گذري بر احزاب زمان سلطنت پهلوي

آقاي دكتر منتظري:استاد تاريخ انقالب اسالمي ايران:درس

1730 ساعت–چهارشنبه: زمان كالس

)8431714770( محمد قاسمي:دانشجو رشته آمار

صفحه فهرست

1 ايدوئولوي رقيب

1 ملي گرايي

2ي ملي جبهه

2 تاسيس جبهه ملي

4 جبهه ملي دوم

5 جبهه ملي سوم

6 ايدئولوژي جبهه ملي

8 نهضت آزادي

8 انگيزه هاي تاسيس نهضت ملي

10 ايدئولوژي نهضت آزادي

11 عملكرد نهضت آزادي

و مبارزات نيروهاي مذهبي 13 ايدئولوژي

13و تبيين ايدئولوژي انقالب اسالمي)ره( امام خميني

15 ماركسيسم

17 حزب توده

17 تشكيل حزب توده

19 ايدئولوژي حزب توده

21 منابع

1

هاي رقيب ايدئولوژي

هاي مختلف با تكاپويي جديد با مطرح كردن ايدئولوژيهاي خرداد گروه15بعد از سركوب قيام

هاي خاص مبارزاتي رژيم شاه را با چالش فراخواندند گوناگون يا بازسازي دوباره آن اتخاذ شيوه

ه رسيدند كه علت ناكامي مبارزان با يك مطالعه در علل شكست مبارزات سابق همگي به اين نتيج

مي بيشتر به ضعف ايدئولوژيك باز مي توان اين دوره را دوره بازسازي ايدوئولوژيك توصيف گردد؛ لذا

مي كرد عمده و ترين مباني ايدئولوژيك اين دوره را توان در ناسيوناليسم، ماركسيسم، اسالم گرايي،

و عم و لكرد گروهالتقاط تقسيم بندي كرد ما در اين جا ايدئولوژي هاي ناسيوناليست، ماركسيست

.دهيم التقاطي را مورد ارزيابيقرار مي

ملي گرايي

و منافع ملت در مقابل حكومت بهه ملي گرايي به معناي تاكيد بر مصالح و يا بيگانه اي مستبد

و مطامع بيگانگان همواره در ايران و نشيب بوده استبداليل سنت استبدادي سا.ر فراز 1329ل در

و از اين به دنبال اوج انديشه ملي شدن صنعت نفت ملي پس بر گرايان نيز به اين نهضت پيوستند

و ايران تاكيد كردند .حقوق ملت ايران در برابر بيگانه يعني شركت ملي نفت انگليس

و يك ايدئولوژي بلكه به عنوان بخشي از اين ناسيوناليسم به اسالم نه به عنوان يك دين اسماني

فرهنگ ايراني كه علقه مشتركي بين ايرانيان بوجود آورده نگاه مي كرد به همين جهت نگرش به

.گرايان قرار گرفتي اختالف بين اسالم مذهب نقطه

2

جبهبه ملي

ي دوران مبارزات نهضت ملي شدن صنعت نفت بود حزب توده جبهه ملي تنها سازمان بازمانده

و حزبانشديداً سركوب شده بود سازم ، مجاهدين اسالم هاي سياسي مذهبي مانند فداييان اسالم

و مرگ رهبرانشان برادران فارس به دليل سركوب شديد رژيم، پيمان شكني هم زمان ملي گرا

و نه مضمحل شده بودن تنها سازمان تشكلي كه نه رهبر خود را از دست داده بود، نه اعضاي خود را

و هوز ميسركوب شديد شده بود و گهگاهي از آنان حمايت دانستند آمريكاييان وجودشان را ضروري

1344كردند، جبهه ملي بود اعالم رسمي موجوديت سازمان به نام جبهه ملي سوم در مرداد مي

.پاسخي به اين ضرورت بود

تاسيس جبهه ملي

شد توسط دولت ساعد1328ي شانزدهم مجلس شوراي ملي در مهر ماه انتخابات دوره آغاز

هاي هژير، وزير دربار در انتخابات موجب اعتراض بسياري از شخصيت هاي سياسي قرار گرفت دخالت

در19مصدق به همراه و روزنامه نگاران در اعتراض به انتخابات مهر ماه در كاخ22 نفر از نخبگان

و تعيين دولتي بي نظر براي برگزاري شاه متحصن شدند متحصنين خواست خود را لغو انتخابات

و.١انتخابات آزاد اعالم كردند تحصن چند روزي طول كشيد ولي هيچ تغييري در انتخابات داده نشد

.٢سرانجام متحصنين با تسليم يك نامه اعتراض آميز به وزير دربار از تحصن خارج شدند

، تهران1 549ص 1362 گذشته چراغ راه آينده است، انتشارات جاميچ2 .هار تا بيست روز نوشته اند در اين كه تحصن چند روز طول كشيده روايت مختلف است از

3

و پايه هاي تاسيس جبهه ملي را متحصنين در روز اول آبان در منزل دكتر مصدق جمع شدند

ي آن نبود جبهه تنها در آن هنگام كه جبهه ملي تشكيل شد، مسئله نفت در برنامه« بنا نهادند

و اصول حكومت نظامي بود .١»خواستار تجديد نظر در قانون انتخابات، قانون مطبوعات

و جبهه ملي بود 1328تا سال دهد اين نشان مي تنها مسائل داخلي ايران، دغدغه خاطر مصدق

كه«:ي جبهه ملي آمده بودي اول اساسنامهر مادهد و دستجاب ملي جبهه ملي از هيئت موسسين

و حفظ قانون اساسي هستند تشكيل مي هم در ماده» گردد طرفدار تامين عدالت اجتماعي ي سوم

و آزادي افكار« هدف جبهه ملي .بوداعالم شده» ايجاد حكومت ملي به وسيله تامين آزادي انتخابات

و مجدداً انتخابات بر قرار شد چند وزير دربار، پس از ترور هژير، كه منجر به بطالن انتخابات گرديد

و اين اولين پيروزي جبهه ملي بود .نفر از اعضاي جبهه ملي به مجلس راه يافتند

ب ميهدر همين دوره آيت اهللا كاشاني كه در تبعيد لبنان شد سر و دولت برد نيز از تهران انتخاب

با آمدن آيت اهللا كاشاني يك جنبش ضد استعماري براي ملي. وي را به ايران فراخواندمجبور شد

و با 1329ي ملي نيز در تابستان كردن صنعت نفت در ايران بوجود آمد جبهه به اين جنبش پيوست

شد جبهه1330نخست وزيري مصدق در ارديبهشت .ي ملي به يك قدرت تبديل

و نيروهاي پر حرارتي مانند بعد از نخس ت وزيري مصدق اختالف درون جبهه ملي آغاز شد

و از مخالفين سر سخت آن شدند حسين مكي، حائري و تبائي از جبهه ملي فاصله گرفتند .زاده

و بدبيني مردم متدين به و جبهه ملي با نيروهاي ممذهبي موجب انزوا برخورد نا شايسته مصدق

.جبهه ملي شد

ج و ضعف خود اعضاي 2. مرداد اعتراف كردند28در بهه ملي بعدها به ناتواني

و دستگيري بعضي از عناصر آن ازا هم پاشيد سرانجام جبهه ي ملي اول با سرنگوني دولت مصدق

.و عمالً تعطيل گرديد

و نهضت ملي ايران، كارنامه،1 ، خواب آشفته نفت، دكتر مصدق ص 178محمدعلي موحد ،99ص 1354ي ملي سوم، انتشارات مصدق، مكاتبات مصدق، تالش براي تشكيل جبهه2 ،26

4

جبهه ملي دوم

و جهان به اين نتيجه رس يدند كه در رهبران جبهه ملي با يك جمع بندي از دفاع سياسي ايران

به اياالت متحده و متحدين غربي او در صدد تغييراتي در استراتژي سايسي خود نسبت ي آمريكا

ميكشورهاي و مقابله با خطر انفجار جهان سوم و در نظر دارند براي دفاع در مقابل كمونيسم باشد

و در خفقان در اين كشورها، برنامه انقالبي ناشي از ادامه رفورم اقتصادي،يي سياست سركوب

1.سياسي، اجتماعي را با دادن نوعي آزادي محدود مورد اجرا بگذارند

ي ملي ار مجدداً رهبران جبهه ملي بر همين اساس تصميم گرفتند تا براي تجديد فعاليت، جبهه

.سازماندهي كنند

جبهه ملي دوم در همان آغاز فعاليت با يك آزمون سختي روبرو شد كه در نتيجه ضعف

و جنگ قدرت نتوانست موضع گيري نمايد موجب سرخوردگيا يدوئولوژيك ماهيت محافظه كارانه

.هوادارانش شد

و سركوب قيام را خرداد آزمون بسيار مهمي بود كه ناتوانيهاي جبهه15انقالب سفيد ي ملي

» ري نه اصالحات آري، ديكتاتو« بيش از پيش روشن ساخت جبهه ملي در مقابل انقالب سفيد شعار

كردند موجب رضايت اين شعار دو پهلو نه تكليف هواداران خود را روشن مي2.را انتخاب كردند

و در اول بهمن ماه بسياري از رهبران جبهه روحانيون شد با اين حال رژيم تحمل شعاري را نداشت

و زنداني نمود .ملي را دستگير

و به ما آزادي خواست اعضاي جبهه ملي اين بود كه اگر شاه بر اصو ل مشروطيت باقي بماند

فعاليت در حدود قانون اساسي بدهند ما نه تنها با ايشان مخالفتي نداريم بلكه در صورت لزوم هم

و پنج ساله1 ج غالمرضا نجاتي، تاريخ سياسي بيست ، ص 1371ات فرهنگي رسا، تهراني خدم، موسسه1ي ايران ،145 به تدريج آزاد شدند1342ي ملي تا شهريور زندانيان جبهه2

5

و مطلبرا به صورت توافق نامه اي ممكن است از سلطنت مشروطه دفاع كنيم طرفين به توافق رسيدند

.در آوردند

بي همچن1بعد از آزادي اعضاي جبهه ملي و بي ان بي ارادگي تحركي تصميمي بر جبهه حاكم بود

و مخالفت و اقليت .را متالشي كردهاي مصدق جبهه ملي دوم جنگ قدرت بين اكثريت

جبهه ملي سوم

و نزد دكتر مصدق فرستاد، اقليت جبهه ملي به رهبري باقر كاظمي اساس نامه اي را تنظيم كرد

ي را با رهبري نزديكان خود اداره كند از زمان برگزاري كنگره دكتر مصدق كه تصميم داشت جبهه مل

هم مخالفت براي باقر كاظمي« هاي خود را با جبهه ملي دوم آغاز كرد به روايت ساواك مصدق

و با آن موافقت كردم پيغامي فرستاده است كه من اساسنامه 2»ي جديد جبهه ملي را مالحظه

تواند واردد كه فردي كه عضو گروه يا جمعيتي بنا شد نميمهمترين اصل اين اساسنامه اين بو

و جبهه ملي شود جبهه ملي سوم با عضويت احزاب مردم ايران ملت ايران جامعه سوسياليست ها

و به رهبري باقرخان كاظمي شروع به كار كردانهضت آز .دي

يك.ي ملي سوم، رهبري جبهه، آقاي كاظمي بود اولين مشكل جبهه دوره متمادي كاظمي در

و محمدرضا شاه در دوران هاي وزير امور خارجه، بهداري، كشور، دارايي زمان در سمت نخست رضاشاه

و اين سوال بسيار بزرگي در رهبري و تخت بود ، حكيمي، قوام خدمتگزار تاج وزيري فروغي، جم

را البته پاسخ اين بود كه مصدق هم نمي. جبهه ملي سوم ايجاد كرد ميبايست او جبهه ملي. كرد وزير

تصميمي مبتال شد جبهه ملي سوم حتي نتوانست در برابر تصويب قانون سوم به همان بيماري بي

و تبعيد امام خميني و اعالم موضع كند البته علت اساسي سكوت)ره(كاپيتوالسيون تصميم بگيرد

به تدريج آزاد شدند1342 زندانيان جبهه ملي تا شهريور1ص2 189 جبهه ملي به روايت اسناد ساواك،

6

جب جبهه ملي در مقابل مسئله گشت سرانجام جبههمي هه بر اي به اين اهميت به ضعف ايدئولوژيك

و به زندگي شخصي خود و اعضاي جبهه ملي يا به خارج رفتند ملي سوم نيز عمالً تعطيل شد

و در البه پرداختند يا جذب دستگاه هاي بروكراتيك نظام شاهنشاهي مفقود الي چرخ هاي دولتي شدند

اي دست از مبارزه عليه رژيم لحظه)ره( اي كه روحانيت به رهبري امام خميني شدند در دوره

كه نكشيد جبهه و در حالي و صريح«ي ملي به كلي از صحنه غايب بود از شديدترين ترين مقاومتف

و نشان داده)ره(سوي آيت اهللا خميني شد كه در نتيجه رهبري تمامي جنبش را به دست گرفت

و ناتواني ماهوي1»مظهر آن شد بي گرچه صعف ايدئولوژيك جبهه خاصيتي جبهه ملي اعضاي آن

.گرديد ولي ضعف رهبري نيز از چشم ساير اعضاي جبهه دور نمانده است

ه مليهايدئولوژي جب

ميبعضي از محققين جبهه ملي را فاقد و ايدئولوژي و معتقد هستند علت شكست دانند

مكتب اجتماعي بود تصميمات متناقض جبهه ملي در طول حيات خود به دليل فقدان يك دكتري نو

و بحرنج بين كه كه بتوانند آنها را در مسائل مشكل المللي راهنمايي كند همين فقدان ايدئولوژي بود

اي براي اداره كشور نداشته باشند آنها حتي باري ملي باعث شد بعد از گرفتن حكومت هيچ برنامه

را وژي جبههاي نداشتند بعضي از نويسندگان ايدئول كردن صنعت نفت نيز ايده ليبراليسم«ي ملي

را بعضي ديگر از نويسندگان ايدئولوژي جبهه. اند دانسته» دمكراتيك » ناسيوناليسم ليبرال« ملي

مصونيتيي ملي در مقابل دخالت آمريكاييان در ايران، تحميل اليحه اند سكوت جبهه دانسته

و از همه بدتر منازله ي بي اعتقادي آنها حتي نسبت آمريكا نشانهي سياسي آنها با سفارت مستشاران

ص1 272 محمدعلي همايون كاتوزيان، پيشين،

7

گردد نه به انديشه در مجموعي ملي برمي البته تمام اين اشكاالت به عمل جبهه1.به ايرانيت است

ي ملي را نوعي ناسيوناليسم ليبراليسم يا ملي گرايي غرب باور توان وجه غالب فكري اعضاي جبهه مي

و فرصت طلبي ميدانست نداشتن ايدئولوژي توان در بر خورد آنها با سلطنت مشاهده جبهه ملي را

و سلطنت طلب معرفي كرد .كرد جبهه ملي خود را پاي بند قانون اساسي

و در صدد 13332 مرداد25اما همين كه در فرصت بدست آوردند عليه سلطنت بسيج شدند

و چون شاه بازگشت شعار سلطنت طلبي را ع 1357سر دادند در سال ايجاد حكومت جمهوري افتادند

و سقوط شاهنشاهي بيعت كردند در حالي كه در پاريس با امام خميني براي برقراري حكومت اسالمي

، و گرفتن پست نخست در همان حال با شاه مشغول هم فكري باري نجات سلطنت انحراف انقالب

و عمالً جمهوري اسال مي را پذيرفتند ولي هنگام وزيري بودند بعد از پيروزي انقالب اسالمي رسماً

بي. جدايي در خارج از كشور مجدداً شعار سلطنت طلبي را سر دادند خاصيتي بنابراين علت اساسي

و جبهه و ماهيت اصلي عناصر جبهه ملي جست و مكتب راهنما ي ملي را بايد در نداشتن ايدئولوژي

. جو كرد

به اعضاي جبهه براي آگاهي بيشتر از روابط1 ج:ي ملي با سفارت، آمريكا مراجعه كنيد 1دانشجويان پيرو خط اماف اسناد النه جاسوسي،ج6تا ج12و .26و21،22،23و

8

نهضت آزادي

ب و همراهي دكتر يداهللا سحابي، مهندس منصور نهضت آزادي ايران به رهبري مهندس ازرگان

و آيت اهللا طالقاني در رسماً 1340 ارديبهشت27عطايي، حسن فزيه، رحيم عطايي، عباس سميعي

در شروع به فعاليت كرد نهضت آزادي تنها گروه سايسي بود كه به دليل فداكاري رهبرانش توانست

و خارج ايران نسبتاً فعال ماند .داخل

ي تاسيس انگيزه

در انگيزه تاسيس بنيان گذاران نهضت آزادي بين محققان اختالف است بعضي انگيزه تاسيس را

و بعضي قدرت انگيزه .اند طلبي دانسته اي مذهبي

و منتقد سياسي مي گران تاريخ سياسي ربع گروهي از تحليل« نويسد آقاي سلطاني نويسنده

وي تشكيل نهضت قرن اخير انگيهز و دوستان وي در دستيابي به قدرت آزادي را شكست بازرگان

مي» دانندمي) دوم(نفوذ در جبهه ملي از وي اضافه و ايدئولوژيك نمي« كند كه توان نظر سياسي

شدي اصيل براي پيدايش نهضت انگيزه او معتقد است كه پس از اين بازرگان به1»آزادي قائل

باي اجرايي جبهه ضويت كميته و بازرگان ملي انتخاب شده است به تاسيس نهضت آزادي ايران زد

2.آگاهي از مخالفت مصدق از شوراي عالي جبهه ملي دوم حمايت مصدق را نيز كسب كرد

و دقت در مواضع نهضت آزادي تا قبل از آغاز حركت اسالمي مرجعيت شيعه، نظر آقاي مطالعه

مي در مقابل جبهه ملي تنها به اختالفات سليقهيدكند نهضت آزا سلطاني را تاييد مي افكند اي نظر

در كه مصدق جبهه ملي را به عنوان مركز تجمع افراد مي دانستند نهضت آزادي در نشريه داخلي كه

و نشر سازمان تبليغات اسالمي،1 ص 1367تهران مجتبي سلطاني، خط سازش، مركز چاپ ،32ص2 31 همان

9

و نهضت آزادي انگيزه اي با عنوان جبهه منتشر نمود در مقاله21/3/1340سال ازي ملي ي بانيان را

ميتاسيس نهضت آزادي چن :كند ين بيان

و تحزب افراد.1 لزوم تشكيل

و اجراي پيشنهاد بعضي از رهبران محترم جبهه.2 ياي ملي ايران قبول شهر به تشكيل حزب

و همكاري شناخته شده بودند .جمعيتي مركب از كساني كه به هم فكري

و قوبل مسئوليت بيشتر هب نام يك جمعيت متشكل در مبارزات.3 لزوم اشتارك مساعي

و ايجاد انضباط الزم در داخل جمعيت بههج ي ملي ايران

و تقويت جبهه ملي نبود نهضت آزاي.4 در واقع تمام اين سه هدف چيزي جز خواسته مصدق

مي در پايان هدف ديگري را هم مي توان بسيار كمرنگ ديد اصل افزايد كه نقش مذهب را در آن

.چهارم چنين بود

و اقدامات مضرهتاسيس احزابي به اتكا توجهلزوم.5 يو اعتماد عمومي براي مقابله با تحركات

و مذهبي مردم و اجتماعي .1سياسي عليه معتقدات ملي

و سهل يكي ديگر از اعتراضات بنيان گذاران نهضت آزادي به اعضاي جبهه ملي محفظه كاري

.انگاري آنان در اعالم مواضع بوده است

و حضور آيت اهللا طال و اشخاص مذهبي مانند دكتر يداهللا سحابي با آين همه تجمع و زنجاني قاني

ميو مهندس بازرگان، صبغه و شكي نيست كه بعد از نهضتي مذهبي نهضت آزادي را پر رنگ كرد

و اين غير از انگيزه اوليه اما خميني جنبه ي بنيان گذار اصلي هاي مذهبي نهضت آزادي پر رنگ شد

.استنهضت آزادي يعني مهندس بازرگان

ج نهضت آزادي ايران، اسناد1 ، تهران2نهضت آزادي ايران، ص 1361، نشريات داخلي ،27-24

10

ايدئولوژي نهضت آزادي

.شايد كمي به درك موضوع نهضت نزديك شويمهاي نهضت آزادي ايران با تحليل واژه

و قيام است، و» آزادي« نهضت به معمناي حركت و اصل ارزش ليبراليسم است »ايران« نماد

ا نمايانگر ناسيوناليسم است مرام نامه نهضت آزادي نشان مي سالم به عنوان يك مكتب دهد كه به

و بيش از اندازه روي مفاهيم حقوقي . سياسي تاكيد شده است-راهنما نگريسته شده است

به«: در اصل اول مرام نامه آمده است احياي حقوق اساسي ملت ايران با استقرار حكومت قانون

و مسئوليت و براي تامين منظور تعيين حدود اختيارات حكومت مردم بر هاي قواي مختلف مملكت

و قانوني حكومت به افرادي كه صالحيت رهبري سايسي مملكت را در و تفويض قدرت ملي مردم

و در رديفكشورهاي بيدار جهان داشته باشند در مرام. از اهداف حزب است«دنياي مترقي امروز

و سياستخا11نامه ، راهكارها، سياست داخلي رجي مشخص اصل ديگر آورده است كه در آن اهداف

و سياسي،شده استاما در هيچ و اجتماعي را بر اساس مبادي دين مبين اسالم يك از اصول اخالقي

و فرهنگي عصر حاضر مبادي و شرط با توجه به مقتضيات سياسي ذكر كرده است كه آن هم با قيد

مي اسالم را مبهم مي و نشان دا كند از. اند شتهدهد آنها تنها تفكرات خاصي از اسالم را قبول پس

انتشار مرام نامه، بسياري از نيروهخاي مذهبي مكتبي، بازرگان ار به عنوان رهبر نهضت آزادي به باد

.انتقاد گرفتند

ي در واقع بايد گفت تاسيس نهضت آزادي چيزي جز تجديد سازمان بخشي از نيروهاي جبهه

و هيچ تحول ايدئولوژي انگيخت بايد گفت نهضتك را برنميملي با عضويت آيت اهللا طالقاني نبود

گرايي غرب باور يا ناسيوناليسم ليبرال را برگزيدي ملي يعني نوعي ملي آزادي همان ايدئولوژي جبهه

ي ديني داشت به همين جهت رهبر نهضت آزادي آقاي بازرگان در طول حيات كه البته كمي صبغه

اس مذهبي خود تالش مي .الم ارائه دهدكرد تا تفسيري ليبراليستي از

11

مي رفت ايدئولوژي آن اسالمي البته نبايد ناديده گرفت كه نهضت آزادي هر چه به پيش مي شد تر

شدند اين تا جايي ادامه يافت كه نهضت آزاديو اعضاي آن به رهبري نهضت امام خميني نزديكتر مي

.رسماً واليت فقيه را پذيرفت

عملكرد نهضت آزادي

و كندي ملي توانست مواضع خود را در مقابل اقدامات رژيم شفافف جبههنهضت آزادي برخال

و واليتي رفراندوم انقالب سفيد موضعي روشن اتخاذ نمايد شوراي در مورد اليحه انجمن هاي ايالتي

و مردم اعالميه اي را تحت عنوان نهضت آزادي در سوم بهمن در مورد رفراندوم اصول انقالب شاه

آس« و»ي يك انقالب بزرگ تانهايران در و ابتكار اعلي حضرت كه مقام غير مسئول« صادر كرد اقدام

و مراجعه كهمي» اي كه به آراي عمومي هستند طوفاني بر پهناي كشور« كنند را موجب اين دانست

كي« نهضت آزادي چهار موضوع اصلي را مورد نقد قرار داد» كهنسال ايران وزيدن گرفته است

ميانقال ؟ چه نتايجحي حاصل كه» شود؟ب كند؟ چرا انقالب كند؟ چگونه ضارب« نهضت از اين

مي» زبان خوش زبان مدافع مضراب بي و شاه به جاي مردم انقالب كند ابراز تعجب كرد نهضت شده

نقشه با هوش،اعلي حضرت محمدرضا شاه، مرد بسيار« آزادي علت اصلي اين انقالب را هوشياري

هاي خارجي انقالب را طراحي كرده ارزيابي كرد كه براي همكاري با سياست»موقع شناس كش،

و با توجه به اينكه شاه در كتاب ماموريت براي است، اين اعالميه ضمن غيرقانوني شمردن رفراندوم

: به طنز نوشت. وطنم چند جا مصدق را به خاطر برقراري رفراندوم محكوم نموده است

مي" مي اگر اعلي حضرت شاه شخصاً در رفراندوم شركت ".1دادند كرد حتماً راي منفي

ج1 صص1 استاد نهضت آزادي ايران، ،221-203

12

و دكتر يداهللا سحابي در روزهاي همزمان با انتشار اين اعالمي ، آيت اهللا طالقاني، مهندس بازرگان

و روانه و چهارم دستگير و سوم و بعد از آن نيز به تدريج شش نفر ديگر از اعضا ي زندان شدند

و محكوم نمودند و سپس از چندي محاكمه و زنداني كردند . هواداران نهضت را دستگير

نهضت تعطيل نشد اهميت تشكيالت نهضت آزادي در اين بود كه با دستگير شدن اعضاي اصلي،

امام خميني در واكنش به محكوميت رهبران نهضت. مانده به وظايف خود عمل كردندو عناصر باقي

.اي حمايت خود را از سران نهضت آزادي اعالم كرد اطالعيهآزادي با صدور

و فضاي اختناق آميز رژيم شاه از فعالتي نهضت آزادي كاسته با زنداني شدن سران نهضت آزادي

و شد ولي دانشجويان نهضت آزادي در خارج از كشور هم چنان به فعاليت ادامه دادند جبهه ي ملي

و مهم تري هاي ديگري هم با همين ايدئولوژي هاي ملي گرا بودند گروهن گروهنهضت آزادي بزرگترين

اند لكن به دليل كوتاهي عمر موفق به تاثير گذاري نشدند از اين در همين دوره تاريخي شكل گرفته

.باشد جمله جنبش آزادي بخش ملي ايران مي

13

و مبارزات نيروهاي مذهبي ايدئولوژي

و روحانيت كه در راس آن امام سازمان نيروهاي مذهبي تشكيالت ي بود غير رسمي از مردم

و رهبري پيوند برقرار مي و روحانيون رابطي بودند كه بين مومنان .كردند خميني قرار داشت

دانستند پيدايش اولين گروهمي شيعيان سكوت يا بي تفاوتي را در مقابل امام خميني حرام

و قتل حسن علي منصور به عنوان عامل ماه از تبعيد3 تبعيد امما خميني در مدتي كمتر از مسلح

و نااميدي در و مبارزه با رژيم شاه در اوج اختناق ايشان، نشان از حسن چنين مسئوليتي بود تالش

عالمان ديني در مقابل مرجعيت شيعي بود شيعه هيچ تفسيري از احساس مسئوليت هاي علميه، حوزه

و اين خود زمينهگاه هيچ حكومت غير واليي را مشر اي بسيار مناسب براي پذيرش وع ندانسته

.ايدئولوژي انقالبي بود كه اما خميني از آن طرحي نو انداخته بود

و تبيين ايدئولوژي انقالب اسالمي)ره(امام خميني

و تشكيل حكومت اسالمي هب دوران جواني امام خميني برمي انديشه گردد امامي واليت فقيه

و تشكيل 1323براي اولين بار در اسل خميني شمسي در كتاب كشف االسرار سخن از واليت فقها

حكومت اسالمي به بيان آورده اما حوادث بعدي در رويارويي با رژيم شاه موجب شد واليت فقيه به

.ي انقالبي در دستور كار امام قرار گيرد عنوان يك برنامه

و تصميم گرفتند در درس 1348امام خميني در اول بهمن خارج خود به بحث واليت رسيدند

و موانعي كه تاكنون مانع تاسيس چنين حكومتي مسئله و راه تاسيس حكومت اسالمي ي واليت فقيه

شده است را مورد ارزيابي كارشناسانه قرار دهند امام خميني هب دليل اهميتي كه براي اين موضوع

14

ازقائل بودند به حجه االسالم كارگزاران بيتشان دستور دادندتا فردا براي درس ضبط قرهي يكي

.1صوت بياورند

همه نزديكان متوجه شدند كه اما خميني تصميم دارد مطالب مهمي را ايراد نمايند هب همين

جهت بسياري از شاگردان خود را براي نوشتن آماده كرد است امام خميني در طي سيزده جلسه

ا سالم سياسي، ضرورت حكومت اسالمي، جامعيت اسالم، واليت فقها درس، موضوعات مهمي را مانند

و توطئه به بحث ...ي استعمارگران در جهت طرح شدن مسائل سياسي اسالم، نظام شاهنشاهي

شد گذاشتند درس .هاي امام خميني بعداً به صورت كتاب در سرتاسر جهان اسالم منتشر

و اجتماعي امام خميني اسماعيل فردوسي1 ص 1372، فردوس،)ره(پور، همگام با خورشيد، مجتمع فرهنگي ،200

15

ماركسيسم

و ايدئولوژي سازمان يافتهمكتب ماركسيسم داراي جهان بين ي اي است كه بر مبناي فلسفهي

و پديدهي ديالكتيك همه هگل استوار گرديده است فلسفهديالكتيك هاي طبيعي، اجتماعي، سياسي،

مي ديدي اقتصادي را با مي ديناميكي تفسير و كند اين ديدگاه گويد جهان پيوسته در حال شدن است

تز(ضد خود)تز(ايت نه بيرون هر پديدهعلت اين شدن درون اشياء اس را درون خود)آنتي

مي) سنتز( پروراند در چيزي ديگر را به نام مي .آورد بوجود

و براي تاريخ شش مرحله قائل شد : ماركس تاريخ را بر همين اساس تفسير كرد

جامعه اشتراكياوليه-1

برده داري-2

فئوداليته يا نظام ارباب رعيتي-3

داري سرمايهنظام-4

نظام سوسياليستي-5

سرانجام نظام كمونيستي ماركس-6

دانست كه با تغيير آن موجب تغيير روابط توليد زير بناي تغيير جوامع را تغيير ابزار توليد مي

و تغيير روابط توليد موجب تغيير نظام مي مي شود .گردد ةاي اجتماعي

:نستدا ماركس حركت نظام اجتماعي را حركت دو ضلعي مي

دوران اشتراكي اوليه� مالكيت اجتماعي�ابزار سنگي اوليه

تغيير

و كمان داري دوران برده� مالكيت ارباب�تير

تغيير

و خيش و� مالكيت اشراف�داس و رعيتي ... دوران ارباب

16

و عمل بود از اينرو يك ايدئو لوژي ماركسيسم تنها يك مكتب تئوريك نبود بلكه همراه با پراتيك

و مدعي بود گرچه انقالبي را بنيان گذاشت ماركسيسم هواداران مكتبي خود را به عمل دعوت مي كرد

و پيشتازان بايد حركت تاريخي يك ضرورت است ولي ماركيت با مبارزه خود خصوصاٌ در هاي واقعي

و جهان را به سوي يك انقالب جامعه سرمايه داري به اين حركت تاريخي سرعت بخشيد

وس وسياليستي به پيش برند اينجا بود كه ماركسيسم از يك مكتب فلسفي به يك مكتب سياسي

.شد مبارز تبديل مي

و كشورهاي آمريكاي التين ماركسيسم توانست تغييرات انقالبي مهمي را در روسيه تزاري، چين

و جامعه فئوداو آسيا بوجود آورد اولين تجربه ي نيمه ليتهي ماركسيسم در روسيه تزاري بود

ي ماركسيسم اوليني سوسياليستي تبديل كرد اولين تجربه داري روسيه را به يك جامعه سرمايه

و آن اين بود كه چگونه جامعه داري روسيهي غير سرمايه اشكال علمي را بر ماركسيسم وارد كرد

لنين. شده است اي سوسياليستي تبديل داري را طي كند به جامعه بدون اين كه مراحل رشد سرمايه

و هم يك رهبر ايدئولوژيك بود در اصول ماركسيسم رهبر انقالب روسيه كه هم يك رهبر سياسي

و مدعي شد احزاب كمونيست با پيشتازان انقالب مي توانند مردم را بدون اين كه نظام تجديدنظر كرد

را سرمايه بر كرده باشند هب سوي يك جامعه سوسياليستي رهبري كنندطي داري تجديد نظر لنين

و بعد از آن اكثر نيروهاي انقالبي كشورهاي عقب و احزاب به شدت افزود اهميت نيروهاي پيشتاز

لنينيسم را برگزيدند اصل ديگري كه لنين بر ماركسيسم-ي فئوداليته، ايدئولوژي ماركسيسم افتاده

ل و در نظام بين الملل بسيار موثر بود اصل امپرياليسم بود نين معتقد بود كه حاصل رقابت افزود

و احتياج به مواد خام است؛ در نتيجه نظام سرمايه سرمايه أاري به دنبال بازار داري افزايش توليد

و منابع مواد اوليه مي مصرف و امپرياليسم در نتيجه امپرياليسم را باالتريني و نتيجه آن استعمار افتد

و داري معرفي كرد كه باي مرحله رشد سرمايه د با آن مبارزه شود به همين علت مبارزه با امپرياليسم

.ها قرار گرفت ماركيتدر راس آنها آمريكا جز وظايف

17

حزب توده

و خصوصاً در شهرهاي شمالي انديشه هاي سوسياليستي هم زمان با مشروطه خواهي به ايران

ن تشكل ماركسيستي در سال هاي مخفي بودند اولي ها عضو انجمن وارد شد بسياري از سوسياليست

شد توسط عده» حزب كمونيست ايران« در بندر انزلي به نام 1298 اي از روشنفكران چپ تاسيس

كه بود1 در تبريز،يا حزب عدالت» حزب توده سوسيال دمكرات ايران« درواقع باني اين حزب همان

را اعضاي كنگره مرام نامهداي از اعضاي خود را براي تشكيل كنگره به بندرا انزلي فرستا عده ي حزب

و به جاي سوسيال دمكرات نام آن را حزب كمونيست ايران نهادند .2تدوين كردند

و جمهوري سوسياليستي» حزب كمونيست ايران« در ابتدا با نهضت جنگل اتحاد برقرار كرد

ك شوراي گيالن را تشكيل دارند، ولي كادر رهبري كمونيست ار تبليغاتي ضد ها بالفاصله دست به

و رفع حجاب زنان را اجباري مذهبي شد نوزده مشجد را بست، تعليمات مذهبي را ممنوع اعالم كرد

و در و روحانيون مسلمان را كه شديداً مخالف اين اقدامات بودن علناً مورد استهزا قرار داد خواند

و كمونيست سق نتيجه اختالف بين مسلمانان نهضت جنگل و و نهضت جنگل ها شدت يافت وط خود

و سقوط حكومت جنگل نابود شد .را فراهم كرد حزب كمونيست ايران با روي كارآمدن رضاشاه

تشكيل حزب توده

بعد از سقوط رضا شاه هنوز همه زندانيان گروه اراني آزاد نشده بودند كه تعدادي از آزادشدگان

ميبه سردمداري ايرج اسكندري به فكر تاسيس حزب كمونيست اف به تادند آنها پنداشتند كه با توجه

و اشغال شمال ايران توسط ارتش سرخ كمونيست شوروي، با تشكيل حزب كمونيست وضعيت ايران

به اين حزب توسط عده1 و سپس در 1297 رهبرياسداهللا غفارزاده در حدود سال اي از ايرانيان شاغل در باكو با مرام ماركسيستي تاسيس

.آذربايجان فعال شدو اجتماعي ايران، جنبش2 143ص 1370هاي چپ، چاپخش، تهران ضياءالدين الموتي، فصولي از تاريخ مبارزات سياسي

18

آورد آقاي اسكندري به سفارت شوروي مراجعه ايران يك حكومت سوسياليستي در ايران روي كار مي

و موضوع را در ميان گذاشتند اما در كمال نا باوري ي با تاسيس حزب كمونيستوسفارت شوركرد

ميايران مي مخالفت كرد رضا روستا اين بار مامموريت را به عهده و با سفارت تماس گيرد گيرد

در چارچوب قوانين ايران، حامي قانون»حزب توده« مقامات شوروي موافقت كردند حزبي را به نام

و سلطنت مشروطه، بدون ايدئولوژي ماركسيست و هواداري از اساسي ي، با حمايت اشخاص ملي

.1متفقين ايجاد كنند

شد1320سرانجام دهم مهرماه سياست« حزب توده توانست روزنامه. تشكيل حزب توده اعالم

در» چهارم اسفند منتشر نمايد كه در ربهمن سال بعد به جاي آن را به عنوان ارگان مركزي حزب

آ روزنامه و سپس از اولين. منتشر ساخت1325ي مردم را به جاي رهبر در اسفندمهروزنا»ي رهبر

و كردستان در سالي حزب توده تشكيل حكومت قدم نابخردانه با 1324هاي خود مهتار آذربايجان

حمايت ارتش سرخ بود اين اقدام حزب توده موجي از تنفر را در بين مردم ايجاد كرد، كخ حزب ناچار

كس شد ارتباط تشكيالتي فرقه و حزب دمكرات كردستان را نفي كند ولي هيچ ي دمكرات آذربايجان

.باور نكرد

به بهانه ترور شاه، دستگيري ااعضاي حزب توده كه شش نفر آنها عضو 1327شانزدهم بهمن

و سپس از روي كارآمدن دولت كميته و حزب غيرقانوني اعالم گرديد ي مركزي بودند آغاز شد

و در دورهحزب توده فعاليت مصدق، مص خود را از حالت مخفي به علني تغيير داد دق،ي اول حكومت

در.ي دوم نخست وزيري مصدق گرديد اغتشاشان رزيادي را بوجود آورد در دوره مرداد28حزب توده

بي1332 آ به علت و نظاره گري كودتا سخت مورد انتقاد طرفداران مصدق گرفتو از پس» تصميم

.از گرديداختالف دروني حزب آغ

سرو عدهي افسران حزب توده در ارتش كشف شبكه1332بعد از مرداد و اي از آنها دستگير

بهي مركزي حزب توده بعد از آن متواري شدند عده انجام به اعدام محكوم گرديد اعضاي كميته اي

15-17، صص 1362اي، فرصت بزرگ از دست رفته، هفته، انورخامه1

19

و عده شوروري عده و جذب دستگاه رژيم اي به آلمان شرقي پهلوي شدند اي نيز اعالم توبه نمودند

و انتشار چند مجله در خارج از 1336يك ايران در آذر رهبران حزب توده بعد از آن با تاسيس راديو

دغدغه خود مشغول شدند اشتباهات پي در پي خوب توده سياست فرار رهبران كشور به زندگيبي

و ناتواني حزب در ادامه ازي فعاليت موجب حزب توده وابستگي مفرط حزب به شوروي شد تا بعد

خرداد انتقاد از حزب در جاوان هوادار برانگيخته شود مهمترين اين انتقادات ناتواني15سركوب قيام

ناميند هيچ ايدئولوژيك حزب توده بود هواداران حزب توده با اين كه خود را ماركسيست نيسيت مي

آنگاه بر مبناي ايدئولوژيكي و اهداف خود را بر اصول و با همهحركت نكردند ي برنامه ريزي نكردند

و به همين جهت حزب توده پيوسته در عمل مبتال كمونيست بودن هميشه سعي بر انكار آن داشتند

.شد به تعارض مي

ايدئولوژي حزب توده

وي كه در تاريخ كمونيسته نكته هاي ايران قابل مشاهده است عدم آگاهي از جهان بيني

م و گاه مواضع .ي آن به خاطر اهميت مذهب در ايران بود نافقانهايدئولوژي

و برنامه 1298ي حزب كمونيسته در سال در اولين كنگره هاي در بندر انزلي در بررسي اهداف

و عدهاي عده« حزب بحث در گرفت آ موافق با برقراريس سوسياليسم و تشكيل» اي مخالف با بودند

آن حكومت ملي را صالح مي ها ايجاد حكومت سوسياليستي كه اولين آرمان كمونيستدانستند حال

.1»ديدند ها مبارزه عليه امپرياليسم را درست نمي اي از كمونيست است در مورد امپرياليسم نيز عده

از اوصل اوليه»ماديگرايي« گانگي رو به رو بود از يك طرف ماترياليسم حزب توده با همين دو

مردم مذهبي ايران روبه رو بود به همين جهت حزب توده مجبور شد ماركسيسم بود از طرف ديگر با

و خود را هب عنوان يك حزب سياسي معرفي كند روزنامه ي ها نامه مكتبي بودن خود را انكار كند

ص1 142 ضياءالدين الموتي، پيشين،

20

و حزب توده« اعالم كرد 16/10/1325اركان هيات اجرايي حزب در ي ايران يك حزب سايسي است

و ضد مذهبي ةاي مردمي ايران عميقاً به اعتقادات مذهبي توده نيست حزب تودهيك حزب مذهبي

و در مقاله« گذارد ارج مي و اي رابطه حزب توده در اين نفاق پا را از اين فراتر نهاد ي بين مخلوق

و هدايت مردم ار وظيفه» وظايف وجداني هر فرد« را از خالق و راهنمايي ي روحانيون واقعي دانست

ح و اعالم بيان كرد و مرد را در ارث تهمت مخالفين دانست زب توده حتي ادعاي تساوي حقوق زن

و اقتصادي است مثالً اگر يك زن كرد منظور حزب تساوي در شرايط مساوي در مسائل اجتماعي

و يك مردكارگر مقداري توليد مساوي در كارخانه داشته باشد نبايد مزد زن ار به مناسبت زن كارگر

. از مرد دادبودن كمتر

يي خود نيز بر قراري حكومتي سوسياليستي را كه از اصول اوليه حزب توده در مرام نامه

و در مقدمه وي مرام نامه ماركسيسم بود مراعات نكرد ي خود صراحاً حمايت از سلطنت مشروطه

و يكي از اهداف خود را بدستا آوردن آزادي مو قانون اساسي را عالم كرد جب قانون اساسي هايي كه به

و ساير اهداف خود را چند برنامه» باري ملت ايران شناخته شهد است اصالحي معرفيي اعالم كرد

.1نمود

ي ابايد ايدئولوژي حزب توده را يك حال آن كه اصوالً ماركسيسم دنبال انقالب بود در واقع

ي حزب شد را مواضع منافقانهي ملركسيسم دانست يا آنچه اعالم ايدئولوژي التقاطي يا تحريف شده

و نداشتن مكتب راهنما دائماً حزب توده را با اشتباهات عملي مواجه مي كدر دانست ضعف ايدئولوژي

و تجديد نظر در و بريدگي آنان يا انشعاب و همين اشتباهات موجب سر درگي هواداران ولسردي

و تاكتيك حزب مي ژ.شود استراتژي

ص انور خام1 ، پيشين، 22اي

21

منابع

، مركز اسناد انقالب 1343-1356بت ايدئولوژيك شيعه در ايران چهارده سال رقا-1

اهللا حسينيان اسالمي ترجمه روح

، فرصت بزرگ از دست رفته، هفته، تهران خامه-2 ، اننور 1362اي

1362گذشته چراغ راه آينده است، انتشارات جاميف تهران-3

و نهفته ملي ايرا محمدعلي موحد، خواب آشفته-4 ني خته، دكتر مصدق

، تالش باري تشكيل جبهه-5 ، مكاتبات مصدق 1354ي ملي سوم، انتشارات مصدق

و پنج ساله-6 ج غالمرضا نجاتي، تاريخ سايسي بيست ، موسسه خدمات1ي ايران،

1371فرهنگي رسا، تهران

، تهران-7 و نشر سازمان تبليغات اسالمي 1367مجتبي سلطاني، خط سازش، مركز چاپ

ا-8 ج نهضت آزادي ايران، 1361، نشريات داخلي تهران2سناد نهضت آزادي ايران،

و اجتماعي اماورپاسماعيل فردوسي-9 خميني،م، همگام اب خورشيد، مجتمع فرهنگي

1372فردوس،