندۆته الی كه مپێكی چادر ئه وه ش هه موو )حه له ب( شاری گه یاندۆته خۆیان پاشان و عه ره به كان نشینه بۆ گواستوویانه ته وه و شویكردۆته وه دووباره تورك- ئه فسه رێكی به یارمه تی فه له ستین كه تازه ببووه ناوچه یه كی مانداتی ژێر ده سه اڵتی به ریتانی. له ئۆرشه لیم كه ده ناسێ ڕۆژی دوا هاوسه ری )gaspar(ی )گاسپار( گه نج ئاسترێدی بابه لباب له فه له ستین ژیابوون. به اڵم ڕێگای ئازار چه شتنیان وه كو ئه رمه نی كۆتایی پێنه هات. ئه وان جارێكی تر ناچار به هه اڵتن كران به هۆی یه كه مین جه نگی عه ره بی- ئیسرائیلییه وه له 1948 داو كه وتنه گه ڕان به دوای په ناگه یه ك له ئۆردن- كه ماوه یه ك و بوو- به ریتانی ره گه زنامه ی به ده ستهێنانی هه وڵی له ئاغاجانیان گاسپار بوو ده ره نجام به ره و دورگه ی )قوبروس( )cyprus( كۆچیان كرد. به اڵم كاتێك له 1974 دا توركه كان هێرشیان كرده سه ر دورگه كه ، پاش كوده تاكه ی یۆنان، ئه و به و جۆره ئاسترێد له ده ستدایه وه . له نوێ ماڵ و حاڵیان جووته هاوسه ره سه ر له هه مان سه ده دا دووجاران له چنگی توركه كان ده بوا خۆی ڕزگار بكاو هه ڵێت. له شكری توركی ده ستی به سه ر ئه و ماڵه دا گرت كه هی ئه مان بووه . تۆ بڵێی بكرێ كه سی تر هه بێت له الیه ن مێژووه وه له وه زیاتر تووشی ئازارو چه رمه سه ری بووبێت؟ له ئه و خانووه ی له بری ئاغاجانیانه كان دڵنیاییه وه ده كرێ هه بێت، به به ڵێ، قه ره بووی داوای گاسپار كاتێك به اڵم وه رگرته وه . قه ره بوویه كیان ده ستیان چوو له بوو تیادا گرانبه های و نایاب و ده گمه ن شتی زۆر كه كرد ماڵه كه یانی ناو چه شنی فه رشی ئێرانی، تاخمی ته واوی ناو ماڵ ، دراوی كۆكراوه ی كۆن و ئه نتیكی سه دان ساڵه ، فۆتۆی كۆنی ئه ندامانی خێزانه كانیان كه له كۆمه ڵكوژیه كانی 1915 دانسقه ، تازه ی و كۆن كتێبی زۆر ژماره یه كی و پیانۆیه ك له ناوچووبوون، دا له وه زاره تی نامه یه كی بوون- كرا تااڵن توركه كانه وه له الیه ن هه موویان كه كاروباری ده ره كیی به ریتانییه وه بۆ هات كه تیایدا ده ڵێ: "ده سه اڵتدارانی توركه قوبروسیه كان.... یاسایه كیان هێناوه ته ناوه وه )160( كه له وێدا ئه وه دیاریكراوه قه ره بووی زه ره رو زیانی ماڵیی ئه و كه سانه ناكرێته وه كه هاوكاری یۆنان یان به شه

114115

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

یۆنانییه كه ی قوبروسیان كردبێت و په یوه ندییان له گه ڵیاندا هه بووبێ. ئێستاش ئه و بێبه شكردنه یان فراوانتر كردوه و هه موو ئه و كه سانه ش ده گرێته وه كه به ڕه چه ڵه ك

ئه رمه نین". ئه و ژن و مێرده هه رگیز پێیان نه نابووه به شه یۆنانییه كه ی قوبروسه وه و هیچ كاتێكیش خوازیاری پاسه پۆرتی قوبروسی یۆنانی نه بوونه . گاسپار ئاغاجانیان وتی: "ئێمه هاوواڵتی ته واوی به ریتانی بووین. به اڵم ئێمه له قه ره بوو بێبه شكراین له سه ر بناغه ی یان به هۆی ره چه ڵه كی ئیتنیكیمانه وه ". كاتێك كه بیستی )مارگرێت تاتچه ر( )gallipoli( )گالیپۆلی( شه ڕی یادی به بۆنه ی به ریتانیا وه زیرانی سه ره ك ی نوێنه ره ئاراسته ی نامه یه كی ئاسترێد مێرده كه ی ده كات، توركیا سه ردانی یه وه لۆكاڵیه كه ی خۆیان كرد له په رله ماندا بۆ شكات كردن، ئه وه شی خستبووه سه ر كه هاوسه ره كه ی یه كێك بووه له ڕزگاربوانی جینۆسایدی ئه رمه نییه كان. وه اڵمنامه یه كی بۆ ده ره كییه وه كاروباری وه زیری )francis maude( )مۆد )فرانسیس له هاته وه كه تیایدا هاتبوو )هه رچه نده ئێستا له وانه یه خوێنه ری ئه م كتێبه به ڕووی خه ڵك زۆره ی ژماره ئه و "له ده ستدانی حكوومه ت هه رچه نده كه بقیژێنێ( مندا بڕیارمانداوه ته واو لێكدانه وه ی پاش ئێمه به اڵم ده ژمێرێ)....( تراجیدیایه ك به یان باسبكرێ توركیدا ئێستای حكوومه تی له گه ڵ بابه ته ئه و نییه راست ئه وه به رپرسیارێتی ئه و تاوانانه ی بخرێته ئه ستۆ كه حه فتاو پێنج ساڵ به ر له ئێستا و

له كاتی ئیمپراتۆریای عوسمانیدا روویانداوه )......(". ئه و جۆره پابه ند بوونه پووچانه بوونه ته كڵێشه یه كی دووباره كراوی سواو. بۆ ئه وه ی زیان به په یوه ندییه كانیان له گه ڵ توركیادا نه گه یه نن، حكوومه تی به ریتانی چیتر دان به وه دا نه نێت كه جینۆسایدی ئه رمه نیه كان روویداوه ، به اڵم ئه و حكومه ته ناتوانێت قه ره بوویه ك بۆ خێزانی ئاغاجانیان ده سته به ر بكات چونكه توركه كان ناچنه ئه رمه نین- به ڕه چه ڵه ك به ریتانیانه ی هاوواڵتیه ئه و كردنه وه ی قه ره بوو باری ژێر به هۆی جینۆسایدی ئه رمه نییه كانه وه له 1915 دا. تا ئه مڕۆشی له گه ڵدا بێت ئه و كه له ده ستیان حاڵه یان و ماڵ ئه و له بری نه كراونه ته وه قه ره بوویه ك هیچ خێزانه

داوه . له گه ڵ ئه وه شدا پێده چێت مێژوو تا ئێستا به الی ئاغا جانیانه كانه وه ڕۆشناكییه كی تیامابێت به وه ی له باری نێوده وڵه تییه وه پالنێك له ئارادا بێت. له ساڵی 2003 دا ژنێكی گه نجی توركی، خوێندكارێك له شیكاگۆ، داوای ئه وه ی لێكردن ڕێی بده ن

سه ردانێكیان بكات. ئه و كچه گه نجه كه تا ئێستاش چاكتر وایه ناسنامه كه ی به نهێنی بمێنێته وه ،

له ناوه ندی بتوانێت تا گواستبوویه وه یه كگرتووه كان واڵته به ره و له توركیاوه جینۆسایده كه یان چیرۆكی له گوێ به وردی توانی له وێ بژێت. ئه رمه نیه كاندا له ئه نجامدا توانی باسێكی ئه كادیمی پێشكه ش بكات و تیشكێك بخاته بگرێت. سه ر ئه وه ی كه به ڕاستی له 1915 دا روویداوه . له نیوه ڕۆیه كدا به سه ردانێك چوو ئینگالند باشووری له )shoreham( )له )شۆرهام بچووكه كه یان بۆ خانووه بۆ ئه وه ی هاوخه می خۆی بۆ ئاسترێد ده رببڕێ و ئه سه فی خۆی ڕابگه یه نێت بۆ ئه و كارو كرده وانه ی گه له كه ی )واته گه لی توركی( ئه نجامیان دابوو. له ئه نجامدا بیره وه رییه كانی به وجۆره به رده می. خسته ڕیكۆرده ره كه ی ئاگادارییه وه به زۆر ئاسترێد ئاغاجانیان، دواهه مین خواحافیزیی باوكی، چۆنێتی مردنی برا نوزاده كه ی ئاسمان له ڕوو رۆحیان ئه وانه ی ئه رمه نییه كان منداڵه به كۆمه ڵی گڕتێبه ردانی و هه ڵده كشا، له الیه ن ژنه گه نجێكی توركه وه بۆ مێژوو تۆمار كران و پارێزران )161(. له به یروت له خانه ی نابینایانی ئه رمه نیدا- كه ئێستا ته رخانكراوه بۆ هه موو پیرانی ناوخۆیی. جه نگی ڕۆژه كانی دواهه مین كاتانه ی له و گه رمتره هه ندێك ئه رمه نی- ده رگاكان نوێكراونه ته وه و گه رمكه ره وه ی سه نتراڵیان بۆ دانراوه ، ته نها ئه وه نه بێت كه هه موو ڕزگاربووه كانی هۆڵۆكۆست كه له 1994 دا چاوم پێیان كه وت، كۆچیان كردبوو. ته نها ئه وه نه بێت كه دوو نه خۆشی تازه هێنرابوونه ئه وێ و له ڕزگاربووان

بوون. چاوه ڕوانیش ناكرێت چیتر خه ڵكی له و بابه ته بهێنرێته ئه وێ )162(.له بیرما گۆرانیانه ی سروودو ئه و ته نها كه بوو بچكۆله خانمێكی یه كێكیان و ملێ زۆره راگواستنه و ڕێپێوان ترسناكه كانی ڕۆژه له باره ی دایكی كه بوون ئه و چونكه ده یوتنه وه توركی به نزم به ده نگێكی كردبوون. فێری به كۆمه ڵه كان هه رگیز فێری زمانی ئه رمه نی نه ببوو، ناچار ده بوا كارمه ندێكی ئه وێ بچێت به دوای كارمه ندێكی تری توركی زانی خۆیان تا ڕۆڵی وه رگێڕ ببینێت. من پێشتر ئاشنای ئه و سروودو گۆرانیانه ببووم. زۆر به وردی و ئاگاداریه وه له الیه ن ئه كادیمیستێكی

ئه رمه نییه وه تۆمار كرابوون و خرابوونه سه ركاغه ز: ئه وا هاتن دارستانه كان، وا هاتن به چه پكه گوڵه كانه وه

زۆر ئه سته مه بۆ من باری مردن له كۆڵ بنێمبێدار به ره وه سوڵتان، ئه ی سوڵتانی سته مكار!

هه موو جیهان فرمێسكی خوێن هه ڵده ڕێژێ!... )163(هه ندێك له والتره وه له دااڵنه كه دا پیره مێردێك له جێدا كه وتووه . ناوی )هارۆتیۆن كتێبێكی چه پیه وه به ده ستی )haroutian kebedjian(ه . كێبه جیان( پیرۆزی به زمانی بره یل )زمانی تایبه تی بۆ نابینایان- وه رگێڕ( گرتبوو و په نجه كانی

116117

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

دا 2000 ساڵی له ئه وه ده هێنا. ده رپۆقیوه كاندا پیته به سه ر راستیشی ده ستی بوو كاتێك كه ته مه نی نه وه دو سێ ساڵ بوو، واته هه شت سااڵن بوو كاتێك له هۆڵۆكۆستی ئه رمه نییه كاندا ڕزگاری بوو. زاكیره ی هه ر وه كو هه ستی گه ش و هێزدار

بوو: ،sarkis بووین. باوكم ناوی سه ركیس )dortyol ئێمه دانیشتووی )دۆرتیۆڵ"

و دایكم ناوی ماریام بوو. ئێمه به خۆمه وه ده منداڵ بووین. توركه كان به گوێدرێژو ئه سپه وه هاتن و هه موو خه ڵكه كه یان راپێچا. ئێمه ده بوا به ره و )حه له ب( و )راسولعه ین( بچین. به اڵم ئه وان هه ر له ڕێگا ده ستیان كرد به كوشتنمان. توركه كان به زۆر به ره و ڕوباری خاپووریان بردین. كاتێكیش گه یشتینه ئه وێ ته نها دایكم و خوشكێك و من ڕزگارمان بوو. فه رمانیان دابوو هه موو ژن و پیاوه كان جله كانیان دابكه نن. خوشكه كه م هه ژده سااڵن بوو. ئه سپسوارێك په لی گرت و هه ڵیداشته سه ر ئه سپه كه ی. به به رچاوی ئێمه وه ئه وه ی كرد. ئه وه له به رچاوی خۆم روویدا. ئه وكاته هێشتا كوێر نه ببووم. ئه وجا ده ستیان كرد به تێهه ڵدانی دایكم و سه روچاویان خه ڵتانی خوێن كرد. له و كاته دا كه لێیان ده پاڕایه وه خوشكه كه م نه به ن، توركه كان به تێاڵلێدان كوشتیان. من هه رگیز ئه وه م له یاد ناچێت كه چۆن

له گیانه ڵاڵدا هه ر هاواری ناوی منی بوو "هارۆتیۆن... هارۆتیۆن". پاشان عه ره بێكی خێوه ت نشین منی برده ناو ماڵ و منداڵه كه ی خۆی و سێ ساڵ له وێ مامه وه . كاتێك كه جه نگ كۆتایی پێهات خه ڵكانێك هاتن وتیان به دوای زیندووانی ئه رمه نیدا ده گه ڕێن. وتم من ئه رمه نیم. به و جۆره منیان له گه ڵ خۆیاندا برد بۆ )حه له ب(. له وێ تووشی ڤایرۆسێك بووم كه چاوه كانمی تێكدا. كوتوپڕ كوێر بووم له كاتێكدا كه ته مه نم ته نها یانزه ساڵ بوو. تا ته مه نی بیست و سێ ساڵیم پڕبووم له توڕه یی و په ستی چونكه توركه كان خوشكه كه میان بردو دایكمیان له به ر چاوی خۆم به لێدان كوشت. به اڵم كاتێك ته مه نم گه یشته بیست و سێ ساڵی له گه ڵ خۆمدا بیرم كرده وه كه ناشێ مرۆڤ به و جۆره بێت. نوێژم ده ست پێكرد و ڕووی

دوعام له خوا كرد چاوی له حاڵم بێت. ویژدانم ببمه وه و ئاشت خۆمدا له گه ڵ بووم ئه وه سه رقاڵی زۆر كاته وه له و دۆزیوه ته وه ئاشتیم من به رده می خوا. بچمه ئاماده م من ئێستا بكه م. ئاسووده )164(. ساڵی پار كه زمین له رزه گه وره كه له توركیا روویدا، خه ڵكێكی زۆری تورك له ناوچوون. من له و كاته دا بۆ توركه كان له خوا پاڕامه وه و نوێژم بۆ هه موو ئه و توركه

به سته زمانانه كرد".

په راوێزه كان

تێبینی: له ماوه ی خوێندنه وه و وه رگێڕانی ئه م كتێبه دا چه ندین سه رنج و تێبینیمان له ال دروست بوو كه پتر روونكردنه وه ن. به پێویستم زانی وه ك په راوێز تۆماریان بكه م له جیاكردنه وه یان بۆ له به رئه وه و بده مێ. ژماره یان په راوێزه كاندا زنجیره ی له و په راوێزه كانی نووسه ر وشه ی )وه رگیڕ(م خستۆته پێش ئه و په راوێزو سه رنجانه ی

خۆم.

هۆڵۆكۆستۆم واته هه یه ، التینی ڕیشه یه كی هۆڵۆكۆست زاراوه ی 1/وه رگێڕ: هێناوه . به كاریان قوربانی( )سووتاندنی واتای به كه )holocaustum(مه به ست سووتاندنی ئه و قوربانیانه بووه كه له په رستگا جۆراوجۆره ڕۆمانیه كاندا پێشكه ش به خواوه نده كانیان ده كران. له پله ی یه كه مدا ئاژه ڵیان ده كرد به قوربانی. به واتا مۆدێرنه كه ی، هۆڵۆكۆست بۆ كوشتنی به كۆمه ڵ به كارده هێنرێت. )بڕوانه : فه رهه نگی ڤان داڵه ، هۆڵه ندی- هۆڵه ندی، الپه ڕه : 1402، چاپی 2008، هۆڵه نده (. به ڕای من هۆڵۆكۆست به واتای )شوێنی سووتاندنی قوربانی( و )كرده ی سووتاندنی قوربانی(یش دێته وه . له عه ره بیدا وشه ی )المحرقه ( یان بۆ داناوه كه پڕ به پێستێتی.

له شارو عوسمانی ده وڵه تی چه كداره كانی هێزه ئه وه ی پاش 2/وه رگێڕ: تۆقاندندا و چه ك زه بری له ژێر ئه رمه نیه كانیان توركیادا گونده كانی شارۆچكه و كۆده كرده وه ، به پێ ڕه وانه ی بیابانه كانی باكوورو ڕۆژهه اڵتی سوریاو شوێنانی تریان ده كردن. ئه و ڕێپێوانانه سێ تا چوار مانگ و زیاتریان خایاندووه و ده بوونه مایه ی مردنی به شی هه ره زۆری قوربانیه كان له بێ نانی و بێ ئاویدا. ئه وانه ی به زیندوویی ده مانه وه ، له پاڵ ده ستدرێژی به رده وامی سێكسی بۆ سه ر كچ و منداڵ و فرۆشتنی

118119

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

ده درانه فڕێ و ده كران په لبه ست كۆمه ڵ كۆمه ڵ ڕۆژانه ، كوشتنی و به شێكیان ڕوباری خاپووره وه یان له ئه شكه وته كاندا به دووكه ڵ ده خنكێندران. ورده كاریه كانی

ئه و پرۆسه ترسناكه ی )ڕێپێوانه كانی مه رگ( له ناواخنی كتێبه كه دا باسكراوه .

بۆ هه ن ئه رمه نی نا- الیه نگه لێكی ئه وه یه نووسه ر مه به ستی 3/وه رگێڕ: ئه رمه نیه كان جینۆسایدی نایانه وێ خۆیان مه عنه وی و سیاسی به رژه وه ندی به یه كه مین جینۆسایدی گه وره ی سه ده ی بیسته م بناسێندرێ چونكه ئه وه ده بێته مه عنه وی و سیاسی دوورنمای به هاو له ئه وان( )به ڕای كه مكردنه وه ی مایه ی

هۆڵۆكۆستی جووله كه .

له ئه مریكا ئه تۆمیه كانی بنكه نه بادا ئه وه ی ترسی له هه روه ها 4/وه رگێڕ: توركیادا دابخرێن كه له چوارچێوه ی هاوسه نگیه ئه تۆمیه كاندا له توركیادا جێگیر

كراون.

له ئه نفالكردنی كه قوربانیه كان په لبه ستنی دیارده یه ی ئه م 5/پێده چێ له هاوه ڵه بووه ته وه ، دووباره عه ره بی شۆڤێنیزمی ده ستی له سه ر كورده كانداو توركه كانیانه وه وه ریان گرتبێ. به اڵم له كوشتنه به كۆمه ڵه كانی كورده كاندا پاش تا فه ره ج( ڕیوایه ته كه ی )به پێی كه سی دوو بچووكی بچووك كۆمه ڵی ئه وه ی مه چه كڕاو له عه له یانی( عه لی ڕیوایه ته كه ی حه مه )به پێی كه سی كۆمه ڵی چل ده كران گولله باران كراوه وه ئاماده پێشتر چاڵێكی به دیار ده به سترانه وه ، به ڕیز بڕوانه : داده پۆشران. شۆفڵ به به گڵ- ئه وه دوای چاڵه كه وه ، ده كه وتنه و چاپی 130-39 له چواره م، به رگی ئه نفال، شایه تحاڵه كانی قوربانی: )عارف 2007، كه ركوك( هه روه ها: )یۆست هیلته رمان: چاوپێكه وتن له گه ڵ حه مه عه لی

عه له یانیدا...(. )په راوێزی وه رگێڕ(.

6/وه رگێڕ: ئۆشڤیتز شوێنێكه له پۆڵۆنیا كه له كاتی جه نگی جیهانی دووه مدا نازیه كانی ئه ڵمانیا گرتووخانه یه كیان به هه مان ناوه وه له وێدا كردبۆوه كه تایبه ت بوو كۆكردنه وه ی جووله كه كانی ئه وروپا و پاشان له ناو بردنی به كۆمه ڵیان به سوتاندنیان كۆمه ڵكوشتنه به ئه و پرۆسه ی كه ئه وه شه له به ر هه ر تایبه تیدا، كووره ی له بێگومان له وێدا قڕكراون. ناوده برێ. گه وره ترین ژماره ی جووله كه به هۆڵۆكۆست

شوێنی تریش هه بوونه بۆ قڕكردنیان، به اڵم بچووكتر.

ئه فسه رێكی ڕیزه وه ك الو(ه )توركیای سه ركرده كانی نووسه ر 7/مه به ستی الوی توركی كه له سه ر بناغه ی بیروباوه ڕێكی شۆڤێنی- ره گه زپه رستی هه ڵده سووڕان.

كه مال ئه تاتورك له گه ڵیاندا بوو. )وه رگێڕ(.

8/وه رگێڕ: له ڕاستیدا له به رئه وه ی له ڕووی جوگرافی- مێژوویی- كۆمه اڵیه تییه وه له ناوچه نانه كان راوه دوو زۆربه ی بوونه و كورده كان تێكه ڵی زۆر ئه رمه نیه كان كوردیه كانه وه ئه نجامده درا، وێڕای ڕۆڵی تاوانكارانه ی هه ندێك له ئاغاو شڕه خۆرو مورته زه قه كورده كان، كه چی به شێكی تریان ڕۆڵی مه زنیان بینیوه له شاردنه وه و كیتابه كه یدا ته مه نی له پاشان نووسه ر ئه رمه نیه كان. له به شێك ڕزگاركردنی

ئاماژه یه كی كورت بۆ ئه وه ش ده كات.

دووه می قۆناغی قوربانیه كان( )كۆكردنه وه ی كه ئاشكرایه 9/وه رگێڕ: قۆناغی واته دێت، یه كه مدا قۆناغی دوای به كه جینۆسایده پرۆسه یه كی هه ر خه ڵكه ی كۆمه ڵه ئه و ده ستنیشانكردنی به واتای ئامانج( )ده ستنیشانكردنی ده یانه وێ له ناویان به رن. قۆناغی سێیه م قۆناغی له ناوبردنه . بڕوانه : )نه جمه دین كوردستاندا. له جینۆساید تاوانبارانی دیاریكردنی بنه ماكانی عه بدوڵاڵ: فه قێ لێكۆڵینه وه یه كی دۆكیۆمێنتاری كه به نۆزده ئه ڵقه له ڕۆژنامه ی ئاسۆ له شوبات و

مارتی 2007 دا باڵوكراوه ته وه (.

10/وه رگێڕ: كورده كانیش به هه مان شێوه له سه ره تاوه الیه نگرو به شداربوون له بزوتنه وه ی توركیای الودا.

پادشانشینی سه ر ده چنه وه به ڕه چه ڵه ك كه ئه رمه نییه كان 11/نووسه ر: كه كاتێك پێكهێنا كریستیانیان نه ته وه ی یه كه مین )ئۆرارتۆ(، دێرینه ی دینی له زاینیدا 301ی ساڵی له )drtad( )درتاد( كافره كه یان پادشا باوباپیرانی هه ڵگه ڕایه وه و بوو به كریستیان. له وێوه له به رامبه ر فارسه كاندا ده بوا بوون، زه رده شتی ئایینی په یڕه وانی موسوڵمان بكرێنه له وه ی كه به ر عه ره به كان. دژی له پاشانیش و بكه ن تازه كه یان ئایینیه بڕوا له به رگری له سه ده ی یانزه هه مدا ره گه زتوركه كان له ئاسیای ناوه ڕاسته وه هاتنه ناوچه كه . عوسمانیدا ئیمپراتۆریای له چوارچێوه ی یۆنانیه كان هه روه كو ئه رمه نیه كان

نه ته وه یه كی كریستیان بوون.

120121

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

وه زیری جیهانیدا جه نگی یه كه مین له ماوه ی چێرچڵ وینستۆن 12/وه رگێڕ: جه نگی به ریتانی بوو. له جه نگی دووه مدا سه رۆك وه زیران بوو.

له بیرچوونه وه ی كاره ساتی راده ی له ڕاستیدا ئه و كتێبه به هه مان 13/نووسه ر: ئه رمه نیه كان له بیر چۆته وه و كه س باسی ناكات.

Winston Churchill, the world crisis: the after-/14.405.p.1927 ,math. London, thornton butterworth

– كراوی چفره ته له گرامی هه رێمه كان"، باڵوه كانی و په رت 15/"راپۆرته ته مموزی 10ی له )American spate department( بۆ مۆرگنتاو- u.s.a official records on the Armenian( 1915 دا، پاشان له

genocide 1915-1917( دا چاپكراوه ته وه . بۆ نووسراوه و ئاراسارافیان )ara sarafian(ه وه پێشه كی له الیه ن ئه وه كۆكراوه ته وه و له الیه ن ئه نیستیتوتی گۆمیداس- ه وه له پرینستۆن له 2004 دا چاپ

51.P .) و باڵوكراوه ته وه

16/وه رگێڕ: وه ك ده رئه كه وێت به شێك له و ناوانه كوردین وه ك نیشانه یه ك بۆ تێكه اڵویی كۆمه اڵیه تی و مێژوویی و كولتووری هه ردوو گه لی كوردو ئه رمه ن. ناوچه ی

)موش( بۆ خۆی ناوچه یه كی كورده وارییه .

17/وه رگێڕ: ناوی )سرپۆهی( له بنه چه دا ناوی ژنه قه شه یه كی كریستیان بووه كه له الی ئۆرتۆدۆكسه كان به پیرۆز دانراوه .

18/نووسه ر: كاتێك ئه نوه ر پاشا له شاری )ئه دیرنه ( له میانه ی جه نگی به ڵقاندا ره وانه ی كرده وه و دایكه كانیان له منداڵیان هه زاران بوو، یه كه م ده سه اڵتداری به كۆمه ڵ ئه وه ی به نیازی كردن ڕۆژیان دوا ڕه وانه ی به واتا: كردن، داهاتوویان ببنه دارده ستی بكرێنه تاوانكارو بكوژ )واته به و جۆره په روه رده یان ده كه ن كه ئه و ده سه اڵته - وه رگێڕ(. بۆ نموونه )ئه نوه ر خۆجه (ی دیكتاتۆره شێتۆكه به زه برو زه نگه كه ی ئه لبانیا یه كێك بووه له و مندااڵنه . هه روه ها )ئه نوه ر سادات(ی دیكتاتۆره

سه نگین و هاوسه نگه كه ی میسریش یه كێكی تر بووه له و مندااڵنه .

واتای )سه رپه ڕێن( و هه م به كارهێناوه هه م زاراوه یه كی نووسه ر 19/وه رگێڕ: له كورده كان كه ئه وه یه مه به ستی ده گرێته وه . ئیعدام( )جێبه جێكه ری وتاری تیمه كانی ئیعدام به شدار بوونه و به شێكی ئه و كوشتنه به كۆمه اڵنیه یان به كورده كان

جێبه جێده كرێت...

teshkilat-i-makhsusiye = 20/ته شكیالتی مه خسوسیه

بابه تێكه ناونیشانی كێشا( نه خشه كه یان ئه رمه نی )زانایانی 21/نووسه ر: له الیه ن كه باڵوكراوه ته وه دا 1998 ساڵی سااڵنه ی راپۆرتی )9-10(ی له الپه ڕه

)ئینستیتوتی نیشتمانی- ئه رمه نی( یه وه ده رئه چێت.

the بڕوانه : مازوێر. مارك توندوتیژی(: )میكانیزمه كانی 22/نووسه ر: the , 20.P , 2001 februari 8 , London review of books

.G-word

كۆنت(ی )ژێر- به به رامبه ر هۆڵه ندی )بۆرغ-گراف(ی 23/وه رگێڕ: ئینگلیزیه وه ك له قه بێكی فه رمییه بۆ هه ندێ كه س و بنه ماڵه . ئه و زاراوه هۆڵه ندییه كه ئێمه كتێبه كه مان لێوه وه رگێڕاوه ، له دوو بڕگه پێكهاتووه : )بۆرغ( به واتای )خوار یان ژێر( و )گراف( به واتای )كۆنت(ی ئینگلیزی. )پاش یان كۆنت( ژێر یان )خوار به واتای ڕێك نازناوه ئه و جۆره به و كۆنت(، واته ئه و كه سه ی وه ك پله ی كۆمه اڵیه تی پله یه ك له خوار )كۆنت(ه وه یه و پله یه ك له سه رووی )بارۆن(ه وه یه . )بڕوانه : فه رهه نگی ڤان داڵه ،

ل 585(.

24/وه رگێڕ: مه به ستی نووسه ر له مێژووناسی به ناوبانگی به ریتانیه كه له كاتی هۆڵۆكۆستی ئه رمه نیه كاندا فه رمانبه رێكی الو بووه .

the treatment :25/راپۆرتی حه وت سه د الپه ڕه یی شایه تحاڵه چاوێنیه كان of Armenians in the ottoman emoire: documents presented to viscount gery of fallodon bij viscount

)2004 ,bryce. )London, house of lords

122123

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

له و چاپه تازه یه دا زانیاری پێویست و )ناو و شتی تر(ی كه سه كان باڵوكراونه ته وه كه له چاپه كانی پێشووتردا وه الوه ده نران به مه به ستی پاراستنی شایه تحاڵه كان له

تۆڵه سه ندنه وه له الیه ن ده وڵه تی توركیه وه .

association angelo-( )26/نووسه ر: )یه كگرتووی ئه نجلۆ- ئه رمه نیarmenian( وه ك لۆبییه كی به هێز كه له ساڵی 1880 دا له الیه ن لۆرد )برایس(ه وه دامه زرابوو، به به رده وامی رژێمی به ریتانی ده خسته ژێر فشاره وه بۆ ئه وه ی داكۆكی له مافی یه كسانیی ئه رمه نیه كان بكات له چوارچێوه ی ئیمپراتۆریای عوسمانیدا. له پاشكۆیه كی تایبه تی باڵونامه ی ئه نجلۆ- ئه رمه نیدا له ئه پریلی 1895 دا )كه له ئه رشیفی نووسه ری ئه م دێڕانه دا هه یه ( راپۆرتێكی دڵته زێن باڵوكراوه ته وه له باره ی ئه و كوشتاره ی ئه رمه نیه كانه وه كه له )ساسۆن( روویداوه . له و پشتگیرینامه یه دا هاتووه : نووسراوه ، )گالدستۆن(ه وه لۆرد له الیه ن به رز ئه ده بی به شێوازێكی كه "قسه ی راگه یه ندراوی توركه كان كه زۆر ئه سته مه بگوترێنه وه ، سه رتاپایان ناڕاست و بێبایه خن.." له كۆتاییدا بانگه وازێك ده كات بۆ دامه زراندنی هێزێكی جه ندرمه له ژێر فه رمانده یی ئه وروپیدا بۆ پاراستنی )ئه رمه نیه كریستیانه كان(. دیاره هاوئایینبوون پاڵنه ری سه ره كی بووه بۆ ئه و هه ست و هاوسۆزیه ی ئه و به ریتانییه نه ك ره وشی

كه مایه تیبوونی ئیتنیكی ئه رمه نیه له ژێر ده سه اڵتی ئیمپراتۆریای عوسمانیدا.

27/بڕوانه : )كێسلی ده یڤس، كۆنه پارێزه ری ته مه ن سی و هه شت ساڵ (. له balakian , باڵوكراوه ته وه : گڕتێبه ربووه كان(دا )پڵنگه بااڵكیان كتێبه كه ی

.249-241.burning tigris, p

ئاگاداری واتا به هه بوو...( په یوه ندییان ئه ڵمانییه كانیش 28/)هه روه ها 191 .ibid, p :رووداوه كان بوون. بڕوانه سه رچاوه ی پێشووتر

29/"هه ر له سه ره تاوه the new york times خۆی جیاكردبۆوه " واته تایبه تمه ندی خۆی هه بوو. بڕوانه :

The Armenian genocide: news accounts from ed. Richard D. kloian ,1922-1915 the American press )Armenian genocide resource center of northeren

.)2000 ,California

جینۆسایدی فه رمیی ده ستپێكردنی له به ر مانگ شه ش نزیكه ی 30/واته ئه رمه نییه كان كه له 1915/4/24 دا ده ست به جێبه جێكردنی كراوه . )وه رگێڕ(.

heralding of بڕوانه : كه نه دیشدا" )هالیفاكس(ی له شاری 31/"ته نانه ت the Armenian genocide: reports in: )the Halifax herald by katia minas pettekian, )Armenian cultural )1922-1894

)2000 ,association of the atlantic provinces

H.V.F. بڕوانه : عوسمانیه كانه وه ..." ئه وسای به سرا-ی "له شاری /32 ,winstone , Gertrude bell )londen, barzon publishing

.277-276 .p ,)2004

و وه كو )جاش كوردانه ی ئه و كه نییه له وه دا گومانم هیچ من 33/وه رگێڕ: جیاجیا به ڕاده ی بوونه عوسمانیدا له شكری جه ندرمه و ڕیزه كانی له مورته زه قه ( سه ره ڕای ئه رمه نییه كاندا، جینۆسایدی تاوانه كانی جێبه جێكردنی له به شداربوونه به شداری كردنی ژماره یه كی زۆری خه ڵكی شڕه خۆری خۆجێی سه ر به عه شیره ته

جیاجیاكان له كاتی گواستنه وه ی ئه رمه نیه كاندا به ناوچه كانیاندا. و ئه رمه نیه كان گواستنه وه ی كه گومانه جێگای ته واوه تی به ئه وه یان به اڵم سه رپه رشتی كه مپێكی گه وره ی له و چه شنه و له ئه نجامدا هه موو تاوانه مه یدانیه كان به و چه ند سه د جه ندرمه كورده سپێردرابێ و توركێكی تیا نه بووبێ. ئه وه شێوازی هه موو ڕه گه زپه رستانی توركه كه له وسه رده مه وه تاكو ئێستاش تاوانه كان ده خه نه بااڵترین له الیه ن پالنه كان نه خشه و هه موو حاڵێكدا له كورده كانه وه ، ئه ستۆی سه رپه رشتی مه یدانیشه وه له باری و داڕێژرابوون عوسمانییه وه ده سه اڵتدارانی هێزه چه كداره كانیان كردووه بۆ جێبه جێكردنی تاوانه كان. هه ر ئه م كتێبه ش ئه و

ڕاستیانه ی به شێوه یه كی روون و زانستیانه ئاشكرا كردووه .

)به هاوپه یمانه كان كه جیهانیه جه نگی یه كه مین مه به ست 34/وه رگێڕ: ئه مریكاوه ( له دژی ئه ڵمانیاو نه مساو توركیا تیایدا به شدار بوون.

united states official records of the Armenian /35587 .genocide, P

124125

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

له و نووسراوه " بارته ره وه كایرل له الیه ن كه درێژ دوورو "گێڕانه وه یه كی /36ده ستنووسانه وه وه رگیراون كه كوڕی ناوبراو )ئه نتۆنی بارته ر( له 23ی حوزه یرانی

2004 دا بۆی ناردوم له ژێرسه ردێڕی: Barters “account of experiences during the war ,

.“1919 written from Baghdad in

37/ "كوشتاره كه له شیوێكدا ڕوویدا..." بڕوانه : E. H. jones, the road to En- Dor. )London, white

83 .P ,)1973 ,lion pulishers bodley( ئه و كتێبه یه كه مجار له ساڵی 1920 دا له له نده ن له الیه ن ده زگای

head( ه وه باڵوكراوه ته وه .

38/"باوكم- سه ركیس". نامه ی تایبه تی بۆ نووسه ر له الیه ن )ئێللن ساركه سیان چێستنۆت( له سان فرانسیسكۆوه ، 23ی شوباتی 2000.

W. Churchill, the world crisis: the altermath, /39 .157 .op. cit., p

40/واته نه خشه بۆ كێشراو، ڕێكو پێك و سیستماتیك بووه . )وه رگێڕ(.

1570 .p ,4.Churchill, great war, dl/41

42/بڕوانه : Vahak dadrian: “the historical and legal interconnections between the Armenian genocide and the hewish holocaust: from impunity to retributive justice”, in: the yale journal of international )law,

.559-504 .p ,2 .no ,23 .dl ,1998 summer R.( نووسیویه تی )Rudolf hoss( له جیاتی هه ڵه به دادریان له وێدا

.)hess

راوێژكار. ده وترێ وه زیران سه رۆكی به ئه ڵمانیدا سیاسی سیستمی 43/له )وه رگێڕ(.

44/فه ریق پله یه كی سه ربازیه له سه رووی )عه مید(ه . له فه رهه نگی )المنهل(دا الپه ڕه )414(ی چاپی یه كه م )هۆڵه ندا( به رامبه ر به )لۆفتینانت جه نه ڕاڵ ( دانراوه .

)وه رگێڕ(.

45/)وه رگێڕ(: ئه و جۆره كه سایه تیانه ئه گه رچی له و شوێنانه دا به گشتی ناوی )راوێژكاری سه ربازییان( لێنراوه ، به اڵم له كرداردا ڕۆڵی سه ره كی و بڕیار ده ریان

له و ئاسته دا بینیوه .

46/وه رگێڕ: له و ده ورانه دا تا ساڵی 1945 به له شكری ئه ڵمانی ده وترا ڤێهرماخت )wehermacht(. )فه رهه نگی ڤان دااڵ- الپه ڕه : 4108(

نه خشه ی به پێی ده بوا ئه وانه ی كۆكردنه وه ی كه مپه كانی واته 47/وه رگێڕ: جینۆسایده كه له ناو ببرێن. هۆڵۆكۆستی جووله كه كان له و كه مپانه دا ئه نجام ئه درا.

كۆكردنه وه ی و به كۆمه ڵ گرتنی چۆنێتی ته كنیكه كانی مه به ست 48/وه رگێڕ: ئه رمه نییه كان بووه ، پاشان له ناوبردنیان.

49/وه رگێڕ: راسیزم وه ك زاراوه یه كی فه رهه نگی به مجۆره لێك ئه درێته وه : وشه ی )راس( )ras( )به ئیتاڵی razza و به فره نسی eace(. به شێوه یه كی گشتی به واتای )ره گه ز و نه ژادو ره چه ڵه ك( دێت. له ڕووی ئیتنۆلۆجییه وه )واته زانستیی ره گه زیانه ژاد، یان ڕه گه زناسی( وشه ی )راس( نیشانه یه بۆ جیاكردنه وه ی كۆمه ڵه خه ڵكێك: )ره گه زیان نه ژادی ئه وروپی، نه ژادی ئاری، نه ژادی نیگرۆ- ره شپێست،

نه ژادی سامی، نه ژادی مه نگۆلی.... تاد(. راسیست به واتای )نه ژاد په رست( دێت. راسیزم به رامبه ر به )ره گه ز یا نه ژاد به به رامبه ر دیسكریمیناسی( )راس زاراوه ی بناغه یه ئه و له سه ر په رستی(یه . ل داڵه ، ڤان فه رهه نگی )سه رچاوه : دێت. نه ژادیی( یان ره گه زیی )جیاكاریی

.)2868

126127

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

50/وه رگێڕ: مه به ستی هیتله ر له وێدا گۆڕینی پێكهاته ی دیموگرافی دانیشتوانه میكانیزمی گرنگترین سه ره تاو ئه وه ش نه ژادی. ره گه زایه تی- بناغه ی له سه ر جێبه جێكردنی سیاسه تی )پاكتاوی ره گه زی( پێكده هێنێ و یه كه مین هه نگاوه به ره و جینۆسایدی ئه و گرووپه مرۆییه دیاریكراوه كه راسیسته جۆراوجۆره كان به شێوه ی كوردستانی گوندنشینه كانی ملێی زۆره كۆچپێكردنی ده كه ن. جێبه جێی جیاجیا 1988-1976 سااڵنی له نێوان ملێكان زۆره ئۆردوگا به ره و عیراق ده سه اڵتی ژێر دا جۆرێكه له و سیاسه ته . هه روه ها ده ركردنی په یتا په یتای كورده كانی كه ركوك و هێنان له ڕێگای ناوچانه ئه و دیموگرافی پێكهاته ی گۆڕینی ترو شوێنه كانی و نیشته جێكردنی عه ره ب و گواستنه وه ی یه كه ئیداریه كانی ئه و ناوچانه بۆ پارێزگاكانی ئیتنیكی كۆمه ڵێكی به ده رهه ق كه بووه ره گه زی پاكتاوی تری شێوازێكی تر

دیاریكراو جێبه جێكراوه .

mark levenes: the experience of genocide/51 .1945-1914 in lightning strikes twice: the world war

.)2000 ,London, harper Collins()20(ی الپه ڕه له به غدا شه مه نده فه ره كه ی ده رباره ی )لێڤینز( تێبینیه كه ی

ده ستنووسه كه دا.

52/نووسه ر: له میانه ی كۆنگره كه یدا له 2001 له به یرووت پرۆفیسۆر )ۆڵفغانغ ڤێپه رمان( )wolfgang wippermann( ی مامۆستا له دانشگای ئازاد-ی ئه فسه رانێكی ده رده كه وێت تیایاندا كه كرد پێشكه ش به ڵگه ی كۆمه ڵێك به رلین زۆری ئه ڵمانی شایه تحاڵ بوونه له كوشتاری ئه رمه نیه كاندا بێ ئه وه ی هیچ ده ستێكی

یارمه تی بۆ قوربانیه كان درێژ بكه ن. بڕوانه تێبینی )53(ی خواره وه .

53/نووسه ر: له 27ی ئه پریل- نیسان تاوه كو 1ی مه ی- ئایاری 2001 زنجیره یه ك سیمینار له به یروتی پایته ختی لوبناندا سازكرا له ژێر ناونیشانی:

the first world war as rememberd in the countries( .)of the eastern Mediterranean

.2001 mei 4 ,Daily star, beiroet : بڕوانه

54/ واته شتێكی ده گمه ن نییه كه هاوشێوه ی نه بێت. )وه رگێڕ(.

له حاڵێكدا له نه كرد، كرده ییشیان هیچی نه بوو، هه ڵوێستێكیشیان 55/هیچ جه نگیشدا بوون له گه ڵ ته وه ره ی ئه ڵمانیا- نه مسا- توركیادا. )وه رگێڕ(.

56/وه ك تاوانبارانی ئه نفال له واڵتی خۆماندا. )وه رگێڕ(.

AIM: Armenian international magazine, بڕوانه : /57 A century of genocide(,( ,33-26 .p ,2001 januari l februari

.matthew karanian

58/ )وه رگێڕ(: دادگای تایبه تی )تریبیوناڵ - tribunal( به بڕیارێكی تایبه تی دادگاكه ش كه یسه ئه و به ته واوبوونی و پێكده هێنرێ دیاریكراو مه به ستێكی بۆ و كۆتایی پێدێت له چه شنی دادگاییكردنی تاوانبارانی جه نگ و ئه و جۆره كه یسانه . ئه و جۆره دادگایانه له پله ی یه كه مدا دادگای سیاسین و مه رج نییه سه د له سه د یاسایی

بن، له به رئه وه ده شێ له ده سته ی دادوه راندا خه ڵكانی )نا( یاسایش به شداربن. )بڕوانه : فه رهه نگی- المنهل- ص 753(.

59/وه رگێڕ: ئه و دادگایه له راستیدا دادگایه كی ناچاری بووه كه توركه كان له ژێر فشاری هێزه هاوپه یمانه كاندا سازیان كرد وه كو دۆڕاوێكی یه كه مین جه نگی جیهانی له پاڵ ئه ڵمانیاو نه مسادا. واته ئه و دادگایه له چوارچێوه ی مه رجه داسه پێنراوه كانی سیاسی سه ودایه كی و سات و دۆڕاوه كان به به رامبه ر بووه جه نگدا براوه كانی بووه . توركه كان هه ر له وێوه به شی هه ره زۆری قه تلوعامه مه یدانیه كانیان خستبووه ئه ستۆی كورده كان بێ ئه وه ی كه س هه بووبێت به رگرییان لێبكات. چاكترین به ڵگه بۆ ئه وه ی كه توركه كان بۆ خۆشیان بڕوایان به و دادگایه نه بووه ئه وه یه كه تاكو ئێستاش به فه رمی و نافه رمی دان به كوشتنه به كۆمه ڵه كانی ئه رمه نیه كاندا نانێن

و نكوڵی لێ ده كه ن و لێی په شیمان نین.

60/كه هاو واتای جینۆسایدی ئه رمه نیه كانه . )وه رگێڕ(.

61/وه رگێڕ: ئه وه جێگای سه رنجدانه كه یه كێك له گه وره تاوانبارانی جینۆسایدی و جه نگ دۆڕاوی ئه ڵمانیای به ر بردبێته په نای جه نگدا دوای له ئه رمه نییه كان

داڵده درابێت و هاوپه یمانه كانیش هه ڵوێستیان نه بووبێت.

128129

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

62/ بڕوانه : 410 .Dadrian, history of the Armenian genocide, p

63/ بڕوانه : 1570 .p , 4.Churchill, great war, dl

ئه ڵمانی- به ره ی به سه ر هاوپه یمانه كانه سه ركه وتنی مه به ست 64/وه رگێڕ: نه مسایی- توركیدا له یه كه مین جه نگی جیهانیدا.

دۆستی یه كه مدا پله ی له گه ورانه واڵته ئه و به كرده وه وه رگێڕ: /65قوربانیانی به بوونه ژێرده سته ش تری گه النی بوونه و خۆیان به رژه وه ندییه كانی

ئه وبه رژه وه ندیانه له چه شنی ئه رمه ن و كوردو... تاد.

66/وه رگێڕ: چوارده به نده كه ی جاڕنامه كه ی ویلسۆن به ر له یه كه مین جه نگی جیهانیدا و له 1913 دا راگه یه ندرابوون.

دژی له هاوپه یمانه كان جه نگییه كانی شااڵوه ناوی بۆ ئاماژه یه 67/وه رگێڕ: عیراق بۆ رزگاركردنی كوه یت له 1991 دا.

1571 .P .68/هه مان سه رچاوه ی پێشوو

james bryce, international relations eight 69/بڕوانه : ,1921 ,lectures deliverd in the united states in august

.71-65 .p ,)1922 ,London, Macmillan(

ئاشكرا نووسه ره وه له الیه ن نهێنیه ئه و كه ئه وه یه مه به ستێكه 70/وه رگێڕ: نه كراوه چونكه پێشترو بۆ خۆی ئاشكرا بووه هه روه كو چۆن )هیرۆدۆتس(ی مێژوو پێشتر نه كردبوو چونكه ئاشكرا ئه و چیرۆكانه ی كۆن یۆنانی به ناوبانگی نووسی له الیه ن كاهینه میسریه كانه وه ئاشكرا كراون و ئه و ته نها چیرۆكه كانی وه رگرتووه و به خۆی تایبه ت دۆزراوه یه كی به اڵم وه ك كتێبه كانی خۆی، ناو گواستوویه تیه وه

باسیكردوون.

71/وه رگێڕ: واته ئه و نه وه یه ی نازناوی )كاركاشیان( یان هه ڵگرتووه و نووسه ر چاوپێكه وتنی له گه ڵیاندا كردووه .

72/وه رگێڕ: سێرڤیه كان یان سێربیه كان ئه و گه له ن كه به زمانی سێربی وه ك به شێك له كۆمه ڵه زمانی )ساڵڤی- باشوور( ده دوێن و نیشته جێی به شێكی ناوچه ی و عوسمانیه كان ده سه اڵتی ژێر له درێژ دوورو ماوه یه كی بۆ )به لقان(. به ڵكانن داگیركراویان بوونه و ده رده سه ری و چه رمه سه ری زۆریان به ده ستی عوسمانیه كانه وه ئه وه كراوه . له گه ڵدا ره فتاریان توركه كانه وه له الیه ن كۆیله نیمچه وه ك دیوه و هۆیه كی سه ره كی- مێژوویی بووه بۆ رق و كینه ی سربیه كان كه له به رامبه ر به

موسوڵمانه كان هه یانه .

73/نووسه ر وشه ی )شه هید(ی خستۆته كه وانه وه .

74/وه رگێڕ: سنجه ق ناوی كۆنی هه رێمه كارگێڕیه كانی ژێر ده سه اڵتی عوسمانی بوو كه به عه ره بی ناوی )ویالیه ت(ی لێده نرا. بۆ نموونه جاران كوردستانی باشوور به سنجه ق یان ویالیه تی شاره زوور ناسرا بوو كه ناوه نده كه ی كه ركوك بوو. پاشان

عیراقی ئێستا كرا بوو به سێ سنجه قی )مووسڵ ، به غدا، به سره (.

)به ریتانیا، هاوپه یمان واڵتانی دووه مدا جه نگی دووه مین له 75/وه رگێڕ: فه ره نسا، روسیا، ئه مریكا، .... تاد( به رامبه ر به واڵتانی میحوه ر )ئه ڵمانیا، ئیتاڵیا،

یابان، ... تاد( ده جه نگان.

پارتێكی به )pkk(ی كوردستان كرێكارانی پارتی نووسه ر 76/وه رگێڕ: كۆمۆنیستی ناو بردووه ، به اڵم ئه و پارته له ڕووی میتۆدی سیاسی و جیهانبینییه وه به هیچ پێوه رێك نه كۆمۆنیستی و نه سۆسیالیستییه ، به ڵكو ئه و پارته له واقیعدا له بیرو ئایدیاو پراكتیكه سیاسی و حزبیه كانیدا و له ڕووی دروشم و ئامانجه دوورو ڕووی دواییدا سااڵنه ی كه له م رادیكاڵییه ناسیونالیستی پارتێكی نزیكه كانیه وه

له وه یه ببێته پارتێكی ناسیونالیستی لیبڕاڵی.

77/وه رگێڕ: واته سوریاو توركیا شه ڕی ساردو ناكۆكییان بۆ خاك و توركه ، هی نه – عه ره به و نه -هی مێژووییه وه له ڕووی كه سه رزه مینێكه

130131

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

بیر ده مارگیرو كوردی هه ندێ ته نانه ت ئه رمه نه . هی بناغه دا له به ڵكو ته سكی خۆشمان هه ن له نه خشه ی كوردستاندا ناوچه ی ئه لێكساندرێته شی پێوه ی سه قه ته وه به خه یاڵێكی سه رو ده خه نه ئه سكه نده روونه ( )واته هه ستكردن به بێ پێله قه به و به تۆبزی كوردستان سنووری و ده لكێنن ده ریای سه ركه ناره كانی ده گه یه ننه ئه خالقی و مێژوویی لێپرسراوه تی به

ناوه ڕاست.

See: levens “A moving target, the usual/78 auspects and )maybe( a smoking gun: the problem of pinning blame in modern genocide”, in )patterns of from: )R. S. Stafford: the , 4 .no ,33 .prejudice( , dl ,tragedy of the Assyrians- londen, allen and unwin

.)177-168 .p-1935

ده گمه نن. و كه م زۆر كه سانه ئه و ئه وه یه نووسه ر مه به ستی 79/وه رگێڕ: مه به ستی دووهه میشی ئه وه یه كاره ساته كه كه م كه س پێی زانیوه یان ته نانه ت هیچ

كه سێك باسی ناكاو له بیر براوه ته وه .

80/وه رگێڕ: له ناوچه كانی ورمێ له كوردستانی ژێر ده سه اڵتی ئێراندا نیشته جێ ببوون.

ئه وه ی بۆ هه بوو بااڵی ده ستێكی سه رده مه ئه و توركیای 81/وه رگێڕ: كوردیه كانی )له ناوچه ئێرانیشدا له ته نانه ت ده ربه ده ركراوه كان ئاشووریه ورمێدا( نه حه وێنه وه و به رده وام هه ڕه شه ی هه بووه بۆ سه ریان، ئه وه سه ره ڕای هاندانی هه ندێ كوردی كورتبینی ئه و ناوچانه له دژیان. یه كێك له هه ڵه گه وره و ئایینی سه رۆكی )مارشه معون(ی كوشتنی شكاك سمكۆی مێژووییه كانی ده مارگیری وروژاندنی و ئایینی جیاوازی ورمێ. له بوو ئاشووریه كان دنیایی كورده كان به كارهێنانی و هاندان بۆ بووه ئاسانه ڕێگا ئه و هه میشه ئایینی تااڵنی ته ماحی وه به رنانی سه ره ڕای ئه وه ئاشوریه كان، و ئه رمه نی دژی له ئه گه رچی ئینگلیزیش حۆریه كانیه وه . به هه موو به هه شت مسۆگه ركردنی و ئێستای كوردستانی كوردیه كانی ناوچه بۆ ئاشووریه كان به گواستنه وه ی

پاشماوه ی ڕێژه یی به شێوه یه كی ئه وه ی هۆكاری بووه عیراق ده سه اڵتی ژێر له و به اڵم دووربخاته وه ، به كۆمه ڵ تری قڕكردنێكی ئه گه ری له ئاشوریه كان خه مخۆری هه رگیز ئینگلیز سه ره كی و راسته وخۆ مه به ستی هه ڵوێسته یاندا نیوێك و ملیۆن ئه وه ی به ڵگه ی به هاودینه كانی خۆیان ئاشووریه بۆ نه بووه ئه وه ی بێ له ناوبرد عوسمانیدا توركیای له چاویانه وه به ر به ئه رمه نییان به كۆمه ڵی قڕكردنی پڕۆسه ی به رامبه ر له چۆن وه كو هه ر لێبێت نقه یه كیان به شێك له ئاشووریه كان له الیه ن له شكرو حكوومه تی پادشایی عیراقه وه له 1933 )به تایبه تی له ناوچه ی سوممێڵ( نه هاتنه وه اڵم و بێده نگه یان لێكرد.... به ڵكو كوردستانی له ئاشوریه كان گواستنه وه ی بۆ هه ڵوێسته یاندا له و ئینگلیزه كان ئه وه به ریتانی مانداتی ژێر ده سه اڵتی بۆ كوردستانی ئێرانه وه ژێر ده سه التی بووه بیانكه ن به مورته زه قه یه كی دڕو هه رزانی بێ واڵت و خاك كه ئاماده بوون به به ڵێنێكی بێبناغه ی ئینگلیزه كان بۆ دابینكردن و پێبه خشینی سه رزه مینێك دڕترین جۆره به و بده ن. كوشت به خۆیان تازه نیشته جێبونێكی جێگای و شێخ شۆڕشه كانی دژی له عیراقداو له ئینگلیزی له شكری ناو مورته زه قه ی قه سری شیرین ڕێگای له كه بوون ئاشووریه كان هیندو مه حموود سیخه كانی كوردیه كانی ناوچه بۆ له وێشه وه و به غدا بۆ گوازرابوونه وه خانه قینه وه و ده وروبه ری موسڵ . له و ده ورانه دا ئاشووریه كان ده یانتوانی تا )30( سی هه زار شه ڕكه ر چه كدار بكه ن كه ئینگلیز به پێی پێویست به هه موو الیه كدا ره وانه ی

ده كردن و بۆ سه ركوتی نه یاره كانی به كاری ده هێنان.

له گه ڵ له وكاته دا چه كفرۆشتنی سه ودایه كی به ریتانیا پێده چێ 82/وه رگێڕ: عیراقدا ئه نجامدابێت كه به پێی عورفی نێوده وڵه تی ده بوا بۆ به رگریكردن له واڵته كه به كاربهێنرێ. ئه وه له كاتێكدا بووه كه له شكری عیراقی پادشایی خه ریكی قه تلوعامی ئاشووریه كان بووه و ده بوا به ریتانیا النی كه م ئه و سه فقه ی چه كه رابگرێ و بۆمبه كانی

به عیراق نه فرۆشتایه .

بێگانه ( دژه )هه ستی ده سته واژه ی به به رامبه ر ڕسته یه وه له و 83/وه رگێڕ: بێگانه ده مانه كه ئه و بگرێته وه ئاشوری( )دژه له الیه كه وه كه تێده گه ین ئه وه بوونه و چه ند ساڵێك بوو هێنرابوونه عیراقه وه ، له الیه كی تریشه وه )دژه ئینگلیز( به ناوی ده ستكرده ی والته له و داگیركه ربوونه و سه ره كی كه بێگانه ی ده گرێته وه

عیراقه وه به سه ر گه النی ناوچه كه دا داسه پێنرابوو.

132133

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

84/وه رگێڕ: دیاره مه به ستی جه نگی 2003 ی هاوپه یمانانه له دژی عیراق كه له پله ی یه كه مدا ئه مریكاو به ریتانیای گرته وه . به اڵم پێم وایه ئه و جه نگه نه بووه )ته نها عیراقدا گه النی له ناو بێگانه دژه هه ستی ته قینه وه ی و وروژاندن مایه ی ڕژێم و دارو ده سته كه ی نه بێت(، به پێچه وانه وه )هه ستی بێگانه په رستی( له ڕقی رژێمی دیكتاتۆریدا زۆر په ره ی سه ند تا كار گه یشته ئه و راده یه ی له 2003 دا به چه پڵه ڕێزان پێشوازی له له شكری بێگانه ی ئه مریكی و به ریتانی بكرێ و كلیلی

چاره نووسی عیراقیان به مه منوونییه وه بدرێته ده ست.

85/نامه بۆ نووسه ر له الیه ن )A. V. ozolin( ه وه له )2(ی شوباتی ساڵی 2000 دا.

86/وه رگێڕ: ئه مه ئه و پرۆسه ی جینۆسایده یه كه له سه رده می رژێمی ستالینیدا ئه نجامدراوه و ناوی )هۆڵۆدۆمۆر(ی لێنراوه كه دوای هه ره سهێنانی یه كێتی سۆڤیه ت نهێنییه كانی ئاشكرا بووه ، به اڵم تاكو ئێستاش ڕوسیا ئاماده نییه دان به ڕوودانی به شدا له دوو دا له 2009 ئێمه بیناسێنێ. به جینۆساید و بنێت تاوانانه دا ئه و به باڵوكرده وه باره یه وه له و كوردی به زمانی یه كه مینجار بۆ درێژمان وتارێكی هه فته نامه ی )بڕوانه : ئه نفال(. بۆ هۆڵۆكۆست بۆ هۆڵۆدۆمۆره وه )له ناونیشانی

هه واڵ : ژماره )322(ی 2009/4/4، ژماره -323-ی 2009/4/11(.

mazower in )the London frview of books(, op./87.cit

88/نامه ی نۆرمان داڤیز )Norman davies( له 16ی ئه پریلی 1998 دا بۆ نووسه ر.

89/وه رگێڕ: واته له بیرچۆته وه و كه س باسی ناكات. به و جۆره هیتله ر ویستوویه تی كۆمه ڵكوژیه كانی و تاوانه كانی جه نگ ئه نجامدانی بۆ بكات ده روونی ئاماده كاریی تاوانی ئاگاداری چاك زۆر كه ئه دات نیشان ئه وه هه روه ها مێژووه . ئه و دوای تاوانكاریه تاقیكردنه وه له و ته واویان و سوودی بووه ئه رمه نییه كان كۆمه ڵكوژیی بینیوه و توركه ره گه زپه رسته كان له و بواره دا سه رمه شقی هیتله ریه نازیه كان بوونه .

)1946 the dark side of the moon.)londen, faberm : 90/بڕوانه

نووسه ره كه ی نه زانراوه كێیه .

االرض )وێرانه خاك- به ناوبانگی قه سیده ی نووسه ری مه به ست 91/وه رگێڕ: الخراب(ه .

92/ئیمێڵێك له گوله ر كۆكناره وه بۆ سه رنووسه ر له )5(ی شوباتی 2000 دا.

93/ نامه ی سونا چاكیر بۆ نووسه ر له )15(ی ئه پریل 1992 دا.

94/ئیمێڵێك له ئایگن تات- ه وه بۆ سه رنووسه ر، 3ی شوبات 2000.

95/نامه له زۆربا )zorba( وه بۆ سه رنووسه ر، 1ی شوباتی 2001.

96/نامه له كوركماز هاكتانیر-ه وه بۆ سه رنووسه ر، 21ی مارت 2001.

97/مه به ست )رۆبه رت فیسك(ی نووسه ری ئه م كتێبه یه .

98/نامه له ئۆزه نیر-ه وه بۆ گۆڤاری ئۆرشه لیم پۆست، 18ی حوزه یرانی 1999. له الیه ن دا )A genocide denid( ناونیشانی ژێر له ناوبراو بابه تی مارلین هێنری )marilyn henry( یه وه نووسرا بوو، له 28ی ئایاری 1999 دا

باڵوكراوه ته وه .

ئه پریل 10ی باڵوكراوه ته وه ، )the Turkish daily news(دا 99/له .2001

100/ وه رگێڕ: لێره دا مه به ست له )هۆڵۆكۆست( واتا گشتییه كه یه تی، واته به كۆمه ڵ كوشتنی كۆمه ڵه مرۆیی به هۆی جیاوازی ئیتنیكی- نژادی- ئایینی- سیاسی یه كه می ڕسته ی له به اڵم جینۆسایده . ئه وه ش مرۆییه . ئه وكۆمه ڵه به شێكی یان

قسه كه ی )پێرێز(دا مه به ستی به ته نها هۆڵۆكۆستی جووله كه كانه .

101/ نامه له )چارنی(یه وه بۆ شیمۆن پێرێز )peres(، 11ی ئه پریل 2001.

134135

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

102/وه رگێڕ: واته هه موو توخمه كانی تاوانی جینۆسایدی تیابووه كه برتیین له : 1/نییه تی پێشوه خت بۆ له ناوبردنی به كۆمه ڵ له سه ر بناغه ی جیاوازی ئیتنیكی-

نه ژادی، یان ئایینی و سیاسی. 2/نه خشه دانان بۆ له ناوبردنی به كۆمه ڵ .

3/بڕیاردان له سه ر جێبه جێكردنی نه خشه و پالنی له ناوبردنی به كۆمه ڵ . كه گشتی میكانیزمێكی به پێی به كۆمه ڵ له ناوبردنی پالنی 4/جێبه جێكردنی

به مجۆره ی خواره وه یه : 4-1/ده ستنیشان كردنی ئامانج، واته ده ستنیشانكردن و جیاكردنه وه ی ئه وانه ی

به پێی نه خشه گشتییه كه ده بێ له ناو ببرێن. 4-2/ كۆكردنه وه ی ئه وانه ی به پێی نه خشه گشتییه كه ده بێ له ناوببرێن.

4-3/ له ناوبردنی به كۆمه ڵی قوربانییه كان.

103/بڕوانه : 105-61 .p ,1 .Charny, encyclopedia of genocide. Dl

94 .ibid , p 104/هه مان سه رچاوه

105/له كۆنووس )محضر(ی كۆنگره كه ی )ئیسرائیل چارنی(یه وه وه رگیراوه كه the Armenian, the( ) له ژێر ناونیشانی )ئه رمه نییه كان، تورك و جووله كهturks and the jews(( دا له الیه ن ئه نیستیتوتی ئۆرشه لیم بۆ هۆڵۆكۆست

و جینۆساید له 1983 دا چاپ و بالوكراوه ته وه .

jonathan eric lewis , )genocide and the modern /106 world(, published In )Armenian mirror spectator(,

.2001 april

107/ ڕۆژنامه ی )میللیه ت(، ڕۆژی 11ی نۆڤه مبه ری 2000.

dr. salahi R. sonyel, )turco- Armenian relations/108 in context of the jewish holocaust( . )Ankara: turk

.)1990 , tarih kurumu basimevi

109/ وه رگێڕ: له میانه ی یه كه مین جه نگی جیهانیدا و كاتێك كه توركیا له به ره ی ئه ڵمانیادا بوو.

,2001 september 27 ,international herald tribune /110 )pope prays for Armenians(

پاپا دوعا بۆ ئه رمه نیه كان ده كا

2001 .sept 26 ,BBC world service radionews /111

وه ك قوربانیان قه باره ی یاساییه وه تیۆری- له ڕووی له ڕاستیداو 112/وه رگێڕ: به كۆمه ڵی كۆمه ڵه یه كی له ناوبردنی تاوانی ناساندنی به جینۆساید بۆ ژماره مه رج

مرۆیی.

الیه نگره كانی چه كداره )هێزه ئه سڵیه كه دا ده قه له 113/وه رگێڕ: نیمچه )هێزه زانی به چاكترمان ئێمه به اڵم به كارهێنراوه ، عوسمانی( چه كداره كانی عوسمانی( به كاربهێنین، چونكه )هێزه چه كداره الیه نگره كان( ئه شێ الی خوێنه ری كورد جۆره تێكه ڵییه ك دروست بكات و ڕوون نه بێت مه به ست چ هێزێكه كه ده شێ هێزێكی ده ره كی و هی ده وڵه تانی تر بێت، نیزامیه كانی نیمچه )هێزه له بریتیه راسته قینه كه مه به سته حاڵێكدا له عوسمانی(یه كه جاش، مورته زه قه ، هێزێكی چه كداری عه شایری، میلیشیای لۆكاڵی و هه موو هێزێكی چه كداری نانیزامی ده گرێته وه كه له پاڵ له شكرێكی هێزه چه شنه له و هه میشه داگیركه ره كان له شكره بجه نگن. نیزامیه وه به كاریان تایبه تی دروست كردووه و بۆ مه به ستی نانیزامیانه یان چه كداره

هێناون.

114/وه رگێڕ: له ده قه هۆڵه ندیه كه دا نوسراوه )... نه یده ویست تێاڵكه ی خۆی هه ڵداته ناو كوالنه ی مریشكه كانه وه ( كه وه ك ده ربڕینێكی هۆڵه ندی واتای ئه وه یه

"نه یده ویست ئاژاوه بنێته وه ".

115/وه رگێڕ: له ده قه كه دا نووسراوه "ده سته كانمان لێك خشاند" وه ك ئه وه ی كه سێك له خۆشیاندا هه ردوو ده ستی لێك بخشێنێ.

136137

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

116/وه رگێڕ: ئه مه توانجێكی ناڕاسته وخۆیه به واتای له بیربردنه وه ی هۆڵۆكۆستی یه كه م له پێناوی راگرتنی هه یبه تی هۆڵۆكۆستی جووله كه كان، چونكه زه ق كردنه وه ی یه كه میان ده شێ )له ڕوانگه ی ده مارگیره جوله كانه وه ( ببێته مایه ی كه مكردنه وه ی

بایه خی مه عنه وی دووهه میان. له به رئه وه یه كه م ده كرێ به قوربانی دووه م.

)پیته ر( به ڕۆما كه نیسه ی به سه ر ڕۆژئاوایی- كولتووری له 117/وه رگێڕ: له ئه رتۆدۆكسیه كان كه نیسه به سه ر ڕۆژهه اڵتی كولتوری له به اڵم گۆده كرێ، چه شنی یۆنان و ئه رمه ندا به )پیدرۆس( گۆده كرێ. ڕیشه ی ئه و ناوه ده گه ڕێته وه بۆ )پوتروس( كه یه كێك بوو له دوانزه قوتابیه په یامبه ره كانی مه سیح كه پاش له داردانی یه سوعی مه سیح هه ر له الیه ن خودی مه سیحه وه كراوه به كه سی یه كه می

ناو په یڕه وانی مه سیح.

385-383 .balakian, op. cit. , p/118

119/ وه رگێڕ: له ده قه هۆڵه ندییه كه دا له وشه و زاراوه ی )لۆبی(یه وه كرداری )لۆبیاندن، لۆبیاندی و ده لۆبیه نێ(ی به كارهێنراوه . له ڕێزمانی هۆڵه ندیدا ئه و جۆره ڕێزمانی له كردووه . ده وڵه مه ند زۆر زمانه كه یان به وه ش و ئاساییه زۆر داڕشتنه له ڕوی داڕشتنه وه ی دروسته لۆبیاندی، ده لۆبێنێ( هه رچه نده كوردیدا )لۆبیاندن، )له سه ر كێشی كۆاڵندن(، به اڵم قورس دێته سه ر زمان و باونییه . له زمانی كوردیدا به شێكی زۆری كرداره كان به ئیزافه ی )كردن( بۆ سه ر ناوو ئاوه ڵناو داده ڕێژرێن له چه شنی )كاركردن، پیشه سازی كردن، حه مام كردن، قه رزكردن، جوان كردن، كاراندی- )كاراندن- بوترێ نییه باو و تاد( په سه ندكردن.... كردن، ناشیرین ده كارێنێ( و تاد، ئه گه رچی له ڕووی داڕشتنه وه دروستیشه . هه رچۆنێك بێت ئێمه لێره دا له جێگای )لۆبیاندن( بۆمان هه بوو )فشار بۆ هێنان( یان )فشار خستنه سه ر( به كاربهێنین، ئه وه ش له گه ڵ واتای )لۆبی(دا ده گونجێ كه )كۆمه ڵه ی فشار(

ده گرێته وه . 1999 april 23 ,the Washington post/120

199 september 11 ,7the new york times/121

)2000 ,2 Norman finkelstein in )index on censorship, number /122

123/ ڕۆژنامه ی )لۆمۆند(ی فه ره نسی، juni 23 ,lemonade 1995 بۆ ئه و مشتومڕانه ی له باره ی ئاماژه كانی )بێرنارد لوێس(ه وه كران بۆ ناولێنانی كوشتنی ئه رمه نییه كان به هۆلۆكۆست، بڕوانه ژماره ی رۆژی 26ی ئه پریلی 1994ی لۆمۆند.

)ئاژانسی ی 2000 سێپته مبه ری 18ی ڕۆژی ریپۆرتاجی ئه نكه ره ، /124ده نگوباسی ئه نادۆڵیا(.

125/وه رگێڕ: له ده قه هۆڵه ندییه كه دا وشه ی فه ره نسی )touche( به كارهێنراوه له بریتیه واتاكانی له یه كێك كه )touché بڵێین ده بێ )لێره دا نووسراوه و گاڵته وه ك جوواڵن(ه )هه ست تریشی واتایه كی ژه نین(. ئۆرگ یان )مۆسیقا ده رده كه وێت توركیه كه دا هه ڵوێسته له كوتوپڕه ی هه ست جواڵنه به و پێكردنێك بۆ وروژاندنی داوای به ڕه سمی ناساندنی جینۆسایدی جه زائیریه كان له سه ر ده ستی له شكری فه ره نسی. مه به ستی نووسه ریش ئه وه یه كه توركیا ئه وه نده ی كه ش و فش و خۆڕاوه شاندنی نیشانداوه ئه وه نده خه می مه سه له ی جینۆسایدی جه زائیریه كانی نه بووه . ئه وه ی ئه و كردوویه تی شه ڕه شمشێرێك بووه له چه شنی شمشێر بازیه كانی

دۆن كیشۆت یان فس فس پاڵه وانی كورده واری.

ئاسمانی هێڵی كۆمپانیای سه مه ره زۆر به شێوه یه كی كه چی نووسه ر: /126فه ره نسا )ئه یر فرانس( )air france( هیچ ئه وه ی به ئه زیه ت نه زانی كه له باره ی كوشتاری ئه رمه نیه كانه وه قسه بكات. له ژماره یه كی ساڵی 1999ی گۆڤاری تایبه تی كۆمه ڵكوژیه كه وه فۆتۆیی فۆتۆیی پیشانگای له باره ی وتارێك كۆمپانیایه دا ئه و باڵوكراوه ته وه كه تیایدا ئاماژه بۆ "جینۆساید" كراوه " كه ئێستا كاتێ و هه میشه له الیه ن توركه كانه وه نكوڵی لێده كرێت" به الم له گه ڵ ئه وه شدا ئه وه نه بووه مایه ی ئه وه ی توركیا ڕێگا له فڕۆكه كانی ئه و كۆمپانیایه بگرێت به ئاسمانی ئه و واڵته دا

بفڕن.

127/نامه له )فراته ر(ه وه بۆ )جۆن ئالبێرت(ی سه ر به )كۆڕی ئه رمه نیه كانی ئه مریكا( له 21ی نۆڤه مبه ری 2000.

128/وه رگێڕ: له ده قه هۆڵه ندیه كه دا نووسراوه )dezelfde mantra( كه هه م به واتای )هه مان جادووی زاره كی( و هه م به واتای )هه مان بۆڵه بۆڵ كردن

138139

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

له به ر خۆوه ( دێت. ئێمه له وه رگێڕانه كه دا )جادوو(ه كه مان پێ ڕاستتر بوو، واته به كارهێنانی ئه و قسه نه رم و نیانانه بۆ ئه وه ی كاریگه ریی له سه ر به رامبه ره كه ی

دابنێت.

129/نامه له )فراته ر(ه وه بۆ )ئارمن لۆكاس( له 15ی دیسه مبه ری 2000.

130/ نامه له )زاڤه ن مێزێرلیان( بۆ )فراته ر( له 21ی دیسه مبه ری 2000.

131/نامه ی )بریتاین- كاتلین( بۆ )لۆكاس( له 30ی كانوونی دووه م 2001.

132/ وه رگێڕ: له و رسته یه دا ئه و شێوازه ره فتارو په یامه باوكساالرانه یه هێمایه ئه م جیهانه تری به ریتانی كه هه روه كو حكومه ته كانی بۆ هه ڵوێستی حكوومه تی خۆی وه ك باوكێكی دڵسۆزی ژێر ده سته كانی )یان ره عیه ته كانی( نیشان ئه دات. ئه وه ی له جیاتی باوكساالره حكوومه ته ئه و ده گه یه نێت ئه وه ڕسته كه ش تێكڕای ئه نجامدراوه ، كێوه له الیه ن و وچۆن بۆچی بكۆڵێته وه و تاوانه كه راستینه ی له كه چی ده یه وێ به سه ر خۆشیكردن له پاشماوه ی قوربانیه كان خۆڵ بكاته چاویانه وه .

ئه وه ش په سه نده نی نییه .

133/ وه اڵمی خانمی )رامسای( بارۆنی )كارتڤاله ( بۆ خانمه بارۆن )كۆكس- cox( له خانه ی لۆرداندا، 18ی ئه پریلی 1999، له م سه رچاوه یه وه وه رگیراوه كه

)بۆیادجیان( باڵویكردۆته وه : Ruper boyadjian: )great britains denial of the

.)genocide against the Armenianكۆنووسه كانی كۆنفرانسی كیگالی له 25-30 نۆڤه مبه ری 2001.

134/ وه رگێڕ: واته ئه وه له ڕوانگه ی ئه و به رپرسه به ریتانییه وه هه ڵوێستێكی راست و دروسته كه ئه و رووداوه تراجیدیانه ی له ناوبردنی به كۆمه ڵی ئه رمه نیه كان

له الیه ن حكومه ته كانه وه به )جینۆساید( نه ناسێندرێ.

نه مانه وێ و بمانه وێ ئه وه ش ئه رمینیایه . واڵتی مه به ست وه رگێڕ/ /135به واڵتی ده به ستێته وه توركیا ئه رمه نییه كانی جینۆسایدی كه چه واشه كارییه كه

ئه رمینیاوه . به وجۆره ده یانه وێ كه یسی جینۆسایدی گه لێك تێكه ڵ به به رژه وه ندیه سیاسیه كان بكه ن و سازش و سات و سه ودای له سه ر بكرێ و هه رزان فرۆش بكرێت.

136/ وه رگێڕ/ ده قانده ق نووسراوه : خوای گه وره له و ڕۆژه بمانپارێزێ.

137/وه رگێڕ/ به ده ربڕینێكی تر: جوله كه هۆڵۆكۆست ته نها به موڵكی خۆیان ده زانن و دژی ئه وه ن هیچ پرۆسه یه كی تری جینۆسایدی گه النی تر به هۆڵۆكۆست ناو ببرێت، به پێچه وانه وه ، ده یانه وێ هۆڵۆكۆست وه ك زاراوه به قۆرخكراوی بمێنێته وه

بۆ جینۆسایدی جووله كه كان له سه ر ده ستی نازیه كان.

138/ نووسه ر: )ریڤكا كۆهین(ی سه فیری ئیسرائیلی له )یه ریڤان( له )5(ی مارتی 2002 دا وتی هه رچه نده جینۆسایدی ئه رمه نیه كان "تراجیدیایه ك" بوو، به اڵم نه خشه و سه ره تاوه له هه ر تاقانه یه و "دیارده یه كی )جووله كه كان( هۆڵۆكۆستی پالنی ته واو كار )متكامل(ی بۆ ئاماده كرابوو، هه روه ها به ته واوه تی ئاراسته كرابوو به شێوازێكی له یه ریڤان ئه رمه نی حكوومه تی گه لێك". سه رتاپای له ناوبردنی بۆ

گونجاو كاردانه وه ی نیشاندا له ڕێگای نامه یه كی ناڕه زایه تی دیپلۆماسیه وه .

139/نووسه ر: بێگومان ئه وه به و واتایه نییه كه له الیه ن ده سته ی نووسه رانی )the independent(ه وه پیالنگێڕانێك له ئارادا بووبێ: ئه وه ته نها ئه نجامی له په یڕه وی مانان ده بێ ئێمه و نووسراوه كانی بابه ته توندو پوچه كه ڕێسایه كی به كارهێنراوی ئه و شوێنه دا بكات و ئێمه ش ده بێ خۆمان )شێوازی گراماتیكا(ی "به كارهێنانی له و باو" "به كارهێنانی لێنراوه ناوی كه بگونجێنین ئه وه دا له گه ڵ ده هێنرێ. به كار بۆ )H(ی گه وره ی پیتی جووله كه كان هۆڵۆكۆستی باوه "ه دا هۆڵۆكۆسته كانی تریش نایانگرێته وه . كه س نازانێت ئه وه بۆچی به و جۆره یه و چۆن په یدا بووه . هه مان ئه و سیستمی نووسینه له كرده وه دا له هه موو ڕۆژنامه و كتێبه كاندا له سه ر ئاستێكی جیهانیدا په یڕه و ده كرێت، "تێبینی وه رگێڕ: پێم وایه ئه وه ته نها له زمانه ڕۆژئاواییه كاندا به و جۆره یه كه سیستمی پیتی گه وره و بچووكیان هه یه و له باری گراماتیكا و ڕسته سازییه وه ڕۆڵی خۆی هه یه . وه ك به راوردێك ده ڵێم له زمانی كوردیدا ئه و دیارده یه نییه وناتوانین به وجۆره پله كاری له هۆڵۆكۆستی گه الندا بكه ین. ئه و پله كاری و جیاكارییه به ڕای من جۆرێك له جیاكاری نه ژادی نیشان ده دات". هه رچه نده ئه وه جارێكیان بووه مایه ی ئاژاوه یه ك له واڵته یه كگرتوه كاندا

140141

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

كاتێك كه دانشگای هارڤارد ئه وه ی ره تكرده وه "كورسی خوێندنی هۆڵۆكۆست و هاوچه شنه كانی" به كاربهێنرێ چونكه ئه كادیمیسته كان ناڕه زایه تییان له دژی ئه وه ده ربڕی كه له سایه ی به كارهێنانی تێرمی "هاوشێوه كانی" یه وه جینۆسایدی گه النی تر كه ئه وه ی ئه رمه نییه كانیش ده گرێته وه ، به كۆمه ڵ سڕدراونه ته وه . به اڵم هه موو ئه وانه ش وه اڵمی پرسیاره كه ی دۆسته ئه رمه نیه كه م ناده نه وه . ئه وه ی كه پێی بوترێ و ئێمه شه رمهێن بۆ ئه وه نده ی نایگرێته وه ، )H( گه وره ی پیتی تۆ گه له ی ئه و

مایه ی شه رمه زارییه ، ئه وه نده ش بۆ ئه و ئیهانه یه . هه رگیز به اڵم باریكه ، و گیروگرفت ڕۆژنامه وانان هه موو بۆ باو" "به كارهێنانی پیرۆز نییه . هیچ پێویست نییه هه تا هه تایه هه ر به و شێوه یه بمێنێته وه . باوكی من، هه روه كو به سه رنووسه ره كه مم راگه یاند، له وه ی پێی ده وترێ "جه نگی گه وره - یان مه زن" جه نگیوه . به اڵم له ساڵی 1945 به دواوه ده بوا "به كارهێنانی باو" به پێی هه لومه رجه تازه كان بگونجێندرێ و به و جۆره ناولێنانه كه گۆڕدرا بۆ "یه كه مین جه نگی جیهانی". له ڕۆژنامه كه مم پرسی: ناو لێره دا چ بایه خێكی هه یه و چ جیاوازییه ك ده به خشێ؟ پیتێكی گه وره چ گرنگییه كی هه یه ؟ چه ند كه لله سه رو ئێسك و پروسك تاكو ئێستاش له بیابانی سووریادا له ژێر گڵدان؟ تۆ بڵێی توركه كان بای پێویستیان له ئه رمه نییه كان )the independent( ڕۆژنامه ی له به دواوه ڕۆژه له و ئیتر نه كوشتبێ؟.... بۆ یان جووله كه كان جینۆسایدی بۆ چ )holocaust( هۆڵۆكۆست تێرمی دا

ئه رمه نیه كان وه كو یه ك به پیتی گه وره ی )H( نووسرا.

)سیمۆن وێنه گر پێشانگاكه ڕێكخه ری بۆ )akat( )ئاكات( نامه ی /140نۆرفۆڵك(، 27ی حوزه یرانی 2000.

turkey( ,2000 augustus 31 ,the independent /141.)should face up to an ugly episode in its history

142/ نامه ی )تۆبی ساول( )toby saul( بۆ نووسه ر، 2ی ئۆكتۆس 2000.

143/ راپۆرتی ساڵی 2002ی ئه نیستیتوتی نیشتمانی ئه رمه نی.

)كۆمیته ی سه رۆكی )aram hamparian( هامپاریان( )ئارام /144نیشتمانی ئه مریكی- ئه رمه نی(، 24ی ئه پریلی 2004.

145/ وه رگێڕ: مه به ست چه كه كۆكوژه كانی عیراق بوو كه ئه مریكاو به ریتانیا ده ركه وت پاشانیش عیراق، سه ر هێرشكردنه بۆ سه ره كی پاساوی كردبوویانه

هه مووی درۆو بێبناغه بووه .

146/ وه رگێڕ: بچووككراوه ی خۆر. 147/ نامه ی )میشێل ماین( )Michael mayne( بۆ نووسه ر له 13ی

كانوونی دووه می 2000.

148/ وه رگێڕ: كۆڕی كه نیسه یی- المجمع الكنیسی )الكنسی(

149/ وه رگێڕ: واته ڕۆژێك به ر له ڕۆژی یادی پێنج ساڵه ی جینۆسایده كه كه )4/24(ه .

كه كه مبودی شیوعی حزبی یه كه می سكرتێری پۆت( )پۆل وه رگێڕ: /150له نیوه ی دووه می حه فتاكانی سه ده ی رابوردودا له ماوه ی )3( سێ ساڵدا نزیكه ی یه ك له سه ر سێی گه لی كه مبۆدیای به ناوی پاكسازی شۆڕشگێڕانه وه له ناوبرد كه ده یكرده نزیكه ی دوو ملیۆن كه س له شه ش ملیۆن دانیشتوانی ئه و واڵته . )بێریا(ش وه زیری ناوخۆی ده ورانی فه رمانڕه وای ستالین بوو له یه كێتی سۆڤێتی جاراندا كۆچپێكردن و به كۆمه ڵ و به تاك كوشتنی و گرتن و راوه دوونان هه رچی كه ئه وه وه )بیرۆ(كه ی له هه بوو سه رده مانه ئه و نهێنی ئاشكراو دوورخستنه وه ی و

نه خشه ی بۆ داده ڕێژراو بڕیاری جێبه جێكردنی ده درا.

151/بریتی بوون له :

ayshe nur zarakaglu 1/ئایشه نور زاراكئۆغڵوragip zarakaglu 2/راغیب زاراكئۆغڵۆ

emirhan oguz 3/ئێمیرهان ئۆغوزئه مانه به هۆی وه رگێڕان بۆ زمانی توركی و باڵوكردنه وه ی كتێبی دانه ر )ئێڤیس و چاپ فه ره نسی به پێشتر كه نران راوه دوو )yves ternon( تێرنۆن(

باڵوكرابۆوه . yves ternon, les armeniens, historie d un(

142143

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

.)1977 ,genocide, parijs: editions du seuil ermeni tabusu( ئه رمه نی- )تابووی به ناونیشانی توركییه كه چاپه belge ،1994 ، ( چاپ و باڵوكرابۆوه )ئه سته نبوڵ)the Armenian taboe

.)yayinlari Armenian rights( ئه رمه نیان( مافی )گروپی به یاننامه ی بڕوانه :

group(- له نده ن، 30 مارتی 1994.

152/ نووسه ر: پێویسته ئه وه بوترێ كه له شوێنی تردا وه ك قسه و قسه ڵۆكی باو كه متر به چاكه باسی ته حسین به گ كراوه )وه ك ده سه اڵتدارێكی عوسمانی- وه رگێڕ( به اڵم ئایه )ئۆسكار شیندله ر( یش ئه ندامێكی پارتی نازی ئه ڵمانی نه بوو؟ )كه چی له گه ڵ ئه وه شدا پتر له هه زار جووله كه ی له هۆڵۆكۆست ڕزگار كرد-

وه رگێڕ(.

153/ وه رگێڕ: من بڕوام وایه ئه و )عومه ر چاوش(ه یان )عه ریف عومه ر( له به ر ئه وه ی خه ڵكی )ماردین( بووه ، ئه ویش هه ر كورد بووه نه ك تورك وه ك شایه تحاڵه كه له كارگێڕییه وه وه زیفه ی به هۆی توركێك ئه گه ر ئێستاش تاكو گه یشتووه . تێی شارێكی كوردستاندا بژێت و بۆ ئه و ماوه یه ی وه زیفه كه ی له وێدا نیشته جێ بووبێت به خۆی ناڵێت خه ڵكی ئه و شاره یه )له چه شنی ماردین(، به ڵكو شوێنه ئه سڵیه كه ی

خۆی ده ڵێت كه لێوه ی هاتووه .

154/ وه رگێڕ: نووسه ر ده ڵێ )عه ریفێكی توركی بووه ( كه له سیاقی ڕسته و باسه كه دا ده رده كه وێت مه به ستی )عه ریفێكی له شكری توركی بووه (، ئه وه ش مه رج

نییه تورك بووبێ.

155/ وه رگێڕ: له ده قه كه دا و له سه ر زمانی شایه تحاڵه كه وه ئه وه هه ر به و جۆره نووسراوه و ئێمه هیچ ده سكاریمان نه كردووه . ئه وه ش به ڵگه یه كی حاشا هه ڵنه گره كه ئه و )چاوش(یان عه ریفه كورد بووه نه ك تورك، چونكه تا ئێستاشی له گه ڵدا بێت مه حاڵه سه ربازێكی له شكری داگیركه ر )تورك بێت یان فارس یان عه ره ب( بتوانێت به كوردی گوتار بۆ كۆمه ڵێك خه ڵك بدات. دیاره مه به ستی من ئه وه نییه له هه ڵوێستێكی ده مارگیرانه ی نه ته وه په رستانه ی به رته سكه وه نكوڵی له وه بكرێت كه كوردی شڕه خۆرو جاش و مورته زه قه ده ستیان له كۆمه ڵكوژی ئه رمه نییه كاندا

نه بووه ، به پێچه وانه وه ، ئه و میلله ته عه زیزه ی ئێمه ئه و كرده وه و دیارده ناشرینانه ی ئه وه مان ئه نفاله كاندا له خۆمان بۆ ئێمه نه بێ هیچ كه م النی ڕوویداوه ، تیادا بینیوه و هه موومان شایه تحاڵین كه له دژی گه له كه ی خۆشیان به شدارییان له تاوانی قێزه وه نی جینۆسایدیان كردووه . به اڵم له گه ڵ هه موو ئه وه شدا مانای ئه وه نییه كه له ناو كورددا )وه ك هه ر گه لێكی تر( پیاوچاكی چه شنی )چاوش عومه ر( نه بووبێ كه له و چركه ساته یه كالكه ره وانه دا ویژدانیان، غیره تیان، شه هامه تیان جوواڵبێ.

،)the Kevorkian news letter( كێڤۆركیان هه واڵنامه ی /156پاریس، 9ی سێپته مبه ری 2002.

زانستی- ناوی كه )lapis lazuli(یه )ییتس( قه سیده كه ی ناوی /157التینی )به رده پیرۆزه ( یه و به عه ره بی )حجر الالزورد(ه . )فه رهه نگی ڤان داڵه ، ل 1917(. مه به ست ئه و به رده گرانبه هایه یه كه ڕه نگی )پیرۆزه یی( هه یه و له ناو كورده واریدا به ردی هه رزان و هاو ڕه نگی ئه وه )نه ك به رده گرانبه هاو ئه سڵیه كه ( بۆ چاوه زار به كارده هێنرێ. به پێی فه رهه نگی )المنهل-ل- 71( میسریه دێرینه كان )فیرعه ونیه كان( له خشڵدا، هه روه ها بۆ سه ر ماسكی مردووه كان به كاریان هێناوه ،

به تایبه تی به سه ر ماسكه كه ی )توت عه نخ ئامون( ه وه ده بینرێ.

158/ وه رگێڕ: واته ئه و یاساو بڕیاره له توركیاوه ده رچووه .

159/ نووسه ر: دواتر له نامه یه كدا بۆ ئاغاجانیانه كانی نووسیوه : "من ئه وپه ڕی توانای خۆم ده خه مه كار بۆ ئه وه ی دان به جینۆسایددا بنرێت و له و پێناوه دا هه وڵی

خۆم ده ده م )هه رچه نده كه میش بێت(".

160/ وه رگێڕ: واته چاوه ڕوان ناكرێت خه ڵكی تری ڕزگاربووی هۆڵۆكۆسته كه له ژیاندا مابن.

svazlian, verjine: )the Armenian genocide in /161 the memoris and Turkish- language songs of the eyewitness survivors(. Yerevan: gitutian publishing

.16 .p ,1999 ,house

144145

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست

162/وه رگێڕ: مه به ست ئاشتییه له گه ڵ خۆیداو له ناوه وه كه ئه وه پتر حاڵه تێكی سۆفیگه رییه و ده كرێ به )ئاشتی ده روون( )سالم النفس( یان )ئاشتی ناوه خۆیی( )السالم الداخلی( ناو ببرێ. له ناو سۆفیه كاندا به عه ره بی پێی ده ڵێن )الصفا ء( واته

خاوێن بوونه وه ی ئه قڵ و ده روون له خڵته و خاشی دنیایی.

146147

یه كه مین هۆڵۆكۆست یه كه مین هۆڵۆكۆست