Dokumentum 8 5 7

írni, természetesen nem elvi (Ars Una) hanem tárgyi szempont-ból, továbbá Fenyő Lászlóról és Tamás Sáriról és esetleg Szenes Erzsiről (mindhárom a Nyugat embere : Szenes könyve még az ősszel jelent meg). Azonban már most megjegyzem, hogy mindezeket az írásokat igen szigorúaknak képzelem el — ami nélkül egy új kritikai közvéleményért való küzdelem megindulása el sem képzelhető. Mély tisztelettel várom Professzor úr mielőbbi válaszát.

József Attila

Bpest., Andrássy út 6. III. 12.

Kérem Professzor urat, hogy Juhász Gyulának adja át nagyon meleg üdvözletemet.

Közli: S z e r b A n t a l n é

J Ö Z S E F A T T I L A A M O N T P A R N A S S E - O N

A n a g y k ö l t ő ' é l e t r a j z a a l e g e n d á k , a m ű és a k o r s zembes í t é s éve l épü l , a k o r t á r s a k sokszor v é l e t l e n ü l f e l b u k k a n ó e m l é k e i v e l á l l a n d ó a n g a z d a g o d v a . N é h á n y éve , h o g y Kel lé r A n d o r l e í r t a e g y k á v é h á z i beszé lge tés k a p c s á n József A t t i l a pár izs i e s z t e n d e j é n e k e g y i k s z o m o r ú , m a j d n e m t r a g i k u s s á vá l t e p i z ó d j á t . 1927 m á r c i u s e l e j é n t ö r t é n h e t e t t . A k ö l t ő m a g a is b e s z á m o l t az ese t rő l n ő v é r é n e k : „ E g y t á n c o s n ő v ő l e g é n y e , a s z a m á r , a s z e m e m e l ő t t a g y o n l ő t t e m a g á t , m i n t h o g y a n ő k a c é r k o d o t t v e l e m s é n m o n t p a r n a s s e - i s zokás szer in t a k á v é h á z -b a n vá l l án m e r t e m t a r t a n i a k a r o m a t . "

Ke l l é r A n d o r szer in t a Closerie des Lilas-ban m a g y a r társaság ü l t e g y ü t t : D i ó s y A n t a l f e s t ő m ű v é s z , d r . Borsa M i h á l y jogász . Ú j h e l y i N á n d o r í r ó , G y u l a i M a r g i t i p a r m ű v é s z n ő , W e i d i n g e r D e z s ő a m e r i k a i m a g y a r ú j s á g í r ó , — a m i k o r Józse f At t i l a e g y n ő t á r sa ságában b e -l épe t t a B o u l e v a r d M o n t p a r n a s s e - i a j t ó n . „ A t t i l a fé l szeg , s á p a d t és i z g a t o t t v o l t . A l á n y r e m e g e t t . A t t i l a szólal t m e g : U g y - e ö n ö k m a g y a r o k ? I g e n — fe le l t e v a l a k i . E z t a n ő t — m o n d t a a k ö l t ő — e g y f é r f i ü l d ö z i . L e a k a r j a l ő n i . E n g e d j é k m e g , h o g y h e l y e t f o g l a l -h a s s u n k a t á r s a s á g u k b a n . . . K ö r ü l b e l ü l e g y n e g y e d ó r á s ü l d ö g é l é s u t á n A t t i l á é k f e l á l l t ak , m a j d az üveges s z é l f o g ó m e l l e t t k é m l e l t e k

858 Dokumentum

ki fe lé , és n e m a B o u l e v a r d f e l é v e z e t ő a j t ó n ( a m e r r ő l j ö t t e k ) , h a n e m a m á s i k o l d a l o n , a m e l y a k i s f á s t é r r e n y í l t , l é p t e k k i . A l i g h a g y t á k el a h e l y i s é g e t , e g y fa m ö g ü l e l ő u g r o t t e g y r o s s z u l ö l t ö z ö t t f é r f i . E l ő k a p t a r e v o l v e r é t , r á f o g t a a n ő r e , i n d u l a t o s s z ó v á l t á s k e l e t k e z e t t , m a j d a t á m a d ó r e v o l v e r é t h i r t e l e n sz ivéhez i l l e s z t e t t e és e l s ü t ö t t e . A z o n n a l m e g h a l t . " — í r t a D i ó s y A n t a l f e s t ő m ű v é s z e m l é k e i n y o m á n , Ke l l é r A n d o r . 1

E g é s z e n m á s f a j t a a d a t o k u t á n n y o m o z t a m a k o r a b e l i l a p o k b a n , a m i k o r v é l e t l e n ü l A n d e r s e n G y ö r g y párizsi t u d ó s í t á s á n a k a d t m e g a s z e m e m : Egy magyar festőnövendék szerelmi öngyilkossága a Mont-parnasse-on. A b b a n az i d ő b e n a p o l g á r i s a j t ó m a j d m i n d e n h é t e n tálal t h a s o n l ó szenzác ió t , e g y é b k é n t n e m s z o k t a m e lo lvasn i az i l y e s -m i t , d e e z t K e l l é r c i k k é r e e m l é k e z v e á t f u t o t t a m . K i d e r ü l t , h o g y megerősíti és kiegészíti Diósy Antal emlékeit.

„ A D ö m e - k á v é h á z b a n k e z d ő d ö t t ez a s z e r e l e m is , m i n t a h o g y s o k b o l d o g és m é g t ö b b b o l d o g t a l a n v i s zony i n d u l el e b b ő l a z s ú f o l t e s t é jű , m o n t p a r n a s s e - i l o k á l b ó l . A fé r í i f e s t ő v o l t , a l e á n y t á n c o s n ő és e s t é n k é n t g y a k r a n m e g f o r d u l t a k i t t a k e r e k m á r v á n y a s z t a l o k k ö z ö t t :

E g y s z e r ú g y eset t , h o g y é p p e n e g y m á s s z o m s z é d s á g á b a n t e l e p e d -t e k le. M e g h a l l o t t á k s m e g ö r ü l t e k nek i , h o g y m i n d a k e t t e n m a g y a -r o k . A t t ó l f o g v a az tán e g y ü t t l á t t á k őke t a B o u l v a r d M o n t p a r n a s s e és R a s p a i l k ö r n y é k é n . A f e s t ő h u s z o n n y o l c a d i k é v é b e n j á r t és H a r -k á n y J ó z s e f n e k h í v t á k . A r u e G e o f f r o y Lasn i e r h e t e s s z á m ú h á z b a n v o l t k i s l a k á s a és m ű t e r m e . A l e á n y h u s z o n e g y n é h á n y e s z t e n d ő s t á n c o s n ő , a k i m o s t a n á b a n f i l m e z é s s e l is f o g l a l k o z o t t .

A f é r f i ú g y é rez t e , ú g y l á t t a , h o g y a szép M a r g i t az u t ó b b i i d ő b e n e l h i d e g ü l i r á n t a és ezt azza l h o z t a k a p c s o l a t b a , h o g y a l e á n y n a k a f i l m - s z a k m á b a n b i z o n y o s i s m e r e t s é g e i , u d v a r l ó i a k a d t a k . A z se s o k a t s e g í t e t t a h e l y z e t e n , h o g y a f iú m e g k é r t e a l e á n y k e z é t és v a l ó b a n s z á n d é k á b a n á l l o t t , h o g y e l v e g y e f e l e s é g ü l . Ő n a g y s á g á t a z o n b a n m e g é r i n t e t t e Pá r i z s s z a b a d l e v e g ő j e , é l n i v á g y á s a . I n k á b b az é r z é k e k k e l , m i n t az é r z é s e k k e l k a p c s o l a t o s é l m é n y e k e t k e r e s t e : és a v ő l e g é n y zak la tása i ra e g y s z e r ű e n k i j e l e n t e t t e , h o g y e lég v o l t n e k i a s z e r e l e m b ő l , H a r k á n y ú r b ó l , ő szak í t an i a k a r .

A f e s t ő t ö b b s z ö r s h i á b a k é r l e l t e , f o g a d j a v i ssza s z í v é b e , m e r t n e m t u d n é l k ü l e é l n i . A l ány s o k k a l á l l h a t a t o s a b b v o l t a z e lu t a s í t á sban , m i n t a m i l y e n n e k a s z e r e l e m b e n m u t a t k o z o t t .

A m i n a p m é g u t o l j á r a e g y ü t t v o l t a k a kis m ű v é s z e a f é b a n , a h o n n a n i s m e r e t s é g ü k és s z e r e l m ü k e l i n d u l t . A f e s t ő é s z r e v é t l e n ü l b e t e t t e t á r cá j á t a l e á n y r e t i k ü l j é b e . E b b e n v o l t a k i r a t a i és a b a n k j e g y e k ,

1 József Attila a Closerie des Lilas-ban. — Magyar Nemzet, 1963. V. 5*

Dokumentum 859

a m e l y e k e g é s z v a g y o n á t j e l e n t e t t é k . A k á v é h á z b ó l e l m e n e t azza l f o r d u l t o d a a t á r s a s á g h o z , a m e l y k e t t e j ü k e t e l k í s é r t e : — m e g l á t j á t o k , h a m a r o s a n v é g z e k m a g a m m a l . E z t ú g y m o n d t a , h o g y a t ö b b i e k t r é f á n a k h i t t é k .

A m i k o r az A v e n u e d e l ' O b s e r a t o i r e s a r k á r a é r t e k , H a r k á n y Józse f h i r t e l e n e l ő k a p t a p i s z t o l y á t és sz íven l ő t t e m a g á t . O t t h a l t m e g a g á z l á m p á k k a l p i s l o g ó u t c á n . C s ö n d e s és á r v a t e m e t é s e v o l t . A kis M a r g i t é l e te és f i l m j e p e d i g t o v á b b p e r e g , m i n t h a m i s e m t ö r t é n t v o l n a . " 2

A s a b l o n o s n a k l á t szó m o n t p a r n a s s e - i s z e r e l m i t r a g é d i a j e l e n t ő s é g é t a k ö l t ő v e l v a l ó k a p c s o l a t a a d j a . A k é t f é l e le írás u g y a n a z az eset , a Döme és a Closerie des Lilas k ö z e l v a n e g y m á s h o z , m i n d k e t t ő t g y a k r a n l á t o g a t t á k m a g y a r o k a húszas é v e k b e n is. A t u d ó s í t ó t a p i n t a t o s a n e l h a l l g a t j a a l e á n y n e v é t s a k ö l t ő j e l e n l é t é t , b i z o n y á r a József A t t i l a k é r é s é r e , ak i e r r ő l is í r t n ő v é r é n e k : „ m a j d n e m l e t a r t ó z t a t t a k az ü g y -b ő l k i f o l y ó l a g , m e r t c s u p á n m i h á r m a n v o l t u n k az u t c á n — a f i ú , a n ő m e g é n — sze rencsé r e a z o n b a n p o n t a l ö v é s e l ő t t l épe t t k i a k á v é h á z a j t a j á n e g y i k n é m e t b a r á t o m . G y a n ú s s á t e t t e a d o l g o t , h o g y a n ő g ö r c s ö k e t k a p v a m a m á j a u t á n k i á l t o z o t t s k é n y s z e r í t e t t , h o g y h a z a v i g y e m , m i e l ő t t m é g a h e l y s z í n e n k i h a l l g a t t a k v o l n a . A z u t á n k i h a l l g a t á s o k a r e n d ő r s é g e n k é t s z e r és a m i m a j d n e m k é t n a p o t v e t t i g é n y b e — u t á n a r e n d e z n i a n ő ü g y e i t , h o g y a m a g y a r ú j s á g o k b a b e l e n e k e r ü l j ö n — l e g a l á b b riport a l a k j á b a n n e — a d o l o g ; t i . f i ú m a g y a r v o l t s a n ő is az , n e m s z ó l v a r ó l a m s a z o n k í v ü l a n ő n e k , m i n t m e g t u d t a m , m á r v o l t e g y h a s o n l ó , d e r é m e s e b b ese te B p e s -t e n . " 3

A z t , h o g y k i l e h e t e t t a M a r g i t n e v ű t á n c o s n ő , a k i n e k á l l h a t a t l a n s á g a a t r a g é d i á t o k o z t a , m é g e z u t á n s e m t u d j u k p o n t o s a n . József A t t i l a u g y a n e b b e n a l e v e l é b e n í r e g y H o n t F e r e n c c e l k ö z ö s e n t e r v e z e t t k ö l t ő i e s t j é r ő l , a h o l e g y R e x i M é r a n e v ű t á n c o s n ő is s z e r e p e l n e , d e n e m v a l ó s z í n ű , h o g y a k é t l e á n y a z o n o s . A s z e r e t e t r e és s z e r e l e m r e v á g y ó k ö l t ő s z á m á r a a z o n b a n t ö b b l e h e t e t t az eset k á v é h á z i f l ö r t n é l — m i n t a m i n e k n ő v é r é n e k í r v a b e á l l í t j a ; — e g y f r a n c i á u l is m e g j e l e n t s zü r rea l i s t a v e r s e b i z o n y í t j a e z t :

Egy átlátszó oroszlán él fekete falak között, szívemben kivasalt ruhát hordok, amikor megszólítlak, nem szabad, hogy rád gondoljak, munkám kell elvégeznem, te táncolsz, nincs betevő kenyerem és még sokáig fogok élni, öt hete, hogy nem tudom mi van veled, az idő elrohant vérvörös falábakon.

• Magyar Hírlap, 1927- Hl. 18. * József Jolán: József Attila élete, Cserépfalvi, 1940, 278—79.

878 Dokumentum

az utak összebújnak a hó alatt, nem tudom, hogy szerethet-e téged az ember, néma négerek sakkoznak régen elcsendült szavaidért.

H a j ó l o d a f i g y e l ü n k , az a k a r t a n m e g h ö k k e n t ő k é p e k k ö z t a sze-r e l e m v á g y , k é t e l y , t i l t a k o z á s h a n g j á t is k i h a l l h a t j u k . S z i n t e i j e sz tő e b b e n az e s e t b e n s o r s á n a k m é g v é l e t l e n s z e r ű f o r d u l a t a i is k o r -t e n d e n c i á k a t s ú r o l n a k , az e g y é n i n é l t ö b b e t f e j e z n e k k i . N e m c s a k u t ó l a g , a n a g y s á g b ű v ö l e t é b e n l á t j u k í g y . A m i n e k a f i a t a l k ö l t ő a k a r a t l a n u l v á l t s z e n v e d ő r é szesévé , a b b a n a z i d ő b e n o l y g y a k r a n f o r d u l t e l ő P á r i z s b a n , h o g y a f r a n c i a o r v o s o k a g g o d a l o m m a l c i k -k e z t e k r ó l a . A s z e m f ü l e s m a g y a r r i p o r t e r H e n r i B e r g s o n t is m e g -i n t e r j ú v o l t a az ü g y b e n , a f r a n c i a f i l o z ó f u s m é l y e n m e g é r e z t e e b b e n a j e l e n s é g b e n is a húszas é v e k p o l g á r i é l e t f o r m á j á n a k a l é n y e g é t :

„ M e n t ő l n a g y o b b v a l a m e l y k o r b a n a n y o m o r , a sze l l emi és a n y a g i n y o m o r ú s á g , az e m b e r e k a n n á l v a d a b b u l és n e k i k e s e r e d e t t e b b e n v e t i k m a g u k a t e g y - e g y s z e n v e d é l y b e . A s z e r e l e m b e v a g y m á s s z e n v e d é l y b e , a m e l y r e a z t á n az é l e t ü k e t a l a p í t j á k .

A h á b o r ú és az u t á n a k ö v e t k e z ő k o r m e g a l a p í t o t t a és l e c s ö k k e n t e t t e m i n d e g y i k ü n k b e n a m a g u n k , d e f ő l e g a m á s o k é l e t é n e k t i s z t e l e t é t , az é le t s z e n t s é g é t . A z , h o g y a s z e r e l m e s e k m a m i n d e n k i c s i s é g é r t m e g ö l i k e g y m á s t : j á r v á n y , p sz i chóz i s . É s m i n t m i n d e n j á r v á n y n a k , m e g v a n n a k e n n e k is a m a g a b a c i l l u s h o r d o z ó i . E b a k t é r i u m t e r j e s z t ő k s z e r i n t e m : a f i l m , a r e g é n y e k és az ú j s á g o k . X j e l z e t t o lvassa a n a p i -l a p o k b a n , h o g y X m i t t e t t és m á s n a p ő is h a s o n l ó a n cse leksz ik . E z t t e h á t d i v a t n a k is n e v e z h e t n ő k . H a az ú j s á g o k m á t ó l f o g v a n e m k ö -z ö l n é k a g y i l k o s s á g o k h í r é t , ú g y g o n d o l o m , e g é s z e n r ö v i d i d ő n be lü l v é g e t é r n e ez a k e l l e m e t l e n és n a g y r é s z t á l t a l á n o s i d e g g y e n g e s é g -b e n g y ö k e r e z ő j á r v á n y . " 4

M i n d e n o l y a n k o r t á r s i e m l é k e z é s f o n t o s s z á m u n k r a , a m e l y s eg í t b e l e v i l á g í t a n i az e m b e r , az é l m é n y és a m ű b o n y o l u l t k a p c s o l a t á b a . E z é r t ke l l ö r ü l n ü n k , h a a k o r t á r s a k l e í r j á k a z e h h e z h a s o n l ó , ú j ö s s z e f ü g g é s e k r e v i l l an tó e m l é k e i k e t .

B O K O R LÁSZLÓ

I S M E R E T L E N B E R Z S E N Y I - D O K U M E N T U M O K

B e r z s e n y i D á n i e l al ig i s m e r t , v a g y e l e g e n d ő d o k u m e n t u m h i á n y á -b a n csak f e l s z í n e s p o n t a t l a n s á g g a l i s m e r t e t e t t é l e t é n e k f e l k u t a t á s a s o r á n t i sz tázni s z e r e t n é k o l y a n — i r o d a l m i l a g is f o n t o s — f o r d u l ó p o n t o k a t ,

* Magyar Hírlap, 1927. I. 14.