სეკულარიზმის დილემა თურქეთში:...

კვლევითი დოკუმენტი

* გიორგი სიხარულიძე - ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისი სახელმწიფო უნივერსიტეტის პოლიტიკის მეცნიერებათ ბაკალავრი

გიორგი სიხარულიძე

საქართველოს პოლიტიკის ინსტიტუტი კვლევითი დოკუმენტი/2017 წლის თებერვალი

სეკულარიზმის დილემა თურქეთში: თანამედროვე

გამოწვევები

2

სეკულარიზმის დილემა თურქეთში: თანამედროვე გამოწვევები

სარჩევი

1. თურქული სეკულარიზმის პიონერი

1.1 თურქული ლაისიზმი

1.2 სეკულარიზმის კონსტიტუციური დეფინიცია

2. მმართველ პარტიად ტრანსფორმირების ციკლი

2.1 ისლამური პარტიების აღზევების ხანა

2.2 კონსერვატიზმი, როგორც მოდიფიციებული იდეოლოგია თურქეთში

2.3 AKP-ს სეკულარული ხედვა

3. არმია სეკულარიზმის სადარაჯოზე

4. სეკულარიზმი განათლების სფეროში

4.1 საგანმანათლებლო რეფორმები სეკულარისტულ ჩარჩოში

4.2 ითირ ერჰართი სეკულარული განათლების ძიებაში

5. განხეთქილების ვაშლი-თურბანი

5.1 პირველი პარლამენტარი ქალი

5.2 გაუქმებული რეგულაცია თავსაფარზე

6. გულენის მოძრაობა

7. რელიგიური საქმეების სამმართველო (Diyanet İşleri Başkanlığı)

8. 2016 წლის სამხედრო გადატრიალების მცდელობა

3


შესავალი

რელიგიის პოლიტიზირების საკითხი ბოლო პერიოდამდე დღის წესრიგში არასდროს იდგა, უფრო მეტიც, ეს ურთიერთკავშირი პრობლემის სახეს არ ღებულობდა. რელიგია ხელისუფლების განუყოფელი და უმნიშვნელოვანესი ნაწილი იყო, რის გამოც ხშირად ადგილი ჰქონდა დაპირისპირებებს სასულიერო და საერო ხელისუფლების წევრებს შორის. საბოლოო ჯამში, ამ დაპირისპირებების შედეგად პოლიტიკური და სასულიერო პრეროგატივები, უფლებები და მოქმედების არეალი მკვეთრად გაემიჯნა ერთმანეთს.

თუმცა ბოლო პერიოდში, რელიგია კვლავ გლობალურ აღორძინებას განიცდის. ეს არ არის მხოლოდ რელიგიური ღვთისმსახურების გამოღვიძება; რელიგიური აქტორები ამჟამად მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ბერკეტებს ფლობენ. „რელიგიურმა ტრადიციებმა და საზოგადოებებმა შეიძინეს პოლიტიკური მნიშვნელობა“ და „რელიგიის პოლიტიკური მიზნების განსახორციელებლად გამოყენება მთელ მსოფლიოს მოედო“ (Habermas 2006,1-2).

თურქეთის რესპუბლიკა ხშირად ერთადერთ ისლამურ სეკულარულ სახელმწიფოდ მოიაზრება(რეალურად ინდონეზია და მალაიზიაც ისლამურ სეკულარულ ქვეყნებს წარმოადგენენ); თურქული სეკულარიზმი საფუძველს იღებს ათათურქის პერიოდიდან, თურქეთის რესპუბლიკის შექმნის დღიდან. მრავალი კონფლიქტისა და კონფრონტაციის შედეგად თურქულმა სეკულარიზმმა დღევანდელი სახე მიიღო. 2016 წლის სამხედრო გადატრიალების მცდელობამ კი მეცნიერთა კიდევ უფრო დიდი დაინტერესება გამოიწვია. თურქეთის რესპუბლიკა წარმოადგენს ევროკავშირის ერთადერთ ისლამურ სახელმწიფოს, ნატოს წევრ და არმიის მომზადების ხარისხით მეორე ქვეყანას, ასევე თურქეთის რესპუბლიკას აქვს ხელსაყრელი სტრატეგიული მდებარეობა, რის გამოც ის შუა აზიასა და კავკასიის რეგიონში მედიატორად მოიაზრება.

4


1. თურქული სეკულარიზმის პიონერი

ქემალიზმი (Kemalizm) ან ათათურქიზმი (Atatürkçülük, Atatürkçü düşünce) იგივე 6 ისარი (Altı ok) არის თურქეთის რესპუბლიკის დამფუძნებელი იდეოლოგია. მუსტაფა ქემალ ათათურქმა მიზნად დაისახა გაეტარებინა სოციალური, პოლიტიკური, კულტურული და რელიგიური რეფორმები, რათა შეექმნა ახალი თურქული სახელმწიფო დასავლური ცხოვრების წესით (Cleveland & Bunton, 2009).

ქემალიზმის ადრეული იდეები საფუძველს იღებს ტანზიმატის1 დროს ადრეულ მე-19 საუკუნეში. მოგვიანებით ახალგაზარდა ოტომანებმა (Yeni Osmanlılar) სცადეს შეექმნათ ოტომანთა ნაციონალიზმის იდეოლოგია, ისლამური შტრიხების მქონე შეზღუდული დემოკრატიით. ახალგაზრდა თურქებმა (Jön Türkler) ხელი აიღეს ოტომანთა ნაციონალიზმზე ახალი თურქული ნაციონალიზმის სასარგებლოდ, რომელიც ეყრდნობოდა სეკულარულ პოლიტიკურ ხედვას. ოტომანთა იმპერიის კოლაფსის შემდეგ ათათურქმა განავითარა ახალგაზრდა თურქებისა და ოტომანების იდეები (Gábor, Masters & Alan, 2009), უმეტესწილად თურქულ ნაციონალიზმზე და სეკულარიზმზე აქცენტირებით, ამასთანავე პირველად თავისუფალი განათლებისა და ქალთა უფლებების შემოტანით პოლიტიკურ სივრცეში.

ქემალიზმი მოიცავს ექვს ფუნდამენტურ იდეოლოგიას: რესპუბლიკანიზმი, პოპულიზმი, ნაციონალიზმი, სეკულარიზმი, სტატიზმი და რეფორმიზმი. ხსენებული პრინციპები ითვლება უცვლელ და ხელშეუხებელ ბოძებად, რომელსაც ეყრდნობა ქემალიზმი.

1.1 თურქული ლაისიზმი

უმთავრესი პრინციპი, რომელსაც აღნიშნული ექსი ისარი მოიცავს არის სეკულარიზმი, იგივე ლაისიზმი. ლაისიზმი (laiklik) ცდილობს გამოდევნოს რელიგია საჯარო სფეროდან. ის განსხვავებულია სეკულარიზმის ანგლო-საქსური კონცეფციისაგან (Kösebalaban, 2011,p 9). ოტომანთა იმპერია იყო ისლამური სახელმწიფო, სადაც იმპერიის მეთაურს ეკავა ხალიფის პოზიცია. სოციალური სისტემა ორგანიზებული იყო რელიგიური მილეთის2 სისტემისა და შარიათის კანონების მიხედვით. რელიგიური იდეოლოგია ფართოდ იყო წარმოდგენილი ოტომანთა ადმინისტრაციულ, ეკონომიკურ და პოლიტიკურ სისტემაში (Berman, 2003).

თურქულ პოლიტიკურ სივრცეში სეკულარიზმის დამკვიდრების დროს მოხდა საუკუნოვანი ხალიფატის გაუქმება 1924 წლის მარტში. Shaykh al-Islām3 (შაიხ ალ-ისლამ) ჩაანაცვლა რელიგიური საქმეების სამმართველომ (Presidency of Re-ligious Affairs). 1926 წელს გაუქმდა შარიათის კანონები და თურქეთმა პირველად განავითარა შვეიცარიული სამოქალაქო კოდექსი. აიკრძალა ფეზის4 ტარება, რაც ოტომანებთან ასოცირდებოდა და აღიქმებოდა, როგორც ოტომანთა წარსულთან დამაკავშირებელი ელემენტი (Cleveland & Bun-ton, 2013).

ათათურქი განსაკუთრებით მოხიბლული იყო ფრანგული ლაისიტით.5 ის აღიქვამდა ფრანგულ მოდელს,როგორც სეკულარიზმის უნიკალურ, ავთენტურ ფორმას. ქემალიზმი მიისწრაფვის გააკონტროლოს რელიგია და მოახდინოს მისი ტრანსფორმირება პირად სივრცეში, რათა ისლამს არ ქონდეს ინსტიტუციური ძალაუფლება

1 ტანზიმატი იგივე ოტომანთა იმპერიის რეოგრანიზაცია, იყო რეფორმაციის პერიოდი, რომელიც დაიწყო 1839 წელს და დასრულდა პირველი საკონსტიტუციო ეპოქით 1876 წელს. რეფორმა მიზნად ისახავდა მიენიჭებინა ემანციპაცია არამუსულმანი მოსახლეობისათვის და მოეხდინა არა-თურქების იმპერიაში ინტეგრაცია მათთვის სამოქალაქო თავისუფლებისა და თანასწორობის მინიჭების გზით2მილეთი თურქეთის იმპერიაში წარმოადგენდა სასამართლოს სახესსხვაობას, სამართლის აღსრულებას ჰქონდა პერსონალური სახე. ამ სისტემის მიხედვით, რელიგიური ერთობები, რომლებიც შარიათის კანონებით ხელმძღვანელობდნენ, უფლებამოსილმი იყვნენ თავად აღესრულებინათ სამართალი.3შაიხ ალ-სლამი არის წოდება,რომელიც ენიჭებოდათ ისლამური მეცნიერების გამოჩენილ წარმომადგენლებს. მოგვიანებით, ის გახდა პრესტიჟული თანამდებობა ოტომანთა იმპერიაში, რომელიც განაგებდა მუსულმანთა რელიგიურ საქმეებს.4ფეზი არის თავსაბურავი,რომელიც მზადდება წითელი მატერიისგან; აქვს უმეტესად მრგავლი, კონუსისებური ფორმა და ზემოდან ცენტრში დამაგრებული აქვს შავი ფოჩი.5ლაისიტე არის სეკულარიზმის ფრანგული მოდელი, რომელიც იმდენად განსხვავდება სეკულარიზმის ტრადიციული გაგებისგან, რომ ხშირად პირვანდელი სახით გვხვდება ინგლისურ ლიტერატურაშიც. ლაისიტე ითვალისწინებს რელიგიის გამოდევნას საჯარო სფეროდან და მას მხოლოდ პიროვნულ სივრცეში მიიჩნევს დასაშვებად.

5


პოლიტიკურ, სამეცნიერო და სოციალურ სფეროში (Hanioğlu, 2011,p 153). ქემალისტური მსოფლმხედველობა მოიაზრებს თურქეთის სახელმწიფოს რელიგიურ-ეგალიტარულ ერთეულად, რომელიც არცერთ რელიგიას არ უწევს პროპაგანდას და არცერთ აღმსარებლობას არ სდევნის; ათათურქის მიხედვით, სახელმწიფოს უნდა ჰქონდეს ნეიტრალური პოზიცია რელიგიის მიმართ.

სახელმწიფოსა და რელიგიის გაყოფის ქემალისტური ფორმა მოიაზრებდა რეფორმების წყებას; უდიდესი გარდატეხა ამ მხრივ იყო 1924 წლის 3 მარტს ოტომანთა ხალიფატის გაუქმება, რომელსაც თან მოჰყვა მისი პოლიტიკური მექანებიზმების მოშლაც, ხოლო 1937 წლის 5 თებერვალს, თავი რომელიც აცხადებდა რომ „ თურქეთის დამფუძნებელი რელიგია არის ისლამი“ ამოღებული იქნა კონსტიტუციიდან.

ქემალიზმი არის ანტი-კლერიკული იმ მხრივ, რომ ის ცდილობს თავიდან აიცილოს რელიგიური გავლენა დემოკრატიულ პროცესზე; პოლიტიკოსებმა არ უნდა წარმოაჩინონ საკუთარი რელიგიური აფილაციები და არ უნდა დაიცვან რომელიმე აღმსარებლობა. მსგავსი ქმედება ადვილად შესაძლებელია იქცეს პარტიის დახურვის მიზეზად (Kayalı, 1995). ისლამის სეკულარიზაცია იყო მნიშვნელოვანი ელემენტი თურქობის, მოქალაქეობის და ძალთა პოლიტიკის განსაზღვრის საქმეში (Çağaptay 2006, pp 102-23).

1.2 სეკულარიზმის კონსტიტუციური დეფინიცია

თურქეთის კონსტიტუციის პრეამბულა კრძალავს რელიგიურ ჩარევას სახელმწიფო საქმეებსა და პოლიტიკაში:

„ხაზგასასმელია, რომ თურქეთის ეროვნული ინტერესების მაზიანებელი არცერთი ქმედება არ უნდა განხორციელდეს, არ უნდა დაემუქროს საფრთხე თურქეთის სახელმწიფოსა და ტერიტორიის განუყოფლობის პრინციპს, თურქეთის ისტორიულ და მორალურ ფასეულობებს ან ნაციონალიზმს, ათათურქის პრინციპებს, რომელსაც მოქმედებაში მოჰყავს სეკულარიზმის პრინციპი, რომ არ უნდა იყოს არცერთი წმინდა რელიგიური სენტიმენტის აღრევა ქვეყნის მართვასა და პოლიტიკურ პროცესში.... “ (The Constitution

of the Republic of Turkey, Preamble, 2001).

მე-2 მუხლის თანახმად, “თურქეთის რესპუბლიკა არის დემოკრატიული, სეკულარული და სოციალური სახელმწიფო სამართლის ნორმით“ (The Constitution of the Republic of Turkey, 2001, article 2).

ქემალისტების აზრით, რწმენა უფრო მნიშვნელოვანია ვიდრე ამის ფიზიკური გამოხატულება; ამიტომაც, არ არის აუცილებელი ატარო თავსაფარი, არ დალიო ალკოპოლი ან ილოცო 5-ჯერ დღეში, რათა იყო ნამდვილი მუსლიმანი.

2. მმართველ პარტიად ტრანსფორმირების ციკლი

თურქეთის მმართველმა, სამართლიანობისა და განვითარების პარტიამ (AKP), გაიარა ხუთი ეტაპი, სანამ იპოვიდა ბალანსს, რომ არც სამხედრო ძალების პოლიტიკაში ინტერვენციის პროვოცირება მოეხდინა და არც სამოქალაქო მხარდაჭერა დაეკარგა. AKP არის პოლიტიკური პარტია ისლამისტური ფესვებით (Taşpınar, 2012).

საინტერესო ის იყო, რომ მანამდე არსებული ყველა ისლამური პარტია თურქეთში დახურული იყო ან საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილების, ანდაც სამხედრო ინტერვენციის შედაგად. ეროვნული წესრიგის პარტია, რომელიც 1970 წელს შეიქმნა, აკრძალულ იქნა საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ 1971 წელს. 1972 წელს დაფუძნებული ეროვნული ხსნის პარტია, 1980 წლის სამხედრო გადატრიალებით იქნა დამხობილი. კეთილდღეობის პარტია, 1983 წელს შექმნილი, ასევე საკონსტიტუციო სასამართლომ აკრძალა 1998 წელს; 1997 წელს დაფუძნებული ღირსების პარტიასაც იგივე ბედი ეწია 2001 წელს (Taşpınar, 2012).

2.1 ისლამური პარტიების აღზევების ხანა

1990-იან წლებში, ისლამისტურმა პარტიებმა დიდი პოპულარობა მოიხვეჭეს, უპირატესად იმის გამო, რომ ისინი ადგილობრივ კორუფციას უპირისპირდებოდნენ. ამ როლთა გადანაცვლებამ

6


ქემალიზმი წარმოაჩინა, როგორც იმპერიის ელიტური სტრუქტურის იდეოლოგია, ხოლო ისლამი, როგორც რეფორმისა და თავისუფლების ავთენტური ძალა (White, 2002, p 304).

1994 წელს, კეთილდღეობის პარტიამ, რომელიც იყო პრო-ისლამური პარტიის მესამე გარდასახვა- ნეჯმეთინ ერბაქანის მეთაურობით, მოიპოვა უმრავლესობა ადგილობრივ არჩევნებში, ხოლო ერთი წლის შემდეგ საპარლამენტო არჩევნებშიც გაიმარჯვა; ისლამისტური პარტია პასუხისმგებელი იყო მთელი ქვეყნის მომავალზე. თუმცა, ამ გამარჯვებამ დიდ ხანს არ გასტანა, რადგან 1997 წლის 28 თებერვალს, სამხედრო საბჭომ აიძულა ერბაქანი ხელისუფლება დაეტოვებინა. იმ დროს ერდოღანი იყო კეთილდღეობის პარტიის ახალგაზრდული ფრთის წარმომადგენელი, რომელიც ციხეშიც კი მოხვდა, ისლამურ მოტივებზე შექმნილი ლექსის საჯაროდ წარმოთქმის გამო (White, 2002, p 305).

2001 წელს ერდოღანმა შექმნა სამართლიანობისა და განვითარების პარტია. ერდოღანმა დღის წესრიგში დააყენა, ევროკავშირში გაწევრიანებისათვის საჭირო ყველა ნაბიჯის გადადგმის აუცილებლობა, რითაც ბიზნეს ელიტის, ინტელექტუალებისა და თვით სამხედროთა მხარდაჭერაც მოიპოვა, რაც საბოლოოდ, 2002 წლის ნოემბერში, საპარლამენტო არჩევნებში გამარჯვებით დასრულდა. ერდოღანი, რომელიც პარტიის დამფუძნებელია, არ ეთანხმება პარტიის ისლამურ ჩარჩოებში განხილვას. ის პარტიას აფასებს „კონსერვატორ-დემოკრატების“ სპექტრში.

2.2 კონსერვატიზმი, როგორც მოდიფიციებული იდეოლოგია თურქეთში

თურქეთისთვის, კონსერვატიზმის ცნება აღარ არის პოლიტიკური მოძრაობა, რომელიც დაკავშირებულია წარსულთან დაბრუნებასთან, რამდენადაც მოდერნიზაციასა და პროგრესთან (Akyol, 2014). AKP განმარტავს კონსერვატიზმს, როგორც ცვლილებას, თუმცა ცვლილებას ფუნდამენტური ფასეულობებისა და ტრადიციული სტრუქტურების ხელყოფის გარეშე (Tepe, 2005). აქედან გამომდინარე, კონსერვატიზმი დაფუძნებულია იმ ელემენტებზე, რომლებიც წარმოდგება თურქული კულტურისა და ფასეულობებისგან, როგორიცაა რელიგია, ეროვნული იდენტობა, ტრადიციები, წეს-ჩვეულებები, ოტომანური მემკვიდრეობა, ისევე როგორც, რესპუბლიკური იდენტობა და

მემკვიდრეობა.

AKP პირველ რიგში არ წარმოადგენდა ინტელექტუალთა ინტერესებს, რადგან მათ დაინახეს, რომ ელექტორალური ბაზა იყო კონსერვატიულ წრეებში ცენტრალურ ანატოლიაში, რომელთაც სურდათ ეკონომიკური წინსვლა და თავისუფალი ვაჭრობა (Akkoyunlu, Nicolaïdis & Öktem, 2013, pp 28-30).

ურბანიზაციის შედეგად წარმოიქმნა ახალი სოციალური ჯგუფი „ანატოლიის ბურჟუაზია“(Kad-dorah, 2015). ეს ბიზნესმენები წარმოადგენენ ისლამის მოდერნიზაციას, რომელმაც შექმნა ახალი ელიტა. სწორედ ისინი გახდნენ AKP-ს მთავრობის უმნიშვნელოვანესი სოციალური ძალა და „ფინანსური ხერხემალი“. 2002-2011 წლებში ეკონომიკური ზრდის კოეფიციენტი საშუალოდ 7.5% გახდა წლიურად, რაც ევროკავშირის ახალ წევრებზე უკეთესი შედეგი იყო. თუმცა, ქემალისტთა ნაწილი მიიჩნევდა, რომ AKP-ს ქონდა საიდუმლო გეგმები დღის წესრიგში და ევროკავშირში გაწევრიანების იდეით ცდილობდა სამხედრო საბჭოსა და ბიზნეს ელიტის მხარდაჭერის შენარჩუნებას. მართლაც, AKP-მ გაზარდა სამოქალაქო წევრების რაოდენობა სამხედრო საბჭოში, ხელმძღვანელად დაინიშნა სამოქალაქო პირი, ასევე მოიხსნა სამხედრო საბჭოს წარმომადგენლები უმაღლესი განათლების, რადიოსა და ტელევიზიის საბჭოში (Pidd, 2011).

2.3 AKP-ს სეკულარული ხედვა

2011 წელს, როდესაც AKP-მ რიგით მესამე არჩევნები მოიგო(ხმების დაახლოებით 50%-ით), მან დაიწყო შეტევა სამხედრო საბჭოს გენერლებზე. უთანხმოების გამო სამხედრო საბჭოს ლიდერი გადადგა, რასაც მოყვა ჯარის, საზღვაო ფლოტის და საჰაერო ძალების მეთაურების გადადგომაც. 2012 წლისთვის, თურქი ადმირლების ნახევარი და 10-დან 1 გენერალი დაპატიმრებული იყო სახელმწიფოს წინააღმდეგ გადატრიალების მცდელობის მიზეზით (Arsu, 2012).

AKP თითქოს ავითარებს „ჭეშმარიტად სეკულარული სახელმწიფოს“ იდეას, რომელიც ახლოსაა შვეიცარიულ და ამერიკულ მოდელთან, რომელიც თავის მოქალაქეებს სთავაზობს რელიგიის თავისუფლებას, და არა თურქული სეკულარიზმის ექსტრემალურ ლაისისტურ ფორმას (Cook, 2012).

7


AKP-ს მხარდამჭერთა 27% საკუთარ თავს „ისლამისტად“ მიიჩნევს, დანარჩენს არ აქვს მკვეთრად გამოხატული იდეოლოგიური მახასიათებლები (Powell, 2010). AKP-მ შეძლო მხარდამჭერების მოპოვება არარელიგიურ სეგმენტში (Gunter & Yavuz, 2007). იდეა, რომ AKP აღარ წარმოადგენს მხოლოდ ისლამისტურ პარტიას მხარდაჭერილია რიგი თანამედროვე სოციალური მეცნიერების კვლევების მიერ.6

AKP თვლის, რომ სეკულარული სახელმწიფო „ნეიტრალურია ყველა რელიგიური ჯგუფის მიმართ“ და რომ „სეკულარი სახელმწიფო არ არის ანტი-რელიგიური, არამედ იძლევა რელიგიური თავისუფლების გარანტიას და ვალდებულია დაიცვას და პატივი სცეს ათეისტებს“.

„რეჯეფ ტაიპ ერდოღანი არ არის სეკულარი, ის არის მუსლიმი, თუმცა სეკულარული სახელმწიფოს პრემიერ-მინისტრი და უნდა მოიქცეს თავის პოზიციასთან შესაბამისად“ (Akyol,2016)

თუმცა, AKP-ს პოლიტიკა შესაძლებელია შეფასდეს, როგორც პოპულისტური განცხადებების კრებული, რომელიც მიმართულია იმისათვის, რომ კონსერვატიული უმრავლესობის მხარდაჭერა შენარჩუნებულ იქნას, მაგრამ ამავე დროს, არ მოხდეს სეკულარი ელიტის გაღიზიანება.

ერდოღანის პოლიტიკური მოღვაწეობა ამგვარად შეაფასა აჰმეთ კურუმ: „ისლამურ პარტიებს შეუძლიათ გამოხატონ შარიათის კანონების მრავალწახნაგოვანი გაგება თავისუფალ და დემოკრატიულ პროცესებში. ამგვარად, არ არის საჭირო ფორმალურად ერქვას სახელმწიფოს ‘ისლამური’ იმისათვის, რომ განახორციელოს ისლამური პრინციპები პოლიტიკაში“ (Akyol, 2013).

მაშინ როდესაც ლაისიზმი რელიგიას აფასებდა, როგორც ისეთ რამეს, რაც სახელმწიფომ უნდა დაიცვას, ანგლო-ამერიკულ პერსპექტივაში რელიგია სახელმწიფოსგან უნდა იყოს დაცული, ხოლო თურქული სეკულარიზმი რელიგიას განიხილავს ისეთ რამედ, რაც სახელმწიფოს მიერ უნდა იყოს კონტროლირებული (Barker, 2012).

ერდოღანმა გააუმჯობესა ცხოვრების პირობები თურქეთში და თურქეთმა საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყანათა რიგში გადაინაცვლა; მაგრამ ის არასდროს შეხებია თურქეთის მოუშუშებელ ჭრილობებს, კერძოდ კი მწვავე დაპირისპირებას

რელიგიურ და სეკულარ თურქებს შორის, ისევე როგორც, სახელმწიფოსა და ქურთებს შორის.

რეჯებ ტაიპ ერდოღანის ბოლო რეგულაციები ალკოჰოლზე, „შერეული სქესის საერთო საცხოვრებლების აკრძალვის“ თაობაზე, „დაბლოკილ პორნოგრაფიულ საიტებზე“ ახსნილი იქნა თავად მის მიერ როგორც კანონმდებლობის თანახმად გადადგმული ნაბიჯი, კერძოდ კი „58-ე, ახალგაზრდათა დაცვის, მუხლის“ მიხედვით მოქმედება.

რეალურად სურს თუ არა AKP-ს მთავრობას სეკულარული სახელმწიფოს შექმნა, თუნდაც იმ სუსტი ფორმით, რომელიც 2 ბოძზეა აგებული: მოთხოვნა, რომ არცერთმა რელიგიურმა ინსტიტუტმა არ უნდა გამოდევნოს ან ჩაანაცვლოს სახელმწიფოს აღმასრულებელი, საკანონმდებლო და სასამართლო ორგანოები და რომ სახელმწიფოს არ ჰქონდეს ოფიციალური რელიგია?! ეს ნიშნავს იმას, რომ კანონმდებლობა არ უნდა დაეფუძნოს ისლამურ კანონს და პრინციპებს, საკანონმდებლო სისტემას, სახელმწიფოს საქმეებს აბსოლუტურად მუსულმანურ ქვეყანაში, თანაც იმ პარტიის მთავრობაში ყოფნის პირობებში, რომელსაც აქვს ისლამური ფესვები და მიიჩნევს რელიგიას უმთავრეს თურქულ ფასეულობად.

3. არმია სეკულარიზმის სადარაჯოზე

ოტომანთა იმპერიაში არმიას დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა საზღვრების გაფართოებასა და დაცვაში. იმპერიის დასასრულს, სახელმწიფოს მოდერნიზაციის პროცესი სამხედროებმა დაიწყეს. ქვეყნის განვითარების გეგმა დაიწყო დასავლური ინსტიტუტების მშენებლობით და რეფორმისტი ოფიცრების ახალი თაობით, რომელთაც პირველი ნაბიჯი გადადგეს 1876 წლის რევოლუციით და ახალგაზრდა თურქების რევოლუციით 1908 წელს. ამ დროიდან დაიწყო არმიამ პოლიტიკურ პროცესზე პირდაპირი ზემოქმედება.

თურქეთის არმიის „მოვალეობაა დაიცვას თურქეთის ტერიტორია და თურქეთის რესპუბლიკა, როგორც ეს ასახულია კონსტიტუციაში“ (Begüm, 2011). სწორედ ეს სამართლებრივი ჩარჩო გახდა სამხედრო გადატრიალებების ლეგალური წყარო.

6იხილეთ White, Kuru, and Çağağtay-ს კვლევები თურქულ სეკულარიზმზე.

8


თურქეთის რესპუბლიკის ისტორიის მანძილზე, არმიას ჰქონდა „საშინაო მტრების“ რიტორიკა, იმ მიზნით, რომ გაემართლებინა პირდაპირი თუ ირიბი ჩარევა პოლიტიკურ პროცესებში.. „საშინაო მტრების“ კონცეფციას აქვს ორი მიმართულება: ერთი, პოლიტიკური ისლამი და „ირტიჯას“7 საფრთხე, და მეორე, ეთნიკური საკითხები, როგორიცაა ქურთული ნაციონალიზმი, კერძოდ PKK.8

სამხედრო ძალების შინაგან საქმეთა კოდექსის 85-ე მუხლის მიხედვით, თურქეთის სამხედრო ძალებს აქვთ სრული საბრძოლო მზადყოფნის გამოცხადების უფლებამოსილება-წინასწარი პოლიტიკური თანხმობის გარეშე (Haugom, 2016).

2007 წლის 27 აპრილს, AKP მთავრობასა და თურქეთის სამხედრო ძალებს შორის გაფორმდა ე-მემორანდუმი, რომლის მიხედვითაც, არმია აძლევს მთავრობას ბოლო სიტყვის თქმის უფლებას, თუმცა, მიუხედავად ევროკავშირში გაწევრიანების პროცესისა, ის იტოვებს უფლებას ჩაერიოს პოლიტიკაში თუ სეკულარიზმს საფრთხე დაემუქრება (Verney, 2009).

ათწლეულების განმავლობაში, თურქეთის სამხედრო ძალები თურქეთის მოსახლეობის ყველაზე მაღალი ნდობის ხარისხით სარგებლობდა. მიუხედავად მასიური დევნების შედეგად დაცემული რეიტინგისა, Pew Research Polling მიერ 2014 წლის ივლისში ჩატარებული კვლევის შედეგად საზოგადოების 55% კვლავ ნდობას უცხადებს ქვეყნის არმიას (Trem-blay, 2014), თუმცა, უმრავლესობა არ ეთანხმება, სამხედრო ინტერვენციას ( Bodkin, Millward, En-sor & Rothwell, 2016).

4. სეკულარიზმი განათლების სფეროში

1980 წლის სამხედრო გადატრიალების შემდეგ და 1982 წლის კონსტიტუციით, რელიგიის გაკვეთილები, „რელიგიური კულტურა და ეთიკა“(Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi) გახდა სავალდებულო დაწყებით და საშუალო დონეზე. სავალდებულო რელიგიური

განათლების შემოღება ახსნილი იყო იმ ლოგიკით, რომ სახელმწიფო ამგვარად უკეთ გააკონტროლებდა რელიგიას, ისლამის „სწორი“ ფორმის მიწოდებით, რომელიც არ მოვიდოდა წინააღმდეგობაში ნაციონალიზმსა და თანამედროვეობასთან (Ka-plan, 2002).

ლაისისტი სტუდენტებისთვის, რელიგიური კლასები წარმოადგენდნენ დროის უქმად ხარჯვას და ერთი და იგივე ინფორმაციის უაზრო განმეორებას. ამის საპირისპიროდ, ღვთისმოსავი მშობლებისთვის, ეს რელიგიური პროგრამა იყო ძალიან ზედაპირული და არა დამაკმაყოფილებელი.9 მათი აზრით, ქემალისტებმა დაამკვიდრეს იმპერიალისტური დოქტრინა, რომელიც საფრთხეში აყენებს „ჭეშმარიტ“ ისლამს.

4.1 საგანმანათლებლო რეფორმები სეკულარისტულ ჩარჩოში

რეჯეპ ტაიპ ერდოღანის მმართველობის ქვეშ, რელიგიური სწავლების დონემ მკვეთრად იმატა, რაც ოპონენტების მიერ არასასურველ, ისლამური სახელმწიფოს შექმნის სურვილით არის განპირობებული. დაახლოებით მილიონი სტუდენტია ჩარიცხული ეგრეთწოდებულ იმამ-ჰატიპ სკოლებში, მაშინ როდესაც 2002 წელს, როცა AKP-ს მთავრობა მოვიდა სათავეში ეს რაოდენობა მხოლოდ 65.000 შეადგენდა (Afanasieva & Sezer, 2014).

1997 წლამდე სავალდებულო განათლება მხოლოდ 5 კლასს მოიცავდა; დაწყებითი სკოლის შემდეგ, მშობლები თავისუფალნი იყვნენ თავის არჩევანში შეიყვანათ თავიანთი შვილები ტრადიციულ, პროფესიულ ანდა იმამ-ჰატიპებში, რომელიც თავდაპირველად შეიქმნა, რათა გაეწვრთნა იმამები და ჰატიპები თურქეთის მეჩეთებისთვის. 2013 წელს, ძალაში შევიდა სპეციალური პროექტი „ყურანის კურსები სკოლამდელთათვის“ (Cor-nell, 2015). დღესდღეობით, ყურანის სკოლები წარმოადგენენ ინტერნატებს და აქვთ თავიანთი საერთო საცხოვრებელი-მნიშვნელოვანი დანამატი, რომელიც უზრუნველყოფს ბავშვის რელიგიურ ცხოვრების წესთან სრულ ზიარებას. იმამ-ჰატიპები

7İrtica-რეაქციონიზმი ქართულად, რომელიც გამოხატავს ადამიანს, რომელსაც თვლის, რომ საზოგადოება უნდა დაუბრუნდეს ძველ ნორმებსა და წესწყობილებას, რადგან ამჟამინდელი ეპოქა ნაგატიურ გავლენას ახდენს რელიგიაზე და მათ რელიგიურ იდენტობაზე. 8PKK-ქურთების მუშათა მემარცხენე ფრთის პარტია, რომელიც ოპერირებს თურქეთსა და ირანში.9ოფიციალური რელიგიური სწავლების მრავალი ასპექტი წინააღმდეგობაში მოდის ალევების, შიიტების რწმენასთან, რომლებიც მოსახლეობის 15-20%-ს წარმოადგენენ, რომელთა მსახურება შაფი ისლამის ფარგლებში მიმდინარეობს.

9


სქესობრივად სეგრეგირებულია და მოიცავს კვირაში 13 სთ-იან არაბულის, ყურანისა და წინასწარმეტყველ მუჰამედის ცხოვრების სწავლებას.

1999 წელს, კანონმდებლობა იმგვარად შეიცვალა, რომ იმამ-ჰატიპ დამთავრებული სტუდენტები არამომგებიან მდგომარეობაში იყვნენ ჩვეულებრივ სკოლა დამთავრებულებთან უნივერსიტეტის მისაღებ გამოცდებზე (ისინი რამდენიმე ქულით ჯარიმდებოდნენ), რაც გაცილებით ართულებდა მათ კარგ უნივერსიტეტში მოხვედრას და საერთოდ, უმაღლეს სასწავლებლებში ჩარიცხვას; რამაც საბოლოო ჯამში, გამოიწვია იმამ-ჰატიპ სკოლებში ჩარიცხულთა კლება. 2011 წელს აღნიშნული რეგულაცია ამოღებული იქნა კანონმდებლობიდან.

2012 წელს, მთავრობამ შეიმუშავა 12 წლიანი სავალდებულო განათლების სისტემა, 4 წლიანი ფაზები დაწყებითი, საშუალო და ლიცეუმი, ცნობილი როგორც „4+4+4“, რომელიც გზას უხსნიდა რელიგიურ საშუალო სკოლებს. ამ სქემის მიხედვით, დაახლოებით 40,000 მოსწავლე იძულებით იქნა ჩარიცხული იმამ-ჰატიპში 2014 წელს (Gundogan & Baillon, 2014).

2013 წელს გაჟონილ აუდიოჩანაწერში, ერდოღანის შვილი ბილალი აფრთხილებს ოფიციალურ პირებს განათლების სფეროში, რომ იმამ-ჰატიპებში ჩარიცხულთა რაოდენობამ მოკლე დროში მილიონს უნდა მიაღწიოს (Gur, 2016). თავადაც იმამ-ჰატიპ დამთავრებული, ერდოღანი დიდი ხანია საუბრობდა „ღვთისნიერი თაობის“ აღზრდის შესახებ და ეროვნული კურიკულუმის შეცვლის გეგმებზე;

4.2 ითირ ერჰართი სეკულარული განათლების ძიებაში

როდესაც ითირ ერჰართმა თავისი ქალიშვილის დაწყებით სკოლაში ჩარიცხვა მოისურვა, მან აღმოაჩინა რომ შეუძლებელი იყო ისეთი სკოლის პოვნა, რომელიც არ ასწავლიდა სუნიზმსა და სუნიტურ ტრადიციებს. ერჰართმა საკუთარი ქალიშვილი კერძო სკოლაში შეიყვანა, თუმცა ამით პრობლემას მაინც ვერ გაექცა, კერძო სკოლებშიც კი მიმდინარეობდა ყოველდღიური ლოცვა და ფიცის დადება ათათურქის ბიუსტის წინ. „როდესაც ადმინისტრაციასთან დავიჩივლე, ისინი გაოცებულნი იყვნენ და ვერ მიხვდნენ, რომ მე არ მსურდა ჩემი შვილისთვის მოეხვიათ რომელიმე იდეოლოგია, მიუხედავად იმისა, რომ სკოლის დირექტორი მზარდი ისლამიზაციისადმი რადიკალურად

უარყოფითად იყო განწყობილი. როგორი ბავშვები გაიზრდებიან ისეთ საგანმანათლებლო სისტემაში, რომელიც ასწავლის რომ უნდა ებრძოლონ და არა გაუგონ და მოუსმინონ მათ, ვინც განსხვავებულია?“ (Letsch, 2015)

5. განხეთქილების ვაშლი-თურბანი

თურქეთის რესპუბლიკის დამფუძნებლების მოლოდინების საპირისპიროდ, ჩაცმის, რელიგიური და ტრადიციული ნორმებისგან, თავისუფალი სტილის მქონე „რესპუბლიკელი ქალის“ იდეალი დღევანდელ თურქეთში კვლავ განუხორციელებელ იდეად რჩება. 2008 წლის იანვარში ჩატარებული საზოგადოებრივი კვლევების მიხედვით, თურქი ქალების 70% ატარებს თავსაფარს, ხოლო უნივერსიტეტის სტუდენტ გოგონებს შორის ეს მაჩვენებელი 16%-ია (Gökarik-sel & Mitchell, 2005).

ქემალისტური სეკულარიზმი იმ ფორმით იყო არტიკულირებული, რომ რელიგიის თავისუფლება იზღუდებოდა, იმიტომ რომ დაცული ყოფილიყო წმინდა/თურქული ისლამი „უწმინდური/პოლიტიკური/რეაქციული ისლამისგან“ (Parla & Davison, 2004, pp 104-110). მაგალითად, თურბანის (თავსაფრის ერთ-ერთი სახელი თურქულად) აკრძალვა შეიძლებოდა ახსნილი ყოფილიყო არამხოლოდ, როგორც პოლიტიკური ისლამის სიმბოლო, არამედ როგორც უცხოური ტრადიციული ელემენტი, რომელსაც არაფერი ჰქონდა საერთო ავთენტურ თურქულ რელიგიურობასთან.

თურქული დისკურსის მიხედვით, დასავლური სტილის ჩაცმულობა-კერძოდ თავსაფრის გარეშე ყოფნა- არის თანამედროვეობის ინდიკატორი, ხოლო თავსაფარი განლაგებულია ამ განზომილების მოპირდაპირე უკიდურეს მხარეს. აქედან გამომდინარე, ქემალისტები მკვეთრად მხარს უჭერენ იდეას, რომ თავსაფრის ადგილი განათლების სფეროში არ არის, განსაკუთრებით კი უნივერსიტეტებში. ამიტომაც, უმაღლესი განათლების საბჭომ 1982 წელს აკრძალა უნივერსიტეტების კამპუსებში თავსაფრით სიარული.

10


5.1 პირველი პარლამენტარი ქალი

მერვე კავაკჩი იყო პირველი ქალი ღირსების პარტიის რიგებიდან, რომელიც მოხვდა პარლამენტში 1999 წელს. მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთის კონსტიტუცია არ ითვალისწინებს აკრძალვას პარლამენტში რელიგიურ სიმბოლოებზე, პარტიებმა, რომლებიც უმრავლესობით იყვნენ პარლამენტში წარმოდგენილი, მერვე კავაკჩის თავსაბურავი სეკულარიზმის საფრთხედ აღიქვეს და ის პარლამენტიდან გამოაძევეს, როდესაც ფიცის დასადებად შედიოდა. ამის შემდეგ კი დაიწყო მისთვის მოქალაქეობის შეჩერების პროცესი, იმ ოფიციალური მიზეზით, რომ მან უკანონოდ აიღო ორი ქვეყნის(აშშ) მოქალაქეობა თურქეთის მთავრობასთან შეუთანხმებლად. მერვე კავაკჩიმ საქმე აღძრა ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოში და მოიგო საქმე თურქეთის წინააღმდეგ, თუმცა არა მეცხრე მუხლის მიხედვით, რომელიც რელიგიურ თავისუფლებას ითვალისწინებდა, არამედ „აზრის გამოთქმის თავისუფლების“ დარღვევით (Islam, 2010).10

5.2 გაუქმებული რეგულაცია თავსაფარზე

1999, 2006 და 2009 წლების გამოკითხვების შედეგებზე დაყრდნობით საარჩევნო ელექტორატის 70% სურდა აკრძალვის მოხსნა ( Çarkoğlu, p.152). მსგავსი ტიპის გამოკითხვის შედეგებიდან ცნობილი ხდება, რომ 57% აკრძალვის მოხსნას „დემოკრატიისა და რელიგიის თავისუფლების აუცილებელ პირობად“ მიიჩნევს, ხოლო 26.3% მსგავს ქმედებას „რესპუბლიკური რეჟიმისა და სეკულარიზმის წინააღმდეგ გადადგმულ ნაბიჯად“ აღიქვამს.11

ეს აკრძალვა 2010 წლიდან აღარ ვრცელდება უნივერსიტეტის კამპუსებში. 2014 წელს მთავრობამ გამოსცა დეკრეტი, რომლის თანახმადაც 10 წლის გოგონებს უკვე სკოლაშიც შეუძლიათ თავსაფრით მისვლა.

6. გულენის მოძრაობა

გულენის მოძრაობა(ჰიზმეთი) მნიშვნელოვანია, რადგან მას ჰქონდა ძლიერი კავშირები მმართველ AKP-ს მთავრობასთან და ბოლოდროინდელ მოვლენებამდე, მათ ჰქონდათ საკმაოდ თბილი დამოკიდებულება, რის გამოც AKP გულენის მოძრაობის იდეების გამტარებლებლად მოიაზრებოდა.

გულენის მოძრაობას აქვს ფართო სოციო-პოლიტიკური დღის წესრიგი „ისლამური ფასეულობებით ინსპირირებული იდეების არტიკულირებითა და პროგრამების ხელშეწყობით, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ტრანსფორმირების გზით თურქული საჯარო სფეროს ფორმირება“(Yavuz 2013,p 200).

თავად ფეტულა გულენი არის გამოწვრთნილი თეოლოგი, 1960 წლიდან მოყოლებული ის მსახურობდა სახელმწიფოს მიერ დანიშნულ იმამად სხვადასხვა ქალაქებში (Cizre, 2016). გულენი, უმრავლეს შემთხვევებში, სამხედროთა ქმედებების მხარდამჭერი იყო, განსაკუთრებით 1980 წლის გადატრიალების შემდეგ, რადგან ის არმიას მიიჩნევდა ძლიერ ძალად ანაქიზმსა და მემარცხენე მოძრაობებთან საბრძოლველად; მაგრამ არმიის მიერ რელიგიური ჯგუფების შევიწროების შემთხვევების მომრავლებამ 1990-იან წლებში, გულენი და მისი მომხრეები არმიის მიმართ კრიტიკული გახადა, უპირატესად იმიტომ, რომ არმია დაინტერესებული იყო კონკრეტული იდეოლოგიის, ქემალიზმის დაცვით და არა თურქი ერის დაცვით (Yavuz 2013, p208). ამიტომაც, გასაკვირი არ იყო როცა AKP-ს მთავრობამ გადადგა სერიოზული ნაბიჯები სამხედროების წინააღმდეგ.

გულენი მხარს უჭერდა ქალთა უფლებებს, დაებურათ თავი რელიგიური მიზეზებიდან გამომდინარე, მაგრამ ასევე ფიქრობდა, რომ განათლება უფრო მნიშვნელოვანი იყო, ვიდრე თავსაფრის ტარება, ამიტომ თუ ქალმა უნდა მოიხსნას თავსაფარი, რათა სასწავლებელში წავიდეს, მაშინ მან უნდა გადადგას ეს ნაბიჯი. დღესაც კი, გოგონები გულენის მიერ

10ჩარკოღლუს დასკვნების საფუძველია მის მიერ ჩატარებული კვლევები ბინაზ ტოპრაკთან (1999, 2003, 2006) და ერსინ კალაიჯიოღლუსთან (2009) ერთად. ასევე, 2008 წელს, MetroPOLL-ის მიერ ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად 64.9 % სურს აკრძალვის მოხსნა. 2007 წლის KONDA-ს გამოკითხვის შედეგად კი 68.9 % თავისუფალი უნდა იყვნენ ატარონ თავსაფარი საჯარო ადგილებსა და თანამდებობებზე.11MetroPOLL, 2008. საინტერესოა, რომ იგივე კვლევა სტუდენტებზე განსხვავებული შედეგი აჩვენა. 51.7 % არის აკრძალვის წინააღმდეგი, ხოლო 43.3 % მხარს უჭერს მას. იხილეთ, Özer Sencar et al. “Üniversite Gençliği Araştırması: Başörtüsü Sorunu ve Siyasete Bakış,” [Research on University Youth: Headscarf Problem and Overview to Politics], MetroPOLL Research Group, March 2008.

11


12როდესაც მუსულმანს აქვს შეკითხვა და აინტერესებს პასუხი ისლამური თვალთახედვიდან გამომდინარე, ე.წ. მუთფი მას ეუბნება ფატვას ანუ კონკრეტული ქმედების ან საქციელის ისლამისტურ ჩარჩოებში ახსნას.

გახსნილ სკოლებში არ ატარებენ თავსაფარს, რათა იყვნენ შესაბამისობაში თურქეთის განათლების სამინისტროს მიერ დადგენილ რეგულაციებთან (Ebaugh, 2009).

საქმე იმაშია, რომ გულენისთვის ისლამი და სეკულარული სახელმწიფო არ არის შეუთავსებელი (Yilmaz 2005, pp 395-396); ამიტომაც, სეკულარიზმის ტიპი, რომელსაც ის უჭერს მხარს წააგავს ანგლო-ამერიკულ სეკულარიზმს, სადაც სახელმწიფო და რელიგია ერთმანეთისგან გამიჯნულია და არა ლაისიზმის თურქულ ვერსიას, როდესაც სახელმწიფო აკონტროლებს რელიგიის საჯარო გამოხატვას. საბოლოო ჯამში, გულენის მოძრაობა და AKP იზიარებს სოციალურ კონსერვატიზმს და სურს შექმნას მორალური ისლამური საზოგადოება, თუმცა მათი მიზანი არ არის ისლამური სახელმწიფოს დაფუძნება (Turam 2007, pp 138-139).

7. რელიგიური საქმეების სამმართველო

(Diyanet İşleri Başkanlığı)

ოტომანთა იმპერიაში, რელიგიასთან და რელიგიურ მსახურებასთან დაკავშირებულ საქმეებს ადმინისტრირებდა „შეიჰულისლამი“. 1924 წელს შეიქმნა ანალოგიური რელიგიური საქმეებისა და საქველმოქმედო ფონდების სამინისტრო. რელიგიური ზედამხედველობის გარდა ისინი ამზადებენ ულამებსა და მუფთებს, რომლებთანაც ნებისმიერ დროს ტელეფონით ან ონლაინში შეიძლება დაკავშირება და რელიგიურ საკითხებზე მსჯელობა (Adanali, 2008).

თანამედროვე სახით, რელიგიური საქმეების სამმართველომ უნდა შეასრულოს ისლამური რწმენის, მომლოცველობისა და ეთიკის უზრუნველყოფის, ასევე რელიგიური კუთხით საზოგადოების განათლების ფუნქცია და სამლოცველო ადგილების ადმინისტრირება (მუხლი 1, კანონი #633), სეკულარიზმის პრინციპის გათვალისწინებით, პოლიტიკური პროცესებისაგან თავის არიდებით, ისწრაფვოდეს ერის ინტეგრაციისაკენ და მოქმედებდეს სოლიდარობის იდეით (მუხლი 136).

დიანეთი არის რელიგიური მსახურების პრესტიჟული ორგანიზაცია როგორც რეგიონალურ, ასევე გლობალურ დონეზე. ევროპაში მცხოვრები თურქები, რომლებიც ეწინააღმდეგებიან ასიმილაციას და ცდილობენ დაიცვან საკუთარი იდენტობა, საჭიროებენ დიანეთის მხარდაჭერას. დიანეთი წარმოადგენს მათი კულტურული და რელიგიური ტრადიციების დაცულობის გარანტს, როგორც ქვეყნის შიგნით ასევე მის ფარგლებს გარეთ (Gor-mez, 2012).

ზოგიერთი მკვლევრის აზრით(დავიდ ლეპესკა, სვანტე კორნელი) მას შემდეგ რაც AKP-ს მთავრობა მოვიდა სათავეში 2002 წელს, რელიგიური საქმეების სამმართველოს ფუნქციები გაიზარდა და მან არამხოლოდ რელიგიური საქმეების ზედამხედველობისა და თურქეთის რესპუბლიკის თვალნათლივ სეკულარული იდენტობის დაცვა, არამედ მეინსთრიმ ჰანაფი სუნიზმის პოპულარიზება, კონსერვატიული ცხოვრების წესისა და საზღვარგარეთ თურქული ისლამის პროექტირება მოიცვა.

2012 წელს კი გაიხსნა სატელევიზიო არხი, 24 სთ-იანი მაუწყებლობით. ყურანის სწავლება დაიწყო ადრეულ ასაკში, რაც ბავშვების რელიგიურ ცხოვრების წესთან ზიარებითაა განპირობებული და „გამოსცემს ფატვებს“ (Cornell, 2015).12

2014 წელს დიანეთის ბიუჯეტმა 5.5 მილიარდ ლირას (დაახლოებით 3$ მილიარდი) მიაღწია (Trem-blay, 2014), რაც 37 სამინისტროზე მაღალი, შინაგან საქმეთა სამინისტროს ბიუჯეტზე 40%-ით მეტი და საგარეო საქმეთა, ენერგეტიკის, კულტურისა და ტურიზმის სამინისტროების ჯამური ბიუჯეტის ტოლია; ხოლო დასაქმებულთა რაოდენობა 150,000 ადამიანს აღწევს (Açıkgöz, 2014).

დიანეთის პოლიტიკურ ინსტრუმენტად გამოყენების პრაქტიკა ახალია და 2010-2011 წლით თარიღდება. 2010 წლამდე, მას სათავეში ედგა ალი ბარდაქოღლუ, რომელმაც ერდოღანის ინიციატივას დიანეთთან კონსულტირების თაობაზე უპასუხა, რომ „დიანეთთან კანონმდებლობასთან დაკავშირებით კონსულტირება ეწინააღმდეგებოდა სეკულარიზმის პრინციპს“, რის გამოც ის გათავისუფლებული იქნა თანამდებობიდან (Çitak, 2010).

დიანეთი ეწევა ჰანაფი სუნიზმის პროპაგანდას და

12


იგნორირებას უწევს თურქეთის სხვა კონფესიებისა და ისლამის სხვა მიმდინარეობების წარმომადგენლებს, რომელთაგან 15 მილიონი ალევია, 3 მილიონი შიიტი და მილიონზე მეტი ნუსაირი. 12-15 მილიონი ქურთი კი ესწრება შაფის და არა ჰანაფის სკოლებს.

დიანეთის მთავარი საზრუნავი, მეჩეთების მშენებლობის გარდა არის რელიგიური განათლება. იმამ-ჰატიპების გარდა, დიანეთი ატარებს ყურანის კურსებს. 2012 წლის განათლების რეფორმით, მნიშვნელოვანი ცვლილებები შევიდა ყურანის კურსებში, კერძოდ, ისინი აღარ არის ორგანიზებული განათლების სამინისტროს მიერ.

2014 წელს მეჰმეთ გორმეზმა, რომელიც დიანეთს 2010 წლიდან უდგას სათავეში, ღიად დაუჭირა მხარი AKP მთავრობის მიერ Youtube-სა და Twitter-ის დაბლოკვას. 2015 წლის საპარლამენტო არჩევნების წინ კი იმამები აქტიურად მოუწოდებდნენ თავიანთ მრევლს არ მიეცათ ხმა კონკრეტული პარტიებისთვის, არამედ „ ჭეშმარიტი მუსულმანებისთვის“.

8. 2016 წლის სამხედრო გადატრიალების მცდელობა

2016 წლის 15 ივლისს თურქეთში სამხედრო გადატრიალების წარუმატებელ მცდელობას ჰქონდა ადგილი, რომელიც არცერთი მახასიათებლით არ ჰგავს მანამდე განხორციელებულ გადატრიალებებს. გადატრიალების მცდელობა წარუმატებელი გამოდგა რიგი მიზეზების გამო; კერძოდ, წინა წარმატებული სამხედრო გადატრიალებებისგან განსხვავებით, 2016 წლის მოვლენები არ იყო ინსცენირებული უმაღლესი სამხედრო პირების მიერ; ამის ნაცვლად, სამხედრო მოსამსახურეთა მხოლოდ მცირე ნაწილი მონაწილეობდა გადატრიალების მცდელობაში. ერდოღანმა შეინარჩუნა კონტროლი სამხედროთა უმეტესობაზე. აჯანყებულმა სამხედროებმა ქალაქების დაბომბვითა და საკუთარ ხალხზე შეტევით, მშვიდობიანი მოსახლეობის იმ ნაწილის მხარდაჭერაც დაკარგეს, ვინც დადებითად იყო მათდამი განწყობილი.

ერდოგანმა ინფორმაციული ომიც მოიგო. აჯანყებულებმა გამოიყენეს „1980 წლის გადატრიალების სტილი“ და დამხობის შესახებ განაცხადეს საჯარო მაუწყებლის TRT-ს პირდაპირ ეთერში, რომელიც ამჟამად არ არის ისეთი პოპულარული, როგორიც ადრე იყო; ერდოღანმა

კი საპასუხოდ თავისი სმარტფონით ფეისთაიმის ინტერვიუ გააკეთა, სოციალურ მედიაში გაავრცელა, რაც მილიონობით ადამიანმა ნახა. ერდოღანი ყოველ ინტერვიუში (ასევე ყველა მოქალაქის ტელეფონზე გაგზავნილ ტექსტურ შეტყობინებაში) თავის მხარდამჭერებს მოუწოდებდა გამოსულიყვნენ ქუჩებში და დაეცათ მათ მიერ დემოკრატიულად არჩეული მთავრობა.

გადატრიალებას 290 მსხვერპლი და 1400 დაზარალებული მოყვა შედეგად (Tuysuz & Mc-Laughlin, 2016). ერდოღანმა კი გადატრიალების ორგანიზებაში ფეტულა გულენი დაადანაშაულა; თავად გულენი უარყოფს რაიმე კავშირის ქონას გადატრიალების მცდელობასთან. ერდოღანმა მას ჩამოართვა ბიზნესები თურქეთში და ობამას გულენის ექსტრადიცია მოსთხოვა (ამჟამად გულენი აშშ-ში მოღვაწეობს)(Dorsey, 2016). გადატრიალება კრახით დასრულდა, 50.000 ადამიანი იქნა გადაყენებული თანამდებობიდან. საჯაროდ შეიბღალა არმიის რეპუტაცია და ის უფრო მეტად გახდა ერდოღანზე დამოკიდებული. ერდოღანის რეპუტაცია კი გადატრიალების მცდელობის შემდეგ გაიზარდა (Friedman, 2016).

ერდოღანმა საბოლოოდ დაასამარა არმიის პოპულარობა. თურქი ერი მთლიანად დაუპირისპირდა არმიას; ერთნი, იმიტომ რომ მხარს უჭერდნენ ერდოღანს, სხვებს კი არ სურდათ პოლიტიკური და ეკონომიკური არასტაბილურობა და ისევ სტაბილური მთავრობა ერჩივნათ გაურკვეველ და ბურუსიან მომავალს.

ერდოღანის ხელში ძალთა ბერკეტების უზარმაზარმა წილმა მოიყარა თავი და დღეს მას უპრობლემოდ შეუძლია კონსტიტუციაში ცლილებები შეიტანოს, შეცვალოს ძირეული პრინციპები, მათ შორის სეკულარიზმი, რომლის მოდიფიცირებული რეფორმულირება მან უკვე განახორციელა, ხოლო არმიას, რომელსაც ასეთ დროს პოლიტიკაში ჩარევის უფლებამოსილება გააჩნია, არ ექნება მცირედი მხარდაჭერაც კი, რომ იმოქმედოს; აქედან გამომდინარე, გადატრიალების მცდელობამ, რომელსაც თითქოსდა გულენი მართავდა, ისევ ერდოღანის ინტერესების სასარგებლოდ წარიმართა და კიდევ უფრო გაამყარა მისი პოზიციები.

ბიბლიოგრაფია:

1. Açikgöz, S. K. (2014). Kemalism and Post-Kemalism: Turkish State in Search of Palatable Citizen Forever. Turkish Journal of Politics, 33-58.

2. Adanali,A.H.(11April2008r.).ThepresidencyofreligiousaffairsandtheprincipleofsecularisminTurkey.ChangingStructuresofIslamicAuthority,стр.228-141.

3. Afanasieva, D., & Sezer, C. (2 December 2014 r.). Rise of Turkish Islamic schooling upsets secular parents. World News.

4. Akkoyunlu, K., Nicolaïdis, K., & Öktem, K. (2013). The Western Condition: Turkey, the US and the EU in the New Middle East. Oxford: South East European Studies, University of Oxford.

5. Akyol, M. (27 February 2013 r.). Muslim Politics Without an” Islamic” State: Can Turkey’s Justice and Development Party be a Model for Arab Islamists? Hurriyet.

6. Akyol, M. (14 September 2016 r.). Erdogan: I am not secular, I am Muslim. Secularism guarantees people religion. Al Arabiya. Retrieved on 12/12/2016 from http://www.alarabiya.net/articles/2011/09/14/166779.html.

7. Akyol, T. (9 June 2014 r.). AKP is secularising religious people. Today’s Zaman.

8. Arsu, S. (5 January 2012 r.). Ex-Chief of Turkish Army Is Arrested in Widening Case Alleging Coup Plot. The New York Times.

9. Barker, P. J. (2012). Re-Thinking Secularism: Religion in Public Life in Turkey. TJP Turkish Journal of Politics, Vol. 3, No.1.

10. Begüm, B. (2011). The Role of the Military in Turkish Politics: To Guard Whom and From What? Euro-pean Journal of Economic and Political Studies, Vol. 4, Issue 1.

11. Berman, S. (23 June 2003 r.). Islamism, Revolution and Civil Society. Pespectives on Politics, Volume 1,Issue02,стр.252-272.

12. Bodkin, H., Millward, D., Ensor, J., & Rothwell, J. (18 July 2016 r.). Turkey coup attempt: World leaders warn President Erdogan not to use uprising as excuse for crackdown as more than 6,000 arrested. The Tele-graph.

13. Çağaptay,S.(2006).SecularismandNationalisminModernTurkey:WhoisaTurk?Routledge.

14. Çarkoğlu,A.(30June2010r.).PublicattitudestowardstheturbanbaninTurkey.UtrechtLawReviewVol.6,No.2,стр.152.

15. Çitak, Z. (2010). Between ‘Turkish Islam’and ‘French Islam’: The role of the diyanet in the conseil Français du culte musulman. Journal of Ethnic and Migration Studies, 36(4), 619-634.

16. Cizre, U. (. (2016). The Turkish AK Party and Its Leader: Criticism, Opposition and Dissent. Routledge.

17. Cleveland, William L.; Martin P. Bunton. (2013). A history of the Modern Middle East. Boulder: West-view Print.

18. Cleveland, William L; Bunton, Martin. (2009). A History of the Modern Middle East (4th ed.). Westview Press.

19. Cook,S.A.(2012).RecentHistory:TheRiseoftheJusticeandDevelopmentParty.ОтM.K.Albright,S.J.Hardley,&S.A.Cook,US-TurkeyRelations:ANewPartnership(стр.IndependentTaskForceReportNo.69). Washington: Council on Foreign Relations Press.

20. Cornell, S. (09 October 2015 r.). The Rise of Diyanet: the Politicization of Turkey’s Directorate of Reli-giousAffairs.TurkeyAnalyst.

21. Cornell,S.E.(2September2015r.).TheIslamizationofTurkey:Erdoğan’sEducationReforms.Tur-key Analyst, Vol. 8, No.16.

22. Dorsey, J. M. (18 August 2016 r.). Fethullah Gulen: Moderniser or Wolf in Sheep’s Clothing? RSIS Commentary.

13

14

23. Ebaugh, H. R. (2009). The Gülen movement: A sociological analysis of a civic movement rooted in moder-ate Islam. Springer Science & Business Media.

24. Friedman, U. (19 July 2016 r.). Erdogan’s Final Agenda, Where does Turkey go from here? The Atlantic. Retrieved fom 10/12/2016 from http://www.theatlantic.com/international/archive/2016/07/turkey-erdogan-coup-fu-ture/491696/

25. Gábor, Ágoston; Masters, Bruce Alan. (2009). Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing.

26. Gökariksel, B., & Mitchell, K. (2005). Veiling, secularism, and the neoliberal subject: national narratives and supranational desires in Turkey and France. Global Networks, Vol. 5, Issue 2, 147-165.

27. Gormez, M. (2012). Religion and Secularism in the Modern World: A Turkish Perspective. Ankara: Center for Strategic Research.

28. Gundogan, D., & Baillon, E. (21 September 2014 r.). Rise of Islamic schools causes alarm in secular Tur-key. The National.

29. Gunter, M. M., & Yavuz, H. M. (2007). Turkish paradox: Progressive Islamists versus reactionary secular-ists. Critique: Critical Middle Eastern Studies 16.3 , 289-301.

30. Gur, B. S. (2016). What Erdogan really wants for education in Turkey: Islamization or Pluralisation? . Mec-ca: Aljazeera Center for Studies.

31. Habermas, J. (2006). Religion in the public sphere. European journal of philosophy 14.1, 1-25.

32. Hanioglu, S. (2011). Ataturk: An Intellectual Biography. Princeton: Princeton University Press.

33. Haugom, L. (11 March 2016 r.). A Political Comeback for the Turkish Military? . The Turkey Analyst.

34. Islam,M.K.(2010).Conclusion:TheRoadAhead:What’sinStoreforBașörtuluKadinlar?ОтM.K.Islam,HeadscarfPoliticsinTurkey(стр.145-153).PalgraveMacmillanUS.

35. Kaddorah, E. Y. (2015). Conservative Democracy and the Future of Turkish Secularism. Arab Center for Research and Policy Studies.

36. Kaplan, S. (2002). Din-U Devlet all over again? The politics of military secularism and religious militarism in Turkey following the 1980 coup. International Journal of Middle East Studies 34.01, 113-127.

37. Kayalı,H.(August1995r.).ElectionsandtheElectoralProcessintheOttomanEmpire,1876-1919.Inter-nationalJournalofMiddleEastStudies,Vol.27No.3,стр.273-274.

38. Kösebalaban, H. (2011). Turkish Foreign Policy: Islam, Nationalism and Globalization. Palgave Macmillan.

39. Letsch, C. (12 February 2015 r.). Turkish parents complain of push towards religious schools. The Guard-ian.

40. Parla, T., & Davison, A. (2004). Corporatist Ideology in Kemalist Turkey: Progress or Order? Syracuse University Press.

41. Pidd, H. (04 August 2011 r.). Turkey names new military chiefs Constanze Letsch. The Guardian.

42. Powell, R. (21 March 2010 r.). The Study of Secularism and Religion in the Constitution and Contempo-rary Politics of Turkey: The Rise of Interdisciplinarity and The Decline of Methodology? University of St. Thomas LawJournal,Vol.7Issue3,стр.714-726.

43. Taşpınar,Ö.(2012).Islamistsarecoming:Whotheyreallyare?RobinWright(Ed).TheWoodrowWilsonCenter Press with the United States Institute of Peace.

44. Taşpınar,Ö.(2012).Turkey:TheNewModel?BrookingsInstitution.Retrievedfrom27/09/2016http://www.brookings.edu/research/papers/2012/04/24-turkey-new-model-taspinar#.VwQXuIwzXyc.email

45. Tepe, S. (2005). Turkey’s AKP: A Model “Muslim-Democratic” Party, 16(3). Journal of Democracy, 69-82.

46. Tremblay, P. (27 August 2014 r.). The evolution of Turkish military’s role in politics. Al-Monitor. Turkey Pulse.

47. Turam, B. (2007). Between Islam and the state: the politics of engagement. Stanford: Stanford University Press.

15


48. Tuysuz, G., & McLaughlin, E. C. (18 July 2016 r.). Failed coup in Turkey: What you need to know. CNN. Retrieved from 05/12/2016 http://edition.cnn.com/2016/07/18/middleeast/turkey-failed-coup-explainer/

49. Verney, S. (2009). National identity and political change on Turkey’s road to EU membership. Journal of Southern Europe and the Balkans Online, 213-221.

50. White, J. B. (2002). Islamist Mobilization in Turkey: A Study in Vernacular Politics. Washington: University of Washington Press.

51. Yavuz, M. H. (2013). Toward an Islamic Enlightenment: The Gülen Movement. Oxford University Press.

საქართველოს პოლიტიკის ინსტიტუტიTel: +995 599 99 02 12

Email: [email protected]

საქართველოს პოლიტიკის ინსტიტუტი არის არაკომერციული, არაპარტიული, კვლევითი და ანალიტიკური

ორგანიზაცია. საქართველოს პოლიტიკის ინსტიტუტი ცდილობს საქართველოში დემოკრატიული ინსტიტუტების ორგანიზაციული საფუძვლების

გაძლიერებას და ეფექტური მმართველობის პრინციპების განვითარებას პოლიტიკური კვლევისა და ადვოკატირების გზით.

სეკულარიზმის დილემა თურქეთში:...

Documents