Esteribarreko Aditsak

IÑAKI GAMINDE

A RTIKULUSKA honetan aurkezten dugun materiala 1983 eta 1984. urteetako udetan bertan eginiko txangoen ondorioa da. Material hau aurkezteari inte-

resgarri eritzi diogu, izan ere, euskararen egoera aski gaizki dago; eta bertzalde haran honetan erabiltzen den euskara hego goi nafarrera euskalkiaren barnean kokatzen denez geroztik euskalki hau hobeki ezagutzeko materiala izan daiteke. Haran honetan «cispamplones» deritzon azpi-euskalkiaren aldaera ezberdin bi egiten ziren; bata Artzekoa, zein hiltzat jo bait dezakegu, eta bertzea Errokoa, zein halaber hiltzear dagoela erran bait dezakegu.

1863. urtean ' Olloki salbu haran osoko herri guziak intentsitate handiaren barnean ziren. 1904. urtean artean herri guziak euskalduntzat jotzen ziren. 1935. urtean erdalduntzat soilki agertzen zaigu Olloki berriz. Egun, egoera ho- nako hau da:

Inbuluzketan azken euskalduna 1982. urtean hil zen 4 eta 1984. urtean Yri- zarren informazionearen arauera artean Ilurdoz, Iragi, Eugi eta Agorretan eus- kaldunak aurkitzen ahal ziren. Gu 1984.eko neguan Usetxin eta Leranotzen izan- du ginelarik bina euskaldun geratzen ziren.

Urtasuneko ereizletzat izandu genuen azken euskalduna 1983. urtean hil zela erran zigun haraneko alkate ohiak, Barber jaunak, 1984.eko neguan. Haran ho- netako euskararen bilakaeraz informazione handiagoa izaitekotz kontutan har daitezke honako lanok:

-Etxaide, A.M.: ((Regresión del vascuence en el valle de Esteribar, Nava- rra», Problemas de la Prehistoria y de la Etnología vascas, Iruñea 1966, 257-259. orri.

-Irigaray, J.: ((Rescoldos del euskara de Iroz (Valle de Esteribar, Navarra))), FLV 31 (1979), 163. orri.

1. Bonaparte, L.L.: Curte des sept provinces basques. London, 1863. 2. Apat-Echebarne, A.: Unageogrja diacrónica del euskara en Navarra. Iruñea 1974,20. orri. 3. Apat-Echebarne, A.: op. cit., 140. orri. 4 . Aaola, K.: Edabarteko euskara, in Aingeru Irigarayri omenaldia, Zarautz 1985,98. orri. 5. Yrizar, P. de: Las formas verbales -AKO-, -EKO- en el alto navarro meridionai, in Aingeru Iriga-

rayri omenaldia, Zarautz 1985,267. orri.

IÑAKI GAMINDE

Guk hemen aurkezten ditugun materialak Eugi, 'Urtasun eta Usetxin bilduta- koak dira, halaber, zenbaitetan Mezkiritz, Linzoain, Auritz-berri, Garralda eta Egozkuekoak, hots, inguruko haranetan bildutakoak, aurkezten ere ditugu erkatu ahal izaiteko.

Hona hemen izan ditugun ereizle batzuren izenak, denen izenak ezin har ba- genitzakeen ere liemendik eskerrik beroenak guziei:

Usetxi Santiago Orradre Eugi: Jesus Linzoain.

Aspektoa

Aspekto perfektoa bertze aunitz tokitan bezala egiten da; bertzeetan bezala hemen ere «tu» sartzeko joera handia dago, hala nola: bizitu, izendu, egondu, e.a.

Aspekto ezperfektoa egiteko «TEN» edo «TZEN» erabiltzen dira, adibidez: erosten, maten, yartzen, gustatzen, zauntzen, e.a.

Gero aldia egiteko «KO» eta «EN» erabiltzearekin honako hauek aurkitzen ahal dira:

biziko, yarriko, erosiko, karko, e.a. «dw)z bukatutakoekin, Ultzaman eta Anuen bezala, «u» «i» bihurtzen da: sal-

diko, galdiko, e.a. «NEN» aski arrunta denez «IN» bihurtzen da: egoin, edain, izein, yoain, e.a.

NOR

Indikatiboa Oraina guziak naiz yaiz d d d e gara zara zate dire

Eugi nitzen yitzen zen ginen zinen zineten ziren

Iragana Usetxi/Urtasun nitze yitze ze gine zine zinete zire

«de», «daren ordez, aurreko partizipioaren «u» edo «i»ren eraginaz erablitzen da.

Hona hemen inguruko haranetan erabiltzen diren iraganak

Egozkue nitzen yitzen zen

Linzoain nitze yitze ze

Auritz-berri nitza yitza za

Garralda nintze intze ze

ESTERIBARREKO ADITZAK

giñen gine ziñen zine ziñeten zinete zi(r)en zire

gina zina zinate zire

gine zine zinate zire

Balditza ondorio oraina Eugflrtasun nitzeke yitzeke litzeke ginezke zinezke zinezketeke lirezke

Usetxin baldintza ondorioen ordez Indikatibo iragana erabiltzen da, gauza bera gertatzen da inguruko haranetan Egozkuen izan ezik

Egozkue nitzeke yitzeke litzeke giñeke ziiieke ziñeteke lireke

Ahalezko hurbila guziak naike yaike daike gaizke zaizke zaizkete daizke

Aunitzetan hauen ordez ((yartzen ahal da» bezalakoak erabiltzen dira. Inguruko haranetan honako hauek dauzkagu:

Egozkue naike yaike daike gaizke zaizke zaizketeke daizke

Mezkiritz naike yaike daike gaizke zaizke zaizkete daizke

Auritz-berri Garralda naike naike

yaike daike daike gaizke gaizke zaizke zaizke zaizkete zaizkete daizke daizke

NOR-NORI

Indikatibo oraina ( H U R M A I E K ) Guziak

zaide zaik zain zayo zaigu zaizu zaizie zayote

zaizkide/zaizkire (Usetxi) zaizkik zaizkin zaizkio zaizkigu zaizkizu zaizkizie zaizkiote

Inguruko haranetan honako hauek aurkitzen ahal dira:

Egozkue zaide zaik zain zayo zaigu zaizu zaizie zayote

Egozkue zaizkide zaizkik zaizkin zaizkio zaizkigu zaizkizu zaizkizie zaizkiote

Linzoain/Mezkiritz zaide zaik zain zayo zaigu zaizu zaizie zayote

Auritz-berri Garralda zaida zaida

zaik zain

zayo zayo zaigu zaigu zaizu zaizu zaizie zaizie zayote/zaye zaye

Linzoain zaizkide zaizkik zaizkin zaizkio zaizkigu zaizkizu zaizkiezie zaizkiote

Mezkiritz zaizkide zaizkik zaizkin zaizkio zaizkigu zaizkizu zaizkizie zaizkote

Indikatibo iragana ( H U R M A I E K )

Eugi zakiden zaki(k)en zakinen zakion zakigun zakizun zakizien zakioten

Auritz-berri Garralda zaizkida zaizkida

zaizkik zaizkin

zaizkio zaizkio zaizkigu zaizkigu zaizkim zaizkizu zaizkizie zaizkizie zaizkiote zaizte

Usetxu'ürtasun zakide zakie zakine zakio zakigu zakizu zakizie zakiote

ESTERIBARREKO ADITZAK

Inguruko haranetan honako hauek ditugw

Egozkue

zakiden zakien zakiñen zakion zakigun zakizun zakizien zakioten

Linzoain

zekide - - zekio zekigu zekizu zekizie zekiote

Auritz-berri zizaida -

zizayo zizaigu z i z a h zizaizie zizayote/zizaye

Mezkiritz

zizaide -

zizayo zizaigu zizaizu zizaizie zizayote

Garralda zitzaide zitzaita zitzaina zitzeo zitzaigu zitzaizu zitzaizie zitzee

Eugi Uxetxi/Urtasun

zakizkiden zakizkien zakizkinen zakizkion zakizkigun zakizkizun zakizkizien zakizkioten

zakizkire/zakizkide (Urtasun) zakizkie zakizkine zakizkio zakizkigu zakizkizu zakizkizie zakizkiote

Inguruko haranetan honako hauek ditugw

Egozkue Linzoain Mezkiritz

zakizkiden zakizkien zakizkiñen zakizkion zakizkigun zakizkizun zakizkizien zakizkioten

zekizkide

zekizkio zekizkigu zekizkizu zekizkizie zekizkiote

zizaizkide - - zizaizko zizaizkigu zizaizkizu zizaizkizie zizaizkote

Auritz- berri zizaizkida

Garralda zitzaizkide

IÑAKI GAMINDE

zizaizko zizaizkigu zizaizkizu zizaizkizie zizaizkote

zitzaizkita zitzaizkina zitzaizkio zitzaizkigu zitzaizkizu zitzaizkizie zitzaiztea

NORK-NOR

Indikatibo oraina

Hura dut duk dun du

dugu duzu duzie dute

Indikatibo iragana HURA

Eugi nuen yuen zuen ginuen zinuen zinuten zuten

Haiek tut tuk tun tu

tugu tm tuzie tuzte

Urtasull/Usetxi nue

Yue zue ginue zinue zinute zute

Inguruko herrietan honako hauek ditugu

Egozkue nuen

Yuen zuen

muen g' - ziñuen ziñuten zuten

Indikatibo iragana HAIEK

Eugi nituen yituen zituen

Urtasun nitue yitue zitue

Linzoain/Mezkiritz/Garralda nue

Yue m e gindue zindue zindute zute

Usetxi nitue yitue zitue

ESTERIBARREKO ADITZAK

gintuen zintuen zinuzten Zuzten

gintue zintue zinuzte zuzte

Inguruko haranetan honako hauek ditugu:

Egozkue nituen yituen zituen gintuen zintuen/ziñituen ziñuzten zuzten

Auritz-berri nitue :

zitue ginduza zinduza zinduzte zituzte/zuzte

Linzoain nitue yitue zitue ginduze zinduze zinduzte zuzte

Baldintza ondorio oraina (HURA) Eugflrtasun nuke yuke luke ginuke zinuke zinukete Lukete

Egozkuen bertze hauek ditugu: nuke yuke luke giñuke ziñuke ziñukete lukete

Ahalezko hurbila

Eugi dezaket dezakek

Garralda nitue itue zitue ginduze zinduze zinduzte zituzte

Usetxi zaket zakek

ginitue zinitue zinuzte zuzte

Mezkiritz nitue yitue zitue ginduze zinduze zinduzte zuzte

IÑAKI GAMINDE

dezaken dezake dezakeguke dezakezuke dezakezieke dezakete

zake zakeu zakezu zakezie zakete

Inguruko haranetan honako hauek ditugu:

Egozkue dezaket dezakek dezaken dezake dezakeuke dezakemke dezakezieke dezakete

Mezkiritz dezaket dezakek dezaken dezake dezakeguke dezakezuke dezakezieke dezakete

NORK-NORI-NOR

Indikatibo oraina NIRI (s., p.) herri guzietan berdin.

direk diren dire direzu direzie direte

tirek tiren tire tirezu tirezie tirete

Inguruko herrietan honako hauek ditugu:

Egozkue diek dien dire/die diem diezie diete

Auritz-berri darak

dara darazu darazie darate

Lintzoain direk diren dire direzu direzie direte

Garralda dadak dadan dada dadam dadazie dadate

Garralda dezaket dezakek dezaken dezake dezakegu dezakezu dezakezie dezakete

Mezkiritz direk diren dire direzu direzie direte

ESTERIBARREKO ADITZAK

Egozkue tiek tien tie tiezu tiezie tiete

Lintzoain Garralda tirek dazkidak tiren dazkidan tire dazkida tirezu dazkidazu tirezie dazkidazie tirete dazkidate

NIK-HIRVZURVZUEI (s., p.) guziak berdin.

diet dinet dizut diziet

tiet tinet tizut tiziet

Ingurako haranetan honako hauek ditugu:

Egozkue Mezkiritz

diet tiet diet tiet diñet tiñet dizut tizut dizut tizut diziet tiziet diziet tiziet

Mezkiritz tirek tiren tire tirezu tirezie

Lintzoain

diet tiet dinet tinet dizut tizut diziet tiziet

Auritz-berri Garralda dautat dauzkitat daunat dauzkinat

dauzut dauzkizut douzut dauzkitzut dauziet dauzkiziet douziet dauzkitziet

HARK/HAIEK- GURI (S) guziak berdin. dlgu digute

Inguruko herrietan honako hauek ditugu:

Egozkue Lintzoain/Mezkiritz Auritz-berri Garralda

digu digu dagu da^ digute digute dagute dagute

HARI (s.) herri guzietan berdin.

diot diok dion dio diogu

IÑAKI GAMINDE

diozu diozie diote

Inguruko haranetan honako hauek ditugu:

Egozkue diot diok dion dio diogu diozu diozie diote

Auritz-berri dakot dakok

dako dakogu dakozu dakozie dakote

HAIEI (s.)

Eugi diotet diote diogute diote

Mezkiritz dakot dakok dakon dako dakogu dakozu dakozie dakote

Lintzoain dakot dakok dakon dako dakogu dakozu dakozie dakote

Chrralda dakot dakok dakon dako dakogu dakozu dakozie dakote

Usetxi diotet diote dioute diote

Urtasun diotet diote dioute diote

Inguruko haranetan honako hauek aurki daitezke:

Egozkue Mezkiritz Lintzoain Auritz-berri Garralda diotet dakotet dakotet dakotet daet diote dakote dakote dakote dae dioute dakoteu dakoute dakoute daegu diote dakote dakote dakote dae

NORK-NORI-NOR Indikatibo iragana NIK (S'.)

Eugi nien ninen nion

UsetxiAJrtasun nie

nio

ESTERIBARREKO ADITZAK

nizun nizien nioten

nizu nizie niote

Inguruko haranetan honako hauek ditugu

Egozkue nien niñen nion nizun nizien nioten

Auritz-berri nauta

neko nauzu nauzie nekote/nee

Eugi nitien nitinen nition nitizun nitizien nitioten

Mezkiritz nie

neko nizu nizie nekote

Lintzoain nie nine neko nizu nizie nekote

Garralda nauta nauna nako nauzu nauzie nae

Usetxflrtasun nitie

nitio nitizu nitizie nitiote

Inguruko haranetan honako hauek ditugu

Egozkue nitien nitiñen nition nitizun nitizien nitioten

nezko nauzkizu

Mezkiritz nitie

nezko nitizu nitizie nezkote

Garralda nauzkita nauzkina nazkio nauzkitzu

Lintzoain nitie nitine nizkio nizkizu nizkizie nizkiote

IÑAKI GAMINDE

n auzkizie nezkote

nauzkitzie naizte

HIIVZUK/ZUEK-HARI (s.)

Eugi yion zinion zinioten

Usetxdürtasun yio zinio ziniote

Inguruko haranetan honako hauek ditugu

Egozkue yion ziñion ziñioten

Mezkiritz yeko zindeko zindekote

Lintzoain yeko zindeko zindekote

Auritz-berri ako zindako zindakote

Garralda

yako zindako zindakote

GUK (s.)

Eugi ginion ginioten

Usetxdürtasun ginio giniote

Inguruko haranetan honako hauek ditugu:

Egozkue Lintzoain giñion gindeko giñioten gindekote

Mezkiritz gindeko gindekote

Auritz-berri gindako gindee

Garralda gindako gindae

HARK (s.)

Urtasun zire zio ziu ziote

Eugi ziren zion zigun zioten

Usetxi zire zio zigu ziote

ESTERIBARREKO ADITZAK

Inguruko haranetan honako hauek ditugu

Egozkue ziredzien zion zigun zioten

Auritz-berri zada zeko

zegu zekote/zee

HAIEK (p.)

Eugi zireten zioten ziguten zioten

Mezkiritz zire zeko zigu zekote

Garralda zade zako

zagu zae

Usetxi ziete ziote zigute ziote

Inguruko haranetan honako hauek ditugu

Egozkue Mezkiritz ziretenhieten zirete zioten zekote ziguten zigute zioten zekote

Auritz-berri zadate zekote zegute zekote/zee

Baldintza ondorio oraina; herri guziak berdin. nioke yioke lioke ginioke zinioke ziniokete liokete

Lintzoain zire zeko zigu zekote

Lintzoain zirete zekote zigute zekote

Garralda zadate zakote zagute zae

Urtasun zirete ziote ziute ziote

Egozkuen bertze hauek ditugu nioke yioke

IÑAKI GAMINDE

lioke giñioke ziñioke ziñiokete liokete

Ahalezko hurbila HARI (s.) Usetxi zoket zokek

zoke zokeu zokezu zokezie zokete

Egozkuen bertze hauek ditugu: dezoket dezokek dezoken dezoke dezokeuke dezokezuke dezokezieke dezokete

EGON Indikatibo oraina

Eugi nago

yago dago gaude zaude zauzte daude

JOAN Indikatibo oraina

Eugi nae

goaye dae gazi zazi zazte dazi

Usetxi nae

Yae dae gazi zazi zazte dazi

UsetxiXJrtasun nao

Ya0 dao gaude zaude zauzte daude

Urtasun nae

dae gazi zazi zazte dazi

ESTERIBARREKO ADITZAK

Inguruko haranetan honako hauek ditugu:

Egozkue nuaye

guaye duaye goazi zoazi zoazte doazi

Auritz-berri nae

goaye dae g(o)azi z(o)azi zazte dazi

Mezkiritz nae

goaye dae gazi zazi zazte dazi

IBILLI Indikatibo oraina

Eugdürtasun nabile yabile dabile gabiltze zabiltze zabiltzete dabiltze

Garralda nae

gaye dae gaza zaza zazte daza

Usetxi naile yabile daile gailtze zailtze zailtzet dailtze

Inguruko haranetan honako hauek ditugu:

Egozkue nabille yabille dabille gabiltze zabiltze zabiltzete dabiltze

Lintzoain naile yaile daile gailtze zailtze zailtzete dailtze

JAKIN Indikatibo oraina HURA dakit dakik dakin daki dakigu dakizu

Lintzoain nae

goaye dae gazi zazi zazte dazi

Garralda naila yaila daila gailtza zailtza zailtzate dailtza

dakizie dakite

Indikatibo oraina HAIEK

Eugi/Urtasun dakizkit dakizki dakizkigu dakizkite

EDUKI Indikatibo oraina HURA dauket daukek dauken dauke daukegu daukezu daukezie daukete

Indikatibo oraina HAIEK

Eugimrtasun dauzket dauzke dauzkegu dauzkete

Usetxi dazkit dazki dazkigu dazkite

Usetxi dauzkit dauzki dauzkigu dauzkite

EKARRI Indikatibo oraina HURA Eugi dakarrat dakarrak dakarran dakarra dakarragu dakarrazu dakarrazie dakarrate

Indikatibo oraina HAIEK dakarrazkit dakarrazki dakarrazkigu dakarrazkite

Inguruko haranetan honako hauek ditugu:

Egozkue dakartxat

Garralda dakarrazkit

ESTERIBARREKO ADITZAK

dakartxa dakartxagu dakartxate

dakarrazki dakarrazkigu dakarrazkite

ERAMAN Indikatibo oraina HURA Eugu'üsetxi damat damak daman dama damagu damazu damazie damate

Indikatibo oraina HAIEK Eugu'üsetxi damazkit damazki damazkigu damazkite

Inguruko haranetan honako hauek ditugu:

Egozkue damatxat/damazkit damatsa/damazki damatxagu/damazkigu damatxate/damazkite

Garralda damazkit damazki damazkigu damazkite

Alokutiboa

Ata1 honetan aurkezten ditugun adizki gehienak Ebgin bilduak dira.

NOR Indikatibo oraina.

nauk duk gaituk tuk

Indikatibo iragana.

Eugi nuken zuken

Usetxi nuken zuken

naun dun gaitun tun

Eugi nunen zunen

IÑAKI GAMINDE

ginuken zituken

ginuzken zuzken

Ahalezko hurbila Usetxi nieikek zieikek gaizkek zaizkek

NOR-NORI Indikatibo oraina HURA

zaidek/zairek zayok zaiguk zayotek

Indikatibo oraina HAIEK

zaizkirek zaizkiok zaizkiguk zaizkiotek

Indikatibo iragana HURA

ziakireken ziakioken ziakiguken ziakioteken

Indikatibo iragana HAIEK

ziakizkideken ziakizkioken ziakizkiguken ziakizkioteken

NORK-NOR

Indikatibo oraina HURA

diet dik diegddiuk Usetxi die

ginunen zitunen

zaidedzairen zayon zaigun zayoten

zaizkiren zaizkion zaizkigun zaizkioten

ziakirenen ziakionen ziakigunen ziakiotenen

ziakizkidenen ziakizkionen ziakizkigunen ziakizkiotenen

dinet din dinegu dine

ESTERIBARREKO ADITZAK

Indikatibo oraina HAIEK

tiet tik tiegu/tiuk Usetxi tie

Indikatibo iragana HURA

nien zien ginien ziteken

Indikatibo iragana HAIEK

nitien zitien gintien zitieken

Baldintza ondorio oraina HURA

nikek likek ginikek liketek

Baldintza ondorio oraina HAIEK

nizkek lizkek ginizkek lizketek

Ahalezko hurbila HURA

zaketet zakek zakegute zaketek

NORK-NORI-NOR

Indikatibo oraina NIRI(s)

zirek ziretek

tinet tin tinegu tine

ninen zinen gininen zitenen

nitinen zitinen gintinen zitienen

niken liken giniken liketen

nizken lizken ginizken lizketen

zakenet zaken zakegune zaketen

ziren zireten

INAKI GAMINDE

Indikatibo oraina HARI(s)

Eugi ziot ziok ziou ziotek

Usetxi ziotat ziok ziotau ziotek

Indikatibo oraina GURI (S)

Eugi ziguk zigutek

Usetxi ziuk ziutek

Indikatibo oraina HAIEI(s)

Eugi ziotet ziotek ziogutek ziotek

Usetxi ziotatet ziotek zioutek ziotek

Indikatibo iragana NIK (S)

nioken nioteken

Indikatibo iragana HARK (S)

zireken zioken ziguken zioteken

Indikatibo iragana GUK (S)

ginioken ginioteken

Indikatibo iragana HAIEK (S)

zireteken zioteken ziguteken zioteken

Egon Indikatibo oraina

Eugi niagok

Usetxi niaok

nionen niotenen

zirenen zionen zigunen ziotenen

ginionen giniotenen

ziretenen ziotenen zigutenen ziotenen

Eugi zionet zion zioneu zioten

Eugi zigun ziguten

Eugi ziotenet zioten zioguten zioten

Eugi niagon

ESTERIBARREKO ADITZAK

ziagok giaudek ziaudek

Indikatibo iragana

niagoken ziagoken giaudeken ziaudeken

ziaok giaudek ziaudek

X

JOAN Indikatibo oraina

niaek ziaek giazik ziazik

Indikatibo iragana niaeken ziaeken giniaziken ziaziken

IBILI Indikatiabo oraina

Eugi niabilek ziabilek giabiltzek ziabiltzek

Usetxi niailek ziailek giailtzek ziailtzek

EDUKI Indikatibo oraina HURA

ziauket ziaukek ziaukegu ziauketek

JAKIN Indikatibo oraina HURA

ziakit ziakik ziakigu ziakitek

niagonen ziagonen giaudenen ziaudenen

niaen ziaen giazin ziazin

nianen ziaenen giniazinen ziazinen

ziaukenet ziauken ziaukenegu ziauketen

ziakinet ziakin ziakinegu ziakiten

ziagon giauden ziauden

Eugi niabilen ziabilen giabiltzen ziabiltzen