UNIVERZITET U TUZLI

FILOZOFSKI FAKULTET

EVROPA NAKON DRUGOG SVJETSKOG RATA. ČERČIL O

EVROPI

SEMINARSKI RAD

Predmet: Historija evropskih integracija

Mentor: Doc. dr. sc. Adnan Jahić

Student: Adnan Buljubašić

Indeks br.: VII-507/08

Odsjek: Historija

Tuzla, decembra, 2011.

SADRŽAJ

1. UVOD..................................................................................................3

2. EVROPA NAKON DRUGOG SVJETSKOG RATA.........................4

2.1 Drugi svjetski rat. Rezultati i posljedice............................................4

2.2 Promjene teritorijalnih granica i političke promjene poslije 1945

godine.......................................................................................................5

2.3 Stanje u Evropi nakon drugog svjetskog rata. Stvaranje prvih

evropskih zajednica do obrazovanja Evropske unije...............................6

3. VINSTON ČERČIL...........................................................................10

3.1. Život i djelovanje Vinstona Čerčila................................................10

4. ZAKLJUČAK....................................................................................13

Literatura................................................................................................14

2

1. UVOD

Ovaj seminarski rad se bavi procesom evropskih integracija neposredno nakon

samog završetka drugog svjetskog rata, odnosno rata koji je po obimu, kako ljudskog

tako i materijalnog utroška u njega samog bio najveći koji je dotadašnji, a i današnji

svijet uopšte vidio. Seminarski rad će isključivo da se bavi Evropom, odnosno

posljedicama koje je ovaj rat nanio samoj Evropi i njenim problemima po završetku rata,

prilike u pojedinim zemljama Evrope, te ću posebnu pažnju da posvetim ličnosti

britanskog premijera Vinstona Čerčila (Winston Churchill) i njegovim nastojanjima na

planu evropskih integracija.

3

2. EVROPA NAKON DRUGOG SVJETSKOG RATA

2.1 Drugi svjetski rat. Rezultati i posljedice

Drugi svjetski rat1 je međunarodni sukob koji je izbio 21 godinu nakon prvog

svjetskog rata i trajao je u periodu od 1. septembra 1939. godine do 2. septembra 1945.

godine. Vođen je na tri kontinenta i na svim svjetskim oceanima, a u njemu su

sudjelovale gotovo sve države koje su tada postojale. Rat je počeo napadom Hitlerove

Njemačke na Poljsku, a okončan je kapitulacijom Japana. Procjenjuje se da broj stradalih

ljudi u 2. svjetskom ratu iznosi nešto manje od 55 milijuna, što ga čini jednom od

najvećih svjetskih katastrofa.

Posljedice ovog nemilog događaja su bile strašne. Točan broj ljudskih žrtava

drugog svjetskog rata nije utvrđen niti će ikada biti utvrđen. Većina procjena spominje

brojku od 55 milijuna ljudi, pri čemu se također drži da samo 10 % otpada na neposredne

sudionike, tj. pripadnike oružanih formacija, dok se ostatak odnosi na civile. Zbog tog

nesrazmjera se drugi svjetski rat često navodi kao krajnji primjer totalnog rata. Broj

ranjenih je bio višestruko veći, što, s obzirom na tadašnji broj stanovnika planete Zemlje,

drugi svjetski rat čini najkrvavijim sukobom u historiji. Cijele etničke zajednice su ili

desetkovane ili prisilno raseljene. Najspektakularniji primjer predstavlja gotovo potpuni

nestanak Židova u Evropi - oni koji su preživjeli Holokaust su uglavnom emigrirali u

SAD ili Palestinu, gdje je uskoro stvorena država Izrael. 15 milijuna Nijemaca je

protjerano iz velikog dijela Istočne Evrope, a nešto slično se dogodilo i talijanskoj

manjini na istočnim obalama Jadrana.

I materijalni gubici su bili veliki. Gotovo na svakom području gdje su se vodile

ratne operacije došlo je do velikog ili potpunog uništenja cesta, mostova, željeznica,

telekomunikacijskih sistema i drugih oblika infrastrukture, a mnoge države su doživjele

ozbiljno smanjenje vlastitih industrijskih i drugih resursa. U ratu su nestali i mnogi

dijelovi kulturne baštine, za što su najbolji primjer Varšava, koja je nakon neuspjelog

ustanka godine 1944. u potpunosti razorena od Nijemaca, te Dresden čiji je veći dio

godine 1945. spaljen u savezničkom bombardiranju.

1 Džon M. Roberts, Evropa 1880-1945., Clio, Beograd, 2002., 604-635.

4

2.2 Promjene teritorijalnih granica i političke promjene poslije 1945. godine

Već u početnim fazama rata je postalo jasno da će on po svom završetku dovesti

do velikih promjena u budućem svjetskom poretku. Najvidljivije promjene bile su one

koje su se vezale za državne granice. SSSR je nakon rata i formalno u svoj sastav uveo

Estoniju, Letoniju i Litvu te se proširio na račun Finske, Njemačke, Poljske,

Čehoslovačke i Rumunjske. Mirovnim ugovorima su se na zapad proširile Poljska na

račun Njemačke, odnosno Jugoslavija na račun Italije - s time da je pitanje Trsta riješeno

tek 1954. godine. Sama Njemačka je ubrzo nakon rata postala podijeljena na Zapadnu i

Istočnu Njemačku. Austrija je također povratila nezavisnost i godine 1955. postala

suverena i neutralna država. Jedna od dugoročnijih posljedica rata postala je jasna već pri

samom kraju ratnih operacija. Nastojanje bivših kolonijalnih sila Nizozemske i Francuske

da povrate suverenitet nad teritorijima prethodno izgubljenim od Japana je dovelo do

oružanih sukoba u Nizozemskoj Istočnoj Indiji i Indokini, odnosno do demonstracija i

jačanja pokreta za nezavisnost u mnogim kolonijama.

Velika Britanija, koja je bila krajnje iscrpljena ratom, shvatila je da više ne može

održavati Britanski Imperij te je godine 1947. Indiji, odnosno Pakistanu, priznala

nezavisnost. Dvije godine kasnije su Nizozemci Vijetnamu te ga napustili tek nakon

vojnog poraza godine 1954. Do tada je već započeo proces koji će se nazvati

dekolonizacija i tokom koga će bivši kolonijalni imperiji biti zamijenjeni nizom novih

suverenih država poznatih pod nazivom Treći svijet.

Dekolonizacija je bila samo jedna od manifestacija kraja primata Evrope u

međunarodnoj politici. Na mjesto iscrpljenih, poniženih i devastiranih bivših evropskih

su došle dvije države oko kojih će se narednih nekoliko desetljeća formirati globalni

blokovi - SAD i SSSR. Njihovo suparništvo, djelomično motivirano borbom za prevlast u

svijetu, a djelomično nesuglasicama nazvano je Hladni rat2, a granica između njihovih

sfera u Evropi prozvana Željezna zavjesa - često navođena kao jedna od najvidljivijih i

najdugotrajnijih posljedica drugog svjetskog rata.

U nastojanju da steknu propagandnu i drugu nadmoć nad Sovjetima, Amerikanci

su u Zapadnu Evropu uložili ogromna sredstva u svrhu ekonomske obnove preko tzv.

2 Opšta enciklopedija Larousse, Libraire Larousse, Tom III, izdavačko preduzeće Vuk Karadžić, Beograd, 1973. (dalje: Opšta enciklopedija Larousse, Beograd, 1973.), 664-666.

5

Marshallovog plana3 (Maršalovog plana). Mnoge od evropskih država, pogotovo one u

početku neopterećene potrebom obnove oružanih snaga, ta su sredstva uspješno

iskoristile za nezapamćeni ekonomski uzlet, pa će tako s vremenom ratni gubitnici poput

Njemačke i Japana uspješno suprotstaviti SAD na ekonomskom polju.

Drugi svjetski rat je također mnoge u Evropi uvjerio kako će kontinent svoj

primat u svijetu moći barem dijelom povratiti jedino ako se nadvladaju tradicionalne

historijske podjele. Ubrzo nakon rata počeli su prvi diplomatski koraci koji će s

vremenom dovesti do stvaranja Evropske unije.

2.3 Stanje u Evropi nakon drugog svjetskog rata. Stvaranje prvih evropskih zajednica do obrazovanja Evropske unije.

Svoju pravu i ozbiljnu realizaciju ideja evropskog ujedinjenja Evropa dobija tek

poslije drugog svjetskog rata, odnosno krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina

XX vijeka. Naime, rat je ispraznio institucionalne veze koje su ranije postojale među

zemljama i uklonio i ono malo mađunarodnih ustanova i organizacija, a posleratno

raspoloženje među političarima relevantnih zemalja bilo je da se, ne samo obnovi ono što

je ranije postojalo, nego da se uspostave nove ustanove i programi. Period od 1945-1950

u razvoju Evropske unije odvija se dijelom u okolnostima začetka hladnog rata, kada

raste velika politička i vojna napetost između Istoka i Zapada, tj. između Zapadne Evrope

i Sjedinjenih Američkih Država, s jedne strane, i SSSR-a i članica socijalčističkog bloka,

na suprotnoj strani.

Nastojanje jednog broja zemalja Zapadne Evrope da definiše i odredi osnovne

zone zajedničkog interesa i čvršćeg međudržavnog povezivanja bilo je višestruko

3 Maršalov plan, službeno nazvan Plan Evropske obnove, je bio službeni plan Sjedinjenih Američkih Država o obnovi posleratne Evrope i suzbijanju uticaja komunizma nakon drugog svjetskog rata. Zadatak izrade plana dobio je Džordž Maršal i njegove kolege iz Stejt departmenta, a ponajviše su uz Maršala doprineli Vilijem Klejton i Džordž Kenan. Plan obnove je napravljen na sastanku između država učesnica plana 12. jula 1947. Maršalov plan nudio je takvu vrstu pomoći i Sovjetskom Savezu i njegovim saveznicima, no samo ako bi oni napravili političke reforme i prihvatili neki oblik spoljašnje kontrole. Plan je sprovođen četiri godine sa početkom u julu 1947. U tom periodu nekih 13 milijardi američkih dolara ekonomske i tehničke pomoći je poslato evropskim zemljama. Do perioda kada je plan došao do tačke svog kompletiranja, privreda svake države učesnice, osim Nemačke, porasla je u odnosu na predratnu. Tokom naredne dvije decenije, skoro sve države zapadne Evrope doživele su ekonomski rast i poboljšanje životnog standarda. Maršalov plan se dugo smatrao jednim od prvih procesa evropskih integracija. Jedna od njegovih posljedica je znatna “amerikanizacija” privrede i tehnike u Evropi i načina upravljanja privredom.

6

motivisano. Prvo, velikim dijelovima Evrope poslije ratnih razaranja bila je neophodna

ekonomska obnova; u taj proces obnove bi trebalo da se uključi veći broj zemalja. Drugo,

težilo se učvršćivanju bezbijednosnih, političkih i ekonomskih interesa Zapada u mirnom

periodu koji je slijedio, u odnosu na sovjetsku opasnost. Treće, nove institucije bi trebalo

da predstavljaju mehanizme odbrane, međusobne saradnje i prevencije eventualno novih

sukoba.

Stoga tako podijeljena na dva bloka, odmah nakon rata bilo je neophodno da

Evropa uz sve tadašnje katastrofalne međunarodne odnose, izvrši pregrupaciju i ujedini

se što je prije moguće kako bi otklonile pojedinačne slabosti. Belgija , Holandija i

Luksemburg, shvativši da su njihove privrede neraskidivo povezane, formirali su

Beneluks kao carinsku uniju 1. januara 1948. godine, s namjerom da u kasnijoj fazi

preraste u ekonomsku uniju. Jedan broj zapadnoevropskih zemalja koje obrazuju 16.

aprila 1948. godine Evropsku organizaciju za ekonomsku saradnju koja je okupila

sedamnaest država i time na neki način ujedinile svoju politiku bar što se tiče saradnje na

ekonomskom planu. Inicijativom Francuske 5. maja 1949. godine stvoren je Evropski

savjet, koji je radi stava Velike Britanije prema njemu bio osuđen na neefikasnost.

Međutim, da bi ublažio neuspjeh Evropskog savjeta, francuski ministar vanjskih poslova

Rober Šuman je iznio plan Žana Monea koji je predviđao zajedničku evropsku

proizvodnju uglja i čelika pod nadzorom nadnacionalnog tijela. Evropska zajednica za

ugalj i čelik stvorena je sporazumom od 18. aprila 1951. godine u koju su ušle Francuska,

Italija, Zapadna Njemačka, Holandija, Belgija i Luksemburg. Velika Britanija je odbila

ulazak u ovu zajednicu. Nakon ove zajednice koja je kao takva prestavlja preteću

današnje Evropske unije i zvanične korake pri stvaranju Evropske unije kakva je ona

danas, ove strogo ekonomske veze trebalo je prošiti. U te svrhe stvorena je prvo Evropska

odbrambena zajednica 27. maja 1952. godine, a potom i ugovorom iz Rima 25. marta

1957. stvorena je Evropska ekonomska zajednica, popularnijeg naziva kao Zajedničko

evropsko tržište. Prva decenija djelovanja Evropske ekonomske zajednice često se

označava kao veoma uspješna. Godine 1959. već su napravljeni prvi koraci u pravcu

liberalizacije trgovine, 1962. godine je počela da se ostvaruje zajednička politika u oblasti

poljoprivrede, a 1968. godine okončan je proces formiranja carinske unije i to osamnaest

mjeseci prije planiranog roka. Početkom osamdestih godina, nakon što je Evropska

7

Zajednica pretrpjela nekoliko većih promjena (1981. prijem Grčke, a 1986. prijem

Španije i Portugala), zapažaju se sve nove tendencije za dalju integraciju Evrope.

Italijanski ekonomist Altijero Spineli (Altiero Spinelli)4 predložio je nacrt „Ugovora o

Evropskoj uniji”, koji je naišao na veliku podršku šefova vlada i država. Sa ciljem

realizacije tog nacrta, šefovi vlada i država Zajednice su na sastanku u Luksemburgu,

decembra 1985. usvojili „Jedinstven evropski akt”, koji je promovisao projekat Evropa

92. Ovaj dokument je potpisan 17. februara 1986. godine, a 1. januara 1987. stupio je na

snagu. Osnovni cilj koji ovaj dokument ističe u preambuli je stvaranje Evropske unije.

Ostali ciljevi koji su predviđeni su donošenje posebnih odredbi za olakšavanje i

omogućavanje slobodnog protoka robe, rada i kapitala, posebne mjere u monetarnoj

politici, potrebe zajedničke socijalne, regionalne i spoljne politike i koordinacija u oblasti

bezbijednosti. Značajan korak na putu ka Evropskoj uniji i snažnoj političkoj kooperaciji

zemalja-članica predstavljao je sastanak Evropskog savjeta 9, 10 i 11. decembra 1991.

godine u Mastrihtu. Na Samitu u Mastrihtu odobren je „Ugovor o Evropskoj uniji” (eng.

The treaty of European Union), koji je potom potpisan 7. februara 1992. godine. Poslije

ratifikacije od strane 12 evropskih nacionalnih parlamenata država-članica, ugovor je

stupio na snagu 1. novembra 1993. godine, kada Evropska zajednica postaje Evropska

unija (EU – eng. European Union).

U okviru ovih novih evropskih interesa i procesa integracija važna je ličnost -

Šarla de Gola5, koji će 1958. trijumfalno preuzeti kormilo Francuske. De Gol simbolizuje

politiku koja je vođena između francuskog nacionalnog pragmatizma, kao relikta stare

francuske imperijalne prošlosti i pokušaja da se Evropa otrgne od dominantne zavisnosti

od SAD-a u odbrambenom smislu. Taj degolizam, čija je pretpostavka bila politika

pomirenja s Njemačkom i međusobnog istinskog zajedništva, što bi trebalo da bude

stožer moći kontinentalne Evrope, prevashodno je zavisio od sposobnosti same Evrope da

se izbori za takvu ulogu. Tu su Nijemci izvanredno odigrali svoju ulogu potrebe povratka

u međunarodne institucije i zvanične političke tokove moderne Evrope. U suštini,

izvjesno je da je to približavanje bilo značajno za cijelu Evropu, ne samo u smislu

stvaranju Evropske ekonomske zajednice, već posebno u smislu stvaranja jedinstvenog 4 Evropa sa dušom, Govori koji su odredili savremenu Evropu, Fondacija Konrad Adenauer, Unija evropskih federalista, Beograd, 2009.(dalje: Evropa sa dušom, Beograd, 2009.), 37.5 Paul Johnson, Moderna vremena, Povijest svijeta od 1920-ih do 2000, Golden marketing-Tehnička knjiga, Zagreb 2007., 610-623.

8

monetarnog sistema i osnivanja Savjeta Evrope i svih drugih evropskih savremenih

zajednica, tj. proces vraćanja Evrope na pozicije moći prije 1939. godine sa naglaskom na

uzajamnu pomoć, zajedništvo i neraskidivost veza.

3. VINSTON ČERČIL

9

3.1. Život i djelovanje Vinstona Čerčila

Vinston Čerčil (Winston Churchill)6, punog imena Winston Leonard Spencer-

Churchill, rođen 30. novembra 1874. godine, bio je britanski državnik, najpoznatiji kao

premijer Ujedinjenog Kraljevstva tokom drugog svetskog rata. Takođe je bio i pisac,

vojnik, novinar i političar. Dobitnik je Nobelove nagrade za književnost. Umro je 24.

januara 1965. godine.

Po izbijanju drugog svjetskog rata Čerčil je postavljen za Prvog lorda

Admiraliteta. Na ovoj poziciji bio je jedan od najangažiranijih britanskih ministara

tijekom tzv. "Dosadnog rata" u kojem su se zaraćene strane uglavnom sukobljavale na

moru.

Čerčilovi govori inspirirali su poraženu javnost Ujedinjenog Kraljevstva na

nastavak borbe. Prvi govor koji je Čerčil održao kao premijer je ostao zapamćen kao

jedan od njegovih najboljih govora u kojem se engleskom narodu obratio sa riječima:

“Mogu vam ponuditi samo krv, znoj i suze”. Ubrzo zatim održao je još dva poznata

govora neposredno pred početak Bitke za Britaniju. Prvi govor sadržaovao je ove

besmrtne riječi: “Branit ćemo naš otok, bez obzira na cijenu, borit ćemo se na plažama,

borit ćemo se na desantnim zonama, borit ćemo se na poljima i na ulicama, borit ćemo se

u brdima; nikada se nećemo predati.”. Na vrhuncu Bitke za Britaniju njegovo odlično

poznavanje odbrambenih napora Britanskog kraljevskog ratnog zrakoplovstva bilo je

ovijekovječeno u jednoj čuvenoj rečenici: “Nikada u historiji ljudskog ratovanja nije se

dogodilo da veliki broj pojedinaca duguje toliko mnogo tako malom broju ljudi”, pri tom

misleći na engleske pilote od čije pobjede u Bitci za Britaniju je ovisila sudbina

Engleske.

Čerčil je bio jedan od glavnih učesnika pregovora koji će ponovo iscrtati

poslijeratne granice u Evropi i Aziji. Pregovori na tu temu započeti su početkom 1943.

godine. Prijedlozi sporazuma o Europskim granicama bili su ozvaničeni od strane H. S.

Trumana, Čerčila i Staljina na konferenciji u Postdamu7.

6 Evropa sa dušom, Beograd, 2009., 197 Opšta enciklopedija Larousse, Beograd, 1973., 643.

10

Čerčil je bio jedan od prvih zastupnika pan-evropejstva koje je vremenom dovelo

do formiranja Evropskog jedinstvenog tržišta i kasnije Evropske Unije (zbog čega je

jedna od tri glavne zgrade Evropskog Parlamenta nazvana po njegovom imenu). Čerčil je

takođe bio zaslužan i za imenovanje Francuske za stalnog člana Saveta sigurnosti

Ujedinjenih nacija.

Na početku Hladnog rata prvi je upotrijebio izraz "željezna zavjesa" koji je

prvobitno skovao Josef Goebels. Ovaj izraz ušao je u široku upotrebu 1946. godine nakon

govora u Westminster koledžu u Misouriju kada je Čerčil, koji je inače bio gost H. S.

Trumana izjavio: "Od Šćećina na Baltiku do Trsta na Jadranskom moru spustila se

željezna zavjesa na kontinent. Iza ove linije se nalaze sve prijestolnice drevnih država

Centralne i Istočne Evrope. Varšava, Berlin, Prag, Beč, Budimpešta, Beograd, Bukurešt i

Sofija, svi ovi poznati gradovi i njihovo stanovništvo su dio teritorije koju sada moramo

zvati Sovjetskom interesnom sferom".

Britanski lider izjasnio se i naspram Maršalovog plana. Nazvao ga je

“najnesebičnijim potezom u historiji”. Oporavak poslije najrazornijeg rata u historiji bio

je dramatičnan. Bruto domaći proizvod zapadne Evrope porastao je za 32% tokom četiri

godine Maršalovog plana. Doveo je do ekonomskog buma koji je trajao čitavu generaciju

i pružio okvire za povezivanje koje će kasnije prerasti u Evropsku uniju i prvi je

predložio obrazovanje Sjedinjenih Evropskih država. Vođen tom idejom 1946. godine na

Univerzitetu u Zirihu je izjavio: „Prvi korak u ponovnom osnivanju evropske porodice

mora biti partnerstvo između Francuske i Njemačke. Samo na taj način Francuska može

ponovo preuzeti moralno vođstvo Evrope. Nema oživljavanja Evrope bez duhovno snažne

Francuske i duhovno snažne Njemačke. Struktura Sjedinjenih Evropskih država, ako će

biti solidno i pravilno izgrađena, smanjiće važnost materijalne snage pojedinih država.

Manje države biće jednako vrijedne kao i velike i gradiće svoje dostojanstvo na

doprinosima zajedničkom cilju.”8

8 "I wish to speak to you today about the tragedy of Europe. Yet all the while there is a remedy which, if it were generally and spontaneously adopted by the great majority of people in many lands, would as if by a miracle transform the whole scene, and would in a few years make all Europe, or the greater part of it, as free and as happy as Switzerland is today. What is this sovereign remedy? It is to recreate the European Family, or as much of it as we can, and to provide it with a structure under which it can dwell in peace, in safety and in freedom. We must build a kind of United States of Europe. The first step in the recreation of the European Family must be a partnership between France and Germany."

11

Kao takav, odnosno kao veliki govornik prije svega, koji je uvidio osnovne

prioritete na kojima nova evropska zajednica država treba da se zasnuje, doprinio je

ubrzanom razvoju evropskih integracija i nakon devastirajućeg i razarujećeg drugog

svjetskog rata, kako za Evropu tako za cijeli svijet.

Umro je 24. januara 1965. godine. Njegova sahrana bila je najveće okupljanje

državnih predstavnika iz preko stotinu zemalja, predsjednika država i članova kraljevskih

porodica.

4. ZAKLJUČAK

Posljedice drugog svjetskog rata u svim segmentima i sferama života su

nesagledive i vode samo pukom nagađanju. Krenuvši od ljudskih, preko materijalnih

12

posljedica, na kraju do potpunog uništanja međuljudskih, međunarodnih i

međususjedskih odnosa. U svim tim devastirajućim segmentima, Evropa kao kontinent je

po mnogočemu prednjačila. Izuzme li se Japan koji je kapitulirao upotrebom novog,

atomskog oružja, posljedice Evrope i njene populacije su nenadmašive. U svim tim

uslovima, sa naslijeđenim suprotnistima i novostvorenima, trebalo je raditi na tome da se

Evropa što prije ujedini. Ubrzo se tome pristupilo i uz pomoć velikih ličnosti prije svega,

a poslije i država koje su to stavile kao svoje prioritetne državne ciljeve, došlo je

ubrzanog pristupa rješenju problema netrpeljivosti i napetosti i do ubrzanijeg procesa

evropskih integracija. Počelo je sa Carinskom unijom, odnosno sa Zajednicom za ugalj i

čelik i na kraju rezultiralo formiranjem Evropske unije kakva je ona danas.

Literatura

1. Džon M. Roberts, Evropa 1880-1945., Clio, Beograd, 2002.

13

2. Evropa sa dušom, Govori koji su odredili savremenu Evropu,

Fondacija Konrad Adenauer, Unija evropskih federalista, Beograd

2009.

3. Paul Johnson, Moderna vremena, Povijest svijeta od 1920-ih do

2000, Golden marketing-Tehnička knjiga, Zagreb 2007.

4. Opšta enciklopedija Larousse, Libraire Larousse, Tom III,

izdavačko preduzeće Vuk Karadžić, Beograd, 1973.

14