farg ona - hasanboy.uz · kimyo fani to'garak ish rejasi. № mavzular soati o'tilgan...

TASDIQLA YMAN: ____ -umumiy o'rta ta'limmaktabi direktori:

Farg ona_______________________

XTMFMTTEB tasarrufidagi

____umumiy o’rta ta'lim maktabi_____________________ fani o'qituvchisi

__________________________________ ning

Yosh kimyogar Togarak hujjatlari.

Kimyo fani to'garak ish rejasi.

№ Mavzular soati o'tilgan кип vazifa

1 O'zbekiston kim yogar olim larining kimyo faniga qo'shgan hissalari.

2 Atom- molekulycir La lim ot. Atom va molekulalarning realligi, kim yoviy element

3 Oddiy va murakkab moddalar.

4 Kimyoviy formula va undan kelib chiqadigan xulosalar

5 Kimyoviy reaksiya turlari. Kimyoviy reaksiya.

6 Kislorod—oddiy modda. Uning olinishi, xossaiari.

7 Vodorod kim yoviy element, uning olinishi.

8 Suv havzalarini ifloslanishdan saqlash choralari.

9 Oksidlarni tarkibi tuziiishi nomlanishi.

10 Asoslarni tarkibi tuziiishi nomlanishi.

11 Kislotalar tarkibi tuziiishi nomlanishi.

12 Tuziar tarkibi tuziiishi nomlanishi.

13 Atom yadro tarkibi.

14 Izotoplar va izobarlar.

15 Yadro reaksiyalari

16 Kimyoviy bog'Ian ish turlari.

17 Elementlarning oksidlanish darajasi.

18 Oksidlanish -qaytarilish reaksiyalari

19 Elekrolitik dissotsiatsiyalanish nazariyasi.

20 Kislota, ishqor va tuzlarning dissotsiatsiyalanishi.

21 Ion almashinish reaksiyalari.

22 Kislorod guruhchasi elementlari.

23 Kimyoviy reaksiya tezligi.

24 Sanoatda sulfat kislota ishlab chiqarish.

25 Uglerod guruhidagi elementlarining umumiy tavsifi.

26 Kremniyning davriy sistemadagi o'rni atom tuziiishi.

27 O'zbekistonda metallurgiya. Cho’yan va po'lat ishlab chiqarish

28 Organik kimyo uglerod birikmalari kimyosidir.

29 To'yingan uglevodorodlar.

30 To'yinmagan uglevodorodlar.

31 Aldegidlar.

32 Uglevodlar tarkibi va guruhlarga bo'linishi

33 Azotli organik birikmalar.

34 Oqsillar, Yuqori molekulyar birikmalar.

I-Sana__________ II- Sinf-_____________ 1 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: O 'zbekiston kim yogar olim larining kimyo faniga qo’shgan hissalari.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - To'g'ri va noto'g'ri kasrlar haqida ilmiy tushunchalar berish

Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.

Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'lib ishlash, o'zaro yordam va berilgan

vazifani bajarishda mahsuliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.

Rivojlantiruvchi maqsad - O'quvchilarni mustaqil ishlash, ijodiy izlanish,

guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tez fikrlash,

fikrni aniq ifodalashga o'rgatish, til madaniyatini o'stirish.

V-Dars turi: Yangi tishuncha va qonunlarni o'rgatuvchi dars.

VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,

VII-ODarsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalar

VIII-Tashkiliy qism:

a)salomlashilsh b)navbatchi axboroti

c)davomatni aniqlash d)uyga vazifani tekshirish

IX-Darsning rejasi:

a)o'tilgan mavzuni takrorlash b) yangi mavzu bayoni

c)mustaxkamlash. d) O'quvchilarni baxolash

X-O'tilganlarni takrorlash:

1. Kimyo fanining predmeti nima?

2. Kimyo fanida biz nimalarni o'rganamiz?

3. D. Mendaleyevning davriy sistemasi nechanchi yilda yaratilgan?

XI-Yangi mavzu bayoni:

Jahon kimyogar olimlari qatorida o‘zbekistonlik kimyogar olimlar ham kimyo fani va sanoatining rivojlanishiga o‘z hissalarini qo‘shib kelmoqdalar.

0 ‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Umumiy va anorganik kimyo instituti, Polimerlar kimyosi va tizikasi instituti, Bioorganik kimyo instituti, 0 ‘simlik moddalari kimyosi instituti hamda bir qator ilmiy-tadqiqot laboratoriyalarida, oliy o‘quv yurtlarining kimyo fakultetlari va kafedralarida kimyo sohasining turli yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy-tadqiqotlar olib borilmoqda.

Ahmedov K.S., ParpiyevN.A., Solihov Sh.I., YusupbekovN.R., Asqarov M.A., Ne’matov S.N., Abduvahobov A.A., Salimov Z.S., Rashidova S.Sh., Obidova M.O., Mirkomilov Г.М., Beglov B.M., Iskandarov S.I., RustamovX.R., Toshpo‘latov Y.T., Tolipov Sh.T., Aslanov H.A., Abdurasulova R.A., Maxsumov A .G \, Shohidoyatov X.M., liliayev K.S., To‘rayev A.S., Musayev 0 ‘.N., Yusupov D.Y., Turop-

jonov S.М., Mahkamov J.M., Azizov U.M., Irismetov M.P., Sirliboyev T.S., Yo‘lchi- boyev A. A., Muftaxov A.G., Ahmerov Q.A., Ismoilov I.I., Hakimov G‘.H. vaboshqa

taniqli oV.bck kimyogar olimlarining olib borgan va bugungi kunda amalga oshirayotgan ilmiy tadqiqotlarining natijalari 0 ‘zbekistonda kimyo fani va sanoatining rivojlanishida va jahonga tanilishidamuhim ahamiyatga egadir.

0 ‘zFA akademigi, kimyo fanlari doktori, professor. 600 dan ortiq ilmiy maqolalari, 100 dan ortiq ixtirolari bor. 10 ta fan doktori, 80 ta fan nomzod- larini tayyorlagan. G‘o‘zadan ajratib olingan moddalarni kompleks kimyoviy tekshirish natijalariga bag‘ishlangan ishlari uchun 1985-yilda D.I.Mendeleyev nomidagi oltin medal bilan taqdirlangan. Mehnat Qahramoni unvoniga sazovor bo‘lgan. 0 ‘zFA Bioorganik kimyo institutiga asos solgan. Dunyoga mashhur bo‘lgan kimyogar olimlar kitobiga kiritil- gan o‘zbek olimi.

Ш г М

(ШИ ■ 0 ‘zFA akademigi,kimyo fanlari doktori, professor. 600 dan ortiq ilmiy maqolalar, 100 dan ortiq ixtirolar, 10 dan ortiq mono- grafiyalar muallifi. 10 dan ortiq fan doktori, 100 dan ortiq fan nomzodi tayyorlagan. 1969-yilda Mehnat Qahramoni unvoniga sazovor boigan. D.I.Mendeleyev nomidagi oltin medal bilan taqdirlangan. 0 ‘zFA 0 ‘simlik moddalari kimyosi institutiga asos solgan va o‘simlik moddalari kimyosi maktabini yaratgan. 0 ‘zbekistonda uchraydigan 3600 dan ortiq o‘simlikda 2000 dan ortiq alkaloidlami aniqlagan.

О ‘ zFA akademigi, kimyo fanlari doktori, professor. 0 ‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi. 500 dan ortiq maqola, 7 ta monografiya, 22 ta mual- liflik guvohnomasi, 3 ta darslik muallifi. Uning rahbarligi ostida 11 ta fan doktori, 32 ta fan nomzodi tayyorlangan. Ilmiy ishlari koordinatsion birikmalar stereokimyosi, ularning tuzilishiga bag‘ishlangan. Molibden, reniy, volfram va simobni aniqlash hamda yuqori darajada toza molibden olishning termik usulini ishlab chiqqan.

Xll-Mustahkamlash:

1. Kimyo fani nechanchi asrdan boshlab rivojlanib brogan?

2. O'zbekistonda kimyo fani rivojlanishiga hissa qo'shgan olimlarni

sanang?

3. Qaysi olim O'zFA Bioorganik kimyo institutiga asos slogan olim kim?

4. 2000 dan ortiq alkaloidlami aniqlagan olim kim?

5. Molibden olishning termik usulini ishlab chiqqan olim kim?

I-Sana.__________ II- Sinf-_____________ 2 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Atom- m olekulyar ta ’l im o t . Atom va m olekulalarning realligi, kimyoviy elem ent, kimyoviy belgi.

IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - To'g'ri va noto'g'ri kasrlar haqida ilmiy tushunchalar berish













IX-Darsning rejasi:


c)mustaxkam lash. d) O'quvchilarni baxolash


1. Kimyo fani nechanchi asrdan boshlab rivojlanib brogan?

2. O'zbekistonda kimyo fani rivojlanishiga hissa qo'shgan olimlarni

sanang?

3. Qaysi olim O'zFA Bioorganik kimyo institutiga asos slogan olim kim?

4. 2000 dan ortiq alkaloidlami aniqlagan olim kim?

5. Molibden olishning termik usulini ishlab chiqqan olim kim?


Dastavval, qadimgi yunon faylasuflari atrofdagi borliq juda mayda bo‘linmas zarralar atomlardan (yunoncha atomos — bolinm as) tashkil topgan degan g‘oyani ilgari surganlar, lekin tajribaviy yo‘l bilan buni isbotlash imkoniga ega bo‘lmaganlar.

TJlug1 ajdodlarimiz — Jobir ibn Xayyon (Gaber), Ahmad al-Farg‘oniy (Alfraga- nus), Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo аг-Roziy (Razes), Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Bcruniy, Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) kabi mutafakkirlar o‘z dunyo- qarashida aks ctgan bir qator buyuk asarlarda atrofdagi olamning murakkab tuzil- gani, jismlar, atrofning uzluksiz o‘zgarishi, ko‘p voqea-hodisalar sababchisi mayda, ko‘zga ko'i'iirmas unsurlar deb e’tirof etishgan, ulaming tabiatini izohlab berishga harakat qilingan.

NaCI K N 0 3 C u S 0 4 AIPO4/ С К

N a Cl К— О— N Си А1— О— Р = Оo '

Natriy xlori d

K aliyxiitrat

M is (II)- sulfat

Alum iniyfosfat

Tuzlar o ‘rta, asosli, nordon tuzlarga bo‘linadi va ular shunga monand ravishda nomlanadi.

1 . 0 ‘rta tuzlar uchun nomlash usullarini ko‘rib chiqamiz.Tuzlarning nomi o ‘zgarmas valentli metallar uchun «metall atomi nomi +

kislota qoldig 7 nomi» shaklida yasaladi.Agar metall atomi o ‘zgaruvchan valentli bo‘lsa va bir necha xil tuzlar hosil

qilsa, metall atomi nomidan so ‘ng uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko‘rsatiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo‘yiladi hamda kislota qoldig‘i nomi yoziladi: «metall atomi nomi + (metall atomi valentligi rim raqamida) + [-chiziqcha] + kislota qoldig'i nomi».

2. Nordon tuzlar uchun nomlash usullarini ko‘rib chiqamiz.Tuzlarning nomi o‘zgarmas valentli metallar uchun o ‘rta tuz nomi o ‘rtasiga

«gidro» so '/i qo‘shilib, «metall atomi nomi + gidro +kislota qo ld ig7 nomi» shaklida yasaladi.

Agar metall atomi o ‘zgaruvchan valentli bo‘lsa va bir necha xil tuzlar hosil qilsa, metall atomi nomidan so ‘ng uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko‘rsatiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo‘yiladi hamda «gidro» so ‘zi va kislota qoldig4i nomi yoziladi: «metall atomi nomi + (metall atomi valentligi rim raqamida) + [-chiziqcha] + gidro + kislota qoldig'i nomi».

3. Asosli tuzlar uchun nomlash usullarini ko‘rib chiqamiz.Tuzlarning nomi o ‘zgarmas valentli metallar uchun o ‘rta tuz nomi o ‘rtasiga

«gidrokso» so ‘zi qo‘shilib, «metall atomi nomi + gidrokso +kislota qoldig'i nomi» shaklida yasaladi.

Agar metall atomi o ‘zgaruvchan valentli bo‘lsa va bir necha xil tuzlar hosil qilsa, metall atomi nomidan so‘ng uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko‘rsatiladi va qavsdan keyin chiziqcha qo‘yiladi hamda «gidrokso» so ‘zi va kislota qoldig4i nomi yoziladi: «metall atomi nomi + (metall atomi valentligi rim raqamida) + [-chiziqcha] + gidrokso + kislota qoldig'i nomi».

Xll-Mustahkamlash:

1. Tuzlar deb qanday moddalarga aytiladi?2 . Quyidagi tuzlarning tuzilishini va nomini yozing: N a2S0 4 , K3PO4, KNO3,

C aC k M gS 04, C a(H C 03)2, (C u0H )2C 0 3.3. Kundalik turmushda ishlatiladigan qanday tuzlam i bilasiz?4. Sulfat kislota qoldig‘ini tutuvchi necha xil tuzning formulasini yozaolasiz?

O'quvchilarni baholash. Uyga vazifa - betdagi savollarga javob topish.

I-Sana__________ II- Sinf-_____________ 3 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Oddiy va m urakkab m oddalar.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad-To'g'ri va noto'g'ri kasrlar haqida ilmiy tushunchalar berish








VI-Darsda foydalaniladigan metodlar: Hamkorliktexnologiyasi, "Aqliy hujum" ,

Vil-ODarsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalar




IX-Darsning rejasi:




1. M oddalar nim adan tashkil topgan?2. Harorat o ‘zgarishi jism hajm iga qanday ta ’sir qiladi?3. M olekula nima?4. Gazlarni ochiq kolbada saqlash m um kinm i? X

Yangi mavzu bayoni:

M oddalar od d iy (c lcm cn tar) v a m urakkab m od d alarga (b irikm alarga) b o ‘linadi.

Quyidagi sxcmada moddalami sinflashning ba’zi holatlari k o ‘rsatilgan:

O d d i y m o d d n l i i r

1 . Vodoroc!2 . TvTis3. Rux4. Qo‘rg ‘<ishin

5. Qalay6. Uglerod7. Xlor8. TCislorod

M urakkab m oddalar

1. Suv2. Osh tuzi3. Shakar4. Karbonat angidrid

5. Ohaktosh6. M is kuporosi7. Ichim lik sodasi

va atom In i-n i boMinadigan (leldn cheksiz emas) mayda zarralar ekanligini e’tirof etgan.

11)11 vilda ingliz olimi E.Rezerford atomlar bo‘linmaydigan sharsimon zarra- lardir deb qarovelii g‘oyalarni inkor etdi va atom tuzilishining planetar modelini taklif etdi.

Ikining uchun tabiiy radioaktiv elementlardan ajralib chiqayotgan a-nurlarni metalldan va:salgan juda yupqa plastinkadan o‘tkazdi. Metall plastinkasidan o‘tayotgan oc-nurlarnhig asosan ko‘p qismi o‘z yo‘nalishini o‘zgartirmasdan harakatini davom et- tirdi. Oz (iismi esa ina’lum burchak ostida harakat yo‘nalishini biroz o‘zgar!iradi. Juda oz qismi. laxminan 8 mingta cxzarrachala ruing bittasi o‘z harakati yo‘nalishini butun-

RezciTord o‘z tajribalari natijalariga asoslanib quyidagicha xulosalarga keldi va atom tuzilishiniiig |)lanelar modelini taklif etdi.

— Atom markazida musbat zciryadlangan yadro bor.— Yadro atrofida manfiy zaryadlangan elektronlar harakatlanadi.— Atom yadrosining zaryadi son jihatdan elementning tartib raqamiga teng.— Yadrodagi musbat zxiryadli protonlar soni elektronlar soniga teng.

Alomlaming yadrolari radioaktiv elementlardan ajralib chiqayotgan a-zarrachalar bilan Lo'(|nasiiganda, ya’ni a-zarrachalar bilan “bombardimon” qilinganda yadrodan proton va neytronlar otilib chiqadi.

Prolonlar zaryadi +1, massasi 1 ga teng bo‘lgan zarracha bo‘lib, bilan

belgilanadi. ProtouJar zaryadi va massasi 1 ga teng bo‘lgan vodorod atomining yadro- sidir.

Xll-Mustahkamlash:

Atom haqidagi flkrlar qaysi olimlar tomonidan ilgari surildi? Ular haqida nima deyaolasiz.E.Rezerford lajribalariga asoslanib atomni qanday tasavvur qilasiz?Atom yadrosi qanday tuzilgan?Elemenliiing larlib raqami va atom massasini bilgan holda quyidagi elementlaryadrosi tarkihiga kiruvehi protonlar va neytronlar sonini hisoblab toping:

Na, P, Ar, Al, Fe, Pb.O'quvchilarni baholash. Uyga vazifa - betdagi savollarga javob topish.

I-Sana__________ II- Sinf-_____________ 4 Tekshirdim __________III-Darsning mavzusi: Kimyoviy form ula va undan kelib chiqadigan xulosalar V alen tlik . Indeks haqida tushuncha.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - Kimyoviy form ula va undan kelib chiqadigan xulosalar V alentlik. Indeks haqida ilmiy tu shunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1. Oddiy moddalarga misollar keltiring.2. Murakkab moddalarga misollar keltiring.3. Allotropiya nima?4. Bir necha oddiy modda hosil qiladigan elementga misol keltiring.5. Analiz va sintezni farqlab bering.6 . Sifat va miqdor analizni tushuntirib bering.XI-Yangi mavzu bayoni:

Moddalar tarkibidagi atomlarning har biriga mos element belgisi mavjud. Demak, modda tarkibini shu moddani tashkil etgan atomlarning mos belgilari asosida ifodalash, boshqacha qilib aytganda modda tarkibini kimyoviy formula bilan ifodalash mumkin.

■ ■■ аашаа tarkibi гшщ kitimniy belgllar va (aararat

Kimyoviy formula:

\ashkll faijV« tarkiljl);- f:2 ;'kili!ga liar qaysi c!air:cofiiliig acvlitadai..

soblagan. Turli atom massaga ega bo‘lgan, lekin kimyoviy xossalari bir xil bo‘lgan atomlar izotoplar del) atadi. Bu turdagi atomlarning atom massalari turlicha bo‘lsa-da, davriv jadvalda bir o'rinda joylashadi.

Tabialda uchraydigan elementlarning deyarli barchasi izotoplarning aralashrnasidir. Klementning atom massasi uning izotoplari massalarini o‘rtacha arifmetik qiymatiga teng (4- rasm).

Tabialda xlornmg atom massasi 35 va 37 bo‘lgan ikki turdagi atomlari mavjud bo‘lib, labiiy xlor shu atomlar aralashmasidan iborat bo‘ladi.

5- rasm. Vodorod izotoplarining atom yadrosi:

a) A = 1 b o ‘lgan vodorod-protiy — 1 m.a.b;b) A = 2 b o ‘lgan vodorod-deyteriy= 2 m.a.b; d) A = 3 b o ‘lgan vodorod-tritiy=3 m.a.b.

Kimyoviv element — bu yadro zaryadlari bir xil bo‘lgan atomlar turi bo‘lib,

uning vadrosida neytronlar soni bar xil bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham atomning

zaryadi bir xil boTsada, massasi turlicha bo‘ladi.

— Kimyoviy element atomi yadrosida protonlar soni bir xil, ammo neytronlar soni turlicha, shuning uchun ham atom massalari bilan farqlanuvchi atomlarning turlari izotoplar deyiladi.

Vodorodiiing 2 ta tabiiy izotopi va yadro reaksiyalari natijasida hosil bo‘ladigan

yana bir izolopi mavjud (5- rasm).

protiy -A r = 1 yadrosida 1 ta p bor = 1 m.a.b.Vodorod U\deyteriy - Ar = 2 yadrosida 1 tap va 1 ta n bor = 2 m.a.b.

tritiy - Ar - 3 yadrosida 1 ta pva 2 ta и bor = 3 m.a.b.Yadro zaryadlari turlicha bo ‘lib, m assalari bir x il b o ‘lgan atom lar turi izo-barlar deyiladi. M asalan: 40K bilan 40Ar.Atom yadrolarida neytronlar soni bir xil, am m o protonlar soni bilan fa rq - lanadigan elem entlar izotonlar deyiladi.Iz o to n la rg a ( |iiy id ag i e ie m e n tla rn i m iso l q ilib o lish im iz m u m k in .

p’ M g b i l a n о A l; 29 C u b i l a n ^ Z n .Xll-Mustahkamlash:

1. “Kimyoviy element.” tushunchasiga ta’rif bering.2. Atom tu/.ilislii nuqtai nazaridan izotoplar kimyoviy elementdan qanday farq qiladi?3. Tabiiy kaliy 93% i9K va 7% 40K izotoplarining aralashmasidan iborat. Tabiiy kaliy-

ning 0‘rlaelia nisbiy atom massasini aniqlang.4. Tabiiy argon "Ar, 38Ar va 40Ar izotoplarining aralashmasidan iborat. 99% 40Ar, 0,7%

3sAr \a 0,3% ;uiAr izotoplaridan iborat bo‘lsa, argonning o‘rtacha nisbiy atom massasini aniqlang.

I-Sana__________ II- Sinf-_____________ 5 Tekshirdim___________III-Darsning mavzusi: Kimyoviy reaksiya turlari. Kimyoviy reaksiya.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - Kimyoviy reaksiya turlari. Kimyoviy reaksiya haqida ilmiy tushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.

Bir-birlariga o'zaro hurmat, jamoa bo'iib ishlash, o'zaro yordam va berilgan











IX-Darsning rejasi:




1. K im y o v iy form u la lar q an d ay y o z ila d i? G rafik fo rm u la lar -ch i?2 . In d ek s va k o e ff its ie n t n im a?3. V a lc n tlik d eb n im a g a ay tilad i?4 . 0 ‘zgarm as v a o ‘zg a ru v ch a n v a len tli e le m en tla rg a m is o l k e ltir in g .5. N 20 5, PH.,, A s2O s, H B r, C H 4 lardagi e lem en tla r v a le n tlig in i a n iq la n g v a

u larn in g grafik ta sv ir larin i y o z in g . XI-

Yangi mavzu bayoni:

Kimyoviy reaksiyalar turli belgilar asosida sinflanadi.

: г i i j j a k . i i 1 ' » : H a y i ; ) l g . a i i l i a s t l a f r l d т ч 4 й а 1а г: v : ! ■> m a h f i u l i i i b i i ' t s o n i n i i i g о ' г ц т т т a s o s i d a

q i t r a b ч ^ Ш а п а с И .

Dastlabki reagentlar va mahsulotlar sonining o ‘zgarishi asosida kimyoviy reaksiyalarni quyidagi tiplarga ajratishimiz mumkin:

1. Birikish reaksiyalarida (17-rasm) ikki yoki undan ortiq moddadan bitta yangi modda olinadi: A + В + ... = C;

2H? f (), - 2H20 ; CaO + C 0 2 = CaC03.

2. Parchcilanish reaksiyalarida bir moddadan bir necha yangi modda hosil bo‘ladi: С гл A + В + ...;

1899 yilda ingliz fizik olimi Ernest Rezerford radioaktiv nurlarni o‘rganish davomida lui nurlarni uch qismga: a -, (3- va y-nurlarga ajratdi. a-nurlar geliy atomining yadrosi ekanligini isbotladi. Xuddi o‘sha yili A. Bekkerel ham (3-nurlar elektronlar oqimi e k a n l ig in i isbotladi.

1900 yilda fransuz olimi P. Uilard 7-nurlarni aniqlab, bu nurlar elektromagnitto‘lqinlar ekanligini isbotladi.

RadioakLiv nurlar a-, p-, y-nurlardan iborat ekanligi barcha olimlar tomoni-

dan e’tirof etildi. Magnit maydonida bu nurlar 11- rasmdagidek yo'nalishlarda harakat

qiladi.Radioaktiv elementlar radioaktiv nurlar chiqarib boshqa element izotopiga yoki

shu elementning о г izotopiga aylanadi. Bunday hodisalar yadro reaksiyalari deyiladi va

bu reaksiya natijasida katta miqdorda energiya ajralib chiqadi.Radioaktiv eiementlarning yemirilish hodisasi quyidagi to‘rt xil yo‘l bilan sodir

bo‘ladi:a-ycmirilish. a-zarrachalar geliy atomining yadrosi ekanligini bilsak, bu yemi

rilish oqibatida radioaktiv elementning massasi 4 va zaryadi 2 birlikka kamayishini

tushuna olamiz.

* E -» t He + K~X E. Masalan: 23920Th -4 ^He + ™ Ra

(3-yemirilish. Radioaktiv element (3-yemirilganda element atomi yadrosidagi

neylron prolonga aylanadi va yadrodan elektron ajralib chiqadi. Natijada elementning

yadro massasi olzgarmasdan zaryadi bir birlikka ortadi.

> + JP. Masalan: ^ N p + 2 Pu+ +()-ycmirilish. (3 -zarracha pozitron deyilib, massasi elektron massasi bilan bir

xil, zaryadi sou jihaldan elektron zaryadiga teng, ishorasi qarama-qarshi bolgan zarra

cha (e). Bu vemirilishda radioaktiv element yadrosida proton neytronga aylanadi va

yadrodan pozilron ajralib chiqadi.Natijada elementning yadro massasi o‘zgarmaydi, zaryadi bir birlikka kamayadi.

55^ K0 + . 55-r’Masalan: 27^ ° ~ ^1 e 26^ e

Xll-Mustahkamlash:

1. 2j^Bi i/.olopini a-zarrachalar bilan “bombardimon” qilib, At elementi olingan. Ushbu yadro ivaksiyasining tenglamasini yozing.

2. Quyidagi yadro reaksiyalarining tenglamalarini tugallang:

a) 24 Cr + n —> 5223V + ...,

b) ^ U - ^ N p + ...,

d) 25 Mn + n -> 23 V + ...O'quvchilarni baholash. Uyga vazifa - betdagi savollarga javob topish.

I-Sana__________ II- Sinf-_____________ 6 Tekshirdim __________III-Darsning mavzusi: K islorod-oddiy m odda. Uning olinishi, xossalari.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - K islorod--oddiy m odda. Uning olinishi, xossalari haqida ilm iy tushunchalar berish



vazifani bajarishda mahsiiliyat sezish ko'nikmalarini tarkib toptirish.










IX-Darsning rejasi:




1. K im y o v iy r e a k s iy a la m in g har b ir turi g a m is o l la r k e lt ir in g .2 . Q u y id a g i r e a k s iy a la r te n g la m a la r in i tu g a lla n g , t e n g la n g v a s in fla n g :

Л 1(0 1 1 ); >C u S O ; i 1-c >N a2C 0 3 - S iQ 2 - )N a2S i 0 3 > II SO.;

3. R e a k s iy a n in g i s s iq l ik e f fe k t i n im a ?4 . K im y o v iy e n e r g iy a d e b q a n d a y e n e r g iy a g a a y t ila d i?


Kislorod Yer po‘stida eng ko‘p tarqalgan element bo‘lib, Yerdagi hayotiy faoliyat uchun eng zarur kim yoviy elementlardan hisoblanadi.

Kislorod 1774-yil 1-avgustda J.Pristli va undan bexabar holda shu yil 30- sentabrda K.Sheele tomonidan kashf etilgan boisa-da, uni yangi modda sifatida Lavuazye batafsil izohlab berdi.

K i s lo r o d n in g x o s s a la r i

1 I .. С D , g /s m 3 K a s h f etilgan

О , I - 1 8 3 1 ,4 2 9 1 7 7 4 -y ., J.Pristli

o , ; - i i i , 91 2 ,1 4 4

N a 20 -ь P2O 5 —> Ca(OH )2 + P2O 5 H 20 2N 2 + H2 ->

Kimyoviy elementlarning nisbiy elektromanfiylik qiymatlariga e’tibor bergan holda kimyov iy birikinalarni quyidagi 3 guruhga bo‘lib olishimiz mumkin.

1. Kh'kli'iikinfiyliklari bir xil bo‘lgan elementlardan, ya’ni ayni bir xil element atomlaridan hosil boblgan moddalar:

;t) N .. F,r Cl2, Br2, J2, 0 2, N2 — oddiy moddalar; h) Li. Na, К, Al, Fe, Cu, Zn — metallar.

2 . Eleklrmaiitiyligi bir-biridan biroz farq qiladigan element atomlaridan hosil bo‘lgan

3. Eleklrmanl'iyligi bir-biridan keskin farq qiladigan element atomlaridan hosil

Kimyoviy birikinalarni hosil qiluvchi atomlar orasidagi elektronlarning taq- simlani.shiga qarab kimyoviy bog'lanishlarni quyidagi uch turga bo‘lish mumkin.

farq qiladigan atomlar orasida hosil bo‘ladi.Masalan, vodorod atomlarining o‘zaro birikishi natijasida H2 — vodorod moleku-

lasining hosil boklishini ko‘rib chiqamiz.

Vodorod ning ikkita atomi orasida hosil bo‘lgan bir juft elektron hisobiga atomlar birikib II., ni hosil qiladi. Natijada vodorod atomlari barqaror elektron konfiguratsiyaga ega bo‘ladi, ya’ni vodorod atomi tashqi energetik qavati tugallangan holatga o'tadi.

Xll-Mustahkamlash:1 . K im y o v iy b o # ‘la n is h n in g q a n d a y a s o s iy tu r la r i m a v ju d ?2 . Qanday l>t)}>'‘la n is h n i k o v a le n t b o g ‘la n is h d ey ita d i?3. Oulbsiz kovalent bog‘lanishning hosil bo‘lishini misollar bilan tushuntiring.4. Quthli kovalent bog£lanishning qutbsiz kovalent bog‘lanishdan farqini tushuntirib be-

Kimyoviy

bog‘lanislilonli bog‘lanish

Kovalent bog‘lanish

e

Metall bog‘lanish

Kovalent bog‘lanishlar elektrmanfiyligi bir xil yoki bir biridan juda oz miqdorda

Вu holalni quyidagi sodda ko‘rinishda yozish ham mumkin:

H + H H : H

ring.

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 7 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Vodorod kimyoviy elem ent, uning olinishi.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy m aqsad - Vodorod kimyoviy elem ent, uning olinishi haqida ilmiy tushunchalar berish













IX-Darsning rejasi:

ajo'tilgan mavzuni takrorlash b) yangi mavzu bayoni

cjmustaxkamlash. d) O'quvchilarni baxolash


1. Kislorodning fizik xossalarini ta’riflang.2. Kislorod xalq xo‘jaligining qaysi sohalarida ishlatiladi?3. Quyidagi gaplam ing qaysi birida kislorod elementi, qaysi birida oddiy

modda sitatidagi kislorod haqida gap borayotganligini aniqlang:1) baliqlar suvda erigan kislorod bilan nafas oladi; 2 ) suv tarkibida kislorod bor; 3) yonilg‘ilaming yonishi uchun kislorod kerak; 4) fotosin- tez natijasida o‘simliklar kislorod ajratib chiqaradi; 5) shakar tarkibida kislorod bor.


1766-y ilda in g liz o lim i G .K avend ish «yonuvchi lm vo» ni k a sh f etdi, 1783-yilda P arijda Jak S hari to m o n id an v o d o ro d to ‘ldirilgan shar havoga uchirild i (25-rasm ), 1787-yilda A .L av u azy e K av en d ish k a sh f etgan «yonuvchi havo» suv tark ib iga kirishi- ni aniq 1 adi va unga «g id rogen ium » (H yd- rogenium ), y a ’ni suv yaratuvchi degan nom berd i, hozirg i v aq td a v o d o ro d b e lg is i bu so ‘zninu b irinchi harfi H b ilan ifodalanadi.

3 ta elektron bersa +3, olsa —3 oksidlanish darajalarini hosil qiladi.I /.nil : ionlarning zaryadini yozishda zaryad miqdori “+ ” yoki

” ishoia la lining oldiga yoziladi. Masalan: SO J+, S 2_, A l3+. Elementlarning oksidlanish darajasini yozishda esa oksidlanish darajasi qiymati “+ ” yoki ” ishoralaridan keyin yoziladi. .Masalan, Na+1, Al+3, S~2 va hokazo.

Oulbsi/ kovalent bog‘lanishli moddalar ya’ni oddiy moddalarda elementning oksidlanish darajasi nolga teng, chunki bunda atomlar orasida hosil bo‘lgan umumiy juft elektronlar herb qaysi atomga tomon siljimagan.

Masalan: II.,. Cl„, N„ S , Fe2’ 2’ w’ nBirikmalardagi elementlarning oksidlanish darajalarini topish uchun quyidagi

amallarni bajaramiz. Bunda avvalo aluminiy sulfid molekulasidagi atomlarning oksidlanish darajalarini aniqlab olamiz:

1 . IЛек! mn bergan element (elektrmusbat)ning belgisi awal, elek-tron olgan ele- menl (elektrmanfiy) belgisi keyin yoziladi: A12S3. Demak, aluminiy elektron beradi, oltingugurt elektron oladi.

2. Aluminiyni sirtqi energetik qavatida uchta, oltingugurt atomining sirtqi energetik qavatida ollita elektron bor. Oltingugurt atomi aluminiyga nisbatan elektrman- fiv, n lashqi qavatiga ikkita elektron olib —2 oksidlanish darajasini hosil qiladi. Aluminiy atomi esa tashqi energetik qavatidagi uchta elektronni berib +3 oksid- lanisli darajasini hosil qiladi. Ikkita aluminiy atomi, har biri 3 tadan, jami oltita eleklron be rad i, aluminiy atomlari bergan elektronlarning har bir jufti bittadan oltingugurl alomlarini biriktiradi: Al2+3 S3-2.Kimyoviy birikmalarni tashkil etuvchi atomlarning oksidlanish darajalari

yig‘indisi liamisha nolga teng bo‘ladi.Al ; ■<) ' 2( + 3 ) + 3 ( ~2) = 0 .

Fosfat kislota 11,1*0 dagi fosforning oksidlanish darajasini aniqlash zarur bo‘lsa, quyidagi amallarni bajaramiz.

1. Fosfat kislotada eng elektrmanfiy element kislorod.Kislorod ikkita elektron olib ~2 oksidlanish darajasini hosil qiladi. Vodorod +1

oksidlanish darajasiga ega.2 . II.1 1,лО~“ fosfat kislotani namoyon qilgan atomlarning oksidlanish daraja-

larining yig'indi.si nolga teng.3( 1 I) I x + 4( - 2 ) = 0; 3 + x - 8 = 0; x = + 8 - 3 = + 5.

Demak. fosforning oksidlanish darajasi +5. H +1 P +50 ~ 2.J ■>■■■» n . f ! i tfitV П О i s - , - ; t l l l g { N , . t . ) > . ( . ' I . . , . i \ , , ,

,i ,; г.;:.,,,sign еда*

XII-

Mustahkamlash:

1. Kimyoviy elementning oksidlanish darajasi deganda nima tushuniladi?2. Elementning oksidlanish darajasi qanday aniqlanadi?3. Quyidagi birikmalarda elementlarning oksidlanish darajalarini aniqlang: BeCl2, Si02,

Xe() . CIF,. I IMnO , K,Cr О .I •> 4 1 Z I

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 8 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Suv havzalarini ifloslanishdan saqlash choralari.Suvni to/.alash usullari.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - Suv havzalarini ifloslanishdan saqlash choralari.Suvni tozalash usullari haqida ilmiy tushunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.










a)salomlashilsh bjnavbatchi axboroti


IX-Darsning rejasi:




1. Quyidagi birikmalardagi vodorod va boshqa elementlaming valentligini aniqlang: H?S, NaH, H2SO4, PH3, CH4.

2. Qaysi m etallar va kislotalar orasidagi reaksiyalardan vodorod olish mumkin? Reaksiya tenglamalarini yozing.

3. Kipp apparatining ishlash jarayonini tushuntirib bering.4. 4,48 / vodorod olish uchun qancha temir va sulfat kislota kerak? XI-

Yangi mavzu bayoni:

Yerdagi hayot uchun (xo‘jalik ehtiyojlari, qishloq xo‘jaligi yoki sanoatda ish- latish uchun) suv ko‘llar, daryolar va yerosti manbalaridan yoki sun’iy suv havzalaridan olinadi. Suv ta’minoti uchun beriladigan suv bir yoki bir necha kana- lizatsion sistcmalardan yoki sanoat korxonalaridan yoxud qishloq xo'jaligi kimyoviy vositalari qo‘llangan dalalardan o‘tib kelgan va shu kabi «ishlovlardan» o‘tgan suv boMgani uchun suvning tozaligini saqlash katta ahamiyatga ega.

Shuning uchun suv havzalariga qaytarilayotgan suv oqava suv sifatida o‘ziga xos tozalovdan o‘tishi lozim. Chunki bu suv atrof-muhitga qaytishdan oldin qishloq xo‘jaligi fcrmalari chiqindilari, drenaj suvlari, o‘g‘it va insektitsid, gerbitsid moddalari qoldiqlari bilan yoki shahar kanalizatsiyasi, axlatxonasi, kasalxonalar, do‘konlar, ovqatlanish shoxobchalari, zavod, fabrika, laboratoriyalar oqavalari bilan ifloslangan.

Hu reaksivada natriy atomlari o‘zining tashqi energetik qavatidagi valent elektronlarini xlor atomlariga beradi:

y *

: \ . i - 11 - -N iiCi

Reaksiya natijasida natriy atomlari 1 ta elektron berib, +1 oksidlanish darajasini hosil qiladi. xlor atomlari esa elektron qabul qilib olib — 1 oksidlanish darajasiga o‘tib oladi.

Kislorodning kimyoviy xossalarini oqish davomida “kislorod oksidlovchi” degan tushunehani oYgangansiz. Ushbu tushunchaga atomlarning elektron tuziiishi nuqtayi nazarklan e’libor bering. Demak, kislorod metallar, metallmaslar va murakkab moddalar bilan ivaksiyaga kirishganda tashqi energetik qavatini 8 ta elektronli tugallangan qavatga o'lkazishi uchun ikkita elektron qabul qilib olib —2 oksidlanish darajasini hosil qiladi.

4e 4eI } +2 -2 1 1 +4

2 Mg° + 0°2 = 2MgO s° + 0 2° = SO"2

12b+ 1 - 2 . +4 +1 -2

20e1 * +5

2112 S + 3 0 2° = 2 S 0 ~2 + 2 H20 ; 4P° + 5 0 2° = 2P20 5~2

Yodorodning kimyoviy xossasini o‘rganish davomida esa quyidagicha kimyoviy jarayonlarga duch kelgansiz.

2e 6e

^7 1 -------- * +iCuO + H2° = Cu°+ H 2+10 - 2. Fe20 3+3H2 = 2Fe° -I- ЗН 2 О

Musbat oksidlanish darajasidagi metallar vodoroddan elektron olib nol holatga o'I ad L vodorod esa elektron berib +1 oksidlanish darajasini namoyon

qiladi.Xll-Mustahkamlash:

1. Quyidagi yozilgan ikkita kimyoviy reaksiya tenglamasiga e’tibor bering. Ularning qaysi biri oksidlanish qaytarilish reaksiyasi ekanligini asoslab bering.

1) KC1 + AgN03 = KN03 + AgCl, 2) FeO + CO = Fe + C02.

2. Qanday iraksiyalar oksidlanish qaytarilish reaksiyalari deb ataladi?3. Vodorod quyidagi reaksiyalarning qaysi birida oksidlovchi, qaysi birida qaytaruvchi

boMadi?

2 Li + H2 = 2LiH, HgO + H2 = Hg + H20.

I-Sana_________ II- Sinf_____________ 9 Tekshirdim___________III-Darsning mavzusi: Oksidlarni tarkibi tuzilishi nom lanishi.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad -O ksid lar haqida ilmiy tushunchalar berish













IX-Darsning rejasi:




1. Ichimlik suvi tayyorlash sxemasini tushuntirib bering.2. Oqava suvlar qanday tozalanadi?3. Suv havzalarmi tozaligini saqlash uchun qanday takliflar bera olasiz?4. Siz yashayotgan joyda qanday suv tozalash inshooti va suv havzalari bor?

Ular haaida so‘zlab berine.XI-Yangi mavzu bayoni:

: , i ;■*' ! ; k k i e l e m f o t d ^ m f a s t i I d I t a g g a i !", Vilitiii.

' ■■ . a w l a s d l ; l 2 ( ’. > E . . . . . c l e s i i e » i , n . . . . . e l e n i e r i t

Qksidlarda kislorod atomi o‘zaro bog‘lanmaydi, balki boshqa element atomlari bilan bogMangan holda bo‘ladi.

Oksidlarning empirik (sodda) va grafik formulalari quyidagi tarzda ifodalanadi:

M gO AbOs C 0 2 P2OsО*

o p = оЛ1х x O

M g = о о о = с = оAl Р = О

о ОM a g n i y A lum iniy U glerod (IV )- Fosfor (V)-

oksid oksid oksid oksid

Vodorod va metallar elektron berib, ammiak esa o‘zining xususiy juft elektro-

ni hisobiga proton bii'iktirib olib kationlarga aylanadi (H+, Na+, Zn2+, Al3+, NH4+).Kislota qoldiqlari, gidroksid guruhlari anionlar ko‘rinishida bo‘ladi. Ion-

lar elektr mavdonida 18- rasmda ko‘rsatilgandek harakat qiladi.

Musbat zaryadlangan ionlar elektr manbaining katodi tomon harakatla-

nadi (sin in i i ig uchun biz musbat ionlarni kation deymiz).iM a iif iv zaryadlangan ionlar elektr manbaining anodi tomon harakatlanadi (shu-

ning uclnm b iz manfiy zaryadlangan ionlarni anion deymiz).Elckl rolillar (tuzlar va ishqorlar) suyultirilganda ham ionlarga ajraladi. Bu

lling sababi modda suyultirilganda zarrachalarning tebranma harakati kuchayib, ular orasidagi bog‘lanish zaiflashib qoladi va eletrolit ionlarga osonlik bilan ajralib ketad i.

Kislolalar kuchli qutblangan molekulalardir, ular ham suvda eriganda ionlarga ajraladi, ammo tuzlar va ishqorlarning suvda erishida sodir bo‘lgan hodisadan farq qiladi.

H:C1:' + H : p : H — ► :C1: +

Vodorod xlorid suvda eriganda molekulasidagi vodorod elektronini qoldirib, suv molekulasiga kolchib o4adi. Natijada xlorda 1 ta elektron ortiqcha bo‘lgan xlor ioni va 1 ta proton (vodorod atomining yadrosi) qo‘shilgan H30 + (gidroksoniy) ioni hosil bo‘ladi. Demak, suvda HC1, HBr, H2S, H N 03, H2S 0 4 va boshqa kislotalar eriganda H30 + (gidroksoniy) ioni hosil bo‘ladi:

H30 + ** H+ +H 20

Gidroksoniy ioni suv va vodorod ionini hosil qiladi.Donor akseplor bog‘lanish mavzusini o‘rganish davomida siz H30 + ni donor-

akseptor boglanishli modda ekanligini bilib olgansiz.Kislola laming dissotsiatsiyalanish tenglamasini qisqaroq ko‘rinishda yozish odat

tusiga kirg'an.

MCI ГГ +СГ; H N 03 ч H+ + N 0 3"; H2S 0 4 ^ 2H+ + SO2;.

Xll-Mustahkamlash:

1. BaCl.,- /п(Л,. H3P 0 4, H P03, KOH, Ca(OH)2 lar suvda eritilganda qanday ionlarga ajraladi?

2. Ammoniy xlorid, mis (Il)-nitrat, kaliy gidroksid va nitrat kislotalarning disso- tsiatsiyalanisli tcnglamalarini yozing.

3. KC1 n in g suvda erish jarayoni bilan H2S 04 ning suvda erish jarayoni o‘rtasida qanday fa rq bor?

4. Kaliy alomi bilan kaliy ioni bir-biridan qanday farq qiladi?5. Xlor a lomi va inolekulasi zaharli. Nima uchun xlor ioni zaharli emas?6. 0.1 mo! Al.,(S0 4) tuzi suvda eritildi. Shu eritmada nechta aluminiy va nechta sulfat

ionlari boMadi?

HH:6 :H

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 10 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Asoslarni tarkibi tuzilishi nom lanishi.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy m aq sad -A soslarni tarkibi tuzilishi nom lanishi haq idailm iytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




Q anday oksidlarni a) asosli; b) k islotali; d) am foter; e) befarq oksidlar deb ataladi?20 g m agn iy oksid i va 63 g nitrat k islo ta orasidagi reaksiyadan h osil b o ‘ladigan tuzning m assasin i top in g (J: 74 g )Tem ir (Til), m arganes (II, V II), xrom (II, III, V I), o ltingugurt (IV , V I), xlor (I, V II) oksid larin ing form ulalarini v a n o m la r in i y o z in g .Rux ok sid in in g su lfat k islo ta , nitrat k islota , fosfa t k islo ta , k a liy g idroksid i bilan reaksiyalarin i y o z in g .


..* к kx bir veki dli* pet* ha gidroksogurulil^rdmiа,.. aaa irga ayiilacii (aoiiiicMiiy gMrakskl

, yarakiga kiradi),aw iad atfinrdiidiy1 vgleindgiga

d iin ik i gkkadaaggi sai ii rfiartd ravbiida bir

:v 1 kadi kl(C>!ay tarakkt ifecialatiadi: l>u verda; . ■*. £ Щ I Г* fl f I \ A f |

Asoslarda kislorod atomi vodorod va metall atomi orasida ulam ing har biri bilan bog ‘ hosil qilgan holda joylashadi.

К islolala raing umumiy xossalari. ya'ni nordon m azagi bo'lishi. indikator-lar rangini oV.garlirishi, asoslar va asosii okskUar. tnzlar bilan reaksiyaga kirishuvi ularniug dissolsiatsiyalanishi natijasida vodorod ionini hosil boMishi bilan tushuntiriladi. Shunga ko'ra kislotalar uchun quyidagicha ta’rif beriladi.

— Dissotsiatsiyalanganda kation sifatida faqat vodorod ioni hosil qiladigan murakkab moddalarga kislotalar deb aytiladi.

2. Asoslar. Suvda eriydigan barcha asoslar dissotsiatsiyalanganda metall ka- tioniga (ammoniy gidroksidi NH4+ ioniga) va gidroksid anioniga (OH- ) ajraladi.

NaOH Na+ + OH“ Ca(OH)2 Ca2+ + 20H “

Suvda eriydigan asoslar uchun xos bo‘lgan barcha umumiy xossalar indikator rangini okzgartirishi, kislotalar, kislotali oksidlar va tuzlar bilan reaksiyasi ularning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘lgan OH- ionlari tufaylidir.

(ф/---- Dissotsiatsiyalanganda anion sifatida faqat gidroksid ioni (OH~) hosil qiladigan murakkab moddalarga asoslar deb aytiladi.

3. Tuzlar. Tuzlar dissotsiatsiyalanganda metall kationi (ammoniy tuzlarida am

moniy kationi Ml . ) ga va kislota qoldig‘i anioniga ajraladi:

NaN03 Na+ + N 0 3“ , K2S 0 4 ** 2K+ + S O f

A12(S 0 4)3 ^ 2A13++ 3 S 0 f

Nordon luzlar dissotsiatsiyalanganda esa kation sifatida metall ioni bilan birga

vodorod ioni ham hosil bo‘ladi:

NaHSO, ^ Na++H S07 H S07 H++ S O f4 4 4 4Tuzlar dissotsiatsiyalanganda, tuzlar uchun umumiy ion hosil boTmaydi. Shunga

ko‘ra tuzlar uchun umumiy xossalar ham yo‘q.

— Dissotsiatsiyalanganda metall kationi bilan kislota qoldig'i anioni (nordon tuzlarda vodorod kationi ham) hosil qiladigan murakkab moddalarga tuzlar deb aytiladi.

Xll-Mustahkamlash:

1. Girlroksoiiiy ioni niina va u qanday hosil boTadi? Bu ionda kimyoviy bogTanishning qanday luri mavjud?

2. OrlofosIM kislotani bosqichli dissotsiatsiyalanish tenglamasini yozing.3. Kislolalaniing umumiy xossalari bir xil ekanligini elektrolitik dissotsiatsiyalanish naza

riyasi nuqtai nazaridan tushuntiring.4. Elek trol i t ik dissotsiatsiyalanish nazariyasi nuqtayi nazardan asoslar va tuzlarga ta’rif

bering .

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 11 Tekshirdim __________III-Darsning mavzusi: Kislotalar tarkibi tuziiishi nom lanishi.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy m aqsad -K islo talar tarkibi tuziiishi nom lanishi haqida ilmiytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:



X-O'tilganlarni

takrorlash:

1. Qanday moddalar asoslar deb ataladi?2. A soslar qanday nomlanadi?3. Bariy gidroksid, kaliy gidroksid, kalsiy gidroksid, lantan gidroksid, toriy

gidroksidlarning empirik formulasini va grafik tasvirlanishini yozing.4. Quyidagi oksidlarga m os keluvchi asoslam ing formulalarini va nomlarini

yozing: CaO, Li2 0 , FeO, AI2O3.XI-Yangi mavzu bayoni:

к.ан;,, чЦ aiomLm^a iilmashina ciluvchl vodonMi . ашкнкккаг! ilmn-ii h<>4k*'ail . : •

':-ak aiaanari m m kislota <|eMig4mmg viiSeiitli- , clH.P«ki VOClfti'Od (jjr valeilt lldir,

liumdmui' maiiay ЫМг» каавакак kkK tarzma ii«c!alaiiacil: bu jixcla К -■

......sUI#ta i|«IcJigiiKSi»' valealliip,

Kislotalarda vodorod kislota qoldig‘i bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘ hosil qilgan holda birikadi.

Kislotalarning empirik va grafik tasvirlanishini quyidagicha ifodalash mumkin:

1. Neytrallash reaksiyalari. Siz eritmaning muhitiga qarab indikatorlar

rangining oV.garlirishini bilasiz (19- rasm).Lakmus (‘ritmasi qo‘shilgan kislota eritmasi (qizil rangli eritma)ga sekin

asta ishqor enlmasini qo‘shsak eritmaning rangi o‘zgarib binafsha rangga o‘tadi. Burling sababi eritrnani rieytral muhitga o‘tganligidadir:

HC1 + KOH = KC1 + H20

Tengia mailing ionli korinishi: suv juda ham kuchsiz elektrolit u deyarli ionlarga

ajralmaydi:

1Г + Cl“ + K+ + O H - = K+ + c r + h 2o

Tengiam aning qisqa ionli koVinishi:

H+ + O H - = h 2o

2. Cho'kma hosil bo‘lishi bilan sodir bo‘ladigan reaksiyalar. Reaksiya mah

sulotlaridan biri suvda erimaydigan modda bo‘lsa, bu reaksiya oxirigacha sodir bo‘ladi.

Masalan,

BaCl2 + Na2S 0 4 - 2NaCl + 4B aS04

lia21 + 2СГ + 2Na+ +SO 2~= 2Na+ + 2СГ + |B a S 0 4

Ba2+ + SO = |B a S 0 4

3. Gaz modda hosil bo‘lishi bilan boradigan reaksiyalar. Elektrolit eritmalari

orasida sodir boMadigan reaksiya mahsulotlaridan biri gaz bo‘lganda ham kimyoviy reak

siya oxirigacha boradi. Masalan,

Na2S + 2HC1 = 2NaCl + H2St

Reaksivaning ionli holati:

2 N a + -I- S 2“ + 2 H + + 2 С Г = 2 N a + + 2 С Г + H 2S t

Q is ( ja io n li h o la t i:

S2“ + 2H+ = 2H2St

Xll-Mustahkamlash:

1. Neylrallash reaksiyalarini oxirigacha borishiga sabab nima? Fikringizni misollar bilan tushuntiring.

2. Cbo‘kma hosil bo'lishi bilan boradigan reaksiyalarga misollar keltiring. Reaksiya teng- lamaUirini molekular, ionli va qisqa ionli shakllarda yozing.

3. Elektrolit (‘rilmalari orasidagi reaksiyalarning oxirigacha borish sabablaridan biri, reaksiya malisuloflaridan birining gaz modda bo'lishidir. Reaksiya mahsulotlaridan biri gaz modda boladigau almashinish reaksiyalariga misollar keltiring. Reaksiya tenglamalarini voziug.

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 12 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Tuzlar tarkibi tuzilishi nom lanishi.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy m aq sad -T uzlar tark ib i tuzilishi nom lanishi haq idailm iytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:



X-O'tilganlarni

takrorlash:

1. Kislotalar deb qanday moddalarga aytiladi?2. Kislota lar funksional guruhli moddalarga mansub deganda nimani tushu-

nasiz?3. Kislotalar qanday nomlanadi?4. Quyidagi kislotalarning grafik formulasini yozing: H2S, H2SO3, HC10.


kg. ■ iv«ki amikim^g NtlJ) va kislota cfolcligiclan: : к ■" k m k k k d k r g a a y l i l a c l l

й ; - . t m m A i i a t a i i i i g ; : , y a k i ;

4, !к ш 1Л ...^к a^katiialar iiMtmim rnaiisiibcfir.

-■ ,d>niy N IIJ); l\b— kisiotis n —i-kV'k ....itictkJI afaini va icn iiig i* w, valeiitlgy kislrtta qoidig^iimg val«iikgl~ga .. Igaa ik i {.а~ m I liidekkiar o r'y llm aycii

Tuzlarda mctall atomlari kislota qoldiqlari bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘ hosil qilgan holda birikadi.

Tuzlarning empirik va grafik tasvirlanishini quyidagicha ifodalash mumkin:

Sim sahabli bn elementlar o‘zlarining tashqi energetik qavatlarini tugal holatga, ya’ni sakkizla elektronli holatga keltirish uchun ikkita elektron qabul qilib oladi, natijada ~2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Kislorod ftorli birikmasi OF2 da +2, vodorod | K T o k s i d H O, da —1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Qolgan barchabirikmalanla ~ 2 oksidlanish darajasida bo£ladi.

S. So, To elektron qabul qilib —2 va elektron berib +4, + 6 oksidlanish darajasini namoyon qiladi.

S 0 2,S c 0 ,,T e 0 ,; S 0 3, S e03, T e03; H2S"2, H2Se“2, H2Te'2; Na2S, Na2Se, Na2Te.

Kislorod ikkinchi davr elementi, uning tashqi energetik qavatida d-orbitallar mavjud emas. Shuning uchun u +4, + 6 oksidlanish darajalarini namoyon qila ol- nmydi.

OLTINGUGURT

Tabiatda uchrashi. Oltingugurt tabiatda erkin holatda ham, birikmalar koYinishida Imm uchraydi. 0 ‘zbekistonda oltingugurtning tabiiy manbalari mavjud.

—► Sof holda erkin S —► Pirit FeS2—► Rux aldamasi ZnS

—► Sulfidlar —►—* Mis yaltirog'i Cu OQo'rg'oshin yaltirog‘i PbS

—► Vodorod sulfid H2S

—► Gips CaSO« ■ 2H20

Sulfatlar Taxir tuz MgS04 ■ 7H20—► ►Glauber tuzi Na2 S04 • 10H20—►

Fizik xossalari. Oltingugurt uch xil allotropik shakl o‘zgarishga ega: rombik oltingugurl Ss; monoklinik oltingugurt Sg; plastik oltingugurt S .

Tabiatda rombik oltingugurt uchraydi va u sariq rangli qattiq kristall modda boTib, suvda erimaydi. Zichligi 2 g/sm3 boTishiga qaramasdan oltingugurt kukunlari suv yuzasida qalqil.) yuradi, chunki u suvda xollanmavdi.

Qattiq jismlarni suyuqlik sirtida qalqib turishi flotatsiya deb ataladi. Oltingugurt rudalarini “bekorchi jins’Tardan tozalash uchun sanoatda flotatsiya usulidan keng foydala niladi.

Xll-Mustahkamlash:

1. Kislorodning niuhim tabiiy birikmalari formulalarini yozing.2. Oltingugurtning tabiiy birikmalari formulalarini yozing. Bu birikmalarda oltingugurtning

oksidlanish darajasi qanday?3. Oddiy moddalardan foydalanib formulalari Li2S, ZnS, H2S, S02, CS2, SF6 bo‘lgan mu

rakkab nioddalarni hosil qiling. Reaksiya tenglamalarini yozing. Bu birikmalarning hosil boMishida oltingugurt qanday xossani (oksidlovchi yoki qaytaruvchi) namoyon qiladi?

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 13 Tekshirdim___________III-Darsning mavzusi: Atom yadro tarkibi.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy m aqsad - Atom yadro tarkibi haqida ilmiy tushunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:



X-O'tilganlarni takrorlash: з Xl-Yangi mavzu bayoni:

Ingliz fizik olimi, atom tuziiishi, yadro fizikasi, radioaktivlik, radioaktiv yemirilish sohalari bo‘yicha ilmiy tadqiqot- tar olib borgan. Atom tuzilishining planetar modelini taklif etgan. Nobel mukofoti laureati.

865—925- yillarda yashagan Markaziy Osiyolik Abu Bakr Muhammad ibn Zakariyo Ar-Roziy atomlar bo‘linadigan zarrachalar bo‘lib, ularning ichi bo‘shliq va mayda bo‘lakchalardan iborat bo£ladi degan fikrni ayt- gan. Atomlar doimo harakatda va ular orasida o‘zaro ta’sirkuchlari mavjud deb hisoblagan.

i)7i) 10 1 <S- yillarda yashagan vatandoshim iz Abu R ayhon B eruniy atom larni b o M i i i m ; i y < l z a r r a c l m l a r d i r deb qaraydigan olirnlarga qarshi o‘z fikrlarini bildirgan

Щ T%

Ernest Rezerford(1871...1937)

Kimyoviy reaksiyaning tezligi ~ u Reaksiya davomida moddaning konsentratsiyasi: ( I mol/l ~ 0,4 mol/l = 0,6 mol/l) 0,6 mol/l) ga kamaygan. Reaksiya 10 sekund davom elgan.

Imol / 1 - 0,4 mol / 1 0,6mol/l n , ,, ,ь -- —---- - = ------------------------- = -------------- = 0,06m oll /sek .

t 10 sek 1 0sek

Demak, ushbu reaksiyaning tezligi 0,06 moll/sek ekan.

Kimyoviy reaksiya tezligiga ta’sir etuvchi omillar.1. Kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyada ishtirok etayotgan moddalar konsentratsiyalariga bog‘liq.Kimyoviy reaksiyalarning tezligi reaksiyaga kirishayotgan moddalarning kon-

sentratsivaJar kokpaytmasiga teng. Masalan, A + В = С reaksiya uchun 0) = k[A] • [В].[A I va f В | A hamda В moddalarning molar konsentratsiyasi, k-proportsionallik

koeffitsiei 11 i.2. Kimyoviy reaksiya tezligiga haroratning ta’siri.

Harorat har 10°C ga oshirilganda reaksiya tezligi 2 — 4 marta ortadi.

i, _ t) Bu yerda: x> — reaksiyaning t2 dagi tezligi; v — reak- X) = \) • у 10 siyaning \} dagi tezligi; у — kimyoviy reaksiya tezligining

harorat koeffitsienti.

3. Kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalar tabiatiga bog'liq. Kaliy, nalriy, lemir va mis metallariga suvning ta’sirini 7- sinfda o‘rgangansiz.A) 2K I 211,0 = 2KOH I H2. Reaksiya juda tez sodir boladi, hatto ajralib

chiqayotgan vodorod yonib ketadi. Reaksiya yonish bilan ro‘y beradi.B) 2Na I 211 / ) = 2NaOH + H2. Reaksiya tez sodir bo‘ladi, ammo kaliyning suv

bilan reaksiyaga kirishishiga qaraganda sekinroq sodir boladi.D) Temirning suv bilan o‘zaro reaksiyasi atmosfera kislorodi ishtirokida juda

sekin va uzoq muddat davom etadi.E) Mis suv bilan reaksiyaga kirishmaydi.

4. Qattiq moddalar uchun reaksiya tezligi reaksiyaga kirishayotgan moddalarning sirtiga to‘g ‘ri proportsional

lemir bilan oltingugurtning birikish reaksiyasi misolida reaksiya tezligini reaksiyaga kirishuvchi moddalar sirtiga bog‘liq ekanligini ko‘rib chiqamiz.

Xll-Mustahkamlash:

1. H jir.ik .il l;m nyotgan jism n in g o ‘rtach a tez lig i deb n im ag a aytilad i?2 . K im yoviy r ea k siy a n in g tez lig i deb n im a g a ay tilad i?3 . K im yoviy rea k siy a n in g tez lig i q an d ay o m illa rg a b o g ‘liq?


I-Sana________ II- Sinf_____________ 14 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Izotoplar va izobarlar.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy m aqsad - Izotoplar va izobarlar haqida ilmiy tushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.










a)salomlashilsh bjnavbatchi axboroti


IX-Darsning rejasi:



XO'tilganlarnitakrorlash:

Atom haqidagi fikrlar qaysi olimlar tomonidan ilgari surildi? Ular haqida nima deya otasiz.E.Rezerford tajribalariga asoslanib atomni qanday tasavvur qilasiz?Atom yadrosi qanday tuzilgan?Elementning tar Lib raqami va atom massasini bilgan holda quyidagi elementlar yadrosi tarkibiga kiruvchi protonlar va neytronlar sonini hisoblab toping:

Na, P, Ar, Al, Fe, Pb.Xl-Yangi mavzu bayoni:

Proton, neylron, atom massa kabi tushunchalarning mohiyatini bilib oldingiz.

Tabiiyki, (Midi siz aziz oquvchida “Proton va neytronlarning massalari deyarli butun

songa yaqin InVlsa-da, nima uchun proton va neytronlar massalari yig‘indisidan hosil

bo‘lgan cl(Mii(Mitning atom massalari kasr sonlar bilan ifodalanadi?”, — degan savol

tug‘ilishi mumkin.

Masalan, xlorning atom massasi — 35,453, kislorodning atom massasi —

15,9994, vodorod ning atom massasi — 1,00787 va hokazo.

Massasi 35 ,153 bo‘lgan xlor atomlari tabiatda uchramaydi.

A.M .Butlerov elementlarning atom massalari kasr sonlar bilan ifodalanar ekan,

demak massalari turlicha bo‘lgan atomlarning o‘rtacha qiymati bo‘lishi kerak deb hi-

2. Oltingugurt (IV)-oksidni tozalash. Oltingugurt (Vl)-oksidning olinishi katalitik jarayon boklib. vanadiy (V)-oksid — V20 5 katalizator sifatida ishlatiladi.

SO ga qo\shilgan chang va har-xil qoshimchalar katalizatorni zararlaydi, ya’ni

katalizatorniug kalalitik xossasini susaytiradi. Shuning uchun pirit kuydirilganda ajralib

chiqayotgan SO,, avval tozalanib, so‘rigra kontakt apparatiga yuboriladi. Kuydirish pechi-

dan chiqayotgan S( )0 siklon va elektrofiltr deb ataluvchi qurilmalarda tozalanadi. So‘ngra suv bug'laridan tozalash uchun quritish minorasida quritiladi. Buning uchun konsentrlan-gan H9SO dan foydalaniladi.

3. Oltingugurt (IV)-oksidini oksidlash. Oltingugurt (Vl)-oksidini olish.OilingngLirt (IV)-oksidini oltingugurt (Vl)-oksidga aylantirish uchun katalizator

ishtirokida oksidlanadi.

2 S 0 2 + 0 2 ^ 2 S 0 3 + Q

Reaksiya ekzotermik reaksiya bo‘lib, 400°C da 99,2% oltingugurt (Vl)-oksidhosil bo'ladi. Marorat ko‘tarilgan sari mahsulot kamayib boradi, masalan, 600°C da73% ni lashkil qiladi.

Reaksiyada ajralib chiqayotgan issiqlik, issiq almashtirgichlarda S02 ni isitishuchun sarflanadi.

Oltingugurt (IV)-oksidini oksidlashda maqbul sharoit uchun qaytar reaksiyalarda muvozanatni o‘ng tomonga siljitish omillarini tanlash zarur.

1. Haroral. Oltingugurt (Vl)-oksidining hosil boiish unumini oshirish uchun reaksiyani ()00°C dan asla-sekinlik bilan 400—450°C ga tushirish kerak bo‘ladi.

2. Kalalizalor. Temir, platina va vanadiy oksidlari katalizator bo‘lishi mumkin. Katalizatorga qoS'ilgan talablar quyidagilardir: a) arzon bo‘lishi;b) kalalitik donorlarga chidamli boTishi; d) uzoq muddatga yetishi. Hozirgi kunda katalizator sifatida vanadiy (V)-oksidi ishlatiladi.

3. Kontakt apparatiga kiritilayotgan oltingugurt (IV)-oksid suv bug‘i va har xil changlardan tozalangan hamda katalizatorni zararlaydigan qo‘shimchalardan xoli boMisbi kerak.

Xll-Mustahkamlash:

1. Qavsi moddalar sulfat kislota ishlab chiqarish uchun xomashyo bo‘la oladi?

2. Sanoatda sulfat kislota ishlab chiqarish jarayoni qanday bosqichlardan iborat?

3. Piritni kuydirish sanoatda qanday araalga oshiriladi?

4. Oltingugurt (IV) oksidining oksidlash jarayoni unumdorligini oshirish uchun qanday

omillarni qo‘llash talab etiladi?


I-Sana__________ II- Sinf_____________ 15 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Yadro reaksiyalariIV-Darsning m aqsadi:Ta’lim iy m aqsad -Y adro reaksiyalari haqida ilmiy tushunchalar

berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:



X-O'tilganlarni

takrorlash:

1. “Kimyoviy element” tushunchasiga ta’rif bering.2. Atom tuzilishi nuqtai nazaridan izotoplar kimyoviy elementdan qanday farq qiladi?3. Tabiiy kaliy 93% 39K va 7% 40K izotoplarining aralashmasidan iborat. Tabiiy kaliy-

ning oYlacha nisbiy atom massasini aniqlang.4. Tabiiy argon 36Ar, 38Ar va 40Ar izotoplarining aralashmasidan iborat. 99% 40Ar, 0,7%

38Ar va 0,3% 1tiAr izotoplaridan iborat bo‘lsa, argonning o‘rtacha nisbiy atom massasini aniqlang.

XI-Yangi mavzu bayoni:Fransuz olim i A. Bekkerel 1896- yilda uran tuzlaridan rentgen nurlariga

o‘xshash nurlar chiqishini aniqladi. Nobel mukofotining sohiblari: fransuz olimlari Mariya Skladovskaya-lvyuri bilan Pyer Kyurilar 1898- yilda radiometrik usul bilan radiy К a va poloniy Po elem entlarini kashf etdilar. Bu elem entlar ham uranga o‘xshash liatto inidaii ham ko‘p nurlar chiqarishini aniqladilar.

Kimyoviy elementlaming beqaror izotoplari yadrolaridan turli zarrachalar va nurlar chiqarib boshqa x il yadroga aylanishi hodisasi radioaktivlik deb ataladi.

R a d io a k tiv” lotincha so ‘z bo‘lib (radio — nur chiqaraman, aktavus — faol), fa o l nur chiqaruvchi demakdir.Barcha izotoplari radioaktiv b o ‘lgan kim yoviy elem entlar radioaktiv elementlar deyiladi.

с -с с с с

► с

с

.с:58 -tсЩ #; с::С;;С:

с¥ :

:с;С

:с ;S #1 ?5 V , i

:С!С

:с :;с :

с:с:с с£ # # с с с сс.; с"

:с*:с*:с*

:с«:с*!*С *

3-rasm. Olmosning elektron tuzilishi.

4-rasm. Olmos burg‘u.

p-elementlar oilasiga mansub. Nisbiy atom massasi 12,011 ga teng. Tashqi elektron pog‘onasida to‘rtta elektron bo‘ladi.

Uglerod tabiatda erkin holda va birikmalar Г tarkibida uchraydi. Minerallar tarkibida, asosan, ; karbonat kislota tuzlari holida bo‘ladi, masalan, j

kalsit (ohak tosh) C a C 0 3 va do lom it j CaC03*MgC(X lar karbonat kislota tuzlaridir. ;Havoda uglerod karbonat angidrid - C02 (uglerod 1 (IV)-oksid) shaklida uchraydi. Uglerod - tirik j tabiat, o'simlik va hayvonot olamining hamda | ko‘mir, neft, toiilar asosini tashkil qiladi.

Uglerod erkin holda grafit va olmos shaklida uchraydi. Ular atom kristall panjarali qattiq moddalardir. Kristall panjaralar tuzilishi f fizik xossalari bilan farq qiladi. j

Olmos - tabiatdagi eng qattiq moddadir. |Toza olmos rangsiz, tiniq, nur sindirish j xususiyati kuchli, yaltiroq kristall tuzilishiga j ega. Olmosda uglerod atomlari orasidagi bog‘ j bir xil va bar bir atom to ‘rtta boshqa atomlar ) bilan tetracdr uchlariga yo‘nalgan kovalent L* bog‘ hosil qiladi. Olmos issiqlikni yaxshi r o ‘tkazadi, lekin elektr tokini deyarli o ‘tkaz- j maydi. Olmosning yirik, tiniq kristallari j brilliantlar holida qayta ishlanib, qimmatbaho | zargarlik buyumlari tayyorlashda ishlatiladi. I Texnik olmos sun’iy usulda olinadi. Undan j texnikada abraziv vositalar, oyna kesish, ) metallarga va boshqa qattiq materiallarga ishlov j berish uskunalari tayyorlanadi. i

Grafit - metall yaltiroqligiga ega bo‘lgan, ! yumshoq, qora rangli kiistall modda. Grafitda uglerod atomlari qatlamlar holida joylashadi. Bir — -qatlam tekisligida joylashgan uglerod atomlari orasidagi bog‘dan, qatlamlararo uglerod bog‘lari kuchsizroqligi uchun qattiq yuzaga ishqalanganda grafit yemiriladi. Undan qumq surkov vositasi sifatida, elektrodlar, qalamlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Yog‘och ko‘miri (pista ko‘mir), koks, hayvon ko‘miri, qurum grafitning juda mayda kristallari to‘plamidan iborat bo‘ladi.

Karbin - uglerodning sun’iy olingan allotropik shakl o ‘zgarishi bo‘lib, atomlar chiziqli tuzilishda bog‘langan. Karbinning ikki turi bo‘lib, poliin tuzilishida uglerod atomlari yakkabog4 va uchbog‘ oralatib bog‘langan bo‘ladi:

Xll-Mustahkamlash:

Uglerod tabiatda qanday holatda uchraydi?Olmos, grafit, karbinning qanday xossalarini bilasiz?Grafitni temir bilan suyuqlantirilganda nima hosil bo4adi?Olmos va grafit qayerlarda ishlatiladi?

с

ссс с

с

5-rasm. Grafitning elektron tuzilishi.

I-Sana__________ II- Sinf________________ 16 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Kimyoviy bog’lanish turlari.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - Kimyoviy bog'lanish tu rla ri haq ida ilmiy tushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1. ‘^B i izotopini a zarrachalar bilan “bombardimon” qilib, 2” At elementi olingan. Ushbu

yadro reaksivasining tenglamasini yozing.

2. Quyidagi yadro reaksiyalarining tenglamalarini tugallang:

a ) 24 Cr + n —> 5223V + ...,

b ) ” U -> 23,jNp + ...,

d) 25 Mn + n a V +...3. Quyidagi yadro portlashida qaysi element qatnashgan? X elementni aniqlang.

x + qTi —> Xe + 38Sr + 2 0w + Q

4. Quyidagi yadro reaksiyalarida tushurib qoldirilgan elementlarni aniqlang.

a) 24Cr + jD — + . „ b )“ F + |p —

d) Np — P + . . . c) 27 Co — (3 + . . .


minerallar (kvars, dala shpatlari, qum, gillar) kremniy birikmalaridan tashkil topgan. Kremniy ayrim o ‘simliklar poya va barglari, qush patlari va hayvon junlari tarkibiga kiradi.

Olinishi va ishlatilishi. Kremniy (IV)-oksidni magniy, aluminiy yoki uglerod bilan qaytarib kremniy olinadi:

SiO,+2Mg=2MgO+Si S i0 2+2C=2C0+Si

Kremniy ко'piah qotishmalar olishda ishlatiladi. 4% kremniy tutgan po‘lat oson magnitlanish xususiyatiga ega bo‘lib qoladi. Undan transformatorlar, dvigatellar. generatorlar (elektrotexnik po‘lat) tayyorlanadi. 16% va undan ortiq kremniy tutgan po‘lat (kislotaga chidamli po ‘lat) kimyo sanoatida apparat va uskunalar tayyorlashda ishlatiladi. Kristall holidagi toza kremniy radio- va elektrotexnikada yarim o ‘tkazgich sifatida ishlatiladi. Ular Quyosh nurini elektr energiyasiga aylantiradi. Kremniyli quyosh batareyalari kosmik qurilmalarda energiya manbasi sifatida qo‘llanadi.

Fizik va kimyoviy xossalari. Kremniy tashqi ko‘rinishidan metallarga o ‘xshab ketadi. Kristall ki'emniy kulrang - po‘lat rangli, metall yaltiroqligiga ega modda. Suyuqlanish harorati 1420°C, qaynash harorati 2355°C; zichligi 2329 kg/m3; izotop soni 11 (24-^34);

Uglerodga qaraganda kremniyda metallmaslik xossalari kuchsizroq namoyon bo‘ladi, chunki, uning atom radiusi kattaroq va tashqi elektronlar yadrodan uzoqroqda joylashgan. Kuchli qizdirilganda kremniy havoda yonib ketadi va kremniy (fV)-oksidni hosil qiladi:

S i+ 0 = S i0 2

Qizdirilganda kremniy xlor, brom va oltingugurt bilan ham ta’sirlashadi:

Si+2C12—SiCl4 Si+2Br2=SiBr4 Si+2S=SiS2kremniy (TV)-xlorid kremniy (IV)-bromid kremniy (IV)-sulfid

Eng muhirn birikmalari. Krem niy (IV)-oksid S i0 2 - qattiq, qiyin suyuq-lanuvchan, atom kiistall panjarali, suvda erimaydigan modda. Tabiatda kvars minerali holida uchraydi. Kvarsning tiniq, rangsiz kristalini tog‘ xmstali deb ham ataladi. Kremen, agat. yashma, qum - kvarsning shakl o ‘zgarishlari hisoblanadi.

Kislotali oksid xossasiga ega bo‘lib, ishqorlar, ishqoriy metallar karbonatlar va asosli oksidlar bilan qo‘shib suyuqlantirilganda kremniy kislota tuzlari - silikatlarni hosil qiladi:

vS i 0,+2N a0H=H20+Na2Si03 S i0 2+Na2C 0 = C 0 2+Na2Si03

Xll-Mustahkamlash:

/. Kremniy tabiatda qanday holda uchraydi?2, Kremniy qanday olinadi?3, Kremniy qayerlarda ishlatiladi?4, Kremniyning fizik va kimyoviy xossalarini ayting.5, Kremniyning kimyoviy xossalarini namoyon qiluvchi reaksiya tenglamalarini yozing.


I-Sana__________ II- Sinf_____________ 17 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Elem entlarning oksidlanish darajasi.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy m aqsad - E lem entlarning oksidlanish darajasi haqida ilmiytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.











cjdavomatni aniqlash d)uyga vazifani tekshirish

IX-Darsning rejasi:




1. KIniyoviy bog‘ianishning qanday asosiy tu rlari mavjud?2. Qandnv bogManishni kovalent bog'lanish deyiladi?3. Qutbsiz kovalent bog‘lanishning hosil bo‘lishini misollar bilan tushuntiring.4. Qutbli kovalent: bog‘lanishning qutbsiz kovalent bog‘lanishdan farqini tushuntirib be

ring.5. Quyidagi molekulalarning elektron va tuzilish (grafik) formulasini daftaringizga yozing:

Cl,, 111', H , S , PH3.6 . Inert gazlaruing molekulalari 1 atomli bo‘lishi sababini tushuntiring.


Out Ы i kovalent va ionli birikmalarda kimyoviy bog‘lanishda ishtirok etayotgan elektronlar elektrmanfiyligi katta atomga tomon siljigan yoki butunlay o‘tib ketgan bo‘ladi. Elektron Ja rni o‘zidan siljitgan atomlarni “elektron bergan” atomlar, elektronlarni o‘ziga tortgan alontlanii “elektron olgan” atomlar deb ataladi.

Aloinlaming bergan yoki olgan elektronlar soni shu atomning oksidlanish darajasi deb ataladi. Agar element:

1 ta elektron bersa +1, olsa — 1,2 ta elektron bersa +2 , olsa — 2 ,

bilan toza kislorod ham purkaladi (kislorodli purkama). Koksning yonishidan domnada yuqori harorat hosil qilinadi. Kislorodli purkama haroratning ko‘tarilishi va cho‘yan suyuqlantirishning tezlashishini ta’minlaydi. Domnada koks harorat va qaytaruvchi vazifasini bajaruvchi CO manbayi bo‘lib hizmat qiladi.

Domnada quyidagi kimyoviy jarayonlar sodir bo'ladi:1) koksning bir qismi yonib, C 0 2 hosil qiladi:

С + O, CO,

2 ) yuqori haroratda CO, koks bilan ta’sirlashib, CO ga aylanadi:

C 02 + С -> 2CO

3) CO temir rudasini erkin temirgacha qaytaradi:

3Fe20 3 + CO -» 2Fe30 4 + CO Fe30 4 + CO 3FeO + CO,

FeO + CO Fe + C 0 2

4) rudadagi qo‘shimchalar flyus bilan oson suyuqlanuvchan, yengil moddalar qiladi:- shlak

CaCO, CaO + CO,CaO + S i0 2 — CaSi03

Rudadan qaytarish natijasida olingan g ‘ovak temir CO, koks uglerodi, kremniy, marganes. fosfor, oltingugurt bilan ta’sirlashib, suyuq cho‘yan hosil bo‘ladi. Cho‘yan va shlak domnaning quyi qismi - gornga oqadi. Gornda ikki suyuq qatlam - yuqorida shlak, pastda cho‘yan qatlami hosil qiladi. Shlak qatlami cho‘yanni oksidlanishdan himoya qiladi. Cho‘yan va shlak davriy ravishda maxsus tirqishlar orqali domna pechidan chiqarib turiladi.

Po‘lat olish. Po‘lat olish jarayonining mohiyati cho‘yan tarkibidagi uglerod, oltingugurt, fosfor, kremniy va boshqa q o ‘shim chalarni kuydirib chiqarib yuborishdan iborat. Uglerod miqdori qancha kamaytirilsa, po‘latning qattiqligi shunchalik kamayib boradi. Kislorod manbayi havo va ruda yoki metallom shaklida maxsus q o ‘shiladigan temir oksidlaridan foydalaniladi. Dastlab, temir qisman oksidlanadi, so ‘ngra FeO kremniy, marganes, fosfor va uglerodni oksidlaydi:

2Fe + O, -> 2FeO + Q 5FeO + 2P 5Fe + P2Os + Q 2FeO + Si -> 2Fe + S i0 2 + Q FeO + Mn - > Fc + MnO + Q

FeO + С -> Fe + CO + Q14 -rasm. Marten pechi (kesmasi).

Xll-Mustahkamlash:

/ Domna jarayonida sodir bo‘ladigan reaksiya tenglamalarini yozing.2 Flyuslar nima va ularning vazifasi nimadan iborat?3. Cho fanning turlarini aytib bering. Kundalik turmushda ishlatilishiga misollar keltiring.4, PoHatdan tavvorfangan aandav buvumlarni bilasiz?O'quvchilarni baholash. Uyga vazifa - betdagi savollarga javob topish.

I-Sana________ _ II- Sinf_____________ 18 Tekshirdim __________III-Darsning mavzusi: Oksidlanish -qay tarilish reaksiyalariIV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - Oksidlanish -qay tarilish reaksiyalari haqida ilmiytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1. Kimyoviy elementning oksidlanish darajasi deganda nima tushuniladi?2. Elementning oksidlanish darajasi qanday aniqlanadi?3. Quyidagi birikmalarda elementlarning oksidlanish darajalarini aniqlang: BeCl2, Si02,

XeO(. CIF:1. HMn04, K2Cr20 7.


Kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etayotgan moddalar tarkibiga kiruvchi atomlar oksidlanish darajalanning o‘zgarishi yoki o‘zgarmasligiga qarab kimyoviy reaksiyalar ikkiga boMiuadi.

1. Mis (II) oksidning sulfat kislota bilan o‘zaro ta’siri:

CuO + H2S 0 4 = CuS04 + H20

K( ■aksivada ishtirok etayotgan moddalar tarkibiga kiruvchi atomlarning oksidlanish da raja lari rcaksiyadan avval qanday bo‘lsa, reaksiyadan keyin ham bir xil.

i . - i t - (| 4 « i ( ... < tj ч »t( ♦ | { o

Buiidav kimyoviy reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga mansubemas.

2. Nalriyning xlor bilan reaksiyasi.

•\,S - f j 2 NiiC:|

Hozirgi vaqtda organik kimyoni uglerod birikmalari kimyosi deb atash va organik moddalar sifatida uglerodning boshqa elementlar bilan birikmalarini tushunish qabul qilingan. Uglerodning ba’zi birikmalariga (oksidlari, karbidlari, karbonaf kislota va uning tuzlari) tipik noorganik moddalar xususiyatlari xos bo‘lgani uchun ular noorganik kimyo kursida ко‘rib chiqiladi.

Organik moddalar soni millionlar bilan hisoblanadi. Organik moddalar o ‘simlik va hayvonlar organizmini tashkil qiluvchi asosiy material hisoblanadi.

Organik moddalar noorganik moddalarga nisbatan beqarorroq, ular qizdirilganda oson o ‘zgaradi, ko ‘pchiligi yonuvchan. Ulaming tarkibiga albatta uglerod va vodorod kirganligi uchun yonish jarayonida karbonat angidrid va suv hosil bo‘ladi.

Organik moddalar orasidagi kimyoviy reaksiyalar noorganik moddalarga nisbatan sekinroq boradi.

Hozirgi vaqtda o ‘simlik va hayvon organizmlarida uchrovchi ko‘plab moddalar (vitamin, gomion, bo‘yoqlar) hamda tirik tabiatda uchramaydigan moddalar (sun’iy va sintetik tolalar, sintetik kauchuk, plastmassalar, qishloq xo'jaligi zararkunan- dalariga qarshi kurashish vositalari, antibiotiklar, dori-darmonlar va b.) sintez qilib olingan.Insonga dastlab m a’lum boMgan organik moddalar: sirka, vino, shakar, efir moylari, bo‘yoqlar.Organik birikmalar tarkibiga kiruvchi elementlar: uglerod, vodorod, kislorod, azot, fosfor, oltingugurt.D astlab org a n ik m odd alard an - ok sa la t k islo ta va m ochevina sintezlangan (nemis olimi F.Veler, 1824—1828).Anilin sintezi (rus olimi N.N.Zinin, 1832).

13-jadval

№ Organik moddalar Noorganik moddalar

1 Qizdirilganda Parchalanadi Ko‘mirga aylanadi

Parchalanadi yoki o‘zgarmaydi

2 Yondirilganda CO, va suv hosil qiladi Yonmaydi. Ayrimlari yonib turli xil moddalar hosil qiladi

3 Tarkibiga Albatta С kiradi Tuiii xildagi atomlar kiradi

Organik birikmalar tuzilishiga ko‘ra zanjirli: to‘yingan CnH2n+2 (uglerod o ‘zidantashqari toTtta boshqa atomlar bilan bog‘ hosil qilgan), to‘yinmagan qo‘shbog‘li С H2i] (ikki uglerod atomi orasida qo‘shbog‘ bor >C=C<) va to‘yinmagan uchbog‘liCnH2n 2 (ikki uglerod atomi orasida uchbog1 bor -C =C -) hamda halqali: to‘yinganC H 2n, to'yinmagan, aromatik uglevodorodlarga bolinadi.

Xll-Mustahkamlash:

1. Organik m oddalarning o ‘ziga xosligi sabablari n im ada?2, Organik m oddalarning xalq x o ‘ja lig ida tutgan o (rni haqida nim alar bilasiz? i Organik m oddalar noorganik moddalardan qanday fa rq qiladi?

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 19 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Elekrolitik dissotsiatsiyalanish nazariyasi.IV-Darsning m aqsadi:Ta’lim iy maqsad - Elekrolitik d issotsiatsiyalanish nazariyasi haqida ilmiy tushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.




guruxlarda ishlash orqali bilim olishga, xotirani mustahkamlashga, tezfikrlash,




VII-Darsda foydalaniladigan jihozlar: ko'rgazmalar




IX-Darsning rejasi:



X-O'tilganlarni

takrorlash:

1. Quyidagi vozilgan ikkita kimyoviy reaksiya tenglamasiga e’tibor bering. Ularning qaysi bin oksifllanisb qaytarilish reaksiyasi ekanligini asoslab bering.

1) KC1 + AgN03 = KN03 + AgCl, 2) FeO + CO = Fe + C02.

2. Oandav reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deb ataladi?3. Vodorod quyidagi reaksiyalarning qaysi birida oksidlovchi, qaysi birida qaytaruvchi

boladi.'1

2 Li + H2 = 2LiH, HgO + H2 = Hg + H20 .

XI-Yangi mavzu bayoni:N im a ucluiiL e le k lr o lilla r n in g su v d a g i eritrnasi y o k i su y u q la n tir ilg a n i e lek tr tok in i

o ‘tk a za d i, a k s iiie lia , c le k tr o litm a sla r n in g su v li er itm a la r i e sa e lek tr to k in i o ‘tk azin ayd i?

I Tsl11>i■ s;iv i>11;1 1 i loMiqroq javob b er ish g a h a ra k a t q ilin g .

Bu savolga javobni 1887- yilda shved olimi Svante Arrenius o‘lining elektrolitik dissotsiatsiyalanish nazariyasida javob bergan. U elektrolitlar sohasida olib borgan ilmiy ishlari uchun 1903- yilda Nobel mukofotiga sazovor bolgan.

Alkanlarning elektron tuzilishi. Metan molekulasi tetraedr shaklida bo‘lib, C-H bog‘idagi burchak kattaligi 109°28'ga teng. Etanning molekulasi ham shunday burchak kattaligiga teng C-H bog‘li ikki uglerod tetraedridan iborat. Boshqa barcha alkanlarda uglerod zanjiri C-H bog‘i orasidagi burchak kattaligi 109°28' bo‘lgan zigzagsimon fazoviy tuzilishga ega. Buning sababini tushunish uchun m elanning elektron tuzilishini к о ‘rib chiqam iz. Uglerod atomi qo‘zg‘almagan holatida ls22s22p2 elektron tuzilishiga egabo ‘ladi (A). Qo‘zg‘algan holatga o ‘tganda 2 s2-elektronlar juftining ajralishi va ulardan birining 2p-orbitalga o ‘tishi kuzatiladi (B).

Shunday qilib, qo‘zg‘algan uglerod tashqi elektron pog‘onasida to ‘rtta valent elektron: bitta 2 s-elektron va uchta 2p-elektronlarga ega bo‘lib qoladi. 2 p- bulutlar bir-biriga nisbatan 90° ostida joylashadi va x, y, z o ‘qlari bo‘ylab joylashadi (16-rasm).

1931-yilda L.K.Poling bu hodisani tushuntirib berdi. Uning aytishicha, bog‘ hosil boTishida elektron bulutlari bir-biri bilan aralashib ketadi va orbitallar shakl va energiya bo‘yicha tenglashib qoladi. Bu hodisani gibridlanish deb, yangi orbitallami esa aralashgan yoki gibridlangcin orbitallar deb ataldi (17-rasm).

Metanda C-H bog‘i hosil bo‘lishida sp3 simvoli bilan belgilanuvchi, noksimon shakldagi gibrid orbitallar qatnashadi. Gibrid orbitallaming cho‘ziq noksimon shakli uglerodga birikayotgan atomlar orbitallarining kuchliroq qoplanishini va natijada molekula barqarorligini ta’minlaydi. Bu gibrid sp3-orbitallar vodorodning to‘rt atomi s orbitallari bilan qoplanib, bir-biriga nisbatan 109°28' burchak ostida bo‘lgan 4 la a-bog‘li, mustahkam tetraedr molekula hosil qiladi (18-rasm).Xll-Mustahkamlash:

1. Qanday moddalar alkanlar deb ataladi?2 2-metilbutan, 2,3-dimetilbutan, 2-metil 3,3-dimetilbutanning formulasini yozing.J, C7H]6 tarkibli geptan izomerlarining tuzilish formulalarini yozing va nomlang.‘ Nima uchun modda xossalarini aniqlashda faqat tarkibigagina emas, balki uning

tuzilishiga ham e’tibor berish kerak?■ Vodorodga nisbatan zichligi 8 bo(lgan moddaning 16 g miqdori yondirilganda 44 g

karbonat angidrid va 36 g suv hosil bo‘Isa, moddaning molekular formulasini toping.

У

f

Buning natijasida m etandagi uglerod va to‘rtta vodorod atomlari orasidagi ко valent bog‘lar bir xil em asdek b o ‘lad i. B itta b o g ‘ uglerodning 2 s-buluti va vodorodning ls-buluti bilan hosil bo‘Isa, qolgan uchta bog‘ 2px, 2py, 2pz-bulutlari bilan vodorodlarning ls-bulutlari orasida hosil bo‘ladi. Ammo, amaliy tajribalar asosida metandagi C-H bog‘laming barchasi shakl, energiya va to‘g ‘ri tetraedr uchlariga yo'nalish bo‘yicha bir xilligi tasdiqlangan.16-rasm.

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 20 Tekshirdim _________III-Darsning mavzusi: Kislota, ishqor va tuzlarning dissotsiatsiyalanishi.IV-Darsning m aqsadi:Ta'Iimiy m a q sa d - Kislota, ishqor va tuzlarn ing dissotsiatsiyalanishi haqida ilmiy tushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1. BaCl„, XiiCL, II.IM)^ H P03, KOH, Ca(0H)2 lar suvda eritilganda qanday ionlarga ajraladi?

2. Ammoniy xlorid, mis (II) nilrat, kaliy gidroksid va nitrat kislotalarning disso- tsiatsiyalanisli tenglamalarini yozing.

3. KC1 ning suvda erish jarayoni bilan H2S 04 ning suvda erish jarayoni o‘rtasida qanday farq bor?

4. Kaliy atomi bilan kaliy ioni bir biridan qanday farq qiladi?5. Xlor alomi va molekulasi zaharli. Nima uchun xlor ioni zaharli emas?6. 0,1 mot Al.,( St).) { tuzi suvda eritildi. Shu eritmada nechta aluminiy va nechta sulfat

ion lari boMadi?


I. Kislotalar. Suvda eriydigan barcha kislotalar dissotsiatsiyalanadi. Bunda vodorod ioni bilan kislota qoldig‘i ioni hosil bo‘ladi:

1 IBr < > H+ + Br~ H N 03 H+ + NO:

Ko‘|) negizli kislotalar bosqichli dissotsiatsiyalanadi:Birindii Iwsqich: Ikkinchi bosqich:

II..SO, t r i - h s o ; h s o : H+ + s o r1 4 4 4

Elektron tuziiishi [eten-(etilen) va etin-(asetilen) misolida]. Kuchli qizdirilgan alkanlar vodorod atomlarini ajratib, to‘yinmagan uglevodorodlarga aylanadi:

H H I I

H - C - С - H I I

H H» H - C = C - H + H,

H H I I

'2

Bunda ctandagi uglerod atomlari orasidagi masofa 0,154 nm dan etilenda 0,133 nm gacha kamayadi. Bog‘lar orasidagi burchak ham tegishli tarzda 109°28' dan 120° gacha o ‘zgaradi. Modda tuzilishining zamonaviy nazariyalari bu hodisani quyidagicha izohlaydi. Etilenning vodorod atomlari ajralib ketgan uglerod atomlariga tegishli ikki p-elektronlari Jt-bog‘ hosil qiladi. Shunday qilib, etilendagi uglerod atomlari bitta ст-bog‘ va bitta Jt-bog‘dan iborat qo‘shbog‘ bilan birikkan. Burchakning 120° ga o ‘zgarishi sp2-gibridlanish natijasida ro‘y beradi. Etandan farqli ravishda etilenda bitta s-orbital va ikkita p-orbital (px va py) gibridlanadi. jt-bog‘ hosil qiluvchi va cr-bogMar tekisligida minimal energiya zichligiga ega uchinchi pz-orbital gibridlanishda ishtirok etmaydi. Natijada, etilendagi har uglerod atomida bir-biriga nisbatan bir tekislikda 120° burchak ostida joylashgan, uchtadan sp2-gibridlangan orbital hosil bo'ladi. Gibridlangan orbitallar uglerodlar orasida bitta a-bog‘ va vodorodlarning s-orbitallari bilan ikkita o-bog‘ hosil qiladi. Shuning uchun etilendagi oltita atomning a-bog‘lari bir tekislikda, я -bog‘ esa shu tekislikka perpendikular tekislikda joylashadi. jt-bog‘ bunday holatda etilen molekulasini barqarorlashtiradi va qo‘shbog‘li molekulalarda bu bog‘ atrofida erkin aylanish mavjud bo‘lmaydi. Shuning uchun, qo‘shbog‘li birikmalarda geomeirik stereoizomeriya kuzatiladi (19-rasm).

Izomeriya. Alkenlarda butendan boshlab, strukturaviy izomeriya va geometrik stereoizomeriya, alkinlarda esa faqat strukturaviy izomeriya (butindan boshlab) kuzatiladi. Alkenlarni nomlashda tegishli alkan nomi negiziga - en qo‘shimchasi, alkinlarda esa - in qo‘shimchasi qo‘shiladi va izomerlarni nomlaganda uglerod atomlari qo"shbog‘ yoki uchbog‘ turgan tomondan raqamlanadi.

Xll-Mustahkamlash:

Markovnikov va Zaysev qoidalarini tushuntirib bering.2. o-va n-bog‘lar hosil bo(lishini tushuntirib bering. Ulardan qaysi biri mustahkamroq?I Alkanlar, alkenlar va alkinlarning о‘xshash va farq qiluvchi tomonlarini ko‘rsatib

bering.4. Butenning strukturaviy izomerlari formulalarini yozing va ularni xalqaro nomenklatura

bo'yicha nomlang.

CH " CH2

>4^чн

■■ '"4— А /

л-bog‘

\

p-AO

19-rasm.

I-Sana__________ II- Sinf________________ 21 Tekshirdim __________III-Darsning mavzusi: Ion alm ashinish reaksiyalari.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - Ion alm ashinish reaksiyalari haqida ilmiytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1. Gidroksoniy ioni nima va u qanday hosil bo‘ladi? Bu ionda kimyoviy bog‘lanishning

qanday turi mavjud?

2. Ortoiosial kislotani bosqichli dissotsiatsiyalanish tenglamasini yozing.

3. Kislota laming umumiy xossalari bir xil ekanligini elektrolitik dissotsiatsiyalanish naza

riyasi nuqlai nazaridan tushuntiring.

4. Elektrolitik dissotsiatsiyalanish nazariyasi nuqtayi nazardan asoslar va tuzlarga ta’rif

bering.


Elektrolitlarning eritmalarida sodir bo‘ladigan kimyoviy reaksiyalar elektrolit moddaning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo‘lgan ionlar ishtirokida amalga oshadi. Ionlar orasida boradigan kimyoviy reaksiyalarning tenglamalarini tuzishda kuehli elektrolit moddani dissotsiatsiyalangan holda, kuchsiz elektrolitlar, suvda erimaydigan cho‘kma

moddalar, gaz holatga o‘tib reaksiya muhitidan chiqib ketadigan moddalarning molekular formulalarmi yozainiz.

Elektrolitlarning eritmalari orasida sodir bo‘ladigan reaksiyalarni quyidagi

guruhlarga bo'lib oYganamiz.

atomi bilan uchta gibrid ст-bog‘ bilan va faqat kislorod atomi bilan bitta я -bog4 bilan bogMangan. л -bog‘ uglerod atomining gibridlanmagan p-elektroni va kislorodning juftlashmagan p-elektroni hisobiga vujudga keladi. U CT-bog‘ tekisligiga nisbatan peipendikular joylashadi. Shunday qilib, karbonil guruhdagi uglerod va kislorod alkcnlardagi kabi qo‘shbog‘ (a + я) bilan bog'langan.

Karbonil guruhda uglerod va kislorod atomlari orasidagi 5 _ bog‘ spirtlardagidan ko‘ra kuchliroq qutblangan. Bu ikki

5+ Q ) sababga ega, birinchidan, Jt-bog‘ a -b o g ‘ga nisbatanr — с harakatchan va shuning uchun oson qutblanadi. Uddnchidan,

44 [ [ karbonil guruhda kislorod elektronlami faqat uglerod atomidantortsa, spirtlarda ham ugleroddan, ham vodoroddan tortadi.

Karbonil guruhda uglerod musbat zaryadga, kislorod manfiy zaryadga ega. Karbonil guruhning qutbliligi natijasida aldegidlar katta reaksion qobiliyatga

ega boiadi.Fizik xossalari. To‘yingan alifatik aldegidlar CnH2n+iCHO umumiy formulaga

ega gomologik qatorni tashkil qiladi. Chumoli aldegidi - gaz, keyingi vakillar - suyuqlik, yuqori aldegidlar - qattiq moddalardir. Chumoli aldegidi o ‘tkir hidli, zaharli modda. 40% chumoli aldegidi tutgan suvli eritmasi formalin deb ataladi.

Quyi aldegid va ketonlar suvda yaxshi eriydi, molekular massa ortishi bilan ulaming enivchanligi kamayib boradi.

Kimyoviy xossalari. Aldegidlar quyidagi kimyoviy reaksiyalarga kirishadi:

1. Vodorod aldegidga q o £shbog‘ning uzilishi hisobiga birikadi:

R -C + Н,— ► R - C - OHH H

2.1) Aldegidlar karbonil guruhdagi vodorod o ‘rnidan oson oksidlanadi va karbon kislotaga aylanadi:

Л . ОR - C + 0 — R - C ^

H OH

Xll-Mustahkamlash:

Quyidagi о ‘zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur reaktivlarni yozing:a) Ca-*CaC.-^HC=CH->CH CHО Л

s °b) СаСО^СаО^СаСг-ьСН^СН^Ср^Ср^-С^ -*CflsCHpH

Aldegidlarning sifat reaksiyalarini yozing.Polikondensatsiya reaksiyasiga ta’r if bering. Misol keltiring.PoUmerlanislining polikondensatlanishdan farqini aytib bering.3,75 g formcddegid yondirilganda 2,5 g suv va 5,5 g C 0 2 hosil bo(lgan. FormaldegidbugHning vodorodga nisbatan zichligi 15 ga teng. Formaldegidning formulasini aniqlang. о

'quvchilarni bahoiash. Uyga vazifa - betdagi savollarga javob topish.

I-Sana________ _ II- Sinf_____________ 22 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Kislorod guruhchasi elem entlari.IV-Darsning m aqsadi:Ta’lim iy maqsad - Kislorod guruhchasi elem entlari haqida ilmiytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1. Ney tralUisti reaksiyalarini oxirigacha borishiga sabab nima? Fikringizni misollar bilan tushuiiliring.

2. Choivina hosil boUishi bilan boradigan reaksiyalarga misollar keltiring. Reaksiya tenglamalarini molekular, ionli va qisqa ionli shakllarda yozing.

3. Elektrol it eritmalari orasidagi reaksiyalarning oxirigacha borish sabablaridan biri, reaksiya mahsulotlaridan birining gaz modda bo‘lishidir. Reaksiya mahsulotlaridan biri gaz modda ho ladigan almashinish reaksiyalariga misollar keltiring. Reaksiya tenglamalarini yozing.

XI-Yangi mavzu bayoni:Kislorod guruhchasi elementiarining atom tuziiishi quyidagicha:

";o 2 ё , f ie -> Is2 / 2 s 2 2 p 4 [He] 2s2 2 p 4

;/;:S 2 ё , 8 ё , 6 ё - > Is2 / 2s 2 2 p e / 3 s 2 3 p 4 [Ne] 3s2 3 p 4 3d°

™Sc 2 e , S e , l 8 e, 6 e [Ar] 3d 10 / 4 s2 4 p 4 4d°

‘;:;Гс 2 ё , 8 ё , 1 8 ё , 1 8 ё , 6 ё [Kr] 4 d ‘° / 5s2 5p 4 5d°

Kislorod gui'iihchasi elementiarining tashqi energetik pog‘onasida oltitadan elektron bor.

S2 • P4 -> rpjjtll t | t

Fizik xossalari va tab iatda uchrashi. Glukoza (uzum qandi) - C6H120 6- rangsiz, suvda yaxshi eriydigan, shirin ta’mli, kristall modda. 0 ‘simliklarning deyarli barcha organlarida: meva, ildiz, barg, gullari, poyasida uchraydi. Ayniqsa, uzum, shakarqamish, qand lavlagi, shirin mevalarda ko‘p yig‘iladi. Inson qonida0 ,1% atrofida glukoza bo‘ladi.

Tuziiishi. Glukoza molekulasida quyidagi funksional guruhlar aniqlangan: Aldegid -CHO;Spirt -birlamchi -CH 2OH, ikkilamchi- >CHOH.Nemis olimi E.Fisher glukozaning kimyoviy xossalarini o ‘rganib, uning

aidegidospin:ga to‘g ‘ri keladigan formulasini taklif etgan:

H H H H HI I I I I

H—с —с —с —с —с —сI I I I I \ h OH OH OH OH OH

Kimyoviy xossalari. Glukoza aldegidlarga, spirtlarga, halqali birikmalarga xos reaksiyalaiga kirisha oladi.

Glukoza aldegid kabi qaytaruvchilik xossasiga ega bo‘lib, “kumush ko‘zgu” reaksiyasitvi beradi:

CH,OH-(CHOH)4-CHO + Ag20 -* CH2OH-(CHOH)4-COOH + 2Ag|

Glukozani mis (ll)-gidroksid bilan qaynatilganda glukon kislota hosil bo‘ladi:

CH,OH-(CHOH)4-CHO + Cu(OH)2 CH2OH4CHOH)4-COOH + Cu20 | +H20

Glukoza oksidlovchilik xossasini namoyon qilib, vodorod bilan ta’sirlashganda qaytarilib, spirt (sorbit-olti atomli spirt) hosil qiladi:

CIl,OH-(CHOH)4-CHO + H2 CH2OH-(CHOH)4-CH2OH

Yuqoridagi reaksiyalar glukoza molekulasida aldegid mavjudligidan dalolat beradi.

Glukoza ko‘p atomli spirt sifatida ham metallar gidroksidlari bilan ta’sirlashadi:

,0 \C6H70(0H)s + Ca(OH)o - * - C 6H70(0H )3< )C a + 2H20

x O /Xll-Mustahkamlash:

L Glukozada aldegid va gidroksiguruh mavjudligini ko‘rsatuvchi reaksiya tenglamalarini yozing.

2, Eritmada glukoza qanday shakllarda bo‘ladi?Glukoza molekulasining shakllari bir-biridan nimasi bilan farq qiladi?Saxarozadan kalsiy saxarat olish reaksiya tenglamasini yozing.

л, [Sima uchun monosaxaridlar gidrolizga uchramaydi?6 Uglevodlarning sinflarini aytib bering.

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 23 Tekshirdim __________III-Darsning mavzusi: Kimyoviy reaksiya tezligi.IV-Darsning m aqsadi:Ta’lim iy maqsad - Kimyoviy reaksiya tezligi haqida ilmiytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:



X-O'tilganlarni

takrorlash:

1. Kislorodning niuhim tabiiy birikmalari formulalarini yozing.

2. Oltingugurtning tabiiy birikmalari formulalarini yozing. Bu birikmalarda oltingugurtning

oksidlanish darajasi qanday?

3. Oddiy moddalardan foydalanib formulalari Li2S, ZnS, H2S, S02, CS2, SF6 bo‘lgan mu-

rakkab moddalarni hosil qiling. Reaksiya tenglamalarini yozing. Bu birikmalarning hosil

boMishida oltingugurt qanday xossani (oksidlovchi yoki qaytaruvchi) namoyon qiladi?


Kimyoviy reaksiyalar turlicha tezliklarda sodir bo‘ladi. Ayrim reaksiyalar juda tez: sekuiidnii i” ulushlarida, ayrim reaksiyalar esa bir necha kunda — juda sekin sodir bo‘ladi. Slmiiday reaksiyalar borki, ularning tugallanishi uchun hatto yillar kerak bo‘ladi.

Kimyoviy ishlab chiqarishda ayrim kimyoviy reaksiyalarni tezlashtirish kerak bo‘lsa, ayrim lari ni sekinlashtirish kerak. Masalan, temir buyumlarning zanglash jarayonini sekijilaslilirish zarur.

Kimyoviy reaksiyada ishtirok etayotgan moddalarning konsentratsiyalarini vaqt birligi ichida o‘zgarishi kimyoviy reaksiyaning tezligi deyiladi.

aminlar radikal nomiga di-, tri- prefikslarini qo‘shib nomlanadi: HN(C6H5)2- difenilamin, (СII,) ,N-tnmetilamin.

Izomeriyasi. Aminlarda uglevodorod zanjiri bilan bog‘liq zanjir izomeriyasi va aminoguruh joylashgan holatiga qarab holat izomeriyasi uchraydi.

C tH(|NI к tarkibli aminlar (moddalarni nomlashga harakat qiling):

Elektron tuzilishi. Barcha aminlarda ammiakdagi kabi, azot atomlari erkin elektron juftiga ega. Shu elektronlar hisobiga azot atomi o ‘ziga suvning yoki kislotaning protonini H+ biiiktirishi mumkin. Shuning uchun aminlar ammiak kabi asos xossalarini namoyon qiladi. Aminlar - organik asoslardir. Aminlar molekulalari qutbli bo‘ladi.

Molekuladagi atomlarning o‘zaro ta’sirlari. Alifatik aminlar radikallarining induksion tabiati la’sirida ammiakdan ko‘ra kuchli, aromatik aminlar esa ammiakdan kuchsiz asoslar hisoblanadi.

Aromatik aminlarda uglevodorod radikallarining soni ortib borishi bilan asoslilik kamayib boradi, alifatik aminlarda esa kuchayib boradi.

Asoslilik xossalari ammiak, birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi hamda aromatik aminlar qatorida quyidagi tartibda kuchayib boradi:

Kimyoviy xossalari. Aminlar kimyoviy xossalariga ko‘ra ammiakka juda o ‘xshab kctadi. Ular uchun asos xossalari ahamiyatlidir.

Asos xossalari. Suv bilan ta ’sirlashuv. Aminlar suvda alkilammoniy ionini [RNH3]+ hosil qilib eriydi, bunda eritmada OH ionlar to‘planadi:

Buning natijasida aminlar suvli eritmalarida ishqoriy muhit vujudga keladi. Ular indicator rangini o'zgartiradi: fenolftalein-pushti, lakmus esa ko‘k rangga kiradi. Alkilammoniy ioni ammoniy ioniga o ‘xshash tuzilishga ega, unda azot 4 valentli va 3 oksidlanish darajasiga ega.

Kislotalar bilan ta ’sirlashuv. Aminlar ammiakka o ‘xshab mineral kislotalar bilan ta’sirlashib, alkilammoniy tuzlarini hosil qiladi:

Xll-Mustahkamlash:

L Propanaminning barcha izomerlari formulalarini yozing.2 Nima uchun dimetilamin metanamindan kuchli asos hisoblanadi?3, Ammiak va aminlarning o‘xshash tomonlarini tasdiqlovchi reaksiya tenglamalarini

yozing.

1) CH - c h 2- c h 2- c h 2n h 2

2 ) Cl I -CH-CH 0NH93 J 2 2

4) c h 3- c h 2- c h - c h 3

n h 2

3) C H -C -N H3 J 2

CH,

5)6)

7)

CH3-CH2-CH 2-NH-CH.CH3-C H -N H -C H -C HCH3-N -C H -C H 3

CH

R-NH2 + HOH = [RNH3]OH = [RNH3]+ + OH

R-NH, + HC1 = [RNH21 • HC1 = [RNH3]+ • Cl

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 24 Tekshirdim___________III-Darsning mavzusi: Sanoatda sulfat kislota ishlab chiqarish.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - Sanoatda sulfat kislota ishlab chiqarish haqida ilmiytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.










ajsalomlashilsh bjnavbatchi axboroti


IX-Darsning rejasi:




1. Harakatlanayotgan jismning o‘rtacha tezligi deb nimaga aytiladi?2. Kimyoviy reaksiyaning tezligi deb nimaga aytiladi?3. Kimyoviy reaksiyaning tezligi qanday omillarga bog‘liq?XI Yangi mavzu bayoni:

Kimyo sanoati uchun juda muhim bo‘lgan anorganik birikmalardan biri

sulfat kislotadir. Sanoatda sulfat kislota ishlab chiqarish uchun xomashyolar: sofoltingugurt S, temir kolchedan (pirit) — FeS2, rangli metallarning sulfidlari — CuS, ZnS, PbS, vodorod sulfid — H2S.

Sanoatda xomashyodan sulfat kislota ishlab chiqarishga qadar bo‘lgan jarayonlar bir nedia bosqiehga bo‘linadi.

I. Oltingugurt (IV)-oksidni olish. 2. Oltingugurt (IV)-oksidni tozalash.3. Oltingugurt (IV)-oksidini oksidlash. Oltingugurt (Vl)-oksidni olish.1. Oltingugurt (IV)-oksidni olish. Mavjud xomashyolardan oltingugurt (IV)-

oksid olish uchun quyidagi kimyoviy reaksiyalarni amalga oshirish kerak:

S I O, SO,; 2H2S + 302 = 2S02 + 2H20;

4FcS„ I 110, = 2Fe20 3 + 8S02; Cu2S + 202 = 2CuO + S02.

Murakkab oqsillar yoki proteidlm'ga gidrolizlanganda aminokislotalardan tashqari oqsil bo‘]magan tabiatga ega moddalar (uglevodlar, fosfat kislota, nuklein kislota va b.) ham hosil bo‘ladigan oqsillar kiradi.

Oqsillarning umumiy xossalari. Oqsillarning biologik faolligi ulaming molekulasi fazoviy tuzilishi va kimyoviy tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Oqsillar turli fizik xossalarga ega: ba’zilari suvda kolloid eritma hosil qilib eriydi (tuxum oqsili), ba’zilari tuzlarning suyultirilgan eritmalarida eriydi, uchinchilari umuman erimaydi (teri to'qimalarining oqsillari).

Ba’zi oqsillar (qon gemoglobini, tovuq tuxumi oqsili) kristall holda ajratib olinishi mumkin.

Kimyoviy xossalari. Gidroliz. Fermentlar ta’sirida yoki kislota va ishqor eritmalari bilan qizdirilganda oqsillar gidrohzlanadi. Gidrolizning oxirgi mahsuloti aminokislotalardir.

Amfoter xossalari. Oqsillar molekulasida (aminokislotali bo‘g‘in radikallarida) -COOH va NH2-guruhlar boMishi amfoterlik xossasini beradi. Ular kislota vaishqorlar bilan tuzlar hosil qilib ta’sirlashadi.

Oqsillar denaturatsiyasi - bu oqsillar konfiguratsiyasining (ikkilamchi va uchlamchi strukturalarining) qizdirish, radiatsiya, kuchli kislota, ishqorlar, og‘ir metallar tuzlari, kuchli silkitish ta’sirida buzilishidir. Oqsillar denaturatsiyasida fazoviy tuzilish buzilishi (vodorod, tuz, efir, polisulfid bog‘larining buzilishi) natijasida oqsillarning biologik faolligi ham yo‘qoladi.

Oqsillar kuchli qizdirilganda kuygan pat hidini beruvchi uchuvchan moddalar hosil bo‘ladi. Bu hodisadan oqsillami aniqlashda foydalaniladi.

Oqsillarga rangli reaksiyalar.Oqsillarning biologik ahamiyati. Oqsillar tirik organizmlarning asosiy tarkibiy

qismi bo‘lib, ular barcha o ‘simlik va hay von hujayr alarming protoplazmalari va yadrolari tarkibiga kiradi. Hayot oqsillarning yashash usulidir. Hayvonlar organizmi o ‘zining oqsillarini olayotgan oziqlaridagi oqsillar aminokislotalari hisobiga quradi.

Polimerlarning tuzilishi. Ma’lumki, polimer makromolekulasining geometrik shakli chiziqli, tarmoqlangan, fazoviy bo‘lishi mumkin. Shuni esdan chiqarmaslik lozimki, chiziqli tuzilish uglerod atomlari bir chiziqda yotgandagina emas, balki zigzagsimon joylashgan uglerod zanjirida kuzatilishi mumkin.

Polimerlarning muhim tavsifi ularning amorf va kristall strukturalaridir. Polimerlarning kristall strukturasi makromolekulalaming tartibli (parallel) joylashishi bilan, amoif strukturasi esa tartibsiz joylashishi bilan tavsiflanadi. Polimer molekulalari to‘la kristall tuzilishga ega bo‘lmaydi. Odatda, makromolekulaning bir qismida tartibli joylashuv bo‘Isa, boshqa qismida unga nisbatan tartibsiz joylashuv bo‘ladi. Ayni polimerning kristallik darajasi o ‘zgarib turadi. Masalan, polimer cho‘zilganda uning molekulalari parallel joylashadi va uning kristalligi ortadi.

Polimerlarning nisbiy molekular massasi - o ‘rtacha qiymat, chunki ayni polimer uchun polimerlanish darajasi barqaror kattalik emas.Xll-Mustahkamlash:

/, Sintetik yuqori molekular birikmalar (YMB)ga qanday moddalar kiradi?2 , Nima uchun YMB molekular massalari doimiy bo‘lmagan kattalik?3 , Polimerlanish reaksiyasi qanday mexanizm bo‘yicha boradi?4, Polikondensat s ivalanish reaksivasiea aandav moddalar kirishadi?

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 25 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Uglerod guruhidagi elem entlarin ing um um iy tavsifi.IV-Darsning m aqsadi:Ta’lim iy maqsad - Uglerod guruhidagi elem entlarin ing um um iy tavsifi haqida ilmiy tushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1. Qaysi moddalar sulfat kislota ishlab chiqarish uchun xomashyo bo‘la oladi?

2. Sanoalda sultat kislota ishlab chiqarish jarayoni qanday bosqichlardan iborat?

3. Piritni kuydirish sanoatda qanday amalga oshiriladi?4. Oltingugurt (IV) oksidining oksidlash jarayoni unumdorligini oshirish uchun qanday

omillarni qo‘llash talab etiladi? XI

Yangi mavzu bayoni:

Uglerod guruhi elementlari davriy sistemaning to ‘rtinchi guruhi bosh guruhchasida (p-elementlar) joylashgan bo‘lib, tashqi energetik pog‘onasida to‘rtta elektron tutadi. Ular davriy sistemada elektronlarini oson beruvchi va elektronlarini oson biriktirib oluvchi elementlar oralig‘ida joylashgan. Vodorod bilan birikmalarida IV valcntlilikni (CH4-m etan, SiH4-silan) namoyon qiladi. Kislorod bilan birikmalarida (CO,, H2C 0 3, S i02, H2S i03) yuqori oksidlanish darajasi +4 ga teng. Uglerod guruhi elementlarining (asosan, uglerod va kremniyning) vodorodli

birikmalari kislota xossasini ham, asos xossasini ham namoyon qilmasligi uglerod- vodorod, kremniy-vodorod bog‘larining elementlarning yaqin elektromanfiylik qiymatlariga ega ekanliklari natijasida kam qutblanganligi, metan va silan molekulalarining qutbsizligi bilan izohlanadi.

Davriy sistemada joylashgan o‘rni, atom tuzilishi. Uglerod davriy sistemaning uchinchi davri to‘rtinchi guruh bosh guruhchasida 6 -tartib raqamida joylashgan,

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 26 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: Krem niyning davriy sistem adagi o 'rni atom tuzilishi.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - K rem niyning davriy sistem adagi o 'rn i atom tuzilishi haqida ilmiy tushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:



X-O'tilganlarni

Uglerod tabiatda qanday holatda uchraydi?Olmos, grafit, karbinning qanday xossalarini bilasiz?Grafitni temir bilan suyuqlantirilganda nima hosil bo ‘ladi?

takrorlash: Olmos va grafit qayerlarda ishlatiladi?

XI Yangi mavzu bayoni:

Kremniy davriy sistemaning uchinchi davri to‘rtinchi guruh bosh guruhchasida 14-tartib raqami bilan joylashgan, p-elementlar oilasiga kiradi. Nisbiy atom massasi 28,086 ga teng. Tashqi elektron pog‘onasida to‘rtta elektron tutadi.

Davriy sistemada kremniy elektronlarni oson beruvchi va elektronlarni oson qabul qiluvchi elementlar orasida joylashgan. Vodorodli birikmasida SiH4 kremniy to‘rt valentlilikni, oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Yuqori oksidlanish darajasi esa +4 (SiO,). Atomlarning nisbatan yaqin elektrmanfiylikka ega ekanliklari natijasida Si-H bog‘ining kam qutblanganligi, molekulaning qutbsizhgi beshinchi, oltinchi, yeilinchi guruhlar bosh guruhchalari elementlaridan farqli ravishda kremniyning vodorodli birikmasi kislotali yoki asosli xossalarni namoyon qilmasligiga sabab bo‘ladi.

Tabiatda tarqalishi va biologik ahamiyati. Yer qobig‘ida tarqalish jihatidan kisloroddan keyingi ikkinchi o ‘rinda turgan kremniyning massa ulushi 27,6% ni tashkil etadi. Kremniy tabiatda faqat birikmalar holida uchraydi. Kremniy tabiatning asosiy elementidir. Ko‘pchilik tog‘ jinslari (gneyslar, granitlar, bazaltlar) va

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 27 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: O’zbekistonda m etallurgiya.Cho'yan va po 'lat ishlab chiqarish.IV-Darsning m aqsadi:Ta’lim iy m aqsad - O 'zbekistonda m etallurgiya Cho'yan va po 'lat ishlab chiqarish haqida ilmiy tushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.







VI-Darsda foydalaniladigan metodiar: Hamkorlik texnologiyasi, "Aqliy hujum" ,



ajsalomlashilsh b)navbatchi axboroti


IX-Darsning rejasi:




1. Kremniy tabiatda qanday holda uchraydi?2, Kremniy qanday olinadi?3. Kremniy qayerlarda ishlatiladi?4. Kremniyning jizik va kimyoviy xossalarini ayting.5, Kremniyning kimyoviy xossalarini namoyon qiluvchi reaksiya tenglamalarini yozing.6, Kaliy silikatning gidroliz reaksiyasi ionli tenglamasini yozing va silikat kislota xossalarini

tushuntiring.?. Quyidagi o ‘zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur reaksiya tenglamalarini yozing:

Si — Mg2Si -* SiH4 -* Si02 — Na2Si03 — H2Si03 -*• Si02


0 ‘zbekistonda metallurgiya sanoati, asosan, Bekobodda joylashgan bo‘lib, Bekobod metallurgiya zavodida qora metall mahsulotlari: po‘lat va cho‘yan ishlab chiqariladi.

Cho‘yanning olinishi. Cho‘yan tarkibi, asosan, temir oksidlaridan iborat bo‘lgan temir rudalaridan domna pechlarida-domnalarda suyuqlantirib olinadi. Domna pechlari o4ga chidamli g‘ishtlardan qurilgan, balandligi 27—31 m gacha bo‘ladigan minoralardir. Domnaning yuqori qismidan temir rudasi, koks - C, flyus - ohaktosh va qum aralashmasi beriladi. Domnaning pastki qismidan furmalar - maxsus teshiklar orqali 600-800°C gacha qizdirilgan havo purkaladi. Ko‘pincha havo

I-Sana__________ II- Sinf________________ 28 Tekshirdim__________III-Darsning mavzusi: Organik kimyo uglerod birikm alari kimyosidir.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - Organik kimyo uglerod b irikm alari kim yosidirhaqida ilmiy tushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1 Domnci jarayonida sodir bo‘ladigan reaksiya tenglamalarini yozing.2 Flyuslar nima va ularning vazifasi nimadan iborat??. С ho ‘yanning turlarini aytib bering. Kundalik turmushda ishlatilishiga misollar keltiring.4, Po‘latdan taxwrlaman aandav buyumlarni bilasiz?XI Yangi mavzu bayoni:

Qadim davrlardanoq insonlar xo‘jaliklarida nafaqat mineral, balki o ‘simlik va hayvonlardan olinadigan moddalardan ham foydalanib kelishgan. Bu moddalar oziq-ovqat. kiyim-kechak va insoniyatning rivojlanib borishi jarayonida dori- darmon, bo'yoq. pardoz-andoz vositalari vaboshqalami tayyorlash uchun ishlatilib kelingan. Insonga o ‘simlik va hayvon mahsulotlari bo‘lgan: qand, yog‘-moy, efir tnoylari. bo 'yovchi va kayfiyatni o ‘zgartiruvchi moddalar qadim davrlardan ma’lum. Barcha sanab o ‘tilgan moddalar faqat o ‘simlik va hayvon hayotiy faoliyati yoki ularni qayta ishlash mahsulotlari bo‘lib, shuning asosida «organik moddalar» tushunchasi paydo bo‘lgan va ularni o ‘rganuvchi bo‘lim organik kimyo deb atala boshlagan.

Olimi ar orasida uzoq vaqtlar organizmlar hayotiy faoliyatidan ajratib olingan moddalarning tuzilishini aniqlash va sintez qilish imkoni yo‘qligi, organik moddalar alohida «hayotiy kuch» orqali vujudga keladi (vitalistik ta’limot; “vis vitalis”- hayotiy kuch) degan xato fikr shakllanib qoldi. Lekin, keyinchalik bu xato fikrdan voz kechishga majbur qiluvchi dalillar olina boshlandi.

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 29 Tekshirdim ___________III-Darsning mavzusi: To'yingan uglevodorodlar.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - To'yingan uglevodorodlar haqida ilmiytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1, Organik moddalarning o (ziga xosligi sabablari nimada?2. Organik moddalarning xalq xojaligida tutgan o ‘rni haqida nimalar bilasiz?I Organik moddalar noorganik moddalardan qanday farq qiladi? ^

Yangi mavzu bayoni:

Uglevodorodlar eng sodda organik moddalar b o ‘lib, uglerod va vodorod atomlaridan tashkil topgan. Uglevodorod zanjiridagi uglerod atomlari orasidagi bog‘ tavsifiga qarab, to ‘yingan, to ‘yinmagan va aromatik uglevodorodlarga bo‘linadi.

To'yingan uglevodorodlar

To‘yinmagan Uglevodorodlar uglevodorodlar

Aromatik uglevodorodlar

To'yingan uglevodorodlar alkanlar, parafinlar, to‘yingan alifatik uglevodorodlar deb ham ataladi.

Ochiq zanjirli Yopiq zanjirli i

Alkenlar (etilen qatori) Alkinlar

(as etilen qatori)

Monotsiklik (benzol) i Politsiklik (naftalin)

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 30 Tekshirdim _________III-Darsning mavzusi: To'yinm agan uglevodorodlar.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - To’yinm agan uglevodorodlar haqida ilmiytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1, Qanday moddalar alkanlar deb ataladi?2, 2-metilbutan, 2,3-dimetilbutan, 2-metil 3,3-dimetilbutanning formulasini yozing.J C7HI6 tarkibli geptan izomerlarining tuzilish formulalarini yozing va nomlang.4, Nima uchun modda xossalarini aniqlashda faqat tarkibigagina emas, balki uning

tuzilishiga ham e’tibor berish kerak?5, Vodorodga nisbatcin zichligi 8 bo(lgan moddaning 16 g miqdori yondirilganda 44 g

karbonat angidrid va 36 g suv hosil bo(lsa, moddaning molekular formulasini toping.6, Organik va noorganik kimyoda о (rin olish reaksiyalari nima bilan farqlanadi? Misollar

keltiring.7, Gibridlanish hodisasini tushuntirib bering.


Aikeniar olefinlar, etilen qatori uglevodorodlari deb ham ataladi va ular CnH2n umumiy formulaga ega bo‘lgan gomologik qatomi tashkil qiladi.

Formula NomlanishiEinpirik Struktura Trivial Xalqaro

C A C H 2= C H 2 Etilen Eten-1

C A CH=CH-CH3 Propilen Propen-1C A CH=CH-CH-CH3 Butilen Buten-1

С Д , CH=CH-CH-CH2-CH3 Amilen Pcnten-1

C A 2 CH=CH-(CH2)3-CH3 Geksilen Geksen-1

I-Sana__________ II-Sinf_____________ 31 Tekshirdim___________III-Darsning mavzusi: Aldegidlar.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad - A ldegidlar haqida ilmiy tu shunchalar berish Tarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1, Markovnikov va Zaysev qoidalarini tushuntirib bering.2, o-va it-bog‘lar hosil bo‘lishini tushuntirib bering. Ulardan qaysi biri mustahkamroq?3, Alkanlar, alkenlar va alkinlarning o‘xshash va farq qiluvchi tomonlarini ko‘rsatib

bering.1 Butenning strukturaviy izomerlari formulalarini yozing va ularni xalqaro nomenklatura

bo ‘yicha nomlang. XI

Yangi mavzu bayoni:

Sinflanishi va nomlanishi. Aldegidlarning trivial nomlari tegishli karbon kislotaning lotincha nomiga aldegid so‘zi qo‘shilishi bilan yasaladi.

Xalqaro nomenklatiiraga ko‘ra aldegid nomi tegishli uglevodorod nomiga al- suffiksi qo'shib hosil qilinadi. Uglevodorod zanjiri funksional guruh uglerodidan boshlab raqamlanadi (metanal, 2-metilpropanal).

Izomeriyasi. Aldegidlarda zanjir izomeriyasi kuzatiladi:

/ Оbutanal ( I I , — ( ’По—(ЛЬ— Сн з— CH—iC\ TT 2-metilpropanal

I HCH3

Elektron tuziiishi. Aldegid molekulasida o-va jt-bog‘lar mavjud. Karbonil guruhdagi uglerod atomi sp2-gibridlangan holda bo‘ladi (karbonil guruhning barcha atomlari bir tekislikda yotadi va ular orasidagi valent burchak 120° ni tashkil etadi). Karbonil guruh uglerod atomi boshqa uglerod atomi, kislorod atomi vodorod

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 32 Tekshirdim___________III-Darsning mavzusi: Uglevodlar tarkibi va guruhlarga bo'linishi.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Uglevodlar tarkibi va guruhlarga bo'linishi haqida ilmiy tushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbryalash.












IX-Darsning rejasi:




Quyidagi o<zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur reaktivlarni yozing:a) Ca^CaC^HC=CH^CH£HO л

✓b) CaC03-+Ca0^>CaC2-+CHsCH3-+Cfl6-*C fls-C^ -+Cfl5CH2OH

Aldegidlarning sifat reaksiyalarini yozing.Polikondensatsiya reaksiyasiga ta’rif bering. Misol keltiring.Polimerlanis lining polikondensatlanishdan farqini aytib bering.3,75 g formaldegid yondirilganda 2,5 g suv va 5,5 g C02 hosil boHgan. FormaldegidbugHning vodorodga nisbatan zichligi 15 ga teng. Formaldegidningformulasini aniqlang. xi Yangi mavzu bayoni:

Uglevodlar - uglerod, kislorod va vodoroddan tashkil topgan murakkab moddalardir.

Sinflanishi va nomlanishi. Uglevodlar uchta guruhga bo‘linadi:

• Monosaxaridlar - glukoza, fruktoza ... (gidrolizga uchramaydi).• Disaxaridlar - saxaroza, maltoza... (gidrolizidan ikki molekula monosaxarid

hosil bo‘ladi).• Polisaxaridlar - kraxmal, selluloza... (gidrolizidan n ta molekula monosa

xaridlar hosil boiuvchi yuqori molekular birikmalar).

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 33 Tekshirdim __________III-Darsning mavzusi: Azotli organik birikm alar.IV-Darsning maqsadi:Ta'limiy maqsad - Azotli organik b irikm alar haqida ilmiytushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:




1, Glukozada aldegid va gidroksiguruh mavjudligini ko‘rsatuvchi reaksiya tenglamalarini yozing.

2, Eritmada glukoza qanday shakllarda bo‘ladi?3, Glukoza molekulasining shakllari bir-biridan nimasi bilan farq qiladi?4, Saxarozadan kalsiy saxarat olish reaksiya tenglamasini yozing.5 Nima uchun monosaxaridlar gidrolizga uchramaydi?6. Uglevodlarning sinflarini aytib bering.


Azot tutuvchi organik birikmalar turli sinflarni o ‘z ichiga oladi: nitrobirikmalar, aminlar, aminokislotalar va boshqa azot tutuvchi moddalarning tabiatdagi roli beqiyosdir, barcha tirik organizmlarning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan oqsillar aminokislotalardan tashkil topgan.

Nomlanishi. Birlamchi aminlar tegishli uglevodorod nomiga -amin qo‘shimchasini qo‘shish bilan nomlanadi. Uglevodorodning qaysi uglerodida aminoguruh turgan bo‘Isa, nomlanishda shu uglerod raqami oldin yoziladi:

CH -N11 metilaminCHr CI KNIl .bCK -CIL, 2-butilaminBir xil radikalli simmetrik aminlarni nomlaganda, ikkilamchi va uchlamchi

I-Sana__________ II- Sinf_____________ 34 Tekshirdim __________III-Darsning mavzusi: Oqsillar, Yuqori molekulyar birikmalar.IV-Darsning m aqsadi:Ta'limiy maqsad -O qsillar haqida ilmiy tushunchalar berishTarbiyaviy maqsad - O'quvchilarni o'z maqsadiga erishish ruhida tarbiyalash.












IX-Darsning rejasi:


c)mustaxkamiash. d) O'quvchilarni baxolash


L Propanaminning barcha izomerlari formulalarini yozing.2. Nimci uchun dimetilamin metanamindan kuchli asos hisoblanadi?3, Ammiak va aminlarning o‘xshash tomonlarini tasdiqlovchi reaksiya tenglamalarini

yozing.XI Yangi mavzu bayoni:

Oqsillar - organik moddalar rivojlanishining oliy shakli. Oqsillar tiriklikning asosidir. llayof oqsillaming yashash shaklidir.

Tarkibi va tuzilish i. Turli oqsillar ma’lum bo‘lib, ularning molekular massalari 6000 dan bir necha milliongacha boradi. Turli oqsillarning element analizi natijalari bo'yicha ularda C ^ 5 0 -5 5 %, 0^2 1 ,5 -2 3 ,5 %, H-*7 % atrofida, N-*15-17 %, S—*■ 0,3-2,5 %, yana biroz miqdorda P, galogenlar, metallar bo‘ladi. Masalan, qon oqsili - gemoglobinning empirik formulasi (C738H 1166O208S2Fe)4.

Oqsillar tarkibi va kimyoviy tuzilishi haqidagi asosiy ma’lumotlar ularni gidroliz qilib aniqlangan. Har qanday oqsil gidrolizida a — aminokislotalar hosil bo ‘ladi. Oqsillar tarkibida 23 ta aminokislota k o ‘p uchraydi. Oqsillarda aminokislotalar peptid bog‘i orqali bog‘langan.

Sinflanishi. Oqsillar kimyoviy tarkibiga ko‘ra oddiy va murakkab oqsillarga. bo‘linadi.

Oddiy oqsillar yoki proteinlarga to‘liq gidrolizlanganda faqat aminokislotalar hosil bo‘luvchi oqsillar kiradi. Ular oqsillar orasida ko‘pchilikni tashkil etadi.

O'quvchilar haqida ma'lumot

№ O'quvchilarning familya va ismi sinfi manzili Telefonraqami

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

farg ona - hasanboy.uz · kimyo fani to'garak ish rejasi. № mavzular soati o'tilgan...

Documents