T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ve DN BLMLER ANA BLM DALI

FRBDE DL FELSEFES

(Yksek Lisans Tezi)

DANIMAN

Prof. Dr. smail YAKIT

HAZIRLAYAN

Hlya ALTUNYA

ISPARTA 2003

II

NDEKLER

Sayfa No.

KISALTMALAR V

NSZ VI

GR 1

BRNC BLM

DNCE TARHNDE DL FELSEFES

1. Antika Grek Dncesinde Dil Felsefesi 7

1.1.Antik Felsefede Dilin Douu Teorileri 9

1.1.1. Antik Felsefede Adlandrma Hakkndaki Grler 12

1.2. slm Dncesinde Dil Felsefesi 16

1.2.1. slm Dncesinde Dil Probleminin Temelleri 16

1.2.2. Dil limlerinin Disiplinler Haline Gelmesi 18

1.2.3. slm Dncesinde Dilin Douu Teorileri 23

1.3. Frbde Dil Felsefesi 25

1.3.1. Frbnin Bilimler Tasnifi inde Dilbilim 29

KNC BLM

FRBNN FELSEFESNDE DLN KKEN

2. Frbde Dil Felsefesinin Temelleri 33

2.1. Frbnin Dil Felsefesinde Kulland Terimler 35

2.1.1. Lisn 36

2.1.2.Lgat 37

III

2.1.3.Kavl 40

2.1.4.Kelm 44

2.1.5.Nutuk 45

2.1.6.Lfz 51

2.2. Frbye Gre Dilin Kkeni ve Adlandrma 53

2.2.1. Frbye Gre Dilin Douu 53

2.2.1.1.Dilin (Lisn) Kkeni 53

2.2.1.1.1.Konuma 55

2.2.1.2.Dilin (Lgat) Oluumu 58

2.2.2.Frbye Gre Adlandrma 61

2.2.2.1. lkin (Tanrnn) Adlandrlmas ve Adlar 66

2.2.2.2. lkin (Tanrnn) Adlandrlmasndaki ltler 71

2.2.2.3.lkin (Tanrnn) ve Dier Varlklarn Ortaklaa Aldklar Adlar

72

2.2.2.4.Yetkinlik ve Erdemi fade Eden Adlarn Snflandrlmas 73

NC BLM

FRBNN FELSEFESNDE DLN YAPISI

3.Frbnin Dilin Yapsna Dair Grleri 77

3.1.Dilin Ontolojik Yaps 80

3.1.1.Varlk Bildiren Fiiller 83

3.1.2.Varlk Balac 85

3.1.3.Varlk Hakknda Bilgi Elde Edilmesini Salayan Edatlar 86

3.1.4.Dil-Ontoloji likisi 88

IV

3.2.Dilin Zaman Asndan Yaps 89

3.3.Anlam 92

3.3.1.Lfz ve Anlam Arasndaki liki 97

3.4.Dil ve Doruluk Arasndaki liki 98

3.5.st Dil 102

SONU 106

KAYNAKA 110

V

KISALTMALAR

a.g.e.: Ad geen eser

a.g.m.: Ad geen makale

a.g.t.: Ad geen tez

bkz.: Baknz

bsk.: Bask

C.: Cilt

ev.: eviren

Der.: Derleyen

DTCF: Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi

Ed.: Edited (yaynlayan)

ed.: Edition (bask)

H./h.: Hicr

M.: Mild

M..: Milttan nce

MEB: Milli Eitim Bakanl

Nr.: Nereden, nir

l.: lm

s.: Sayfa

S.: Say

Sad.: Sadeletiren

tah.: Tahkik eden

trans.: Translator (eviren)

vol.: Volume (cilt)

v.b.: ve benzeri

Yay.: Yaynlar

VI

NSZ

Dnce tarihi; varlk, bilgi ve dil zerine yaplan aratrmalarla balam ve

bugne kadar da ayn konularn farkl biimlerde dile getirilmesiyle devam

edegelmitir. Antik Grek felsefesinde, varln ne olduu ve doas incelenirken bu

durumu dilde nasl ifade ettikleri zerinde de dnlmtr. Ad nedir?, Nesnenin

zn gsteren bir iaret midir?, Anlam nedir sorularna cevaplar aranmtr. Dil

felsefesi her ne kadar XIX. yzylda bamsz bir disiplin haline gelse de, kkleri

Antika Grek felsefesine kadar uzanmtr.

slm dncesinde ise dilbilim aratrmalarna en az dier bilim dallarnda

yaplan aratrmalar kadar nem verilmitir. Kuran ve Kurandan kaynaklanan

ilimleri anlama ve anlatma abalar; dil ilimlerinin deerini artrmtr. zellikle miladi

IX. ve X. yzyllarda yaplan gramer almalarnda, Mslman dil alimleri tarafndan

oluturulan dil okullarnn da katksyla gelimeler salanmtr.

IX. yzyln sonu ile X. yzyln banda yaayan Trk filozofu Frb, bilhassa

nahivcilerle mantklar arasnda geen tartmalarn da etkisiyle, dilbilim ve mantk

sanatn temele alan kendi dil felsefesi anlayn tesis etmitir. limlerin renilmesinde

doruluun ve geerliliin metodunu verdiini dnd mantk sanatna, dier

ilimlere gre ncelik vermitir. Evrensel niteliklere sahip bu sanat; her toplumda doru

dnmenin kurallarn ve kaidelerini retmektedir. Dilbilim ise, her toplumun, kendi

lafzlarnn kurallarn ve kaidelerini anlatr. Frbnin merkezinde mantk ve dilbilimin

bulunduu dil felsefesi retisi; dilin douunu, lafzlarn, cmlelerin, sz sanatlarnn,

ilimlerin, felsefenin ve dilin oluturulmasn burhn metodu kullanarak dil ve varlk

arasndaki ilikiyi, varln dilde ifade edilmesini ve dilin yapsn inceler. O, anlam

problemini; Aristotelesin kavram anlaynn yerine Platonun idealar kuramn

koyarak zmeye alr. Ayrca bilimlerin kendilerine ait terminolojilerinin olmas

gerektiine ve st dilin nasl oluturulabileceine dair aklamalar yapar. Bunlara ilave

olarak ada dil felsefesinin aratrma alanna giren ve dil ve doruluk problemine,

metafizik nermelerin geerliliine ve anlamllna zarar vermeyecek ekilde izahlar

getirir.

VII

Tm bu konular, almamz ierisinde titiz bir ekilde incelemeye gayret

ettik. Bu amala, tezimizin birinci blmnde; Antika Grek felsefesinde ve slm

dncesinde dil anlay, dilin douu teorileri ve adlandrma konularn ele alacaz.

Frbnin felsef anlaynda etkileri olan Stoaclar, Platon, Aristoteles, Matta b. Yunus

ve Sirf gibi filozoflarn ve mantklarn grlerini irdeleyeceiz. Ayrca Frbnin

genel olarak dil anlay, dilbilime ilikin grleri ve dil ve mantkla ilgili eserleri

hakknda bilgi vereceiz.

Tezimizin ikinci blmnde; dilin douu, oluumu, geliimi ile adlandrmann

nasl olduu ve Tanrnn adlandrlmasndan bahsedeceiz. Ayrca kk bir dil

felsefesi terminolojisi oluturarak onun dil felsefesine dair terimleri hangi anlamda ve

nasl kullandn gstermeye alacaz.

nc blmde ise dil felsefesinin nemli problemlerinden olan dilin yaps,

anlam, dil ile doruluk ilikisi ve st dil konularn, Frbnin bak asndan

anlamaya ve yorumlamaya gayret edeceiz. Dilin yapsn, ontoloji ve zaman asndan

incelerken varlk ifade eden szlerin felsef analizlerinin nasl yapldn incelemeye

alacaz.

Bu almann her safhasnda deerli grleriyle beni ynlendiren,

yardmlarn esirgemeyen sayn danman hocam Prof. Dr. smail YAKIT beyefendiye

katklarndan dolay teekkr etmeyi bir bor addediyorum. Tez konumu belirlediim

ilk aylardan itibaren devaml olarak tavsiyeleri ve eletirileriyle beni cesaretlendiren

hocam Yard. Do. Dr. Sadk TRKER beyefendiye bilhassa Kitabul-Hurftan yapt

evirilerle ilgili olarak kranlarm ifade etmek istiyorum. Ayrca kymetli grleriyle

almam ynlendiren ve ktphanelerinden istifade ettiim hocalarm Do. Dr. Kemal

SZEN, Do. Dr. Mevlt ALBAYRAK, Do. Dr. Burhanettin TATAR, Do. Dr.

brahim Hakk AYDIN, Yard. Do. Dr. smail Latif HACINEBOLU ve Dr. Nejdet

DURAK beyefendilere ayr ayr teekkr ediyorum.

Hlya ALTUNYA

Isparta, 2003

GR

nsanlar arasnda anlamay salayan bir ara olan dil, duygu ve dncelerin

ifade edildii, sesli ya da sessiz, ok ynl ve gelimi bir sistemdir. Dil, herhangi bir

toplumda, bireylerin kendi aralarnda iletiim kurabilmelerine imkan veren, kendi kltr

ve geleneklerinin zelliklerini tayan, nasl ve ne zaman ortaya kt kesin olarak

bilinemeyen bir gizli antlamalar ve szlemeler dizgesidir. Milletlerin tarihteki geliimi

ile balantl olarak onlarn duygu ve dncelerindeki ilerlemeyi de gsteren, canl,

yaayan ve sosyal bir olgudur. 1

Dilin doasn, yapsn, kkenini, zn ve ieriini aratrarak farkl diller

arasndaki kken ve yap zelliklerini inceleyen felsefe disiplini dil felsefesidir. Ayrca

bilim dili, iir dili, din dili ve bilgisayar dili gibi farkl ifade ekillerini tetkik eder.

Anlam nedir, Hangi szckler anlamldr?, Dil ve doruluk arasndaki iliki

nedir?, Anlam dilde nasl oluur?, Kavram nedir? gibi sorular felsef analiz

yntemiyle zmlemeye alan dil filozoflar dil ile dnya, dil ile dnce ve dil

ile varlk arasndaki ilikileri aratrr. Ksacas dil felsefesi, dilin kendisini dile

getirmesidir.2

Bilindii gibi, dil felsefesinin ayr bir felsefe disiplini olarak ele alnmas son

yzyllar ierisinde gereklemitir. nsan, evreni ve kendisini gzlemlemeye

baladndan beri, Dil nedir?, Nasl ortaya kmtr? ve letiim grevini nasl

yerine getirmektedir? sorular zerinde dnmtr. Dnce tarihinde, sistem

filozoflar olarak adlandrlan Platon ve Aristoteles gibi dnrlerin; varlk, bilgi ve

metafizik grlerinin iinde dil felsefesinin problemleri de yer almtr. Tarihi geliim

sreci ierisinde, bugn dil felsefesinin aratrma alanna giren konular, lka

felsefesinde ya da Ortaa felsefesinde ontoloji, epistemoloji ve mantk problemleriyle

birlikte ele alnmtr. Nasl ki, bilgi problemi yalnz bana bir Bilgi Problemi olarak

lka ve Ortaa da ele alnm deilse, dil felsefesi de yalnz bana Dil Problemi

1 Muharrem Ergin, Trk Dili, Bayrak Basm, Yayn, Datm, 3.bsk., stanbul, 1987, s. 7, Orhan Hanerliolu, Kavramlar ve Akmlar, c.1, Remzi Kitabevi, 2.bsk., 1992, s. 319. 2 Sarp Erk Ula, Felsefe Szl, Bilim ve Sanat Yay., Ankara, 2002, s. 385-386.

2

olarak ele alnm deildir.3 lka filozoflar dilin douu ve dil-dnya ilikisi ve dil-

varlk ilikisi hakknda felsef dncelerini dile getirmilerdir. Ancak dil felsefesi,

dier felsefe disiplinleri gibi bir felsef disiplin olarak son yzyllarda ortaya konmutur.

Dil felsefesinin bir felsef disiplin olarak belirginlik kazanmas, XIX. yzyln

ilk yarsnda Hamann, Herder ve von Humboldtun dilin kkeni ve dilin yaps

hakkndaki aratrmalar ile olmutur. Fakat bamsz bir felsefe disiplini olabilmesi,

Wittgeinsteinn birinci ve ikinci dnem dil analizleriyle gereklemitir. ada

felsefede, Wittgeinsteindan sonra en fazla tannan dil filozoflar; B. Russell, R. Carnap,

W. Quine, D. Davidson, N. Chomsky, J. Searle, J. L. Austin, G. Ryle ve P. F.

Strawsondur.4

Dilin doas ve kkeni hakkndaki felsef aratrmalar, varln kkeni ve z

ile ilgili yaplan aratrmalar kadar eskidir.5 Dilin kayna nedir? nsanla birlikte

bylesine karmak bir yap niin hemen ortaya kmtr? Dil dnmeyle ayn ey

midir? lk konuma nasl olmutur? Gemite bu sorular zerinde filozoflar ve

tarihiler, bugn ise dil filozoflarnn yan sra psikologlar, biyologlar, antropologlar ve

anotomistler aratrma yapmaktadrlar.

slm ncesi dnemde, szl edebiyatn gelimi olmasna ramen yaznn ve

yazl kltrn yaygn olmamas, dilbilim aratrmalarnn varlndan sz edilmesini

gletirir. slm dncesinde dil zerine yaplan almalar; Mslman Araplarn

Kuran doru anlama ve onu Mslman olan yabanclara doru bir biimde anlatma

abalar dorultusunda balar. Kuran daha iyi anlama abalar dorultusunda ortaya

kan tefsir, hadis, fkh ve kelm gibi ilim dallarnda gramerin bilinmesine ihtiya

duyulmas, dilbilim almalarnn gelimesinde etkili olur. te yandan, fethedilen

coraf blgelerdeki ilm ve kltrel almalar bilme istei; yeni diller renmede ve

dil zerine incelemelerin balatlmasnda dier bir nemli sebep olarak gsterilebilir.

3 smail Yakt, Ihvan- Safa Felsefesinde Bilgi Problemi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, 2.bsk., stanbul, 1992, s. 9. 4 Sarp Erk Ula, a.g.e., s. 386. 5 Ernst Cassirer, The Philosophy of Symbolic Forms, vol.1, trans. Ralph Manheim, New Haven, 6.ed., London, 1966, s. 117.

3

Antika Grek dncesinden slm dncesine geen felsefe ve mantk gibi

akl ilimlerle tanan Mslman dnrler, bu ilimlerin etkisiyle dil ve mantk

aratrmalar zerinde younlamlardr. zellikle Aristoteles mantnn, ilimlerin

renilmesi ve retilmesinde bir yntem olarak kabul edilmesi veya edilmemesine dair

tartmalar yaplmtr. Arap nahivcileri, nahvin, Grek mantnn yerine geebilecek bir

yntem olduunu iddia etmilerdir.

slm dncesinde felsefe, mantk ve gramer tartmalarnn yaygn olarak

yapld bir dnemde yaayan Frb, kendi dil ve mantk retisini, bu iki dnce

geleneinin etkisiyle tesis etmitir. Grek felsefesi ve slm dncesindeki dil ve mantk

kuramlarn sentezleyerek kendi dil anlayn temellendirmitir.

Bu almamzda, Frb felsefesinde dil felsefesinden bahsedebilir miyiz?

sorusunun cevabn arayacaz. Tabii ki, gnmzden on asr nce yaam bir filozofu

anlamann ve yorumlamann baz glkler getireceinin bilincindeyiz. ncelikle

filozofun yaad dnemdeki dil, mantk, varlk ve bilgi anlaylarn irdeleyerek onun

sahip olduu dnce erevesini iyi bir ekilde belirlemek gerekiyor. Dier taraftan,

modern dnemde disiplin haline gelmi olan dil felsefesinin; konu, problem ve

terminolojisini dikkate alarak kendi bak amzdan Frbyi anlama ve yorumlama

abas iinde olacaz. Ancak bu iki felsef anlay dengede tutulabilirse Frbnin dil

felsefesi hakkndaki grleri aa kartlabilir.

Frbyi bu bak asyla, okumay ve anlamay hedefleyerek onun felsef

sistemini temellendiren asl sorunun ne olduundan hareket edeceiz. Filozofumuz,

insan en yksek saadete ulatracak bilginin ne olduu, artlarnn neler olduu ve nasl

elde edilebilecei sorularna cevap arayan bir felsef sistem kurar. Bu yzden, onun dil

ve mantk retileri, varlk ve bilgi anlay ile dorudan ilikilidir.

Filozofumuzun felsef anlay ierisinde dil felsefesini aratrrken dil ve

mantk konularna arlk verdii kitaplarndan faydalanmaya altk. zellikle onun,

Kitbul-Hurf, Kitbul-Elfz, Peri Hermeneias Muhtasar ve eraitul-Yakn adl

kitaplarnda yer alan dil felsefesi, dilbilim, dilbilgisi, mantk ve bilgi konularna

inceledik. Ayrca Risle fil-Akldan faydalanarak dil ve akl ilikisini gstermeye

4

altk. Dilin oluumunda toplumun ve kltrn etkisinden sz ettii Siysetl-

Medeniyye ve r-u Ehl-i Medinetil-Fzla adl eserlerinden de istifade ettik. Frb

felsefesinin temel sorunlarnn ele alnd bu kitaplar, onun metafizik anlay

dorultusunda deerlendirilmedike anlalamaz. Bu yzden, varlk retisini merkeze

alarak dil ve mantk anlaynn snrlarn ortaya koymaya altk.

Bu almamzdaki temel ama; Frbnin felsefesinde dil felsefesinin

yerini belirlemektir. Bu nedenle; Frbde dil felsefesi hangi temel sorunlardan

hareket eder?, Temel sorunlar ve gayeler nda dil felsefesine hangi katklarda

bulunmutur?, Kurmaya alt metafiziin dili nasl bir dildir?, Metafizii ile dili

arasnda ne tr bir iliki vardr? sorularna tez ierisinde cevaplar aramaya alacaz.

Onun, dil ile hakikat arasndaki ilikiyi felsef dille aklamas ve bu dili, dier dillerden

stn grmesinin nedenleri zerinde duracaz.

Dil felsefesinin geni bir aratrma alanna sahip olmas nedeniyle, almamz

dilin kkeni, adlandrma ve dilin yaps konular ile snrlandrdk. Sembolizm, dil-

kltr ilikisi, dilin insan yaamndaki nemi ve dilin ilevleri konularna deinmedik.

Bunlarn dnda, gstergebilim (dellet) ve szdizim (sentax) hakknda ksaca bilgi

verdik.

almamzda karlatmz glkler ise Frbnin dil retisi zerinde

yeteri kadar aratrmalarn yaplmam ve eserlerinin tamamnn Trkeye evrilmemi

olmasdr. Onun siyaset, ahlk, mantk, metafizik ve bilgi grleri ile ilgili olarak

fazlaca allmasna ramen dil felsefesi ve anlam problemi hakknda yaplm

aratrmalarn says azdr. Belki de, dil felsefesinin son yzyllarda bamsz bir

disiplin haline gelmi olmas, Frbnin felsef sistemi ierisinde bu konunun

aratrlmamasnn bir nedeni olabilir. nk problem alan ve terminoloji olarak

gnmze hitap ettii dnlen dil felsefesi, Frbnin felsef anlay ile

ilikilendirilemiyordu. Bu sknty kabul etmekle birlikte, Frbnin eserlerinde, dil

felsefesinin aratrlabileceini dnyoruz.

Dipnotlarda kullandmz teknik ise yledir: Kitap adlarnn ilk getii

yerlerde, kitabn tam knyesi verildi. Ayn kaynak eser ikinci kez kullanldnda,

5

yazarn ad ve soyad ile kitabn ksa ad yazld. Frbnin Trkeye evrilmi

kitaplarnn hem aslndan hem de evirisinden istifade edildi. Kitabn asl ile evirisinin

ad, yaplan alntlara gre ayr ayr verildi. rnein; hsul-Ulmdan alnan bilgi ile

onun tercmesi olan limlerin Saymndan yaplan alnt ayr olarak gsterildi.

Bunlarn dnda, hibir yerde yaynlanmayan, zel olarak yaplan eviriler de dipnotta

belirtildi.

6

BRNC BLM

DNCE TARHNDE DL FELSEFES

7

1. Antika Grek Dncesinde Dil Felsefesi

nsanolu varolup dnmeye balamasndan beri dilde bulunduunu

zannettii sihirli bir gcn etkisinde kalm ve bu gce sahip olmak istemitir. Mitolojik

sylemlerin etkin olduu dnemde insan, dilin byl bir g olduu zannn, doast

bir kuvvet olarak kabul etmitir. Bu ada dnyay, cansz bir varlk eklinde deil,

canl bir varlk olarak alglamtr. Doadaki glerden uygun ekilde yardm

istediinde, yardm alabileceini ummutur. nk o, hibir eyin byl szcklere

kar duramayacana inanmtr. Ne var ki bu dnemde insan, dilin bysel gcnn

etkisinden kurtulduunda canl olduuna inand doa zerinde aratrma yapmaya

balamtr.6

lka doa filozoflar, doann kaynann ne olduu ve doann nasl ortaya

km olduu sorularndan hareket ederler. Onlar teolojik dnemde yapld gibi,

evrenin kendisinden doduu ilk madde hangisidir? sorusunu en eski tabi etken ve

en yksek prensipin hangisi olduu sorusu haline getirerek aratrrlar.7 Aristotelesin

ilk filozoflar dedii bu filozoflar, madd nedeni (arche) belirleyerek doadaki

okluun kendisinden kt bir olan asl maddeyi bulmak isterler. ...her eyin

kendisinden meydana geldii, kendisinden doup sonuta yine kendisine dnd bir

ey vardr. e olan, eylerin ilkesi olan budur.8 Bylece bu dnrlerin, doa

hakknda yaptklar kurgulamalarla balayan Antika Grek felsefesi, varlk zerine

yaplan bir varlk felsefesi eklinde ortaya kar.

Varln ilk nedenini aratran Thales, neyin gerekten var olduu sorusunu

sorar. Maddeyi (rnein mknats) canl bir varlk eklinde dnmesi ve gereklii

6 Ernst Cassirer, nsan stne Bir Deneme, ev. Necla Arat, Remzi Kitabevi, stanbul, 1997, s. 136. 7 Alfred Weber, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Yay., 5.bsk., stanbul, 1993, s. 12, Kmran Birand, lka Felsefesi Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., 2. bsk., Ankara, 1964, s. 13. 8 Aristoteles, Metafizik, ev. Ahmet Arslan, Sosyal Yay., 2.bsk., stanbul, 1996, s. 90, (983 b 10).

8

dile getirme abas, onu dnce tarihinde nemli bir yere getirir.9 Thalesten sonra

gelen dier filozoflar da, doa hakknda aratrma yapmaya devam ederler. Ancak daha

sonralar dnrlerin incelemeleri doa zerinden dile evrilir.

Antika Grek filozoflar, dilin bysel gc ile doaya sahip olunamayacan

anlaynca, dilin doas zerinde dnmeye ve aratrma yapmaya balar. Varlkla

birlikte dilin doasnn da aratrlmas, felsef uyann dilde olmas ve ilk filozoflarn

dili dncenin zorunlu art olarak grmesi, dil felsefesinin varlk felsefesi kadar eski

olduunu gsterir.10

Herakleitos felsefe tarihinde, doay anlamann yolunun madd sebeplerden

deil, mantktan ve akldan getiini syleyen ilk filozoftur. Evrendeki deime, bir

yasaya, bir lye gre olmaktadr. Bu yasaya; insandaki akl, sz, dnce, anlam ve

insana doadaki deiimin kanunlarn anlama imkan salayan Tanr anlamnda

logos adn vermitir. Ona gre, evrenin anlam konumann anlalmas ile birlikte

aklk kazanacaktr. lk dnem Grek felsefesinde, felsef dncenin gelimesi ile

varlk felsefesinden dil felsefesine gei byle olmutur.11

M.. V. yzylda, Atinann siyaset ve kltr asndan gelimi olduu bir

dnemde yaayan Sofistler, tabiat olgular ve genel doruluu ile nesnel geerlii olan

logos yerine insan zerine felsefe yapmaya balarlar. Onlar, evrenin merkezine insan

yerletirip hitabet sanatna (retorik) nem vererek, fizik dnyada dil iin bir aklama

arayn sona erdirirler. Zira Sofistler, belirli ve somut amalarn yani siyasi ve sosyal

gayelerin gerekletirilebilmesinin arac olarak dili kabul ederler. Bundan dolay, dilin

iyi ekilde kullanmn salayabilmek iin onu yaatp gelitirmeyi amalarlar. Bu

yzden Sofistler, retorii (hitabet) gerek bilim olarak adlandrrlar ve dilbilim ve

dilbilgisi sorunlarn sistemli ve kuramsal bir ekilde ele alrlar.12 Artk Antika Grek

felsefesinde, dilin mitolojik, bilimsel, gramatik yaps ve doas ile ilgili aratrmalarla

birlikte nesnelerin adlandrlmas ve dilin kkeni zerine yaplan incelemeler balar.

9 Walther Kranz, Antik Felsefe, ev. Suad Baydur, Sosyal Yay., 1.bsk., stanbul, 1984, s. 27, Ahmet Cevizci, lka Felsefesi Tarihi, Asa Yay., 1.bsk., Bursa, 1998. s. 16. 10 Ernst Cassirer, a.g.e., s. 137, Ernst Cassirer, Language and Myth, Trans. Susanne K. Langer, 1.ed., Dover Publications Inc., 1946, s. 5. 11 Ernst Cassirer, nsan stne Bir Deneme, s. 137-138, Walther Kranz, a.g.e., s. 58, 61-62. 12Ernst Cassirer, a.g.e., s. 140, Kmran Birand, a.g.e., s. 29.

9

1.1.Antik Felsefede Dilin Douu Teorileri

Dnce tarihinde dilin kkeni konusu, M.. V. yzylda felsef bir sorun

olarak ele alnmaya balanmtr. Ne var ki, insann konumay nasl rendii sorusu

her zaman iin merak konusu olmutur. Ve ayn zamanda bu problemi zebilmek

amacyla, her ada bebeklerin konumay renmesi gzlemlenerek eitli yorumlar

yaplmtr. Dier taraftan da bilim adamlar, insan iskeletleri ve maymunlar zerinde

incelemeler yaparak kendi dil anlaylarn kurmaya almlardr. Ancak bu konu,

ada felsefe ile birlikte dil felsefesinin ilgi sahasna girmitir.13

Dilin ortaya k problemi hakknda ilk yaplan aratrma Heredot tarihinde

anlatlr. Msr kral Psammetikos, insanlarn nasl konumaya baladklarn anlamak

iin bir deney yapar. Psammetikos, bir obana rasgele iki tane yeni domu ocuk verir.

Bu ocuklar ala koymasn ve onlarn yannda hi kimsenin sz sylememesini

emreder. Bylece kendi balarna byyen ocuklarn azlarndan kacak ilk sz

renmeyi amalar. zerinden iki yl getikten sonra, bir gn ocuklarn Bekos! diye

bardklarn duyar. Daha sonra ki zamanlarda da ocuklar ayn kelimeyi tekrar ederler.

Bunun zerine Psammetikos, bekos kelimesinin anlamn aratrr ve Phrygiallarn

ekmee bekos dediklerini renir.14

Demokritosla birlikte dilin douu konusu, felsef bir tarzda ele alnmaya

balanr. Ona gre dil, dncenin ortaya kmasnda bir aratr. Bu yzden o dilin, bir

Tanr tarafndan veya bilge bir kii ya da bir kahraman tarafndan evrensel ilkelere

dayanlarak konulmu olmasn kabul etmez. Ancak o, insanlarn birbirleri ile iletiim

kurma ihtiyalar dolaysyla, hayvanlar gibi lklar ve garip sesler kartmalarnn

daha sonralar evrimleerek dile dnt fikrini ileri srer. Ona gre, insanda sesleri

eklemleme/connexion yetenei vardr. nsann bu yeteneini kullanarak igdsel

13 Dwight Bolinger, Aspects of Language, Harcourt Brace Jovanovich Inc., 2.ed., 1975, s. 306. 14Herodotos, Herodot Tarihi, ev. Mntekim kmen, Bankas Yay., 1.bsk., stanbul, 2002, (II.Kitap, 2), s. 89-90.

10

tepkilerini, hrltlar ve anlamsz lklar eklinde ortaya koymas, zamanla

eklemlenerek anlaml sesler haline gelmitir. nsanlar her bir nesne iin farkl bir

iaret kullanarak dncelerini ifade etmeyi renmilerdir. Dnyann ayr yerlerinde

insanlar, kendi kardklar sesleri anlaml hale getirmilerdir. Bylece her insan

topluluunun kendi dilleri ortaya kmtr.15 Bu argmanlaryla Demokritos, insan

dilinin, duygusal yapsndaki belirli seslerden meydana geldiini savunmutur.

Demokritostan sonra felsefe tarihinde, Epicurus ve Lucretiusta ayn gr

benimsemilerdir. Dilin douu hakkndaki bu teori, dil felsefesinde XVIII. yzyla

kadar benzer ekilde Vico ve Rousseau dahil pek ok dilci tarafndan kabul edilen bir

gr olmutur. Modern dnemde de savunucular bulunan bu teoriye gre insan dili,

doadaki btn canl varlklara verilmi olan temel bir igdye indirilmitir. Korku,

ac, sevin lklar insana zg olmakla birlikte, hayvanlar dnyasnda da benzeri olan

seslerdir. Bu benzerlikten faydalanlarak insann konuabilmesine psikolojik bir

aklama getirilmeye allmtr.16

Dnce tarihinde, dili ve dilin yapsn problem olarak ele alan filozoflar

arasnda Platon da yer alr. Eserlerinde daha ok dilin kurallarndan ve szcklerin

yanl kullanmndan, adlandrmadan ve szck ile anlam arasndaki ilikiden bahseder.

Ancak dilin kkeni konusunu felsef bir problem olarak grmemesi nedeniyle, konuya

mitolojik bir yk eliinde sosyal bir aklama getirir.17 Platon, dil anlamn ifade

etmek zere terim kullanr. Bunlardan ilki; glottadr ki, azdan kan seslere

denir. Ayrca bugn kullanld anlamda glotta/the voice, tongue, mouth, hem tat

alma duyusu hem de dilbilim anlamndaki dildir.18 Theaitetosda ise ayn anlama

karlk olmak zere glotta/the faculty of taste ifadesini kullanr.19 kinci olarak

kulland terim, insann dier insanlarla iletiim kurma yetenei anlamn ifade eden

15 Jonathan Barnes, The Presocratic Philosophers, Ed. by. Ted Honderich, Routledge, Cambridge, 1996, s. 466-467. 16 Ernst Cassirer, nsan stne Bir Deneme, s. 141. 17 Cengiz akmak, Platonda Anlam Problemi, (Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe Anabilim Dal), stanbul, 1991, s. 24. Sokrates: Ama, biz her eyi sesimiz, dilimiz ve azmzla anlatmak istediimize gre, bunlar, eyleri taklit etmekte kullanarak bu yoldan her eyin anlatmn salayamaz myz? (Bkz.Kratylos, ev. Cenap Karakaya, Sosyal Yay., stanbul, 2000.) 18 Platon, Cratylos, The Dialogues of Plato iinde, trans. B.Jowett, vol. 4, 2.ed., Oxford, 1875, s. 247, (423 B). 19 Platon, Theaitetos, a.g.e., vol.4, s. 337, (185 C).

11

phone szcdr. Bu terim, insann dncelerini bildirme arac olarak azndan

kan sesler (phone) anlamnda kullanlr. Dialektos terimi, konuma ya da dil yoluyla

eklemlenmi ses anlamnda kullanlan nc terimdir.20 Platona gre, konumak ise

legein=eirein dili ve sz tasarlamak ve sylemi kullanarak dnceleri bildirme

anlamna gelir.21

Filozofumuz dili sosyal bir olay olarak kabul ederek onun yaps ve doas

zerine incelemeler yapar. nsan zihninin ortaya koyduu bir yap olan dil, onun temel

etkinliklerinden biridir.22 Kratylos diyalogunun banda Platon, dilin, insann doal

yapsndan kaynakland grn savunurken daha ileride dilin oluumunda

itibarliin payn da kabul eder. Bu durumda dil, insana zg bir yap olarak kltrn

bir rndr.23

Platon, dilin douu konusunu, insann Tanrlar tarafndan yaratlmas olay ile

birlikte ele alr. Prometheus araclyla insan, Tanrlardan bilimi alnca nce onlara

mabetler yapar. Topluluk halinde yaamaya baladklarnda kyleri ve ehirleri kurarlar.

Daha sonra ise ellerindeki bilim sayesinde konumay, eyaya ad takmay, alet yapmay

renirler.24 Platon, insann nesnelere ad koymas ile Tanrsal olandan pay alma

arasnda balant kurduktan sonra bu durumu, topluluk halinde yaamann bir gerei

olarak aklar. O halde Platon, insanlarn toplumsal hayata gemelerinin sonucunda,

zekalarn kullanarak dili ortaya kardklar dncesini kabul eder.

Mantk biliminin kurucusu olarak kabul edilen Aristoteles, eserlerinde geni bir

ekilde mantk konularna yer verir. Biimsel mantn bir grnts sayd genel

dilbilgisinde, zne ve yklemi temele alan bir cmle kuram oluturarak sz paralarn

ve balalarn neler olduunu ortaya karmaya alr.25 Aristoteles dille ilgili olarak

eitli sorular sorar. Bunlar; Bir nesnenin adnn, gsterdii nesneden ayrld

noktalar nelerdir?, Bir nesnenin ne olduunu sylemek, onun niteliklerini saymak,

konumunu tespit etmek ve teki varlklarla ilikisini dile getirmek ne demektir? gibi

20 Cengiz akmak, a.g.t., s. 25. 21 Platon, Kratylos, s. 59-60, (408 A). 22 Platon, a.g.e., , s .76-77, (416 C). 23 Platon, a.g.e., s. 17-18, (388 C-D). 24 Platon, Protagoras, Diyaloglar, II, ev.Tanju Gkl, Remzi Kitabevi, 3.bsk., stanbul, 1996, s. 134, (322 A). 25 Berke Vardar, Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, Multilingual Yay., stanbul, 1998, s. 23.

12

sorulardr. 26 O da, Platonda olduu gibi dil terimini ifade etmek iin glotta

kelimesini kullanr. Telaffuz edilen sesi phone kelimesi ile telaffuz edilen dili ise

dialekton kelimesiyle ifade eder.27

Aristoteles dilin douu problemini, toplumla ilgili bir konu olarak kabul

eder. Politika adl kitabnda, insanlarn toplum halinde yaamaya balamalaryla

birlikte dili de kullandklarndan bahseder. Ayrca ona gre, insan dier canllardan

ayran zellik konuabilmesidir. ...ou kez dediimiz gibi, doa (nature) hibir eyi

bouna yapmaz; insan siyasal bir hayvan yapmak amacyla da, btn hayvanlar

arasnda yalnz ona dili, anlaml konuma yetisini (speech) vermitir. Konumak ses

kartmaktan (voice) olduka ayr bir eydir; ses karma yetisi (the power of speech)

teki hayvanlarda da vardr, bununla duyduklar ac ya da hazz anlatrlar; nk

gerekten baz hayvanlarn doal gleri, onlarn hem haz ve ac duymalarna, hem de

bu duygularn birbirlerine aktarmalarna elverilidir. Oysa dil, yararl ve zararl olan,

doru ve yanl bildirmeye yarar. nk insanla teki hayvanlar arasndaki gerek

ayrlk, yalnz insanlarn iyi ile kty, doru ile yanl, hakl ile haksz

sezebilmeleridir. te bir aile ya da ehri meydana getiren ey de; bu konularda ortak

bir gr paylamaktr.28

Aristoteles, doa tarafndan insanlara verilen dilin yani anlaml konuma

yetisinin en nemli ilevinin, insanlar arasnda iletiimi ve doru ile yanl ayrt etmeyi

salamak olduu grndedir. Antika Grek felsefesinde, dilin kkeni zerine

yaplan bu aratrmalarla birlikte nesnenin ad ile nesne arasnda ne tr bir ilikinin var

olduu da sorgulanmaya balanmtr.

1.1.1. Antik Felsefede Adlandrma Hakkndaki Grler

Her insan, nesneler dnyas zerine eitli dncelere sahiptir. Bu

dncelerini, evresindeki varlklara farkl adlar vererek dile getirir. nsan, nesnelerin

26 Teoman Dural, Aristotelesin Kategorilerinde, Fiziki ile Metafizikinde Deime ve Zaman Sorunlar, Felsefe Arkivi, S.26, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1998, s. 23. 27 Aristoteles, Ruh zerine, ev. Zeki zcan, Alfa Yay., 2.bsk., stanbul, 2001, s. 115, Aristoteles, Metafizik, ev. Ahmet Arslan, Sosyal Yay., 2.bsk., stanbul, 1996, s. 165. 28 Aristoteles, Politika, ev. Mete Tunay, Remzi Kitabevi, stanbul, 6.bsk., 2002, s. 9-10, (1.kitap, 2.blm), bkz. Politics, The Complete Works of Aristotle, C.2, Ed. by. .Jonathen Barnes, Bollingen Series LXXI.2, Princeton University Press.

13

adlar ile nesne arasnda ne tr bir ilikinin var olduunu bilmek iin sorular sorar: Dil

ile adlandrlan dnya arasnda bir iliki var mdr? Eer varsa bu iliki nasl kurulabilir?

Etrafmzdaki varlklar hakknda nasl konuabiliriz? rnein, aa dediimiz varla

niin bu ad veririz? Aa adn kim vermitir? Ayn toplumda yaayan insanlar, bu

ad zerinde uzlamlar mdr? Yoksa nesnelere adn veren bir ad koyucu mu vardr?

Kk, gvdesi, dallar ve yapraklar olan her nesneye aa dememiz gerekiyor mu?

Bu ad, aacn doal bir paras mdr? Bu varln tabiatn, aa ad ne kadar

yanstyor? Antika Grek dncesinde bunlar ve bunlara benzer sorularla, dil ile

nesneler arasndaki ba sorgulanarak nesnelerin zne ait bilgiye ulamak

amalanmtr.

Retorii gerek bilim olarak kabul eden Sofistler, adlarn doruluu hakknda

yaplan tartmay gereksiz grrler. nk adlar, nesnelerin doasn, nesnel

karlklar olmadklar iin dile getiremezler. Onlar, adlarn grevini insanda duygular

uyandrmak ve dnceleri tayarak insanlar fiillere ynlendirmek eklinde

belirlerler.29 Sofistlerin nemsiz grdkleri bu problem, daha sonra Antika Grek

felsefesinde, iki felsefe okulu arasnda tartma konusu olur. Bunlardan birinci taraf yani

Pythogorasla birlikte savunulmaya balayan doalc gr, adla nesne arasndaki

ilikinin doal olduunu, adlarn adlandrldklar nesnelerin zn sesler araclyla

taklit ederek yansttklarn kabul eder. Buna kar kan Demokritosla birlikte

savunulmaya balayan uzlamc gr ise adla nesne arasndaki ilikinin uzlamla

olduunu ve adlarn nesnelere insanlar tarafndan tesadf olarak verildiini savunur.30

Ne var ki bu tartma, felsefe tarihinde ilk defa, Platonun Kratylos

diyalogunda ayrntl bir biimde ele alnr. Kratylos, Hermogenes ve Sokratesin

katld tartmann konusu, dil ile dnya arasndaki ilikinin nasl olduudur.

Hermogenes, adlarn doruluunun toplumun uzlamasna bal olduunu, Kratylos ise

her nesne iin doru bir adlandrmann var olduunu savunur. Sokrates, sorunun

zmn kendisinin de bilmediini, bu nedenle eitli sorular sorarak konuyu

aydnlatmaya alacan syler. Platon bu diyalogta, Kratylos ve Hermogenesin baz

grlerini rterek bir ksmn da gelitirerek kendi ad retisini ortaya koymak ister. 29 Ernst Cassirer, a.g.e., s. 140. 30 John R. Searle, Sz Edimleri, ev. R.Levent Aysever, Ayra Yay., Ankara, 2000, s. 10.

14

Platonun dil retisinde temel problem; adn doas, objenin doasyla ayn

olduuna gre, adn doasn bilen, objeyi de bilir, nk obje adn benzeridir; ve

dolaysyla, birbirinin benzeri olan btn eyler iin, tek ve ayn bilim vardr31

grnn doruluunu aratrmaktr. Adlarn nesneler hakknda nasl bilgi verdiini

inceleyen Platon, onlarn nesnelerin doal doru ad lar olduu grn

(Kratylosun iddiasn) reddetmitir. Ona gre adlar, nesnelerin doal uygun adlardr.

Nesnelerle ilgili bilgiyi bakalarna retmek iin adlarn konulduuna32 iaret

eden Platon, adlarn nesnelerin doalarnda bulunan adlandrma ve adlandrlma tarzna

gre yaplmas gerektiini ileri srer.33 Adlandrma iini, en doru biimde yasa

koyucunun yapabileceini ifade eden filozofumuz, yasa koyucunun kim veya ne

olduuna aklk getirmez. Yasa koyucu; halk, mitolojik bir kii ya da Tanrsal bir

igdye sahip insan olabilir. Bu kii, her nesne iin doas itibaryla uygun olan ad,

seslere ve hecelere vermesini bilmelidir. Her yasa koyucu, ayn heceleri

kullanmayabilir. Bu konuda, nemli olan her obje iin uygun ad vermesidir.34

Tanrlarla insanlarn nesneleri farkl ekillerde adlandrdn ifade eden Platon,

Tanrlarn koyduu adlarn, nesnelerin doal doru adlar olduunu, fakat insanlarn

bu adlar anlamaya glerinin yetmediini aklar.35 Tanrlarn adlandrmasna karlk

insanlarn nesnelere verdii adlar ise doal uygun adlardr.

Platonun bu diyalogu, drt ana sorun etrafnda geen bir tartmadr.

Bunlardan birincisi, adlarn ileviyle; ikincisi, adlar ile onlarn adlandrdklar eyler

arasndaki ilikinin yapsyla; ncs, bir nesnenin doru adlarnn saysyla;

drdncs, adlarn ilk defa verilmesi ile ilgilidir. Kratylos diyalogunda, tartma

konusu yaplan bu drt iddiaya drt ayr aklama getirilir. lk olarak; adlar; bakalarna

bilgi retmek iin vardr. kincisi; adlar ile nesneler arasnda doal bir ba vardr.

ncs; bir nesnenin tek bir doru ad vardr. Sonuncusu ise adlar ilk veren, insann

31 Platon, Kratylos, s. 117-118. 32 Platon, a.g.e., s. 102. 33 Platon, a.g.e., s. 16. 34 Platon, a.g.e., s. 19-21. 35 Platon, a.g.e., s. 25-26.

15

stnde bir gtr.36 Filozof, nesnelerin nasl adlandrlmas gerektiini, bu drt gr

etrafnda akla kavuturmaya almtr.

Platonun rencisi Aristoteles, kitaplarnda adlandrma konusuna pek fazla

yer vermez. O, Yorum zerine adl eserinde, adlarn uzlam yoluyla verilmi

olduuna ksaca deinir. Ad, paralar ayr ayr anlaml olmayan, zaman d,

uylamsal olarak anlaml bir sestir.37 Platonun doal uygun ad grne kar

kan Aristoteles, adlarn, ad olularnn simge olmalarndan kaynaklandn bundan

dolay hibirinin doal olamayacan kabul eder. Yazl olmayan sesler ise yaban

hayvanlarnda olduu gibi bir ey belirtir. Ancak bunlarn hibiri ad olamaz. Doruluk

ya da yanllk ifade eden cmleler de, bildiride bulunduklarndan dolay

uzlamsaldrlar.38 Demek ki, adlar ve adlardan oluan cmleler doal deil, uzlama ile

konulmulardr.

Grek felsefesinde uzun tartmalarn yapld bu konuda Platon, nesnelerin

adlandrlmasnn nasl olmas gerektiine dair en kapsaml bilgiyi veren filozoftur

Platonun felsef retisinden etkilenmi olan Frb, insan saadete ulatracak bilginin

incelenmesine ayrd Efltun Felsefesi adl eserinde onun bu diyalogunun tantmn

yapar: Bundan sonra, bu sanatn dilbilim olup olmadn, insan, ad geen dili

konuan milletin ounluunun anlayna gre manalar, fikirleri gsteren isimleri

kavraynca ve onlar dil bilginlerinin metoduna uygun inceler ve bilirse, eylerin

zlerine ait kuatc bir bilgisi olacan ve onlar vastasyla arzulanan bilgiyi elde

edeceini, zira bu sanatn rencilerinin kendilerinin byle dndn inceledi. Bu

sanatn asla o bilgiyi vermedii kendisince anlald ve bu bilgiye yol olabilecek ne

kadar bilgi saladn aklad. Bu, Cratylos olarak bilinen kitabnda bulunur. 39

Filozofumuz Kratylos diyalogunda, insan mutlulua ulatracak bilginin verilmediini

bunun yerine nesnelerin doasna ait bilgilerin ele alndn ifade eder. Grek

felsefesinin varlk, dil ve mantk teorilerinden etkilenen slm dncesinde de dil,

felsef bir problem kabul edilmesinden dolay eitli grler ileri srlmtr. 36 Levent Aysever, Kratylos: Adlarn Doruluu ve Bilgi, S.2, C.19, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 2002, s. 154-159. 37 Aristoteles, Yorum zerine, ev. Saffet Babr, mge Yay., 1.bsk., Ankara, 1996, s. 1. 38Aristoteles, a.g.e., s. 2-3. 39 Frb, Eflatun Felsefesi, ev Hseyin Atay, Frbnin Eseri iinde, Kltr Bakanl Yay., 1.bsk., Ankara, 2001, s. 75.

16

1.2. slm Dncesinde Dil Felsefesi

1.2.1. slm Dncesinde Dil Probleminin Temelleri

Mslman Araplar; Suriye, Irak, ran ve Msr topraklarn fethettikleri zaman

Grek, Roma ve Zerdt gibi kltr evreleriyle karlatlar. Yaklak iki- asrlk bir

sre ierisinde, bu ilim ve kltrlere ait eserleri tercme ederek kendi okullarnda

retmeye baladlar. slm limleri; Hellenistik, Ssn, Hind ve in gibi kuvvetli

kltrlerin yazl ve yazl olmayan rnlerinden byk lde istifade ettiler. Ayrca

H.III./M.IX. yzylda, Sryan mtercimler araclyla ok sayda felsef eser (zellikle

Aristotelesin kitaplar), Yunanca'dan, Sryanice'den ve Kptceden Arapaya

evirileri yaplarak ilimlerin geliiminde nemli bir yere sahip oldular.40

Tercme faaliyetlerinin de etkisiyle slm kltr ve medeniyeti geliti.

Zamanla bilimlerin eitleri ile birlikte ilm ve edeb eserler de oald. Mslmanlarn

ehir hayatna gemeleriyle, Emeviler dneminde, Mekke ve Medine, musiki ve iir

sanatlarnn, Basra ve Kfe, bilim ve dnce dnyasnn en canl ve hareketli etkinlik

merkezleri haline geldi.41

Arap olmayan kavimlerin slm dinine girmeye balamalaryla birlikte ilk

devirlerden itibaren Arapay bilmemeleri nedeniyle dini renmelerinde sorunlar

ortaya kt. Bu milletlerin Kurn anlayabilmeleri iin Arap dilini renmeleri

gerekiyordu. Bylece Arap limler, konuulan ve yaayan Arapann kurallarn ve

kidelerini belirleyerek yabanclara dil retilmesini kolaylatrmay amaladlar.

Sonraki yzyllarda ise fakihler, mfessirler ve hadisiler, Kurn ve hadisleri daha iyi

anlayp anlatabilmek iin Arap dilbilgisini kurma abas iine girdiler. Bu sebeple,

40 Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, lken Yay., stanbul, 1997, s. 64, Sadk Trker, slm Dncesinin Geliiminde Tercme Faaliyetlerinin Rol, Kutadgu Bilig Dergisi, S.3, stanbul, 2003, s. 225, 41 Corci Zeydan, Tarihu Adbil-Latil-Arabiyye, C.2, Drul-Hill, Kahire, 1957, s. 10, Philip Hitti, slm Tarihi, C.2, ev. Salih Tu, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay., stanbul, 1995, s. 379.

17

Araplarn anlat tarzlar ile szlerini, iirlerini, darb- mesellerini tetkik ve aratrma

lzmu hissettiler.42

Hicri ikinci yzylda yaplan dilbilim almalarnn amac, dn problemlere

zm aramak iindi. Kutsal kitab daha iyi anlama ve yorumlama abalar dil

probleminin ele alnmasnda en nemli etkendi. Ayrca farkl kltrleri tanma ve onlar

anlama arzular, dil ve dilbilgisi bilmeyi gerektirmesinden dolay dilbilim

aratrmalarna hz verdi. Bundan dolay Mslman dilbilimcileri daha ok dilin kelime

yaps, kelimelerin tarih sre ierisindeki anlam deimeleri ve cmle iindeki

dizililerinin eitli biimlerde adlandrlmas zerinde younlatlar.43

Bu dnemdeki (H.II. yzyl) dilbilimin aratrma alan, dzgn ifde ve

lafzlarn derlenip snflandrlmas, anlam ve lafz, dnce ve dilbilgisi (nahiv),

etimoloji ve kavram analizi arasndaki ilikilerin incelenmesi idi. Dil zerine yaptklar

aratrmalarla Mslman dnrler dilbilimi, kelime bilgisi (sarf), dilbilgisi (nahiv),

anlam teorisi, seslerin k (meharicl-hurf) ilmi, kelimelerin konumu ve tretilmesi

ilmi (ilml vaz ve ilm-i itikk), beyan ilmi, bedi ilmi, aruz ilmi, konumann halin

gerektirdii ekle uygunluu ilmi (ilmd-devvin) ve bakasnn sznn kendi hline

uygunluu ilmi (ilml-muhazara) eklinde ksmlara ayrdlar. Baz dil tarihileri,

edebiyat da dilbilim iine katmlard.44 Daha sonraki dnemlerde ise Arap dilbilimi,

nahivciler tarafndan Aritoteles mantnn yerine doru dnme ve bilgi retme

amacyla kullanlan bir yntem hline getirildi.

IX. ve X. yzyllarda nahivcilerle mantklar arasnda yaplan tartmalar

slm dnce tarihinde ses getirmitir. Bu yzyllarda, dilbilim aratrmalarna nem

verilmesi sebebiyle dile dair konularn ele alnd byk bir miras bugne kadar

gelmitir.

42 Corci Zeydan, Medeniyet-i slmiye Tarihi, C.3, Osmanlcaya eviren: Zeki Meamiz, stanbul, 1329 (h.), s. 145, Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatr, ev. Azmi Yksel, Rahmi Er, maj Yay., 1.bsk., Ankara, 1993, s. 72, evki Dayf, el-Medrisn-Nahviyye, Drul-Merif, 7.bsk. Kahire, 1992, s. 11. 43 Yakup Civelek, VII.-XI.Yzyl slm Dnyasnda Dil Olgusuna Yaklamlar ve Batl Dilbilimcilerle Mukayesesi, Kuran ve Dil Sempozyumu, Van, 2001, s. 202. 44 Hasan Ayk, Frbde Dil-Mantk likisi, (Baslmam Doktora Tezi, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Felsefe Ana bilim Dal), Erzurum, 2002, s. 131.

18

1.2.2. Dil limlerinin Disiplinler Haline Gelmesi

Mslman bilim adamlarnn dil ile ilgili konu ve problemlere eilmeleri,

slm dnyasnda mantk ve felsefe almalarnn balamasndan nce idi. lk olarak dil

sorununun ele alnmas, slm ilimlerin oluumuna, mantk ve felsefe eserlerinin

yazlmasna imkan salad.45

Balangta dil zerine yaplan aratrmalarda Arapann kelime yaps,

kelimelerin cmle iindeki fonksiyonlar belirlendi. Sonralar tefsirci, hadisci, kelmc,

fkh ve edebiyat limlerinin ayn zamanda iyi birer dilbilimci olmalar Arapa

dilbilimini, dilin ses esini de kapsayan hitap esi zerine konumlandrmalar

gerektii ve onun bir dnme disiplini olduu iddiasna gtrd. nk nahiv

ilminin, dilbilgisi kurallarn aklamasndan dolay bu kurallarn dnceyi de iine

ald evrensel bir ilim olduu savunuluyordu. Bu yzden, anlamn snrlarn

belirlemek ve dellete dair kurallar koymak iin beyn ilmi ortaya kartlmtr.46

Nahiv ilminin balangc hakknda farkl rivayetler olsa da, bu ilmin, Hz.

Alinin isteiyle Eb Esved ed-Del (l.H.69/M.688) tarafndan kurulduu yaygn

olarak kabul edilen grtr. O, nahiv ilmini Hz.Aliden rendi. Ebul Esved, Arap dili

ve grameri zerine geni bilgi sahibi, kelimelerin anlamlarn bilen, ir bir kimse idi.

Basrada rencilerine lgat, nahiv, iir ve edebiyat dersleri verdi.47

Hicr ikinci ile drdnc asrlar arasnda, Basrada, Arapann gramer

kurallarn tespit etmeye alan, dil zerine aratrmalar yapan dil limleri, rviler,

hfzlar, irler ve edipler yetimitir. Yaklak bir asr sonra da ona paralel olarak

Kfede, asr kadar yaayacak ikinci bir dil okulu kurulmutur. Her iki ehirdeki dil

evrelerinde, dil meselelerine bak tarzlar birbirlerinden farkl olmas sebebiyle

aralarnda ihtilaflar meydana gelmitir.48

45 Sadk Trker, Frbde Dil ve Mantk likisi, Kutadgu Bilig Dergisi, S.1, stanbul, 2002, s. 139. 46 Hasan Ayk, a.g.t., s. 131. 47 Corci Zeydan, a.g.e., C. 3, s. 140-141, evki Dayf, a.g.e., s. 13, Selami Bakrc, Kenan Demirayak, Arap Dili Grameri Tarihi, Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Yay., Erzurum, 2001, s. 21-29. 48 Corci Zeydan, a.g.e., C. 3, s. 147, Hulsi Kl, Basriyyn, C. 5, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, s. 117.

19

Basra ekolnn kurucular, Sbeveyh (l.H.180/M.796) ve onun dilde hocas

Halil b. Ahmettir (l.H.175/M.791). Halil, lgat ilmine dair ilk kitap olan Kitbul-

Aynn yazardr. Alfabetik diziye uygun hazrlanan bu lgatta, kelimelerin kklerini

oluturan sessizler esas alnmtr.49 Ayrca aruz ilmini de ilk defa ortaya atan dilcidir.

Halil b. Ahmet, Aristoteles mantnn etkisiyle Arapa dilbilgisini gelitirme abas

iinde oldu.50 Mant gramerin aleti olarak grmesi nedeniyle, dile mantksal bir yap

vermeye alarak bir eit dil felsefesi ve analitik felsefe gelitirmeyi denedi. Bundan

dolay, Basra ekol Ehlul-Mantk olarak da adlandrld.51

Birok dilbilimci o devirde dile felsef ynden yaklamlar ve dil felsefesinin

ilgi alanna giren konular ele almlardr. Dilin kkeni, adlandrma, dil ile doruluk ve

dil ile varlk ilikisi gibi konularda aratrmalar yapmlardr. Ayrca dil ve mantkla

ilgili hususlarda ayrntl almalar vardr. Srf, Kis (l.H.189/M.804), bn Cinn

(l.H.392/M.1001) ve Ebu Hayyan et-Tevhid bu alanda mehur olmu kimselerdir. IX.

yzyln sonlaryla X. yzyln balarnda yaam olan tarihi, dilci ve filozof Eb

Hamza sfahn (l.H.360/M.971) onlar el-Felsifetn-Nahviyyn (Dil veya Nahv

Filozoflar) olarak adlandrmtr.52

Kfeli dil bilginlerinin en nemli ismi; ran asll Ali b. Hamza el-Kisdir.

Kis, Basra okulunun kurucularndan Halil b. Ahmetten dersler aldktan sonra Kfe

okulunun kurucusu Rus (l.H.175/M.791) ile birlikte almalarn srdrd.53 Kfeli

dil limleri daha ok fkh ve usl, kratler ve rivyeti, eski Arap iirinin rivyet ve

derlenmesi ile megul oldular.54

ki dil okulu arasndaki ilk ihtilf, Basra okulunun kurucularndan Halil b.

Ahmet ile Kfe okulundan Rus arasnda kmtr. Daha sonra Kis ile Sibeveyhin,

Halife Harun Reidin huzurunda yaptklar Znbriyye tartmas, aralarndaki

ihtilflarn aa kmasn salamtr. Basra ve Kfe okullarnn ayn metodu, yani

iitme ve kyas kullanmalarna ramen dile farkl bakmalarnn altnda yatan eitli 49 Halil b. Ahmet, Kitbul-Ayn, C. 1-8, nr. Mehd el-Mahzm, brahim es-Semerr, Beyrut, 1988. 50 evki Dayf, a.g.e., s. 30, Corci Zeydan, Tarihu Adbil- Latil-Arabiyye, C.2, s. 115. 51 Goldziher, a.g.e., s. 74, evki Dayf, a.g.e., s. 20-21, Mehmet Bayrakdar, slm Felsefesine Giri, Diyanet Vakf Yay., 2.bsk., Ankara, 1998, s. 86. 52 Mehmet Bayrakdar, a.g.e., s. 85. 53 Ignace Goldziher, a.g.e., s. 78. 54 Selami Bakrc, a.g.e., s. 45.

20

sebepler vardr. Basraya yakn llerde, Arap dilini fasih bir ekilde konuan bedev

Araplarn yerlemi olmas nedeniyle, buradaki dil bilginleri, dile ait genel kurallar

koyarken bedev Araplarn dilini esas almlardr. Bu kurallara uymayan kaideleri kabul

etmemilerdir. Kfe okulu ise, ehrin farkl milletlerden ve farkl dinlerden ve

mezheplerden insanlarn bulunduu karmak bir yerleime sahip olmasndan dolay

Arap olan herkesten rivayet edilen her trl kaideyi esas almtr. Bu durumun sonucu

olarak, dilbilgisi kurallar ve szlk oluturulurken Basra okulu, konulan kaidelere sk

bir ekilde bal kalm, Kfe okulu daha esnek davranmtr. 55

Basra ve Kfe okullarnn genel olarak dil anlaylarnda da farkllklar vardr.

Basra okulu dili, olaylar, olgular, kavramlar ve dnceleri yanstan bir ayna olarak

ele almlardr. Bu nedenle dilin yasalar, dncelerin, yaamn, nesnelerin, toplumun

ve mantn yasalarnn aynsdr. Bu yzden dilbilimciler, nahiv ve sarf yani dilin

kurallarn her yerde ve her zaman geerli kabul etmek zorundadrlar. Basra okuluna

mensup alimler, dilde kyas metodunu kullanmlardr. yle ki, dildeki istisnalar bile

kyas yoluyla kural haline getirerek daha felsef bir dil mant kurmaya almlardr.56

Basra okulu, mantk bir dil kurmay ve dnce ile varl dille analiz etmeyi

amaladklar iin dil aratrmalarnda biime ve mantk kaidelerin belirlenmesine

arlk vermilerdir. Sz sanatlarnda lfz ve anlamdan hangisinin daha nemli olduu,

dilin vaz mi yoksa tabi olarak m ortaya kt sorular, onlarn aratrma alanlarn

oluturmutur.57

Kfe okuluna gelince onlarn dile bak, daha ok dilbilimsel adan olmu ve

i limlerin etkisiyle dilde ezoterik (batn) ve gnostik anlamlara arlk verilmitir.

Platon, Yeni Pisagorculuk ve Yahudi Kabbalizminin de etkisiyle birlikte dil felsefesi,

hurfilik, sembolizm ve cifircilie dnmtr. Ayrca harflerin ve kelimelerin batn

anlamlar aratrlarak yorumlanmaya allmtr. i limleri bu yola gtren

sebeplerden biri, Kurndaki Hurfu Mukattaalar aklama ihtiyac olmutur. Basra

55 Ignace Goldziher, a.g.e., s. 75-79, Hasan Ayk, a.g.e., s. 131. 56 Mehmet Bayrakdar, a.g.e., s. 86. 57 Mehmet Bayrakdar, a.g.e., s. 86.

21

okulunun dil anlaynda mantk kurallar ne kt halde, Kfe okulu daha ziyade

tinsel olan bir dil felsefesi yapmtr.58

Bu iki okulun dilbilgisi alannda tarttklar en nemli konu; dilin aslnn fiil

mi yoksa mastar m olduudur: Basra okuluna gre, mastar, kaytlanmam, mutlak

zamana dellet ettii iin dilin asldr. Fiil, belirli bir zamana dellet etmesi

dolaysyla dilin asl olamaz. Ayrca mastar isimdir ve asldr. sim ise fiile ihtiya

duymadan i grr. Ve mastar sadece olua dellet eder. Fiil, hem olua hem de zamana

dellet eder.59 O halde mastar, dilin asldr.

Kfe okuluna gre ise dilin asl fiildir, mastar feridir. nk fiil asldr ve

mastar fiilden tremitir. Ayrca fiilin doruluu mastarn doruluunu gerektirir. Fiil,

mastarda amel eder. Bu sebeple, milin mmulden rtbesi stndr. Mastar fiili

kuvvetlendirir ve kuvvetlendirilen ise kuvvetlendirenden stndr. Mastarn anlam,

fiilin faili olmadan dnlemez. Dolaysyla fiilin faili olmadan mastar dnlemez.60

Bu nedenle de, dilin asl fiildir.

Milad X. yzyldan itibaren Basra ve Kfenin bilim alanndaki baarlar yok

olmaya balamtr. Bu sebeple, hilafetin bakenti olan Badatta, halifenin korumas

altnda bilimsel almalar devam etmitir. Bu yzden, dil alimlerinin de Badatta bir

araya gelmeleriyle dil almalar, daha geni bir temel zerinde ykselmitir. Badat

okulunun temsilcisi saylan bni Cinn, bu iki okulun dilbilim alanndaki grlerini

sentezleyerek kendi dilbilim anlayn ortaya koymutur.61

Badatta mantklarla nahivciler arasnda yaplan tartmalar, Basra ve Kfe

okullarnn dil tartmalar kadar ses getirmitir. Mild 756 senesinde Organonun

Arapaya tercme edilmesi ile Arap dilbilimcileriyle Sryani mantklarn kar

karya getiren dil ve mantk tartmalar balamtr. Mantklar, Aristoteles

mantnn evrensel bir dil olduunu savunurken nahivciler, Arap nahvinin mantn

yerini tutabileceini iddia etmilerdir. Bu tartmalarn temel sebebi; iki farkl kltr

58 Mehmet Bayrakdar, a.g.e., s. 85, Goldziher, a.g.e., s. 78. 59Ebul Berakat el-Enbar, El-nsaf F Mesailil Hilf Beynen-Nahviyyin el-Basriyyn vel Kfiyyin, C.1, el-Mektebetl-Asriyyn, Beyrut, 1993, s. 237, Hasan Ayk, a.g.t., s. 140. 60 El-Enbr, a.g.e., C.1, s. 235-236. 61 Corci Zeydan, a.g.e., C.3, s. 149, Goldziher, a.g.e., s. 80, evki Dayf, a.g.e., s. 268.

22

arasndaki uzlamazlktr. Bu tartma, Arap dilinin mi stn olduu yoksa Yunan

mantnn m stn olduu ve dilbilimin de mantk gibi bir alet ilmi olup olamayaca

ekline dnmtr.62

slm dncesindeki dil ve mantk ilimleri ile ilgili tartmalar, Halife el-

Memn (l.H.215/M.830) tarafndan Beytl-Hikmenin kurulmas ve bundan dolay

da tercme faaliyetlerinin hzlanmasyla ikinci bir dneme girmitir. Tercme edilen

metinle, asl metin arasndaki anlam farkllklarnn nasl giderilecei ve Grek

mantnn Arap diliyle nasl ifade edilecei gibi iki problemle karlalmtr. Bu

tartmalardaki son aama, mantklarn etimoloji ve szdizim bakmndan

karlatklar sorunlar olmutur. Ayrca mantktan nce balayan dil almalarnn

amacnn, Kurn daha iyi anlama olmas, buna karlk Yunan mantnn hitabete

(retorie) arlk vermesi, bu tartmalardaki en nemli nedenlerinden birisi haline

gelmitir.63

nsan mutlulua ulatracak bilginin mantktan m yoksa dilden mi getii

zerine yaplan bir mnazara, dil ve mantk ilikisi tartmalarna yeni bir boyut

kazandrmtr. Eb Hayyan et-Tevhidnin, Kitbul-mt vel-Munese adl

kitabnda bahsettii mnazara H.326/M.932 ylnda yaplmtr. Bu mnazara, Sryni

mtercim ve mantk Matt bin Yunus ile Arap dilbilimcisi, kelm ve fkh bilgini

Srf arasnda olmutur.64 Matt, bir konuma arac (let) olan mantn, dzgn

konuma ile hatal olan ve doru anlam ile yanl anlam birbirinden ayrmaya

(terazi/l gibi) yaradn iddia etmitir. Srf ise, dzgn ve hatal konumay

tertibin (bin-nazmil-melf vel-rbil-mruf), doru ve yanl anlam da akln ayrt

ettiini savunmutur. Ayrca Yunanca terminolojiye dayanan Aristoteles mantnn

baka toplumlar iin balayc olamayaca grndedir. Daha sonra Srf, tartmay

anlam-lafz ve konuma-anlam ilikisine ekmitir. Mantkla bu iki ayr alann

bilinemeyeceini, insanlarn Arapa, Yunanca gibi farkl dillerde konumalar

nedeniyle, bu dillerin says kadar, doru ile yanl belirleyecek aralarn olmas

62 Sadk Trker, Frbde Dil ve Mantk likisi, Kutadgu Bilig Dergisi, S.1, s. 142. 63 Hilmi Ziya lken, a.g.e., s. 65, Sadk Trker, Frbde Dil ve Mantk likisi, Kutadgu Bilig Dergisi, S.1, s. 142. 64 Eb Hayyan et-Tevhid, Kitbulmt vel-Munese, C.1, tah. Ahmed Emn, Ahmed ez-Zeyn, Mektebetl-Asriyye, Beyrut, 1953, s. 108.

23

gerektii tezini ortaya atmtr. Srf mant da bu aralardan herhangi birisi gibi kabul

etmitir. Matt, dilin tabi ynne vurgu yaparak eylerin anlalabilirliini esas alm

ve bunun toplumlara gre deimeyeceini bildirmitir.65

Frbnin mantk ve nahiv hocalar arasnda gerekleen bu mnazara,

filozofumuzun dil anlay zerinde etkili olmutur. Mantk ve nahiv tartmalarnn

yapld bir dnemde yaayan Frb, her iki anlay sentezleyerek problemi zmeye

almtr.

1.2.3. slm Dncesinde Dilin Douu Teorileri

slm dnrleri dilin kkeni hakknda birbirinden farkl iki gr kabul

etmilerdir. Kurn- Kermde ki, Allahn, Hz. deme btn isimleri rettiini66 ve

insan yaratarak ona beyan (duygularn ifade edebilmeyi) ilhm ettiini bildiren

yetten hareketle dilin tevkf olduunu iddia edenlere kar, dilin insanlar tarafndan

ortaya atld da savunulmutur. Hicr IV./M.IX. yzyln balarndan H.IX./M.XV

yzyln bana kadar Arap dilcileri, bal olduklar ekollere ve mezheplere gre bu

konuda yorumlar yapmlardr. Ancak dilin kkeni hususunda ortak bir anlama zemini

bulamamlardr.67

bni Fris (l.H.395/M.1005) dilin Allah tarafndan vahiy edildii

grnde olanlarn temsilcisidir. Mehr slm alimlerinden bni Abbas

(l.H.68/M.688), Ebul-Hasan Er (l.H.324/M.935) ve bni Frek (l.H.406/M.1015)

ayn gr kabul etmilerdir. Hz.deme isimlerin tamamnn retildiinden

bahseden yeti delil getirerek fiillerin ve harflerin de ayn ekilde vaz edildiini

belirtmilerdir. Katde (l.H.117/M.735), deme isimlerin yaratld zaman

retildiini, meleklerin ise isimleri bilmediini ifade etmitir. dem, her eye ismiyle

ad vermitir. bni Fris, Fkhul-La isimli eserinde, Dil tevkf mi yoksa stlh

midir? bal altnda bu konuyu incelemitir. O, Bakara suresi, 31. yeti delil

getirerek dilin ilhi kaynakl olduu sonucuna ulamtr. Bu yette geen adlardan

65 Sadk Trker, Frbde Dil ve Mantk likisi, Kutadgu Bilig Dergisi, S.1, s. 143-144, bkz. Tevhid, a.g.e., s. 109-110. 66 Kurn- Kerm, 2/31. 67 Mehmet Yavuz, a.g.t., s. 114.

24

ama; mahlukatn adlardr. Allah, deme adlar retmi, o da ocuklar vastasyla

dier insanlara nakletmitir. Ayrca Allah, insanlarn ihtiyalarna gre her dnemde

yeni kelimeleri peygamberlerine retmitir. Bu durum, Hz. Muhammede kadar devam

etmitir. bni Fris, nahiv, aruz gibi ilimlerinde ilhm yoluyla insana bildirildii

inancndadr 68

Dilin kkenini insan aklna dayandranlar arasnda yer alan bni Cinn,

Dilin asl ilhm m yoksa stlh mdr? bal altnda, bu konunun derinlemesine

dnlmeye ihtiya duyulan bir mevz olduunu ifade eder. Daha sonra ise ehlun-

nazarn (dil limlerinin) ounluunun, dilin vahiyle bildirilmemi olduunu, bilakis

insanlar tarafndan vaz edildii grnde olduklarn aklar. bni Cinn, hocas bni

Frisin delil getirdii yetteki retti fiilini, g yetirdi biiminde tevil ederek

Allah, deme isimleri vaz etmesine muktedir kld olarak yeti anlamlandrr.

Bylece Bakara suresi 31. yetin bu konuda delil olamayacan ileri srer.69 bni

Cinnnin, dildeki henk ve uyumdan etkilenerek dilin Allah tarafndan vahiy edilmi

olabilecei hususunda tereddde dt grlse de sonuta dilin insanlarn uzlama

yolu ile ortaya koyduu bir sistem olduunda karar klar.70

Eb Him (l.H.321/M.924) ve Mutezile alimleri ise dilin insan tarafndan

ortaya konulduu fikrindedirler. Bu konuda, Her resl kavminin dili ile gnderdik71

yetini delil getirerek grlerini savunurlar. Onlara gre, nce kavmin dili olmas

gerekir ki, sonrasnda resl gelerek insanlara Allahn yetlerini bildirebilsin.72

Ayrca dilin balangcnn Allah tarafndan retilmesi ile kalanlarnn ise

istlh yani insanlarn uzlamasyla olduunu kabul eden nc bir grn

varlndan Fahreddin er-Raz (l.H.606/M.1209) Mahsl isimli kitabnda bahseder.

Bu dnceyi savunanlar, dilin kkeni ile ilgili ihtilaflarn hepsinin de hakl ynleri var

olabilecei grnden hareketle, iki iddiann da kabul edilmesinin caiz olduunu

68 Muhammed Sddk Hasan Knnevc, Bulga, tah. Nezir Muhammed, Mektebi-Drul-Beairil-slm, 1.bsk., Beyrut, 1988, s. 72-74, Celleddin Suyut, Muzhir, C.1, Drul-Fikr, (Tarihsiz), s. 16. 69 bn-i Cinn, a.g.e., C.1, s. 40-41. 70 bn-i Cinn, a.g.e., C.2, s. 28. 71 Kurn- Kerm, 14/4. 72 Knnevc, a.g.e., s. 78, Celleddin Suyt, a.g.e., C.1, s. 16.

25

sylerler. Eb shak el-sferyn (l.H.418/M.1021), balangta dilin Allahtan

sonrasn da ise insanlar tarafndan tamamladn kabul edenlerin mezhebindendir.73

Hicr drdnc asr, dilin kkeni hakknda tartmalarn yapld, bu

konuda ekollerin olutuu bir dnemdir. Ayn asrda yaam olan Frbde dilin ortaya

kn felsef bir tarzda, biyolojik ve antropolojik aklamalar eliinde anlatr.

1.3. Frbde Dil Felsefesi

Eb Nasr Muhammed ibn Muhammed ibn Tarkan (veya Tarhan) ibn Uzlug

el-Frb (870-950) Trktr.74 Eitim ve renimini Badat ve Harranda devrin nl

hocalarndan dersler alarak tamamlad. slm dnyasnda dil aratrmalarnn geerli

olduu bir dnemde yaayan dnrmz, mehr dil limlerinden dersler ald. Eb

Bir Matta b. Yunus ve Yuhann b. Haylndan Aristoteles mantn rendi. Eb Bekr

ibn el-Serrctan ise Arapa ve Arap dilbilgisi dersleri alrken hocasna mantk dersleri

verdi.75 Frbnin dier nahiv hocas Srf ise Matta b. Yunus ile yapt mnazara ile

tannd.

Frb, eserlerinde dil ve mantk problemlerine ncelikli olarak yer vermitir.

Kimi eserlerinde tamamyla dilbilimini, dil felsefesini ve mant incelerken kimi

eserlerinde ise yerine gre dil ve mantk konularna girmitir. Onun, dil ve mantkla

ilgili ve dil problemlerini ele ald kitaplar unlardr:

1- Kitbul-Hurf: Frbnin dil felsefesine dair en nemli kitabdr. Bu

kitapta; dilin asln, geliimini, felsef terimlerin dil ynnden aklamalarn ve din ile

felsefe ilikisini anlatr. Her ne kadar, bir ksm benzer konularn ele alnmasndan

dolay Aristotelesin Metafizik adl eserinin erhi zannedilse de, slm dnce

73 Suyut, a.g.e., C.1, s. 16. 74 Frbnin hayat iin bkz. bn Eb Useybia, Uynul Enb f Tabakt el-Etibb, Drul-Mektebetil-Hayat, Beyrut, (tarihsiz), s. 603-609, bn Hallikn, Vefytul yn, C.5, Drus-Sadr, Beyrut, 1977, s. 153-157, bn Nedim, Fihrist, Drul-Mrife, Beyrut, 1994, s. 323, brahim Madkour, Al-Frb, A History of Muslim Philosophy, C.1, Ed. by. M.M. Sharif, Germany, Royal Book Company, Karachi, 1983, s. 450-467, ev. Osman Bilen, Frb I, Klasik slm Filozoflar ve Dnceleri, Ed. M.M.erif, nsan Yay., 3.bsk., stanbul, 2000, Deborah L. Black, Al-Frb, History of Islamic Philosophy, Ed. by. Seyyed Hossein Nasr ve Oliver Leaman, vol.1, Routledge, 1.bsk., London ve Newyork, 1996, s. 178-197. 75 bn Nedim, a.g.e., s. 323.

26

geleneinden kaynaklanan problemleri ve zmlerini kitabna almas, bu iddialarn

yanlln ortaya koyuyor.76

2- Kitbul-Elfz: Mantkta Kullanlan Lafzlar adyla Trkeye evrilen

bu kitabnda Frb, mantk ve dilbilimle ilgili dncelerine yer verir. 77

3- hsul-Ulm: Bilimlerin snflandrlmasnn yapld bu eserde, dil

ilimlerine ve mantk sanatna ilk iki sra verilerek geni aklamalar getirilmitir.78

4- et-Tavtie fil-Mantk: Manta Balang adyla Trkeye evrilen bu

rislesinde Frb, mantk sanatnn genel olarak tantmn ve dilbilimle olan ilikisini

anlatr. Ayrca eitli ilim dallarnda, ayn terimlerin farkl anlamlar ifade

edebileceinden ve lafzlarn snflandrlmasndan bahseder.79

5- el-Fuslul-Hamse: Frb bu rislesinde, be blm halinde mantk sanat

hakknda bilinmesi gereken eyleri incelemektedir.80

6- Kitbul-Kyasus-Sar: Arlkl olarak kyas hakknda aklamalar

yapt bu rislesinin giri ksmnda Frb, mantk ve dil ilimlerindeki terminoloji

sorununa da deinir. Nasl ki Aristoteles kendi yaad toplumun anlayaca bir dille

bilim yapmsa, Frbde zamannn insanlarnn bildii dille konumann neminden

bahseder.81

76 Frb, Kitbul-Hurf, (Bundan sonra Hurf eklinde gsterilecektir.), tah. Muhsin Mehdi, Drul-Merik, 2.bsk., Beyrut, 1986. 77 Frb, Kitbul-Elfz, tah. Muhsin Mehdi, Drul-Merik, Beyrut, 1986; ev. Sadk Trker, Mantkta Kullanlan Lafzlar, Kutadgu Bilig Dergisi, S.2, stanbul, 2002, s.127-178. 78 Frb, hsul-Ulm, Mektebetl-Hill, 1.bsk., Beyrut,1996, limlerin Saym, ev. Ahmet Arslan, Vadi Yay., 1.bsk., Ankara, 1999. 79 Frb, et-Tavtie fil-Mantk, el-Mantk ndel-Frb iinde, tah. Refik el-Acem, C.1, Drul-Merik, Beyrut, 1986, Manta Balang, ev. Mubahat Trker Kyel, (Bundan sonra Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar DTCF eklinde gsterilecektir.), C.16, S.3-4, Ankara, 1958, s. 182-186. 80 Frb, el-Fuslul-Hamse,el-Mantk ndel-Frb iinde, tah. Refik Acem, C.1, Drul-Merik, Beyrut, 1986, Mantk Sanatna Balamak steyen Bir Kimsenin Bilgi Edinmek Zorunda Bulunduu Btn Hususlara Dair Olan Blmler, ev. Mubahat Trker Kyel, DTCF, C.16, S.3-4, Ankara, 1958, s. 195-202. 81Frb, Kitbul-Kyasus-Sar,Kk Kyas Kitab, ev. Mubahat Trker Kyel, DTCF, C.16, S.3-4, Ankara, 1958, s. 214-243.

27

7- Kitbul-Burhan: Yunanca ad, II. Analitiklerdir. Kesin delilleri ifade eden

szlerle felsefe yaplan hususlarn kanunlar ve felsefeyle yaplan ilerin stnl

anlatlr.82

8- Kitbul-Cedel: Yunanca ad, Topiklerdir. Cedel szlerin, soru ve

cevaplarn nitelikleri aratrlr. Tartma sanatnn kanunlarndan bahsedilir.83

9- Kitbul-bre: Yunanca ad, Peri Ermeneisatr. Aristotelesin nerme

adl kitabdr. Bu kitapta, ad, fiil, evetleme ve deilleme gibi konular yer alr.84

10- Kitbul-Kyas: Yunanca ad, I. Analitiklerdir. Bu kitapta, bilimlerde ortak

olan kyaslar anlatlr. 85

11- Kitbu sguci: slm dncesinde bir mantk gelenei olan sguci

yazmna uyan Frb, Prorhyriusun (M.232-304) Fisagg adl eserini Arapaya

evirmitir. Bu kitapta, cins, nevi, fasl, hassa ve arazdan oluan be kll anlatlmtr.86

12- Kitbu eritil-Yakn: Frb bu kitabnda, kyastan karlmam kesin

bilginin artlar zerinde durur.87

13- Kitbu Maklt: Aristotelesin Organon adl eserinin birinci kitabdr.

Yunanca ad, Kategoriler olan bu kitapta, tekil kavramlardan ve onlar gsteren

kelimelerin kanunlarndan bahsedilir. 88

14- Kitbul-Emkinetil-Mulata: nsanlarn ilim alannda zihinlerinin

kartrlmas ve bulandrlmas iin neler yapld anlatlr. 89

82 Frb, Kitbul-Burhan, tah. Macid Fahri, Drul-Merik, Beyrut, 1986. 83 Frb, Kitbul-Cedel, tah. Refik el-Acem, Beyrut, 1986. 84 Frb, Kitbul-bre, el-Mantk ndel-Frb iinde, C.1, tah. Refik Acem, Drul-Merik, Beyrut, 1986, s. 132-163. 85Frb, Kitbul-Kyas, tah. Refik el-Acem, Beyrut, 1986. 86Frb, Kitbu sguci, el-Mantk ndel-Frb iinde, C.1, tah. Refik Acem, Drul-Merik, Beyrut, 1986, Nihat Keklik, slm Mantk Tarihi ve Frb Mant, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1969-1970, s. 83. 87Frb, Kitbu eritil-Yakn, tah. Macid Fahri, Beyrut, 1987, ev. Mubahat Trker Kyel, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yay., Ankara, 1990. 88Frb, Kitbu Maklt, el-Mantk ndel-Frb iinde, C.1,tah. Refik Acem, Drul-Merik, Beyrut, 1986, s. 89-131. 89 Frb, Kitbul-Emkinetil-Mulata, tah. Refik el-Acem, Beyrut, 1986.

28

15- Kitbu Tahslis-Sade: Frbnin siyaset felsefesine dair grlerinin

yer ald bu eserinde, insann erdemli olmasn salayacak bilgilerden de bahseder. Bu

bilgiler ierisinde yer alan kavramlarn bilgisini de ayrntl bir ekilde inceler.90

16- Siysetul-Medeniyye: Varlk ve siyaset ile ahlk konularn arlkl

olarak anlatan kitapta, varlk gryle balant kurularak adlandrma konusuna yer

verilir.91

17- Kitbu Ari Ehlil-Mednetil-Fzla: Daha ok varlk ve toplumla ilgili

konularn ele alnd bu kitapta, adlandrma konusuna ve dilin toplumsal ynne

vurgu yaplr.92

18- erhu Kitbil-bre: Bu kitapta, iki tekil kavramn bir araya gelmesiyle

oluan mrekkep kavramlar gsteren basit szler ve onlarn kanunlar anlatlr.93

19- Peri Hermeneias Muhtasar: Aristotelesin Peri Hermeneias adl eserinin

zetidir.94

20- el-Cem Beyner Reyeyn el-Hakimeyn Efltun el-lhi ve Aristtls:

Frb, Platon ve Aristotelesin grlerini uzlatrma abasnda olduu bu risalesinde,

dille ilgili hususlar da ele alr.95

21-Efltun Felsefesi: Frb bu eserinde, Platonun diyaloglarnda geen

konulardan bahsederek genel olarak onun felsef sistemini de deerlendirir.96

90Frb, Kitbu Tahslis-Sade,Resilul-Frb iinde, Matbaatu Meclisi Diretil-Marifil-Osmniyye, Haydarbad, 1345 (h.), Mutluluun Kazanlmas, ev. Ahmet Arslan, Vadi Yay., 1.bsk., Ankara, 1999. 91Frb, Siysetl-Medeniyye, Matbaatu Meclisi Diretil-Marifil-Osmniyye, Haydarbad, 1346 (h.), ev. Mehmet Aydn, Abdulkadir ener, Rami Ayas, Kltr Bakanl Yay., stanbul, 1980. 92Frb, Kitbu Ari Ehlil-Mednetil-Fzla, nr. A. Nasr Ndir, Drul-Merik, Beyrut, 1986, deal Devlet, ev. Ahmet Arslan, Vadi Yay., Ankara, 1997. 93Frb, erhu Kitbil-bre, Drul-Merik, 3.bsk., Beyrut, 1986. 94Frb, Peri Hermeneias Muhtasar, ev. Mubahat Trker Kyel, Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ankara, 1990. 95 Frb, el-Cem Beyner Reyeyn el-Hakimeyn Efltun el-lhi ve Aristtls, Drul-Merik, 4.bsk., Beyrut, 1986, Efltun ve Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas, ev. Mahmut Kaya, stanbul niversitesi Felsefe Arkivi, XXIV, stanbul, 1985. 96 Frb, Efltun Felsefesi, ev. Hseyin Atay, Kltr Bakanl Yay., 1.bsk., Ankara, 2001.

29

1.3.1. Frbnin Bilimler Tasnifi inde Dilbilim

Frb, dil ve mantk zerine yapt incelemelerinde, dier almalarnda

olduu gibi tasnif edici ve bilimlerin kurallarn belirleyici bir metot takip eder. Bu

yzden o, eitli eserlerinde, zamannda bilinen ilimleri farkl biimlerde snflandrarak

hem ilim renmek isteyen rencilere kolaylk salamay hem de ilimlerin kurallarn

ve kaidelerini belirlemeyi amalar. Kitaplar ierisinde en ok tannan olan hsul-

Ulm/limlerin Saym nda ilimleri be blme ayrr:

1. Dil ilmi (ilml-lisn) ve ksmlar

2. Mantk (ilml-mantk) ilmi ve ksmlar

3. Matematiksel ilimler (ulmut-talm) ve ksmlar: aritmetik (el-aded),

geometri (el-hendese), optik (ilml-menzr), matematiksel astronomi (ilmn-

ncmit-telmiyyi), mzik ilmi (ilml-msik), mekanik ilmi (ilml-eskl) ve

tedbirler ilmi (ulmul-hiyel)

4. Tabiat ilmi (el-ilmt-tabiyyi) ve ksmlar ile metafizik ilmi (el-ilmul-

lh) ve ksmlar

5. Siyaset ilmi (el-ilml-medeniyyi) ve ksmlaryla fkh (ilml-fkh) ve

kelm (ilml-kelm) ilimleri.97

Bu tasnifte Frbnin ilimler arasnda dil ilmine ncelik vermesinin nedeni;

her trl bilimin dile dayanmas ve her trl dncenin kendisini dille ifade etmesi

gerektii dncesinde olmasndan dolaydr. Dncenin ve bu dnce vastasyla

varlklarn elde ettiimiz bilgisinin temel aleti dildir. O halde, dilin kurallarnn

bilinmesi, dilin doru kullanlmas her trl zihinsel faaliyetin, dncenin temelidir ve

ondan nce gelir.98

97 Frb, limlerin Saym, s. 44-45. 98 Frb, a.g.e., s. 16.

30

Frb dil ilmini; genel dilbilim ve dilbilgisi eklinde inceler. O dilbilgisi

derken, genel dilbilimi; belirli bir lisnn dilbilgisini ise Arap dilbilgisi (nahvul-

Arap) biiminde belirtir. Genel anlamda dil ilmini (ilml-lisn) iki blme ayrr:

Birincisi; herhangi bir toplulukta (mme) bir anlama dellet eden szlerin (elfz)

renilmesi ve bu szlerin her birinin dellet ettii anlamlarn bilgisidir. kincisi ise; bu

szlerin kanunlarnn bilgisidir.99 Her toplumdaki dil ilmi derken Frb, Arapa

dilbilgisinin genelletirilmi bir biimini ortaya koyar. Genel dilbilimi ise yedi byk

ksma ayrarak inceler: Tekil szler ilmi, bileik szler ilmi, szlerin tekil olduklar

durumdaki kanunlarnn ilmi, szlerin birbirleriyle birletikleri durumdaki kanunlarnn

ilmi, doru yazma kanunlar, doru okuma kanunlar ve iir kanunlar ilimleri.100

Frb dilbilgisini, halkn kulland anlamda lfzlar inceleyen bilim dal

olarak tarif eder. Ona gre; nahiv alimleri, bilim adamlar ve halk ayn lafzlar farkl

anlamlarda kullanabilir. Nahivcilerin grevi, lafzlarn anlamlarn halkn kulland

ekliyle incelemektir. Mantklarla nahivciler arasnda geen tartmalara da bir zm

bulma araynda olan Frb, mantklarn yalnzca mantn konu ald anlamlar

dikkate aldklarn, nahivcilerin ise lafzlar halkn kulland anlamda incelediklerini

belirterek onlarn aralarndaki terminoloji farkllna vurgu yapar.101

Dil ilmini, ilimleri snflandrrken ilk sraya yerletiren Frb, ikinci sraya

mantk ilmini koymutur. Mantk sanatnn ne olduunu tanmlayarak nahivle

arasndaki ilikiye dikkat ekmitir.102 Onu byle bir snflandrmaya gtren sebep;

hocalar arasnda gerekleen nahiv ve mantk sanatlarndan hangisinin daha stn

olduu tartmas olmutur.

Bu tartmaya, sistemine uygun olarak Frb, uzlatrmac bir tavrla

yaklamtr. Mantk ve nahiv sanatlar arasndaki ortak noktalar ve farkllklar

belirleyerek her iki sanatn da bilimler iinde ayr bir yere sahip olduunu gstermitir.

Mantk sanat, btn olarak, akl dzeltmeye ve insan haklarnda yanlmasnn

mmkn olduu btn aklsallarda (maklt) doru yola, hakikate gtrmeye yarayan

99 Frb, a.g.e., s. 46. 100 Frb, a.g.e., s. 48. 101 Sadk Trker, Mantkta Kullanlan Lafzlar, Kutadgu Bilig Dergisi, S.2, s. 128. 102 Frb, a.g.e., s. 44-45.

31

kanunlar, aklsallar konusunda insan hata yapmaktan, aya kaymaktan ve yanla

dmekten koruyan kanunlar, kendileriyle ilgili olarak herhangi bir insann yanl

yapmas mmkn olan aklsallarn kontrol edilmesi iin gereken kanunlar verir. (...) Bu

sanat nahiv sanatna benzer; nk mantk sanatnn akla ve aklsallara olan nispeti,

nahiv sanatnn dile ve szlere olan nispeti gibidir.103 Ayrca mantn nahiv ilmine

kyasla evrensel olduunu belirtmitir: Nahiv ilmi herhangi bir topluluun szlerine

has olan kanunlar verir ve bu topluluun szleri ile bakasnn szlerinde ortak olan

eyleri ise ortak olmalar bakmndan deil, sz edilen nahiv ilminin kendisi iin

yapld zel dilde mevcut olmas bakmndan inceler. Mantk ise szlerle ilgili olarak

koyduu kural ve kaidelerde sadece topluluklarn dillerinde ortak olan szlerin

kanunlarn verir. Herhangi bir topluluun szlerine has olan eyleri incelemez; tersine

o, bununla ilgili olarak muhta olunan eylerin bu dille zel olarak ilgilenen ilmin

sahibinden alnp renilmesini tavsiye eder.104 Frbye gre, dil ile mantk

arasndaki fark; dilin, o dili konuan milletle snrl bulunmas, mantn ise insanlk

kadar geni olmasdr.105

Nahivcilerle mantklar arasnda geen tartmalardan etkilenen Frb, bu

tartmalarn ortaya kmasna neden olan anlamazlklar belirleyerek zmlemeye

alr. Onun bu konudaki dnceleri ve incelemeleri dile felsef bir tarzda

yaklamasn salar. zellikle lafz ile anlam arasndaki ilikiyi kurmak iin lafzn ilk

defa kullanl bakmndan anlama nceliine iaret ederken anlamn da zihinde lafza

nceliini belirtir. Bu tezini kuvvetlendirmek amacyla dilin douu ve ilk defa

adlandrmann nasl olduu konularna girer. Bylece grn somut bir ekilde ortaya

koymu olur.

103 Frb, a.g.e., s. 53-54. 104 Frb, a.g.e., s. 60, Frb, et-Tavtie fil-Mantk, DTCF., C.XVI, S.3-4, s. 182. 105 Fahrettin Olguner, Frb, tken Yay., Geniletilmi 3. bsk., stanbul, 1999, s. 57.

32

KNC BLM

FRB FELSEFESNDE DLN KKEN

33

2. Frbde Dil Felsefesinin Temelleri

Kendinden nce slm dncesindeki dil ilimleriyle ilgili yaplan

almalardan byk lde istifade eden Frb, zellikle Platon ve Aristotelesin

felsefe ve manta dair eserlerini de inceleyerek kendi felsefe, dil ve mantk sistemini

tesis etmitir. Bu nedenle, onun dil felsefesi anlaynn kklerinin, slm dnce

geleneinde ve Antik Grek felsefesinde aranmas gerekmektedir.

Frb, Aristotelesi iyi bir ekilde anlayp onun zellikle mantk kitaplarna

erhler yazan bir filozoftur. O, Aristotelesin ve onun hocas Platonun felsef

retilerinin etkisinde kalmas dolaysyla onlarn ayn hakikati ifade ettikleri

grndedir. Bu yzden, onlar arasndaki gr ayrlklarnn yzeysel olduunu ve

temelde ayn fikirlere sahip olduklarn kabul eder. Bunlara ilave olarak, onun

uzlatrma abasnn altnda yatan bir neden de, Yeni Efltunculuun tesiridir.106 Ne var

ki, Frbden nce de, Yeni Efltunculukta var olan Platon ile Aristotelesi uzlatrma

teebbsleri, her iki filozofu birbirlerine tamamen muadil sayacak derecede deildi.

Ancak filozofumuz Aristotelese yanllkla ithaf edilen Plotinusa ait Teoloji adl

eserdeki fikirler sebebiyle byle bir gr ileri sryordu.107 Bu konu ile ilgili olarak

el-Cem Beyne Reyeyn el-Hakimeyn Efltun el-lhi ve Aristtls adl bir eser

yazmtr. Grek felsefesi zerinde, uzun sre yapt bu almalar, Frbnin dnce

sisteminin olgunlamasnda etkili olmutur.108

Frbnin uzlatrma abas iinde olduu ikinci bir alan, din ve felsefedir.

Din hakikat ile felsef hakikat, tarz olarak birbirinden farkl olsa da, aslda birdir.

Frb, felsefeyi din bir yolla izah ederken din hakikatlere de yorumlar getirdi.109

Bylece hakikatin temelde bir olduunu, farkllklarn ise dilin kullanmndan ve

yorumlardan kaynaklandn gstermeye alt.

Herhangi bir felsefe veya mantk problemini ele alrken Frb, dil konularyla

balantl olarak inceler. Kitbul-Kyasis-Sar adl eserinde, kyasn kural ve 106 brahim Hakk Aydn, Frbde Metafizik Dnce, Bil Yay., 1.bsk.,stanbul, 2000, s. 40. 107 Aydn Sayl, Frb ve Tefekkr Tarihindeki Yeri, Belleten Dergisi, S.57, C.XV, Trk Tarih Kurumu, s. 42-43. 108 brahim Hakk Aydn, a.g.e., s. 33. 109 brahim Medkr, Frb I, ev. Osman Bilen, Klasik slm Filozoflar ve Dnceleri iinde, Ed. M.M.erif, nsan Yay., 3.bsk., stanbul, 2000, s. 50-51.

34

kidelerinden bahsederken rnekleri, zamannn insanlarnn bildii dilden vereceini

sylemitir.110 O, anlalmas zor felsef konular, hem insanlarn anlad dilden, bildii

rneklerle anlatrken hem de toplumda felsefenin yanl anlalmasndan kaynaklanan

nyarglar ortadan kaldrmaya almtr. Bylece slm Medeniyetinin ortak ilim dili

olan Arapaya felsef bir seviye kazandrlmasnda, bu dile felsefe terimlerinin

yerletirilmesinde, Arapay, felsefe meselelerinin rahata anlalr bir tarzda ifade

edilebilen bir dil hline getirilmesinde Frbnin nemli bir katks olmutur.111

Dili, dinin, felsefenin ve halkn dili olarak ayrarak aralarndaki farklara dikkat

eken Frb, kelimelerin anlamlarnn ilim dallarna gre deiebileceini, her sanatn

kendine ait bir terminolojisinin olduunu ifade eder. Bu konu ile ilgili olarak yle der:

Her sanatta kullanlan szler iinde, o dili konuan halk arasnda yaygn olmayp

bilkis, mesel, yaz sanatnda al-anczac ve al-avricde olduu gibi, sadece ve

yalnz herhangi bir sanatla uraanlar tarafndan kullanlanlar vardr, halk arasnda

yaygn olanlar vardr. Ancak, o sanatla megl olanlar o szlere bir mna, halk ise

baka bir mna verir.112 Ona gre, Arap nahivcilerinin kelimelere verdikleri anlamlar

ile nahivci olmayanlarn ayn kelimelere verdikleri anlamlar bir olamaz. O halde,

dilbilimin, mantn kulland terimlerin anlamlarnda nasl ayrlklar varsa dinin ve

felsefenin de kulland terminoloji farkllk gsterir.

Frb, Tanr hakknda konuurken ounlukla dinin dili yerine felsefenin

dilini kullanmay tercih eder. Her eyden soyutlanm bir Tanr deil, evrenle iletiimini

araclarla (faal akl gibi) yrten bir Tanrdan bahseder. O, felsef bir evren tasarm

oluturmaya, varolanlar rasyonel nedenlerle aklamaya ve bunlarla balantl olarak

epistemolojisini kurmaya ynelir.113 Bylece o, insann akln kullanmas yoluyla dahil

olduu bu sistemi, felsefenin diliyle anlatr.

Frb, din dilini kullanrken halkn anlayabilecei bir dil olmas iin aba sarf

eder. rnein, Cin Hakknda, Fssul-Hikem ve Bilenlerle Bilmeyenler Nasl Eit

Olur? adl din karakterli almalar, hem bu alanlarda aratrma yapanlara hem de

110 Frb, Kitbul-Kyass-Sair, ev. Mubahat Trker Kyel, DTCF., C.XVI, S.3-4, s. 214. 111 Fahrettin Olguner, a.g.e., s. 57. 112 Frb, Fusulul-Hamse, ev. Mubahat Trker Kyel, DTCF, C.XVI, S.3-4, Ankara, 1958, s. 195-196. 113 Yaar Aydnl, Frbde Tanr-nsan likisi, z Yay., stanbul, 2000, s. 16.

35

halka hitap eder.114 O, kendi dnemi iin orijinal olan nbvvet teorisinde ise

peygamberin grevinin, ilahi mesajda bulunan sembolik ifadeleri, mecazlar, misalleri,

kssa, mesel ve kinayeli anlatmlar halkn anlayabilecei bir dille anlatmak olduunu

syler.115 Dinin, felsefenin ve bilimlerin kulland dillerdeki farkllklara iaret eden

Frb, terimlerin toplumun kendi dilinde ifade edilmesinin de nemli olduuna vurgu

yapar.

Bu amala filozofumuz, Arapann felsef bir dil nitelii kazanabilmesi iin

Grekeden kelimeleri aynen almak yerine Arapalatrmaya gayret eder. Bu yzden,

kendi terminolojisini kurmaya alr. rnein, aslen Yunanca olan ustukas ve heyula

gibi terimlerin Arapalatrlmas veya onlarn yerine benzer kelimelerin icat edilmesi

gerektiini ifade eder. retimde anlamay kolaylatrmak maksadyla yaplan bu ilem

filozofumuza gre iki aamada olabilir: Birincisi kelimelerin anlamlarla ilikilerini

(delletl-elfaz) belirlemek, yani anlam belirlemesi yapmak, ikincisi bu anlamlara

dellet eden kelimeleri dilde belirleyip felsef anlamlara aktarmaktr.116 Demek ki, bir

dilde felsef sistemin oluabilmesi iin kendi terminolojisinin kurulmas gerekmektedir.

Filozofumuz da bu amala, kendi felsef terminolojisini kurmaya alr.

2.1.Frbnin Dil Felsefesinde Kulland Terimler:

slm filozoflar, dil ve lisnla ilgili olarak ok eitli kelimeleri kullandlar. Bu

terimler, kimi zaman birbirlerinin yerine kullanld iin tam olarak neyin kastedilmi

olduunun anlalmasnda glklerle karlalmaktadr. Arapada; dil, sz ve

konuma anlam daha ok lisn/, lgat/, kelm/, kavl/, lafz/ ve

nutk/ terimleri ile ifade edilmektedir. Mslman dnrlerin bu terimleri hangi

anlamlarda kullandklarn akladktan sonra Frbnin bahsedilen kelimelere vermi

olduu anlamlar inceleyeceiz.

114 Fahrettin Olguner, a.g.e., s. 56-57. 115 Latif Tokat, Dinde Sembolizm, (Baslmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal), zmir, 2002, s. 53. 116 Hasan Ayk, a.g.t., s. 50, 52.

36

2.1.1. Lisn

Arapada kelimesi dil anlamn ifade eden terimlerden biridir.

Szlk anlam; konuma uzvu ve konuulan dildir. Lisn terimini, bn Berri, sz; bn

Sde, dil, sz, konuma dili, anlatm, lgat anlamlarnda kullanmtr.117

Mslmanlarn ilk yazl metinlerinden olan Kuran- Kerimde lisn

kelimesi ve mtaklar yirmi be ayr yerde ve farkl anlamlarda gemitir.118 Sivri

diller yani konuma, sz119, senin dilinden yani Arapa120, lisnlarnz yani

insann konutuu iaretler sistemi121 gibi anlamlarda kullanlmtr. Klasik dnem dil

kitaplarnda ise lisn terimiyle daha ok Arap dili kastedilmitir.

Frb lisn terimini, konuulan dil anlamnda kullanr. Eserlerinde dilin

tanmn yapmaz. Ancak yetkin toplumlarn ayrt edici nitelikleri arasnda dilden de

bahseder. Kesin anlamda yetkin insan topluluklar uluslara ayrlmtr. Bir ehir dier

bir ehirden iki tabii zellikle ayrlr. Tabi yaps ve tabi karakteri. nc olarak da,

tabii eylerde temeli bulunmakla birlikte, insanlarca oluturulan dil () ile, yani,

() insanlarn kendi kendilerini ifade ettikleri arala da ayrlrlar.122 Frbnin

buradaki dilden kast, dil yahut konuma kabiliyetinin gerekletirdii faaliyet

anlamnda konuulan dildir. Filozofumuz lisn anlamnda dili kastettiinde ise Arap

dili veya Yunan dili kavramlarn kullanr.

Frb, et-Tavtie fil-Mantk adl eserinde mantk ve dilbilgisini

karlatrrken lisn anlamnda konuulan dilden bahseder: Nasl Dilbilgisi (nahiv),

onu dilleri iin art koan bir millette dili dzenlerse, Mantk ilmi de akl, hataya

dmenin mmkn olduu herhangi bir hususta, ancak doruyu dnecek surette

117 bn Manzur, Muhammed b. Mkerrem, Lisnul-Arap, C.5, Drul-Mearif, Kahire, (Tarihsiz), s. 4029-4030, Ebul Hseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyya, nr.Abdsselam Muhammed Harun, Mcem Makayisil La, C.5, Kahire, 1972/1392, 2.bsk., s. 246, P.J.-B.Belot, Vocabulaire Arabe-Franais, mprimerie Cathdique, 1929, 14.bsk, s. 769. 118 Muhammed Fuat Abdulbaki, el-Mcemul-Mfehres, ar Yay., stanbul, 1990, s. 647. 119 Kurn- Kerm, 33/19. 120 Kurn- Kerm, 44/58. 121 Kurn- Kerm, 30/22. 122 Frb, Siysetl Medeniyye, ev. Mehmet Aydn, Abdulkadir ener, Rami Ayas, Kltr Bakanl Yay., stanbul, 1980, s. 40.

37

dzenler.123 Lisn terimini el-Fslul-Hamsede de, halkn konutuu dil anlamnda

kullanr .124

Frb, ilimleri snflandrrken dil ilmine (lmul-lisn) ilk sray verir. Onun

dilbilgisinden anlad ey; tm dillerdeki lafzlar yap, sembol olma, dellet, anlam,

terkp, taklit ve sz gibi hususlarda inceleyen genel dilbilimdir.125 Belirli bir lisnn

dilbilgisini kastettii zaman ise Arap dilbilgisi (nahvul-Arap) eklinde belirtir.

rnein, Arap ve Yunan nahivcilerinin gr ayrlklarndan bahsederek Her dilin

nahiv ilmi yalnzca bu dile ait olan eyleri aratrr. Bu dilin baka bir dille ortak

olarak paylat eyi ise ortak olmas bakmndan deil, bu zel dilde mevcut olmas

bakmndan inceler. der.126 Bylece genel dilbilimle, her dilin dilbilgisi arasndaki

farkll gstermeye alr.

2.1.2. Lgat

Arap dilinin en eski yazl metinlerinden olan Kuran- Kerimde lgat kelimesi

gemez. Lgat kelimesinin kk laave/ dir. Hata etmek, hkmsz ve bo sz

sylemek, faydasz konumak, konutuu zaman hata yapmak anlamlarn ifade eder.

Ayrca konumak, kelime, ifade, tabir, lehe, ses, szlk ve ive anlamlar da vardr.127

Badat dil okulunun temsilcisi olan bn Cinni lgat yle tarif eder: Dil,

() her toplumun maksatlarn kendileriyle ifade ettikleri seslerdir.128 bni Cinni nin

dil tarifi, bu alanda yaplm olan ilk tariftir. Kendisinden nce konuya dair yazdklar

eserlerine Fkh el-Lua (dilin anlalmas) adn veren bni Fris ve es-Sealibi

(l.H.429/M.1038) dahil hibir dil limi dilin tarifini yapmamtr.129 bni Cinninin

tanmnda genel anlamda iletiim ve bildiriim arac anlamnda dil kastedilmitir.

123 Frb, et-Tavtie Fil-Mantk, DTCF, s. 182. 124 Frb, el-Fslul Hamse, DTCF,s. 195. 125 Sadk Trker, Mantkta Kullanlan Lafzlar, Kutadgu Bilig Dergisi, S.2, stanbul, 2002, s. 106. 126 Frb,limlerin Saym, s. 60. 127 bn Manzur, a.g.e.,C.5, s. 2049, Belot, a.g.e., s. 735. 128 bn Cinni, Ebul Feth Osman, el-Hasis, C.1, nr. M. Ali en-Neccar, el-Heyetul-Msriyye, Kahire, 1986, s. 34. 129 Mehmet Yavuz, bn Cinninin Hayat Ve Arap Gramerindeki Yeri, (Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Arap Dili ve Edebiyat Bilim Dal), stanbul, 1996, s. 112.

38

Dil ve lisn ayrm yapan Frb, dil anlamnda daha ok lgat

kelimesini kullanr. Her toplumun konutuu dile lisn, (rnein Arap dili/ )130

evrensel anlamda, dnceyi ifade etme arac olarak insandaki konuma kabiliyetine

dayanan, harf ve onlarn birleiminden meydana gelen lafzlarn oluturduu dile lgat

() der.131

Frb, Kitbul Hurf adl eserinde, Bir Toplumun Dilinin () Kkeni

ve Olgunlamas bal altnda harflerin ve lafzlarn ortaya kn yani dilin

kkenini anlatr.132 nsanlardaki konuma kabiliyeti ile harfler, onlardan oluan

lafzlarla ve bir araya getirilmi lafzlardan oluan szlerle (dil) ina edilir. Kendi

dillerinin () kullanmn det haline getirdikleri iin kendi konuma yatknlklarn

aamazlar. Bu konuma yatknl dillerine() ve zihinlerine ylesine yerlemitir

ki bir baka konuma biimini tanyamazlar. Hatta kendilerinin dndaki her lafz,

kendilerine yerlemi olan ekillendirilmi bu lafzlarn dndaki her lafz ve alkn

olduklarnn dnda her sz dizilii dillerine () yabanc gelir. Bu, dillerinde

() ve zihinleri