LibriLibriLibriLibri

Arkivi i blogutArkivi i blogutArkivi i blogutArkivi i blogut 2020202011111111

ENIGMA E GJUHËS

SHQIPE

E-BOOK

ARKIVI I BLOGUT

2011

Ky e-book i përket blogut:

Enigma e gjuhës shqipe www.eltonvarfishqip.blogspot.com

Paralajmërim: Mund të përdorni lirisht materialet që ndodhen në këtë e-book, për blogjet e sitet tuaja web. Kushti i vetëm është që duhet të citoni burimin nga i keni marrë (d.m.th. blogun Enigma e gjuhës shqipe) në fund të çdo artikulli. Nëse do të më lajmëroni për këtë ju falenderoj nga zemra.

*** Përkthimet nga gjuha italiane janë kryer nga Elton Varfi.

***

©-2012- enigma e gjuhës shqipe

3

“Bujar si një Bojaxhiu”: Origjina e Nënë Terezës

Nga Adele Pellitteri Që Nënë Tereza është një nga gratë më të shkëlqyera të shekullit të fundit, sa që është personi i parë në botë jo politikan që i është dedikuar një pullë poste, është e ditur nga të gjithë; por ajo që ndoshta nuk njihet shumë është që Anjeza Bojaxhiu ka lindur në Shkup, në një qytet shqiptar. Kjo grua është motiv krenarie për popullin shqiptar dhe jo vetëm sepse ajo është një vigane, por sepse gjithshka fillon në familjen e saj. Mbasi mbaron së lexuari librin e Cristina Siccardi, “Madre Teresa. Tutto iniziò nella mia terra”, (Nënë Tereza. Gjithshka filloi në tokën time), del qartë se sa e rëndësishëme është një familje që mëson vlera të vërteta dhe që nuk humb kohë me fjalë të shumta, por që i jep më shumë rëndësi jetës së përditëshme. Duke bërë të mirën çdo ditë. Jo vetëm me fjalë por me fakte konkrete. Familja Bojaxhiu kishte një mirëqënie ekonomike falë tregëtisë që bënin. Por në atë familje që të gjithë ishin të ndërgjegjëshëm që mirëqënia është boshe kur nuk ndahet me njeri. Mikpritja ishte një nga rregullat e shtëpisë. Çdo ditë në shtëpinë e tyre vinte të paktën një person i cili kishte nevojë ose thjesht një person që nuk kishte njeri dhe ishte i vetmuar. Babai i Nënë Terezës, i cili u nda nga jeta përpara kohe, i thoshte gjithmonë vajzave të tija që të mos pranonin kurrë kafshatën që nuk ndahej me të tjerët, duke ndëshkuar kështu egoizmin si një sëmundje shpirtërore që nuk e lejon njeriun që të ndajë me të tjerët. Jo vetëm fjalë, por edhe një herë e më shumë fakte. Vendi në të cilin këto fakte ndodhin nuk është i parëndësishëm. Shqipëria ka qenë një tokë e goditur nga shumë tragjedi e shtypje, për këtë motiv populli i kësaj toke ka treguar

4

gjithmonë një ndjenjë të fortë solidariteti. Por i gjithë solidariteti i popullit shqiptar, edhe pse ka arritur maja të larta, nuk mjafton për të shpjeguar madhështinë e familjes Bojaxhiu; është dashuria për Zotin që akoma më mirë se gjithëshka shpjegon vlerën e madhe të kësaj mëshire të pafund. Në librin e gazetares Cristina Siccardi, Agi Bojaxhiu Guttadauro, e vetmja mbesë e Nënë Terezes e martuar me një siçilian, tregon që në Shkup akoma edhe sot thuhet “je bujar si një Bojaxhiu” që tashmë është bërë një zemërgjerësi gati mitike për të gjithë. Është akoma edhe një herë fati që një përfaqësuere e popullit shqiptar, që ka lindur në një tokë plot me konflikte, ofron madhështinë e saj për të mirën e të gjithëve. Nënë Tereza është bijë e familjes Bojaxhiu, është bijë e popullit shqiptar që me shumë shpirtmadhësi ka kontribuar që ti dhurojë botës një grua që ka ditur të vërë dorën e saj në dorën e Krishtit dhe të shikojë më tej.

5

Dodoni Nga Aristidh Kola

Si qëndra më e lashtë e qytetërimit dhe si kult i Pellazgëve, përmëndet Dodoni, që ndodhet në malin Tomor. Atje nisi kulti për Zeusin, Dodoneos-in apo Pellazghikos-in1. Karapanua ka arritur madje të zbulojë gërmadhat e orakullit të shenjtë të Dodonit në vitin 1974, në këmbët e malit Tomor, në afërsi të Janinës. Por Dodoni egziston edhe në veri, gjithashtu ka mal me emrin Tomor edhe në zonën e Beratit, ndërkohë që mali i Janinës quhet Tomorica, d.m.th. Tomor i vogël. Sido që të jetë në këto male të Ballkanit Veriperëndimor është qëndra e botës Pellazgjike dhe epiqëndra e saj fetare. Atje rronin priftërinjtë e tyre (Εεγγoσ) dhe ky orakull ishte i fundit që u mbyll në shekullin e IX, prej “imperatorëve tanë të lavdishëm bizantinë”, për të cilët shumë herë kam pyetur vehten se sa janë “tanët” dhe sa të lavdishëm ndiheshin ata për grekët. Dihet se tempujt e parë të perëndive në hapësirën ballkanike ndërtoheshin në majat e maleve2. Atje shkonin qysh në agim priftërinjtë dhe prisnin me lutje lindjen e diellit. Përmëndet se të njëjtën gjë bënte dhe Orfeu. Ndëkohë që populli banonte rrëzë maleve, në pllajat e tyre, zakonisht nëpër shpella ose nëpër vend-banime të tjera. Kështu që, është e kuptueshme se lindjen e diellit do ta shihnin më parë priftërinjtë në majat e maleve, për t’ia shpallur këtë lindje popullit, që të zgjohet nga gjumi dhe të fillojë punën e tij të përditëshme. Por si mund të bëhej kjo shpallje? Sigurisht me një vegël tingëlluese që të dëgjohej gjer poshtë në rrëzat e maleve. E tingujt që mund të bënte ky organ mund të kenë qenë Daw, Dew-Diw, Duw, sipas lëndës nga e cila ajo përbëhej: dru, metal, lëkurë. Po këtë 1 Shih, Iliada e Homerit P, 233.

2 “Majat më të lartë të maleve në Greqi ruajnë gjurmë të kultit të lashtë të Zeusit”, thotë Richpin në “Mitologjinë greke”, vëll. I, p.75. Gjithashtu edhe Decharm f.49 për forcimin e mendimit na dërgon tek V. Velcteri.

6

tingull, Duw ose Dew, prodhon dhe çanga më e vjetër dhe fillestare. Pra populli shumë i vjetër pellazgjik që banonte rrëzë maleve të kësaj treve me të dëgjuar tingujt Diw, Dew nga çanga e drunjtë e priftërinjve të majave të maleve, e lidhte këtë tingull me linden e diellit dhe vetë diellin, ndaj e quante atë Diaw, ose Deaw, ose Diw etj. Kjo cermoni e lajmërimit të lindjes së diellit vazhdoi për qindra e mijëra vjet e nuk e dimë se kur rreshti në Dodonë, ndonëse fakti që gjer në vitet e fundit të funksionimit të saj, fjalët e orakujve jepeshin sipas tingujve të lavitëve të shenjtë etj, na vërteton prejardhjen e tyre fillestare. Ajo, që sipas logjikës do të ketë ndryshuar me siguri, duhet të ketë qenë lënda e çangave me anë të të cilave lajmërohej lindja e diellit. Veglat prej balte do të kenë qenë me siguri të fundit. Kur ndërkohë, zbulimi zbulimi i veglës më të vjetër muzikore punuar me lëkurën e kafshëve, pra të daulles, do të ketë zvendësuar në çast veglën e parë prej druri. Mirëpo daullja nxjerr si tingull kryesor “Duw”, ndaj dhe quhet daulle. Aq më tepër që dhe vet fjala është anomatopeike. Ndaj, në një fazë të dytë, prej saj lindi edhe emërtimi i vendëndodhjes së orakullit Dodoni, ose Duduna në gjuhën arvanitase dhe në greqishten e vjetër. Pra tingulli i çangës lajmëruese përcaktoi dhe emrin e vendit të shenjtë. Sot kemi një vegël tingëlluese të mbledhjeve popullore, që populli e quan me një emër mjaft domethënës” Duduka”. Për sajimin e kësaj hipoteze, shtoj edhe mendimet e K. Rodhit për fjalën dihet3 “Dihet” siç thamë në gjuhën arvanitase do të thotë “vjen dita e re” d.m.th. lind dielli dhe bëhet ditë. Por pararelisht ka edhe kuptimin “dëgjohet, gjëmon”. Përse vallë të lidhet tingulli me lindjen e diellit vetëm në këtë gjuhë shumë të vjetër që u fol në të njëjtën hapësirë ku u krijua Dodona ose Duduna, përpara mijëra vjetësh? Së fundi po përmend edhe një pohim që na ka shpëtuar. J. Vreto, përmend një mbetje nga 3 Shih, Kan Rodhi “Dihet” Athinë 1978, f.42.

7

epoka e lashtë, sipas të cilës Arvaniarsit a vjetës që banonin rreth Dodonit, besonin se në mal rron një murg i padukshëm, i shenjtë dhe i pastër, i cili kohë pas kohe i bie një daulleje të padukshme, që dëgjohej ngado si një gjëmim i shurdhër4. Shumë fe me fanatizëm shkatërrues dhe helmues kaluan mbi këtë popull, por megjithatë shumë elementë të kulteve të lashtë, mundi t’i shpëtonte.

4 Shih Jani Vreto “Aπoγoγια” , f.84.

8

Kënga e Kostantinit dhe Doruntinës

Nga Aristidh Kola Këngën e famshme të Konstantinit dhe Doruntinës do ta gjejmë në variante të ndryshme në të gjithë shtetet ballakanike. Një sherr i madh filologjik është bërë për të vendosur se cili popull e ka krijuar këtë për herë të parë. Në këtë grindje morën pjesë të gjithë përveç popullit që e ka krijuar këtë këngë të mrekullueshme. Tema e këngës: një nënë ka nëntë djem dhe një bijë. Vëllai i vogël Konstantini do të martojë motrën e tij të vetme në kurbet, por nëna e tij e kundërshton ma justifikimun se kur të plaket e do t’i mungojnë të gjithë djemtë nuk do të ketë bijën e saj pranë që ta ndihmojë e pleqërojë. Konstantini këmbëngul dhe i jep fjalën ( jo çdo lloj fjale por besën e tij) se çfarëdo që të ndodhë ai do t’ia kthejë bijën e saj të vetme dhe të shtrenjtë. Motra kështu martohet, por vijnë vite të vështira e të gjithë djemtë vdesin (edhe Kostantini) dhe nëna mbetet e shkretë dhe pa ndihmë, duke mallkuar Kostantinin që këmbënguli ta martonte bijën e saj të vetme në kurbet, dhe që gjërat erdhën kështu saqë besa të mos ketë vlerë dhe fuqi përderisa dhe Kostantini është i vdekur. Por fjala e dhënë, Besa, duhet mbajtur (kështu beson një popull i tërë), madje ta mund edhe vetë vdekjen. E me të vërtetë Konstantini del nga varri i tij dhe ia çon të bijën nënës së tij, duke u mbajtur kështu Besën e pashkelëshme. Por në cilin popull egziston kjo pikpamje themeltare? Këtë nuk e studjuan filologët dhe folkloristët ballkanas. A justifikohet një temë e tillë në popujt e tjerë? Dhe cili popull për shekuj e mijëvjeçarë gjendet në numër të madh apo të vogël në Jugosllavi, në Bullgari, në Rumani dhe në Greqi?

9

Kur flasim për karakteristika të përbashkëta të popujve ballkanik, kur flasim për egzistencën e ndonjë ngjyre të përbashkët ballkanike, duhet të dimë se emërtuesi i përbashkët i kësaj bashkësie ishin arbëreshët. Vetëm kështu justifikohen “variantet” e “Kush e solli Doruntinën” në të gjitha vendet ballkanike. Aq më tepër që kjo këngë këndohet dhe kërcehet me një mënyrë të veçantë nga arbëreshët e “Greqisë së Madhe” (Italisë Qëndrore), siç më informon dhe kërkuesi i shenjtë i Kalabrisë Antonio Bellusci. Kjo këngë në Italinë Qëndrore ka edhe një titull të rëndësishëm (të popullit krijues) e quhet “Besa e Kostandiut”. Një popull prania e të cilit vihet re nga Italia në Ballkan e në Azi të Vogël nuk është as ai jugosllav, as ai bullgar e as ai rumun. Është populli arbëror, është pra helenizimi i mëpasëm. Helenizim pa arbëreshë nuk egziston, është i pakonceptueshëm.

10

Shqipja: nëna e gjuhës greke Idioma e parë gjuhësore helene

Nga Aristidh Kola Shqipja na ndihmon të shohim zhvillimin e gjuhës greke, që nga vitet e lashta pellazge, deri në periudhën aleksandrine dhe më vonë. Gjuhët e lashta dhe veçanërisht ajo pellazge, ishin shumë tingëlluese, d.m.th. përbëheshin nga bashkëtingëllore dhe në shumë fjalë theksoheshin bashkëtingëlloret. Po paraqes këtu shembullin e kërkuesve, që fjalën MPS të mbishkrimit të njohur të Karatepës në Azinë e Vogël, e njohën si MOPSOS. Këtu theksohet M-ja. Në epokën Homerike nuk kemi më theksim të bashkëtingëlloreve, por ndërhyrje zanoresh midis tyre, të cilat marrin edhe theksin e bashkëtingëlloreve. Por gjuha shqipe ruan edhe shqiptimin me theksim të bashkëtingëlloreve! Kështu, nga shqipja mund të shohim zhvillimin e gjuhës greke. P.sh: fjala greke palami është zhvillim i fjalës shqipe – pellazge plem. Këtu theksohet bashkëtingëllorja L. Me futjen e zanores A, zanorja pasardhëse e L-së merr theksin dhe bëhet palàma dhe në vazhdim në dialektin e Atikës kemi palami. Pra në shqip pëllëmba. E njëjta gjë ndodh me fjalën karma apo kirma. Përkatësja në shqip është kërmë. Gjithashtu fjala motër përputhet me fjalën mitir – mitros , që do të thotë nënë në greqishten e lashtë. Kjo shpjegohet me faktin që në shoqëritë primitive, motra e madhe kishte vendin e nënës në familje, siç thotë Stamatakos në fjalorin e tij. Fjala ujk , që shqiptohet edhe ulk u bë ulikos dhe së fundi likos. Fjala etero = një tjetër në arbërisht thuhet njëtër. Këtu shohim se NTR do të thotë një tjetër dhe jo thjesht tjetër. Midis bashkëtingëlloreve kanë hyrë zanoret dhe kemi enetero (en Etero) = një tjetër pra në arbërisht njëtër.

11

Në shqip kemi edhe fjalën sipër = lart. Fjala përkatëse greke është iper dhe ajo përkatëse latine super. Shqipja është më pranë greqishtes dhe është hallkë lidhëse me latinishten dhe ndoshta na ndihmon të kuptojmë se si shqiptohej kjo F e “famshme” në greqishten e lashtë, që i bëri grekët ta heqin fare atë. Por shqipja pikërisht sepse ruan gjuhën pellazge, ruan gjithashtu shqiptimin e saj. Meqënëse kryesisht F-ja shqiptohet herë si F dhe herë si V, fjalët Vras= Vreo, Vesh = Vesho, Var = Vero janë të kuptueshme. Por F-ja e lashtë greke me sa duket nuk kishte vetëm këtë shqiptim por edhe një tjetër, që u caktua më vonë nga romakët dhe si përfundim mbeti si F dhe jo më si V, p.sh fjala e lashtë greke fikos përfundimisht në greqisht u bë sikos, në latinisht mbeti si ficus dhe në shqip kemi fik, në të shquarën fiku. Parashtesa greke para ka ardhur nga shqiptaro – pellazgjishtja per me futjen e zanores A. Le të ulen pra, mbi shqipen “e varfër”, “barbare” dhe të mospërfillur, dhe le të pushojnë së përbuzuri gjuhën e tyre arbëreshët dhe shqiptarët që ndodhen jashtë Shqipërie, të cilët kujdesen që fëmijët e tyre të mos mësojnë gjuhën shqipe. Le të kenë pra parasysh që shqipja barbare është nëna e gjuhës së Homerit, Eskilit, Heredotit, Tuqididit, si dhe e gjuhës së famshme të njohur si dialekt i Atikës! Domethënë është gjuha e lashtë e paraardhësva tanë më të lashtë pellazgë, që disa shkencëtarë duan ta zhdukin si me magji apo të vërtetojnë që kombi i helenëve nuk vjen nga malet e Shqipërisë, por nga Egjipti e Mesopotamia. Dhe mendoj se teori të tilla do të ishin forcuar sikur të mos egzistonte deri më sot kjo “shqipja barbare”. E pra krahas babait të madh DIAU (Dielli) dhe nënës së madhe DHEA (Dheu, Toka), prindërit e JETËS, këtej e tutje do të adhuroj edhe gjuhën shqipe, që më mësuan prindërit dhe gjyshërit e mi.

12

Ka rëndësi (për helenët) të dish se ç’duhet të besosh dhe përse ta besosh. Ky është dallimi ynë nga popujt orientalë!

13

Detaje mbi gjuhën shqipe Nga Aristidh Kola

Do të ishte naive të hamendësohet se shqiptarët ruajtën fjalë helene në gjuhën e tyre për shkak të kontaktit të vazhdueshëm të tyre me helenët, që pas shekullit të II-të të mbas Krishtit, siç thotë edhe Falmerajeri. Nëse me të vërtetë do të ishte kështu, duhet të ruanin një gjuhë të ngjashme me gjuhën aleksandrine të asaj kohe, sepse është e palogjikshme që sot pranë nesh të vijë një popull dhe të mësojë jo gjuhën dhimiotike, por dialektin e Atikës*. D.m.th. kuptohet se do të mësojë gjuhën e përditëshme, e cila ruan disa fjalë të dialektit Atikas dhe Homerik, p.sh. andras = burrë, ieron = i shenjtë, polis = qytet, etj., por është e pakuptueshme të mësojë fjalë që nuk përdoren dhe nuk dëgjohen askund p. sh. Rea (re, retë), anë që vjen nga anio (anoj), mend, që vjen nga mendomë (mendohem), nisem që vjen nga nisomë, përveç rastit nëse do të ishte ndonjë popull që do të studionte pambarimisht Homerin. Por shqiptarët ishin analfabetë. Pra, ku e mësuan gjuhën homerike dhe parahomerike, nëse me të vërtetë, ashtu siç thotë Falmerajeri, u afruan me grekët vetëm në shekullin e II-të pas Krishtit, apo nëse ishin shfaqur vetëm në shekullin e X, siç thotë antishqiptari i tërbuar Nikokli? Shumë studiues neogrekë duke parë se pondët, çakonët, maniatët, kretasit etj, përdornin në disa fjalë të dialektit të tyre, mbasesa të lashtësisë klasike, p.sh. –usi, -asi, etj nxjerrin përfundimin solemn se nga ky element dhe vetëm nga ky vërtetohet helenizini i këtyre popullësive. Pa dyshuar për helenizimin e tyre, këtë përfundim e quaj mjaft mendjelehtë dhe foshnjarak. Në gjuhë, elemente që vërtetojnë, nuk janë mbaresat por rrënjët. Përveç kësaj, këto mbaresa janë përdorur deri në fund të Perandorisë Bizantine, dhe me sa duket edhe më vonë. Por ai që tregon lidhje me Bizantin, nuk është e thënë që

14

të tregoj dhe lidhje me helenizimin e lashtë! Të gjithë hebrejtë, sirianët, egjiptianët dhe shumëllojshmëria e shtetit bizantin, që u bë dhe kristian, nuk fituan ndonjë afërsi gjaku apo shpirti me lashtësinë klasike!... Përkundrazi, shqipja nuk pati asnjëherë ndonjë mbaresë me –usi, apo –asi, por ka të njëjtat rrënjë me një gjuhë që flitej në Greqi, që prej viteve prehistorike. Për 30 vjet e kam folur gjuhën arbëreshe**, njëkohësisht me greqishten e re dhe nuk më kaloi asnjëherë nëpër mend se mund të kishte ndonjë lidhje midis greqishtes së lashtë dhe shqipes. Tani e kuptoj se studiuesit nuk është e mundur të japin përgjigje dhe zgjidhje problemeve të periudhës prehistorike, që nga çasti që e shpërfillin gjuhën shqipe. Sepse në shqip ruhen fjalë dhe rrënjë, që u zhdukën nga fjalori grek, apo që i gjejmë aty si fjalë të reja të përbëra, që i krijoi demoni i aftësisë gjuhëformuese të grekëve. Kështu p. sh. Në shqip egziston folja flas. Në greqisht ka mbetur fjala “filiaræs” dhe folja “filiaro”. Në shqip kemi emrin fjala, ndërsa në greqisht “iper-fialos” që do të thotë llafazan, ai që flet shumë, për të shitur mend. Por egzistojnë edhe disa ndryshime në mbaresa dhe në vetë emrin, që studiuesi duhet t’i ketë parasysh. Folja flas në të kryerën e thjeshtë bëhet fola. Gjuhëtarët që nuk e njohin mirë shqipen nuk është e mundur t’i përgjigjen një sërë problemesh të periudhës prehistorike, që kanë të bëjnë me territorin, i cili përfshin hapësirën nga gadishulli italian deri në lumin Ind të Indisë. Si është e mundur të eksplorojnë periudhën prehistorike duke injoruar gjuhën pellazge (shqipe) ? Jakov Thomopulo, në librin Mbi pellazgët, e theksoi këtë, por studimet e tij nuk u vunë re nga historianët grekë, sepse aty nuk ishte një gjuhëtar “me diplomë”, por dashurues i gjuhësisë. Por kjo nuk do të thotë asgjë. Zbulimet më të mëdha arkeologjike i ka bërë një tregtar kokëfortë, Heinrich Schliemann, i cili shkoi kundër të gjithë atyre që vinin

15

në dyshim Homerin. Fjalët e fjalorit neogrek, që egzistojnë dhe në shqip, nuk i përmend të gjitha sepse nuk hedhin dritë mbi identitetin e të dy popujve, por na tregojnë vetëm një huazim të dyanëshëm nga njëri-tjetri. Megjithatë, egzistojnë disa fjalë që ruhen dhe në greqishten e re dhe po ashtu në shqip.

Greke Shqipe

Bora, qihoni Bora

Vorias Veriu

Notos Noti

Krini, pruno, vrisi Krua, kroi

Kleo Qaj (klian - dial arbër)

Pio, pino Pi, pij

Zei, vra-zi Zien, valon , vlon

Ipevo Hipi, hipën

Strono nga (storeo, stronimi) Shtron

Luo Laj

en ora, vor-is Në orë (në kohë, herët)

Ster-evi, sterume Shteron, shterem

Stira Shterpë

16

Dhrapani Drapëri (dial. Drapëni)

Lehona, lohia Lehem (lindem)

Thira Dera

Mikitas, muh-k-la Myku

Buqia (në Qipro) Bukë, buka

Dhris, dris Dru

Kokos Kokë

Dhra-skel-izo Shkel

A-mil-on Miell

Vus Viç

Dam-alis Dem, demi

Nin Nani

Eh-mi, eh-miro mpreh, gri-h

Në rastin e këtyre fjalëve përsëri nuk mund të hamendësojmë huazimin e shqipes nga greqishtja, sepse këtu fjalët e huazuara duhet të ishin të njëjtat, p. sh. shqipja ruan foljen mpreh ndërsa në greqisht kjo nuk egziston, por kemi edhe mbiemra, si eh-mi, eh-miro. Por ehmi dhe ehmiro nuk egzistojnë në shqip! Folja shkel nuk egziston në greqisht, përveç emrit skelos dhe foljes dhraskelizo, të cilat nuk i kemi në shqip. Prandaj themi se këto rrënjë janë ruajtur si në shqip ashtu dhe në greqisht, që nga

17

gjuha e lashtë dhe nuk janë huazime të ndonjë populli nga tjetri, por identitet i të dy popujve. Greqishtja ka huazuar një sërë fjalësh nga shqipja, që i përdorin (grekët) pa patur dijeni për këtë huazim, apo në rastin më të keq i quajnë turke apo sllave.

Greke Shqipe

Besa Besa

Babesis I pabesë

Kaligono Kalëroj

Kalikuca I kaluar, i hipur mbi kalë

Hujazo Bërtas i zemëruar të huaj, të huaj

Furka*** Zemërim, inat

Kunadhios Kunati

Puli Pulë

Kuvenda Kuvendim

*Gjuha dhimiotike, e përkthyer dhe publike, është gjuha që flitej nga populli. ** Autori i këtij libri, Aristidh Kola. *** Vjen nga Forki, që mbante një furkë në duar, me të cilën trubullonte detrat. Pra zoti i trubullimit të detrave.

18

Helenët Nga Arsim Spahiu

Në epokën klasike, për të treguar Greqinë dhe grekët, përdoreshin emrat Helladë (Hellas) dhe helenë. Këto terma Homeri i përmendte si emra, të cilët përdoren për një krahinë të vogël në Jug të Thesalisë dhe për banorët e saj. Në poemat homerike emri helen përdoret vetëm një herë sepse siç e nënvizon Tuqididi, ata nuk përbëjnë popull apo komb (etnikë). Përveç kësaj, ky autor shton se, para Helenit, emri Helladë nuk egzistonte5. Në kohë të Homerit grekët nuk dalloheshin ende si grup etnik me të njëjtin emër. Kërkuesit e sotëm nuk venë re në poemat homerike ndonjë ndryshim etnik midis akeasve dhe trojanëve. Duke u mbështetur tek gjeografët e vjetër, P. Faure shpreh mendimin se në çastet e rënies së Trojës, rreth vitit 1250 para Krishtit, Troja është e populluar nga dardanë, lelegë dhe pellazgë. Në këtë krahinë, ai vë re se fshatrat, malet lumejtë mbajnë emra, të cilët mund të ndeshen që nga brigjet e Thrakës deri në Kretë: As, Berekint, Gargar, Larissa, Olimp, Pergam, Samonion, Tebë. Ai vlerëson se në këtë krahinë, gjuha e dardanëve dhe e pellazgëve ka paraprirë helenët në Arkipel dhe vazhdonte të flitej ende më 1250, në një pjesë të mirë të ishujve, e madje në Greqinë continentale, duke përfshirë këtu Thesalinë6. Pra ky autor nxjerr përfundimin se më 1250 para Krishtit, akeasit e Greqisë continentale dhe të Greqisë ishullore, si dhe trojanët janë ende pellazgë ose dhe ilirë të pahelenizuar, të cilët flisnin gjuhën e dardanëve dhe të pellazgëve. Në lëmin e gjuhësisë në shekullin e VIII para Krishtit, nuk ka ende emër të përbashkët të helenëve, që t’i dallojë nga barbarët.

5 Tuqididi, Archèologie, I, 3.

6 P.Faure, 1975, f.223-224.

19

Emrat helenë dhe Helladë do të jenë përdorur vetëm për një krahinë të përcaktuar mirë. Po të konsiderojmë se Deukalioni (gjoja i ati i Helenit) dhe Heleni vijnë pas Homerit, përhapja e emrit të Helladës jashtë krahinës që mbante këtë emër bëhet, siç pohon Tuqididi para Homerit7. Terminologia e Homerit është pra si e lëkundëshme, çka do t’i përshtatej pa dyshim një periudhe kur emrat Hellas e helenë vazhdojnë të përhapen. Edhe E. Lévy mendon se duhet të ketë një farë kondradikte midis terminologjidë së Homerit dhe asaj që duhej përdorur në epokën e tij. Ai përmend komentatorë të tjerë modernë8, të cilët kanë supozuar se në këtë lëmë, si në të tjerë Homeri arkaizonte9 . Në katalogun e anijeve, kur bëhej fjalë për kontingjentet e Akilit, poeti i quan mirmidonas, helenë e akeas. Vallë këtu bëhet fjalë për popuj të ndryshëm? Mirëpo Homeri i vendos këta tre emra në të njëjtin rrafsh. Kurse në Odisenë luftëtarët e Akilit përherë quhen mirmidonas; ata asnjëherë nuk quhen akeas apo helenë. Në fakt mimidonasit janë banorët e Ftisë dhe akeasit banorë të Argosit pellazg10. Heredoti (I, 57) përdorte termin helenë për imigrantët grekë, të cilët dalloheshin nga popullësia e vjetër vendase, që nuk fliste greqisht (dhe prej nga kanë dalë athinasit), të cilët i quan pellazgë11. Për autorë të tjerë, autoetnonimi helen dëshmohet vetëm në fillim të shekullit VI (mbishkrim atik)12.G. Rachet nënvizon

7 E.Lévy, 1989, f.51.

8 H.Diller, 1962, f.39-82; P. Wathelet, 1975, f. 128.

9 E.Lévy, 1969, f. 51.

10 Ibid., f.51.

11 Duke filluar nga shekulli IV, grekët e Lindjes quheshin Romaioi (Romakë).

Për pasojë, mund të nxjerrim përfundimin se termi helenë gëzon sot një

pestigj që nuk mund të krahasohet me prestigjin e asaj kohe. 12

D. Briquel, 1984, f.20.

20

faktin se emri parahelen nuk është i përshtatëshëm për të cilësuar qytetrimet e Greqisë para vërshimit të dorëve. Për këtë autor ky emër është një mjet komod për të cilësuar periudhën e kohës kur të gjithë banorët e Greqisë do të quhen helenë13. Sipas këtij autori emërtimi i qytetërimit helenik do të mund të përdoret duke filluar nga shekulli i VI para Krishtit. Si rrjedhim, ne mund të pretendojmë njësoj si Herodoti (I, 56-58), se bota helenike do të jetë zhvilluar duke helenizuar disa popuj barbarë, sidomos pellazgët.

13

G. Rachet, 1993, f.36.

21

Legjenda shqiptare e lindjes së hyjneshës Athina Nga Dhimitri Pilika

Në Labëri është ruajtur mrekullisht, një gojëdhënë mbi zanafillën e hyjneshës dodonase Athenasë (botuar më 1875), regjistruar nga një plakë nga Zhulati, e cila pat jetuar në shek. XVIII: “Zoti, mbreti, një herë e një kohë, pati luftë me kretasit, sepse nuk i jepnin tagrin, dhe nuk kishte as anije dhe as armë. Dërgoi e solli një mbret të çalë nga një vend i largët, dhe tek erdhi ky, vrapoi drejt që ta përqafojë. Dhe kur po zbriste çalamani nga kali, i ra sëpata që mbante në sup dhe ia çau kokën Zotit, dhe nga brenda hovi një vashë e bukur, dhe qe e armatosur, dhe i thoshin Thëno. Çalamani i vuri balsam Zotit dhe ai u shërua; dhe pastaj bëri anije, hanxhar, thika, kordha, heshta, harqe dhe armë të tjera të çdo lloji; dhe vajti në Kretë me shumë lebër dhe me pak mundim e shtiri në dorë dhe ndenji shumë vjet Zoti aty. Më pas dërgoi anijet dhe mori edhe shumë lebër të tjerë atje, sepse i pëlqeu vendi. Dhe tek iu rrit e bij, Thënoja, e martoi me një bir mbreti të një vendi të largët dhe i dhuroi shumë kështjella, dhe i ndërtoi edhe një kështjellë në emër të saj – Athëno, dhe kjo trevoi aty dhe bëri fëmijë, dhe është shumë mirë atje, dhe ne këtu edhe më mirë.” Ky variant shqiptar kaq origjinal mbi lindjen e Athenasë (Thënos), nga koka e t’et, Zotit pellazg të Dodonës, ka një rëndësi të posaçme po të kihet parasysh se mitologia arbërore është më e vjetra në Ballkan dhe në Evropë.

22

Pellazgjishtja “Zot” (për “Zeus”) në disa mbishkrime të mijëvjeçarit të I- rë p.e.s., dhe

përkimi i plotë me shqipen Nga Dhimitri Pilikia

Në nëntor të vitit 1961, 10 kilometra në veri të Prevezës(Nikopolit të dikurshëm), pranë fshatit Mihalici – te varrezat e një qyteti të lashtë thesprot ende pa emër (mbase Berenikës, themeluar prej Pirro Molosit), - u gjurmua një mbishkrim i shekujve V-IV p.e.s., ku lexohet emri DIOZOTOS.Më parë, përbri katundit Gurana, rrethinë e Pandosisë thesprote, 30 km në jug të Dodonës, qe diktuar një tjetër mbishkrim po me antroponimin DIOZOTOS, i cili datohet si i shekullit IV (360-365 p.e.s.). Edhe më herët, nga gjysma e dytë e shekullit të XIX, qe bërë i njohur një mbishkrim i shekullit të VI p.e.s., pikërisht nënshkrimi mbi një enë qeramike, i piktorit pellazg THEOZOTO, me emër në botën antike, prej zanafille ndoshta prej Boiotia (Mesapia) pellazge. Këtij piktori me nam grekët i kishin ngjitur epitetin ”metek” (i huaj, johelen) për t’i mbuluar me kaq prejardhjen e vërtetë, sipas gjasave pellazge.

Vazo me skena baritore e nënshkruar nga Theozoti (shek. i VI p.e.s., Museu i Luvrit). Poshtë vazos riprodhohet e plotë skena baritore.

Nënshkrimi i kryemjeshtrit pellazg, pa S-në helene

Pellazgjishtja “Zot” (për “Zeus”) në disa rë p.e.s., dhe

Në nëntor të vitit 1961, 10 kilometra në veri të Prevezës te varrezat e

një qyteti të lashtë thesprot ende pa emër (mbase Berenikës, u gjurmua një mbishkrim i

. it Gurana, rrethinë e Pandosisë

thesprote, 30 km në jug të Dodonës, qe diktuar një tjetër , i cili datohet si i

Edhe më herët, nga gjysma e dytë e shekullit të XIX, qe bërë i bishkrim i shekullit të VI p.e.s., pikërisht

nënshkrimi mbi një enë qeramike, i piktorit pellazg , me emër në botën antike, prej zanafille ndoshta

prej Boiotia (Mesapia) pellazge. Këtij piktori me nam grekët i j, johelen) për t’i mbuluar

me kaq prejardhjen e vërtetë, sipas gjasave pellazge.

Vazo me skena baritore e nënshkruar nga Theozoti (shek. i VI p.e.s., Museu i Luvrit). Poshtë

23

Prania e trefishtë, pra aspak rastësore , e fjalës “ZOT ” në këto mbishkrime, çuditërisht(?!) ka mbetur deri më sot e pa vënë re, e pashpjeguar, pra shkencërisht e pashfrytëzuar. Antroponimet pellazgo-thesprote DIOSZOTOS apo DIOZOTOS – fjalë për fjalë “[njëri] i Zeusit, i Zotit ” – dhe emri THEOZOT /S/ - “[njëri] i Perëndisë i Zotit – janë dysorë (dublete) të helenishtes ZEUS-DIOS, THEÓ[S] dhe pellazgjishtes ZOT, pra njëherazi “bilingius”. U përngjasin kështu tipit të dysorëve , vrojtuar mprehtësisht nga helenisti ynë Spiro Konda, si “MALOROS”, “MALEIAON ORO” dhe GURO-PETRA”, “GURAS PETRAS” që ndeshen tek Homeri. Kësodore dëshmohet se 26 shekuj më parë, edhe në mjetin e përbashkët të komunikimit për mbarë Evropën dhe Mesdheun, në helenishten e shkruar, sikurse me emrat e muajve depërtoi pellazgjishtja me teonimin e stërlashtë ZOT. Te këto tri mbishkrime, më se dymijëvjeçare, rrokjet si të thuash, me dorë, vijimësia e paprekur e fjalës pellazge ZOT , deri në shqipen e sotme. Pra ato mund të konsiderohen si dokumentete e para të shqipes së shkruar. Meriton të shënohet se mbi fotografinë e një ene qeramike të rrëmuar në Taranto dhe të vendosur në muzeun e Beneventos (mjerisht vetë vazoja u zhduk nga një bombardim gjatë luftës së II-të botërore), bie në sy emërtimi BASILEUS PYRRO (shek. III p.e.s.), - sikurse tek antroponimi THEOZOTO (shek. VI p.e.s.) – pra, të dy emrat i hasim pa mbaresën S , e cila është e domosdoshme në greqishten e vjetër, po ashtu sikurëse tek mbishkrimi i dytë midis DIO dhe ZOT , ku përsëri nuk e hasim mbaresën S. Gjithësesi këtë “lajthitje” gjuhësore dëshmojnë tërthorazi se autorët epirotë të mbishkrimeve nuk e kishin kurësesi helenishten gjuhë amtare dhe se ata shkruanin sipas një gjuhe tjetër, të rrënjosur tek ta: pellazgjishtes.

24

Këto tri dokumente epigrafie, të pazbërthyeshme kursesi nëpërmjet helenishtes, ngërthejnë një vlerë historiko-gjuhësore të jashtëzakonëshme, sepse janë dokumente autentikë të lashtësisë, që si të tillë shërbejnë për të konfirmuar katërcipërisht atë çka hasim dendur në burimet tona gojore të lashta. Pikërisht në disa gojëdhëna arbërore, të botuara që më 1875, mbreti i perëndive në Dodonë e anepërqarkë, shekuj para helenëve, është thirrur vetëm e vetëm ZOT. Dokumenti lab, i mbështetur mbi traditën vendëse dhe i shtypur mbi 100 vjet më parë (1875) saktëson kthjelltazi: “[…] Zoti,… sipas besimeve të epirotëve, u lind jo në Dodonë, në pallatet e t’et, Kronit, por në “Palavli”, ku qe një stan i Kronit, dhe u ndihmua të arratisej nëpërmjet limanit të Sarandës, dhe u dërgua në Kretë, ku u rrit e mbretëroi […]. […] Jo larg kështjellës së Kronit një fshat i quajtur “Palavlia e Zotit” […]. […] Këtu erdhi Rea dhe e lindi fshehurazi Zotin dhe ia lehtësoi ikjen për në Kretë. Pastaj Zoti shkoi në Azi dhe arriti gjer në Indi […]. Besoj se komentet e mëtejëshme janë të panevojëshme.

25

Përçarja që mbolli Kisha Ortodokse midis shqiptarëve myslimanë dhe ortodoksë

Nga Elena Kocaqi Levanti Roli që ka luajtur Kisha Ortodokse greke dhe serbe ndaj shqiptarëve në momente të ndryshme historike, ka qenë tepër negativ. Klerikët ortodoksë, në mënyrë të hapur apo të fshehtë, kanë bërë thirrje për të zhdukur shqiptarët. Për klerikët serbë shqiptarët ishin “gjarpërinj helmues që duheshin zhdukur, mbytur ose u duhej shtypur koka14 “. Institucioni më i lartë shpirtëror serb, gjatë luftës së 1999-s, u bënte thirrje të gjithë serbëve që të vrisnin sa më shumë shqiptar. Kjo duhej të bëhej në emër të “Zotit” serb, me arsyetimin se shqiptarët janë të pafe dhe se ai që është serb i vërtetë nuk mund të ngurrojë që të ketë mëshirë në këtë drejtim. Pra me një fjalë, kisha e Zotit mëshirëplotë, të mirë dhe të drejtë, bën thirrje për vrasje macabre ndaj njerëzve. Nuk dihet se punën e kujt ka bërë kjo kishë, pasi Zoti nuk e urdhëron vrasjen, madje e dënon ashpër një gjë të tillë! Kisha Ortodokse greko-serbe i urren shqiptarët vetëm nga që janë të tillë dhe nuk duan të shëndrrohen në grekë dhe serbë. Priftërinjë ortodoksë kanë qenë në krye të lëvizjeve antishqiptare në Ballkan. Ata kanë qenë frymëzuesit shpirtëror të nacionalizmit greko-serb dhe të masakrave që janë ndërrmarë ndaj shqiptarëve. Në vend që roli i kishës të ishte paqësor, ka qenë antihuman, dhe kjo tregon qartë se ajo është përzier me politikën. Kisha Ortodokse ka pasur si qëllim t’i dëbonte shqiptarët, sepse ajo ka qenë përfituesja më e madhe e tokave që lanë pas ata. Kjo kuptohet qartë pasi kisha greke është pronarja më e madhe e tokave në Greqi edhe sot.

14

Muhamet Shatri, LNÇ në Prizren dhe rrethinë (1941 – 1945), Prishtinë,

1987, f. 186.

26

Kisha Ortodokse përçau shqiptarët myslimanë dhe ortodoksë, duke i quajtur ortodoksët greko-serbë, dhe myslimanët shqiptarë. Proçesi i helenizimit nis me bërjen ortodoks dhe mësimin e gjuhës greke. Këtë e kanë realizuar shumë mirë priftërinjtë e kësaj kishe. Një prift që mbahet si shenjtor, i quajtur Shën Kozma, ka qenë më aktivi në proçesin e asimilmit të shqiptarëve. Ai u predikonte epiriotëve që të mësonin greqishten dhe ndër të tjera u thoshte: “Dërgojini fëmijët tuaj të mësojnë greqisht sepse kisha jonë është greke. Dhe ti, vëllai im, po nuk mësove greqisht, nuk mund t’i kuptosh ato që thotë kisha jonë. Më mirë, vëllai, të kesh shkollë greke në vendin tënd se sa të kesh burime dhe lumenj. Cilido i krishterë. Burrë apo grua qoftë, që më premton që nuk do të flasë shqip në shtëpi, le të ngrihet në këmbë dhe të ma thotë këtu. Unë do t’i marr të gjitha mëkatet e tij mbi vete, që nga dita e lindjes së tij e deri më sot, do t’i porosit të gjithë të krishterët që t’i flasin dhe do t’ia shlyej të gjitha mëkatet”. (Predikimi 7 drejtuar shqiptarëve të Epirit). Kuptohet qartë që Shën Kozmai i ftonte shqiptarët dhe sidomos fëmijët dhe të rinjtë ortodoksë, që të mësonin greqisht, sepse Kisha Ortodokse, sipas tij, ishte greke dhe nuk mund të bëhej kurrë shqiptare. Ai u impononte lënien e gjuhës së tyre, shqipen, për të folur në shtëpi greqisht, me qëllim që të asimiloheshin në grekë. Në Samarinë, pjesa më e madhe e popullësisë ishte vllahe. Në një fjalim të mbajtur kundër gjuhës së tyre, Kozma Etoliani ka thënë para tyre gjërat më qesharake që mund të dalin nga goja e një prifti. Kështu u tha: “Perëndia e konsideron veten të fyer kur dëgjon lutje ose lavde në gjuhën vllahe. Që Perëndia të dëgjojë lutjet e besimtarëve ortodoksë, ata duhen t’i bëjnë ato në greqisht. Kur u flet

27

engjëjve, Perëndia u flet në greqisht, ndërsa kur i shfryn Djallit, përdor gjuhën vllahe”. Në predikimet e tij ai thoshte: “Të gjitha fetë e botës janë mashtruese, vetëm feja ortodokse është e patëmetë dhe e shenjtë”. (Predikimi 1). Për “shenjtorin” e lartpërmendur, Kristo Frashëri shkruan “Kozma Etoliani nuk ishte vetëm një misionar i ortodoksisë fanariote, por siç e pranojë edhe historianët e sotëm grekë, mbi të gjitha ishte një flamurtar i helenizimit15 “. Historianë grekë si Sakelariu e quajnë Kozmain si “një nga figurat më të ndritura, që punoi për përgatitjen e Rilindjes Greke16 “. Shën Kozmai punoi në të vërtetë për helenizimin e Shqipërisë Jugore dhe ka dhënë kontributin e tij që një pjesë e shqiptarëve ortodoksë të mësonin gjuhën greke të kishës dhe të mernin emrin minoritet grek, ose më mirë grekofonë, pasi këta nuk janë aspak grekë, por shqiptarë që flasin greqisht. Pra, Kisha Ortodokse greko-serbe ka luajtur një rol të madh në orientimin e politikave nazionaliste dhe antishqiptare në Ballkan. Kisha ka qenë një nga shkaktaret e vuajtjeve të shqiptarëve. Shqiptarët nga natyra janë tolerantë për çështjet fetare. Ata as kanë vrarë dhe as nuk vrasin për shkak të fesë popuj të tjerë.

15

Gazeta “Korrieri”, 8 dhjetor 2004. 16

Epirus, 4000 years of Greek history and civilization, Athens 1997.

28

Pushtimi i vilajetit të Kosovës dhe fillimi i serbizimit të saj

Nga Elena Kocaqi Levanti Në vitin 1912 shpërtheu Lufta Ballkanike, e cila drejtohej nga tre shtete ballkanike që ishin aleatë me Rusinë: Serbia, Greqia dhe Bullgaria. Lufta u bë për të ndarë tokat e Perandorisë Osmane, që në fakt ishin tokat e shqipëtarëve. Pra, luftërat ballkanike që u ushqyen nga nazionalizmi i skajshëm grek dhe serb, ishin luftëra për t’u marrë tokat shqipëtarëve dhe më pas ose për t’i asimiluar ata, ose për t’i zhdukur. Fuqitë e Mëdha ia dhuruan Serbisë vilajetin e Kosovës, nga ku Serbia filloi të zbatonte planet për zhdukjen e shqipëtarëve. Sipas Jusuf Osmanit, në bazë të rregjistrave të kadastrës, tokat shqiptare në atë kohë ishin 115.000 km2. Shtetit shqiptar iu lanë vetëm 28.000 km2 dhe pjesa tjetër i kaloi Serbisë dhe Greqisë. Duke përfituar tokat e shqiptarëve, Serbët zgjeruan territoret e tyre me 82% tokë dhe 55% popullësi. Mali i Zi u zgjerua me 62% tokë dhe 100% popullësi. Greqia u zgjerua me 67% tokë dhe 68% popullësi17. Sipas vullnetit të Fuqive të Mëdha në Kongresin e Berlinit, Serbia u dyfishua në 1,6 milion banorë, pasi mori 13.000 km2 nga Perandoria Osmane, kryesisht toka shqiptare. Rritja e popullësisë nuk ishte e natyrshme. Në 1866-ën, Serbia numëronte 1,3 milion banorë, ndërsa në Luftën e I Botërore, arriti në 3,2 milion banorë. Pra siç shihet, Serbia e Madhe, Greqia e Madhe dhe mali i Zi i Madh u krijuan të trija në tokat e shqiptarëve. Ajo që është më e tmerrëshme, është se këto shtete pothuajse dyfishuan popullësinë e tyre me popullësinë shqiptare.

17

Shih Nuri Bashota, Tokat shqiptare në udhëkryqin e tanishëm ballkanik,

Shqiptarët në rrjedhat ballkanike, Prishtinë, 1996, f. 275.

29

Gjatë viteve 1912-1914, u vranë 26.000 shqiptarë dhe u burgosën 21,000 të tjerë. U dëbuan për në Turqi rreth 500.000 shqiptarë. Në vitin 1915 u dëbuan 120.000 shqiptarë të tjerë18. Në atë kohë u dëbuan gjithsej 620.000 shqiptarë, që u zëvendësuan me 20.000 serbë dhe 6.000 malazezë19. Në vitet 1912-1915, nga Manastiri u shpërngulën për në Turqi rreth 130.000 shqiptarë. Leo Freundlich, shkruan: “Mijëra burra, gra, pleq e fëmijë të vrarë, të mbytur dhe të therur. Fshatra të djegura dhe shtëpi të plaçkitura. Gra dhe vajza të trajtuara në mënyrë çnjerëzore. Një vend i shkretuar, i plaçkitur, i larë në gjak e i turpëruar, dëshmon se serbët në Shqipëri nuk hynë si çlirimtarë por si vrasës të shqiptarëve… fshatra të panumërta u rrafshuan, u masakruan njerëz në masë në mënyrë shtazarake. Vendi ku gjeneratat e zellëshme të shqiptarëve të varfër krijuan atdheun e tyre, u shëndrua në grumbuj gërmadhash. Një popull i tërë u kryqëzua me gjak dhe Europa hesht…” (Leo Freundlich, Vjenë 1913.). Edit Durhami shkroi më 1913: “Në Shalë, myslimanët ose duhej të pagëzoheshin, ose të mbyteshin. Një njeri nga Peja rrëfente: çdo ditë tellali në thërret nëpër rrugë se qeveria do të pushkatojë sot dhjetë vetë. Askush nuk e di se cilët janë këta njerëz dhe përse i vrasin. I çojnë përpara një grope, që do të jetë varri i tyre.” Toka që morën serbët në 1912-n, 90% ishte në pronësi të shqiptarëve të pasur. Serbia nxorri ligje për t’ua marrë tokat atyre dhe për t’ua dhënë serbëve. Me pretekstin e zhdukjes së pasurisë së çifligarëve të mëdhenj, ajo shtetëzoi shumë toka që ua dha serbëve por jo shqiptarëve pa tokë.

18

H. Bajrami, Konventa jugoslavo-turke për shpërnguljen e shqiptarëve,

“Gjurmime albanologjike”, 1982. 19

H. Bajrami, Politika e shfarosjes së shqiptarëve dhe kolonizimi serb i

Kosovës (1844-1945), Prishtinë 1995, f. 27.

30

Vrasjet dhe dhuna ndaj shqiptarëve ndodhte sistematikisht dhe vazhdoi edhe pas krijimit të Jugosllavisë. Gazeta e Beogradit Rad e 5 gushtit 1925 shkruante: “Ka disa ditë që digjen shtëpi. Është e vështirë të dëgjosh britmën e fëmijëve dhe të pleqëve që i marrin nëpër këmbë me qëllim që ti plaçkisin. Serbia ka formuar një provincë me qytetarë të dorës së dytë. Atje digjen fshatra të tërë, vriten shumë njerëz dhe mizoritë janë të pakufishme. Askush në këtë vend nuk ka turp. Si kanibali i fundit, pushteti predikon shfarosjen e një popullësie për shkak të identitetit të saj nacional dhe fetar.” Pasi shqiptarët largoheshin nga toka dhe fshatra të tëra mbeteshin bosh, këta zëvendësoheshin me kolonë serbë. Qëllimi i kolonizimit serb ishte ndërrimi i strukturës nacionale nga shqiptarë në serb. Kishte aq shumë toka të lira të shqiptarëve, sa Beogradi kishte plan të merrte rusë nga Rusia, për t’i vendosun në tokat shqiptare, ashtu siç kishte bërë edhe Greqia. Kolonët u morën edhe nga serbët që banonin në vende të tjera si Amerika, Europa e gjetkë. Brenda ditës një familje nga mospasja e asnjë pasurie, mund të shëndrrohej në pronare të 4, 5 hektarëve tokë e deri në 40 hektarë tokë. Shteti serb që zotëronte pasuri kolosale të shqiptarëve, me anën e kësaj pasurie ndërtoi shtëpi të reja kolonëve që vendoseshin aty. Midis dy luftrave botërore qeveria serbe, në emër të reformës agrare, shpronësoi me mijëra hektarë tokë të shqiptarëve dhe ua dha serbëve. Gjatë kësaj kohe në Kosovë u vendosën 13.482 familje me 67.000 banorë, në 594 vendbanime.20 Sipas raportit të drejtorisë së lartë të reformës agrare në Shkup, deri në fund të vitit 1940, në Pejë, Ferizaj, Shkup e Prizren janë kufizuar rreth 381.000 hektarë tokë. Këta kolonë u vendosën dhe u armatosën nga shteti serb me qëllim që të mbronin kolonitë e tyre. 20

Regjistri i kolonive, data 8/04/1940.

31

Në 1930-n u shpërngulën në Azi më tepër se 32.000 shqiptarë, dhe tokat e tyre iu shitën me çmime të ulëta kolonëve malazez. Ndërsa 6.000 shqiptarë ikën në Shqipëri. Pra shpërngulja e shqipëtarëve vazhdonte me ritme gjigante dhe në të njëjtën kohë, bëhej edhe zëvendësimi i saj me serbo-malazez.

32

Mbretëria e Princit të Vidid Nga Ferdinando Salleo

Kërkimi i një Princi për Shqipërinë, ashtu siç e kishte vendosur Konferenca e Ambasadorëve, filloi menjëherë. Emërimi i një sovrani të huaj nuk ishte aspak një praktikë e re. Gjatë shekullit të mëparshëm Fuqitë e Mëdha, i kishin caktuar shteteve të rinj që po lindnin nga copëtimi i Perandorisë Osmane, princa europian që u përkisnin disa dinastive të vogla gjermane, gati të gjitha të “privatizuara” ose të kthyera në princa “virtual” dhe me bashkangjitjen e principatave të tyre në shtete gjermane më të mbëdhej. Këto dinasti kishin qenë për shekuj me rradhë “minierat” e martesave mbretërore. Natyrisht princi duhej që të kishte bekimin e Fuqive dhe të mos ishte i lidhur me një monarki tepër të fuqishme ose të mpleksur direkt në rajon. Deri në atë moment, princat kishin qenë kristian, protestant ose katolik dhe që adoptonin me dëshirë fenë e mbretërisë së re. Por Shqipëria, me pjesën më të madhe të banorëve të saj myslyman, ishte një rast i ri dhe i veçantë. Për fronin e Shqipërisë pretendentët në fillim qenë të shumtë. Që në marsin e 1912-ës, Ferdinandi i Borbonës – Orleans, Duka i Montpensierit, kishte shkuar në Vlorë me një anije angleze dhe kishte shpallur kandidaturën e tij për fronin e Shqipërisë. I pritur përzemërsisht nga shqiptarët, u nis për në Romë, Paris, Vjenë dhe Londër me Isa Boletinin, për të marrë mbështetjen për pamvarësinë e Shqipërisë, por pa sukses. Kushtet nuk ishin pjekur akoma. Përveç Montpensierit, midis pretenduesve të fronit ishin edhe princat Maurizio i Schaumburgut-Lippè, Karl von Urach, Gjika i Rumanisë, Rolando Buonaparte, Arthur i Connaught, Konti i Torinos si edhe një pasardhës i Skënderbeut që jetonte në Itali, Aladro Kastrioti. Porta e Madhe, duke konsideruar shumicën e popullësisë që ishte me fe myslymane, propozoi nga ana e saj tre princa myslymanë, Burhan Edin dhe Abdyl Mexhit, të

33

dinastisë osmane, dhe princin e Egjiptit Ahmed Fuat Pasha, pasardhës i Muhamet Aliut, që ishte me origjinë shqiptare. Që të gjithë këta kandidatë u kundërshtuan si nga njëra dhe nga tjetra anë e Fuqive të Mëdha, ose u treguan pak të gatëshëm që të pranonin një sipërmarje të rastësishme. Edhe anëtarët e qeverisë së përkohëshme të krijuar nga Ismail Qemali, i bënë të ditur Fuqive por edhe Stambollit, që preferonin një princ europian, sepse donin që të theksonin që shteti i ri do të ishte një shtet perëndimor. Më në fund, mbas shumë presionesh, përgjegjësia e zgjedhjes ra mbi Austro – Hungarinë dhe Italinë që zgjodhën një princ gjerman protestant, i huaj pra që nuk kishte aspak të bënte me grindjet fetare të shqiptarëve, Vilhelm i Vidid. Kjo zgjedhje u bë menjëherë e njohur, në të vërtetë akoma më përpara se Princi të kishte pranuar formalisht kërkesën, por që në fillim të vitit 1914, Vilhelm i Vidit bëri të njohur që kishte zgjedhur Durrësin si kryeqytet të mbretërisë së ardhshme të tij. Kapiten në Shtabin Madhor gjerman, ushtar me ndjenjë të fortë nderi dhe me asnjë eksperiencë dipllomatike ose qeveritare, Vilhelm i Vidid u hodh në një aventurë aspak të qartë që kërkonte një talent të jashtëzakonshëm dhe shumë fat. Mbretëresha Elizabetë e Rumanisë, shkrimtare e njohur nën poseudonimin e “Carmen Sylva”, e donte aq shumë nipin e saj saqë kishte shtyrë Mbretin Karol që të luftonte aktivisht që zgjedhja të binte mbi të. Shkroi mbi Princin e ardhshëm të Shqipërisë, artikuj të zjarrtë dhe poetikë, arriti deri sa të thoshte që “rumunët e kishin quajtur Lohengrin kur e panë të veshur me uniformën e bardhë të truprojës, me shqiponjën e argjendë”. Shtypi italian qe menjëherë entuziast për “Sovranin e zgjedhur nga Europa”, dhe vazhoi me komente që lëvdonin një princ që nuk e njihnin aspak. Artikujt e “Carmen Sylvë-s” zinin një

34

vend nderi në revistat së bashku me shkrimet mbi një adoleshencë dhe një rini të shkëlqyer. Perandori i Gjermanisë ishte i ftohtë dhe nuk besonte shumë në kualitetet e kushëririt të tij, saqë shkroi që në atë kohë që do ta këshillonte që të mos pranonte. Por mohimi qe i menjëhershëm: Kaizeri i kishte shprehur vështirësitë e momentit, por pasi Princi të kishte pranuar nuk do të bënte asgjë për të kundërshtuar këtë zgjedhje. Në kujtimet e shkruara mbas ngjarjeve në Shqipëri dhe mbas Luftës së I-rë botërore, Gulielmi i II-të, konfirmoi dyshimet e tij mbi kapacitetin e qeverisjes së Princit të Vidid, por mund të vëmë re që ai vet nuk ishte mbi këtë argument më i kualifikuari i gjyqtarëve. Me një ekuilibër që gati kalon në dhembshuri, dhe me shumë urtësi, Imzot Fan Noli, klerik ortodoks që do të ishte një figurë politike e rëndësishëme në vitet që do të vinin për Shqipërinë, shkroi që Princi i Vidid mund “të kritikohej vetëm sepse nuk kishte qënë i zoti që të bënte mrekulli”. Vilhelmi i Vidid shkroi edhe ai një libër me kujtime, në të cilin tregohej që intrigat italiane, ruse dhe franceze, dhe komplotet e protektorëve të tyre, “imuniteti i Greqisë për makinacionet e saj”, por që edhe “neutraliteti” i Gjermanisë dhe i Anglisë, kishin bërë të pamundur detyrën e tij dhe kishin shkruar fatin e mbretërisë që zgjati aq pak. Kërkoi të shpjegonte indiferencën e Gulielmit të II-të për aventurën shqiptare të tij me faktin që Perandori “nuk e donte Shqipërinë” dhe që ishte filo-grek i influencuar nga motra e tij, Mbretëresha e Greqisë dhe nga kunati mbreti Kostantin. Në një letër, drejtuar historianit anglez Swire, Princi i bëri thirrje epërsisë së kontestit europian për të justifikuar kaosin që i dha fund mbretërimit të tij në Shqipëri, dhe shkroi që kur lidhja austro – italiane mbaroi dhe “klima e ruajtjes së paqes ndërroi në atë të përgatitjes së luftës”, e gjithë baza e misionit u shkri, por arriti deri aty saqë të pohonte që “në kushte normale

35

as Esat Pashë Toptani, dhe as rebelët e Shijakut nuk do të kishin guxuar që ti kundërviheshin vendimeve të Europës”. Më 6 shkurt, i autorizuar nga Austro – Hungaria dhe nga Italia, Princi i Vidid i komunikoi ambasadorëve në Berlin të Rusisë, Britanisë së Madhe dhe Francës disponueshmërinë e tij dhe më 21 shkurt pranoi formalisht fronin në takimin me delegacionin shqiptar që kishte shkuar në Neuwied për tja ofruar. Nga emërimi i Princit dhe deri sa ai pranoi kaluan dy muaj dhe nga kjo datë deri sa u nis për në Durrës kaluan vetëm pak javë, por trubullirat dhe grindjet në Shqipëri jo vetëm nuk u qetësuan por u bënë edhe më të ashpra duke paralajmëruar të gjithë për vështirësitë e kësaj sipërmarrje. Princi preferonte që të priste derisa të qartësohej situata e ndërlikuar e mbretërisë së tij, përpara se ta merrte në posedim, por Berthold shtynte që të nisej sa më shpejt që të ishte e mundur për në Shqipëri, ku situata ndërlikohej gjithnjë e më shumë. Në të njëjtin drejtim lëviznin edhe kryeqytetet e tjera europiane ashtu si edhe grekët, që nuk ishin kundër një qeverisje të ngadalëshme nga ana e regjimit të ri, por që i friksoheshin një ndërhyrjeje të vendosur në Epir nga ana e Fuqive të Mëdha. Trazirat ishin sporadike në Vlorë dhe në Elbasan, ashtu si edhe në brendësi të vendit. Në Jug, siç e pamë, grekët ishin në “përgjim” të kërkesave të Komisionit Ndërkombëtar dhe të vendimeve të Fuqive të Mëdha duke mbajtur të pushtuar “Vorio Epirin”. Në Vlorë, që ishte qëndra e qeverisë së përkohëshme, intrigat ndërmjet kryetarëve shqiptarë ishin të shpeshta, të keqësuara edhe nga aksionet e pandërprera të agjentëve turq që ushqenin moskënaqësinë midis myslymanëve për emërimin e një princi të huaj dhe kristian. Rivaliteti ishte i fortë në Vlorë midis kryetarit të qeverisë së përkohëshme Ismail Qemalit dhe Presidentit të senatit Esat Pashë Toptani. “Vigjilja e trubullt e një mbretërie”, titulloi

36

Gino Berri komentin e tij për editorialin e “Illustrazione Italiana”, duke përshkruar haptazi intrigat e Esat Pashës, “dinak, guximtar, një person pak i këshillueshëm” është “zgjedhja e partisë myslymane” që kishte humbur garën në lojën me Fuqitë e mëdha, por që nuk do të hiqte dorë nga lufta për pushtet “deri sa të dojë Allahu dhe… Esat Pashai”. Përplasja midis dy personaliteteve shpërtheu kur një tentativë për grusht shteti filo – osman u evitua në momentin e fundit, por që detyroi qeverinë e përkohëshme të shpallte shtetrrethimin. Grushti i shteti i Beqir bej Agës kishte si qëllim që të përmbyste vendimet e Konferencës së Londrës dhe të përfundonte me dhënien e fronit Izet Pashës që kishte qënë ministër i luftës në Perandorinë Osmane dhe që ishte me origjinë shqiptare edhe pse nuk fliste gjuhën shqipe. Izet Pasha e mohoi menjëherë një gjë të tillë, por pranë dyshimeve legjitime të manovrave turke, loja e akuzave reciproke filloi menjëherë dhe shtypi europian theksoi si frymëzues të këtij komploti si Esat Pashën ashtu edhe Ismail Qemalin – që natyrisht mohuan të indinjuar – dhe ushqeu thashethemet e para për refuzimin e fronit nga ana e Princit të Vidid. Beqir bej Aga u gjykua menjëherë në një gjyq me dyer të mbyllura së bashku me bashkpunëtorët e tij – gjatë gjyqit dolën elementë që implikonin në komplot xhon-turqit , dhe u sekuestruan dokumente komprometent sidomos për Esat Pashën – dhe u dënua me vdekje. Megjithatë Komisioni i Kontrollit vendosi që të mos e egzekutonte por për çdo vendim të priste ardhjen e Princit. Në Brindizi sbarkuan shumë shqiptarë che sillnin me vehte lajme shqetësuese, saqë filloi të shkruhej që Vidi “nuk do të gjente popullësi” dhe që të gjithë i kishte kundra për arsye fetare ose për zgjedhjen e Durrësit si kryeqytet, sepse kjo zgjedhje kishte “fyer” qëndrat e tjera të vendit. “Shqipëria në

37

flakë?” lajme të rënda nga Vlora dhe Brindizi. Italia përgatitet” titullonte “Giornale di Sicilia” e datës 13 – 14 janar dhe “Esat Pasha premton besnikëri të zgjedhurit të Europës”. Një ditë më pas “Corriere della Sera” publikoi një intervistë që Esat Pasha kishte dhënë në Durrës. Edhe se nuk mohonte ndjenjat që kishte për Turqinë, pashai kërkonte mbi të gjitha që ti shpjegonte Vidid që fronin e kishte falë tij, por që ai vet nuk e humbte shpresën që një ditë të bëhej princ i Shqipërisë. Një mesazh besnikërire shumë i çuditëshëm, dhe një fjalim politik shumë me dredha që Princi nuk do ta kishte kuptuar nëse Esat Pasha nuk do të ishte shqetësuar që ti shpjegonte me anën e një letre allëgiance (besnikërie), që shtypi vienez publikoi një javë më pas. Pashai iu betua me jetën e tij Princit që “gjatë ose deri sa ai vet të refuzonte fronin, asnjë person tjetër [nuk do të bëhej] mbret i Shqipërisë” dhe përfundonte “që në rastin kur Shkëlqesia Juaj të refusoj fronin ose të vdesi, do të jem unë i vetmi që mund tju zëvëndësoj”. Filluan moskënaqësitë e para kundër Vidid sepse data e nisjes, disa herë e dhënë nga gazetat, shtyhej. Dolën artikujt e parë mbi nevojën që Princi të shkonte sa më shpejt të Durrës “që popullësia [të shohi] vullnetin e Europës të respektuar”. “Giornale di Sicilia” ishte e sigutrë që “jeta e tij [do të ishte] e trishtë dhe e mjerë”, por garantoi që do të ndiqte ngjarjet “ me admirim, simpati dhe shqetësim”. Në gazetën “Zeit” të Vienës disa shqiptarë të pasur lëshuan deklarat nga më të çuditëshmet. Disa denoncuan mënyrën e adoptuar për zgjedhjen e Princit si “një mungesë respekti nga ana e Fuqive të Mëdha”, të tjerë parashikuan me tone kërcënuese që festa për ardhjen e Sovranit mund të “shqetësohej nga të shtënat e armëve” […] nga gëzimi” dhe saktësuan që parashikohej pjesëmarrja e 50.000 shqiptarëve “që janë gjithmonë të aramatosur dhe nuk i dihej se si mund të përfundonte […]”. Një i intervistuar deklaroi që Vidi nuk

38

kishte shkuar ende në Shqipëri sepse priste “milionat e premtuara nga Europa” por që kishte dërguar disa bagazhe dhe mjekun e tij personal për të kontrolluar kushtet shëndetësore”, dhe një tjetër në fund deklaroi që Princi “kishte lënë të kuptohej që dëshironte të rrethohej vetëm nga gjermanë dhe anglezë dhe që donte të përjashtonte nga oborri i tij aristokracinë shqiptare […]”. Situata e qeverisë së përkohëshme ishte bërë e paqëndrueshme. Më 15 janar Ismail Qemali propozoi që Komisioni i Kontrollit të merrte qeverinë e përkohëshme. Fuqitë e Mëdha falenderuan përzemërsisht plakun patriot që u nis për në Europë, dhe mbasi i dërgoi San Xhulianos dhe Berchtold-it një mesazh në të cilin lutej që “të ndimohet ky popull trim dhe i pafat dhe të mbrohen të drejtat e tij të pa respektuara nga armiqtë e tij”. Me nisjen e Ismail Qemalit dhe të Esat Pashës – që kishte premtuar të jepte dorëheqje menjëherë - një periudhë relative qetësie mund të ishte vënë, por Esat Pasha nuk dha dorëheqje ( u justifikua më pas duke thënë që Ismail Qemalin e kishin shkarkuar, dhe që komploti i Beqir bej Agës ishte akoma në këmbë), përkundrazi bëri të ditur që do të ishte ai vetë që do ti dilte përpara Princit të Vidid për ti ofruar personalisht fronin e Shqipërisë. Komisioni nga ana e tij vendosi si kusht të vetëm që Esat Pasha të jepte dorëheqje përapara nisjes dhe e ngarkoi të udhëhiqte delegacionin që do ti ofronte koronën Princit. Kumari i pashait pati sukses. Në terren, oficerët hollandez filluan të organizojnë xhandarmërinë. Majori Thomson formoi repartin që ishte i destinuar për Shqipërinë e Jugut dhe i besoi “patriotizmit të tyre pamvarësinë e vendit”. Problemet finanziare mbetën pa zgjidhje. Në të vërtetë në shkurt nuk ishte akoma derdhur kësti i parë i huasë prej 75 milionë franga ari që ishte premtuar nga Fuqitë e Mëdha, kështu që Austro – Hungaria dhe Italia dhanë

39

një paradhënie prej 5 milionësh secila. Princi kishte filluar të krijonte Oborrin e tij dhe kishte programuar vizitata zyrëtare Fuqive që e kishin zgjedhur, më përpara në Romë dhe në Vjenë, e më pas në Londër e Paris duke kërkuar që të ruante të ekuilibruar raportet me Austro –Hungarinë dhe Italinë, por nuk anashkalonte raportet me Fuqitë në përgjithësi. Në Durrës filluan mënjëherë punimet për restaurimin e një pallati të vjetër që ishte i destinuar të bëhej pallati mbretëror. Nga Berlini erdhën mobiliet e dërguara nga Vidi dhe nga Vjena erdhën restauruesit. Mbërritën në Durrës edhe “gjashtëmbëdhjetë kuaj dhe tre komplete të kuq që përdoreshin për gjah” mbi të cilët, mbas fundit të mbretërimit ironizoi “Illustrazione Italiana”, por që në fillim kishte përshëndetur Princin kur kishte mbërritut në Romë si “personazh i shquar, me gusto të hollë dhe një zotëri i shkëlqyer” dhe i kishte dedikuar kopertinën portretit të tij kur kishte takuar San Xhuliano-n. I pritur me komente dhe me njëfarë triumfi sepse “në në formimin e Shtetit të ri kishte mbizotëruar politika italiane”, Vilhelm i Vidid mbërriti në Romë më 10 shkurt për të marrë nga mbreti i Italisë “një lloj përkrahje morale”. Princi takoi Viktor Emanuelin e III-të që e dekoroi me kollaren e Shën Maurizit dhe Llazarit, vizitoi Kryeministrin Xhioliti dhe pati një bashkbisedim të gjatë me San Xhiuliano-n. “Giornale d’Italia” theksoi që nuk bëhej fjalë “për vizita të thjeshta protokolli, por për mbledhje afaresh nga të cilat [Vidi] do të nxjerri mësime për të ditur se si të sillet kur të jetë ai që do të qeverisi, midis njëmijë vështirësish që rrjedhin jo vetëm nga kushtet e brendëshme të Shqipërisë, por edhe nga situata diplomatike, që kërkon një sens ekuilibri” dhe i uroi me ton paralajmërimi që Princi i Vidid të kishte kuptuar që “rruga për në Durrës kalon nga Roma e nga Vjena […]”.

40

“La Tribuna”, me më shumë optimizëm shkruante: “Shqipëria mbas konvulsioneve partizane të Vlorës dhe Durrësit […] u qetësua në një pritje plot me besim të Sovranit që Fuqitë kanë zgjedhur. Princi i Vidid ka sot rreth tij elementët më të mirë të shtetit të ri. Ka një mirkuptim që mund të duket edhe pak i pabesueshëm”. Gjithshka dukej gati për aventurën e madhe. Por si thuhet, djalli fshihet gjithmonë në detajet dhe nuk vonon që të duket. Në përgjithësi kur nervoziteti i të gjithve është në maksimum. Të nesërmen e këtyre komenteve entuziastë, u mor vesh që mbas vizitave dipllomatike dhe mbasi të shkonte në Neuwied për të pranuar fronin, Princi do të nisej për në Durrës me luftanijen e marinës Austriake “Taurus”, e përgatitur veçanërishtë për udhëtimin dhe e shoqëruar nga një skuadrilje ndërkombëtare, dhe do të imbarkohej në Trieste. Por një traditë “e pashkelur që nga 1866” (viti i betejës së Lisës) donte që asnjë luftanije italiane nuk mund të vizitonte Triesten. Kapiteni Kastoldi – oficer italian “komandant pranë ministrisë së Jashtëme për misionet dipllomatike” që së bashku me Buchberger formonte gabinetin politik të Princit – u shpejtua të minimizonte çështjen dhe mbi të gjitha të theksonte nevojën e bashkpunimit italo – austriak dhe sinqeritetin e mardhënieve ndërmjet dy kryeqyteteve. Megjithatë eksitimi politik që u shkaktua nga kjo ngjarje në Trieste dhe në Romë, qe i tillë që ministria e Marinës deklaroi që kryqëzori “Quarto”, i vendosur që të shoqëronte Princin, do të qëndronte në Adriatik dhe do të takohej me luftanijen “Taurus” në det të hapur. Më 12 shkurt Esat Pasha u nis nga Shqipëria për misionin e tij solemn mbasi kishte mbajtur një fjalim lavdërues për Princin. Të nesërmen – tre ditë mbas vizitës së Princit në Romë – pashai pa ju dridhur qerpiku deklaroi në Romë gazetarëve që “vetëm një pakicë të egzaltuarish kishin bërë të mundur për një moment që Europa të besonte që në Shqipëri egzistonin fraksione kundër Princit” dhe ndihej krenar dhe i lumtur për

41

misionin që i kishin ngarkuar duke shtuar: “delegacioni që unë udhëheq është manifestimi i parë i koshencës kolektive që populli shqiptar tregon që nga koha e Skëndërbeut”. Delegazioni shqiptar bëri një ndalesë në qytetin e Këlnit, për të përcaktuar protokollin e ceremonisë së ofrimit të fronit. Por doli një problem i vogël formal: Esat Pasha do ti lexonte Princit emërimin e tij në gjuhën shqipe, dhe do ta quante Mbret, por ç’farë titulli do të përdorej në përkthimin frëngjisht që do ti jepej Mbretit, titulli Princ apo i Mbret i Shqipërisë? Ndërkohë, koronat që argjendari Dopler kishte projektuar – “dy rretha të artë të mbushur me turkez” – nuk do të vendosej mbi ta as kryqi dhe as gjysëm hëna, por ylli si një simbol më neutral. Më 21 shkurt Neuwied, qyteti i Prusisë pranë lumit Ren, ishte e zbukuruar për festë me një hark triumfi përpara kështjellës së Vidid, përshëndeti delegacionin shqiptar që u prezantua me veshje të zezë dhe me kapele me cilindër, dhe u prit nga mareshalli i Oborrit. Pinci përshëndeti Esat Pashën, i cili mbajti fjalimin me të cilin i lutej të pranonte fronin e Shqipërisë “së lirë e të pamvarur, e detyruar të luftojë me zjarr për lirinë e saj, por që kurrë nuk ka harruar të shkuarën e saj të lavdishme dhe që ka ditur të mbajë shpirtin nacionalist dhe gjuhën e të parëve”. Esat Pasha garantoi Princin që “shqiptarët kishin për të qenë pa përjashtim shtetas besnik të Madhërisë Suaj dhe gjithmonë të gatëshëm për të ndimuar punën tuaj për ti dhënë Shqipërisë në një avenir më të mirë” dhe përfundoi me ritualin “Rroftë Mbreti i Shqipërisë”. Vilhelmi i Vidid u përgjigj në gjermanisht duke pranuar fronin “e vendit që mbas luftimesh dhe vështirësish të shumta kishte arritur që të ishte i lirë” dhe garantoi impenjimin e tij për mirëqënien e popullit shqiptar”. Princi nuk fshehu dyshimet që kishte pasur, i vetëdijëshëm për vështirësitë e mëdha dhe

42

përgjegjësinë që kishte, por përfundoi , që kishte marrë garancinë dhe besnikërinë e gjithë shqiptarëve. Në të njëjtën kohë, gjatë kthimit për në Durrës, Esat Pasha ndaloi në Vjenë ku më 1 mars, u prit nga Perandori dhe nga Berchtold i cili i dha Kryqin e urdhërit të Françesko Xhusepe. Një e veçantë e çuditëshme por jo pa interes për të kuptuar konkurrencën italo - austriake, në të njëjtën ditë ambasadori i Italisë në Vjenë, Arvana ftoi Esat Pashën në Ambasadë dhe i dha medaljen e Kavalierit të Koronës së Italisë. Në Shqipëri konfuzioni po rritej. Një demostratë patriotike ortodokse në favor të Princit të Vidid u organizua në Durrës ku, nga ana e tij Myftiu i myslymanëve mbajti një fjalim që kishte si qëllim bashkimin e gjithë shqiptarëve pa dallim feje. Në të njëjtën kohë Zografos telegrafoi nga Korfuzi Komisionit të Kontrollit dhe “një asamble e epirotëve” e mbajtur në Gjirokastër kishte vendosur lirisht që të mos njihte sovranitetin shqiptar dhe që konsideronte armiqësore hyrjen e trupave shqiptarë në “Epir”. Gjatë rrugës për në Durrës, Princi u prit me hare në Trieste më 5 mars dhe jo vetëm nga autoritetet austiake por edhe nga personalitete katolikë shqiptarë të lidhur me Austrinë, kryepeshkopi Bianki, dhe nga një tjetër personalitet i fuqishëm siç ishte imzot Kaçorri. Mbas imbarkimit në luftanijen “Taurus” që kishte vënë flamurin shqiptar, dhe mbas një vizite në kështjellën “Miramare” ku u përshëndet nga goditjet e topave, Princi me gruan e tij mori detin i shoqëruar nga skuadrilja ndërkombëtare të cilës pastaj ju shtua luftanijet italiane me në krye kryqëzorin “Quarto”. Më në fund më 7 mars 1914 sovranët sbarkuan në Durrës që ishte i tëri i zbukuruar me flamuj, dhe u përshëndetën nga goditjet e topave të luftanijeve dhe të baterisë së kryeqytetit, të shoqëruar nga dy batalione nderi, një italian dhe një austriak, të pritur nga prefekti i qytetit, nga gjenerali De Weer që komandonte xhandarmërinë dhe nga personalitete shqipëtarë,

43

ndërsa banda luante himnin kombëtar të kompozuar nga maestro italiani Nardella, dhe delegacionet e misardhjes i jepnin tufa me lule princeshës. Krahas delegacioneve të huaj, erdhën edhe delegazione nga çdo anë e vendit, nga provincat “akoma jo të lira” dhe të kolonive shqiptare jashtë atdheut si edhe arbëreshët italianë për të treguar besnikëri Mbretit të Shqipërisë. Sapo mbërriti, Princi lëshoi një deklaratë që do të na dukej e çuditëshme – dhe në fakt është – po të mos kemi parasysh kohën dhe atmosferën: “do të jetë një regjim ky i imi as absolut dhe as kostitucional: vullneti im do të hyjë direkt në organizimin e Shtetit, por vendi do të ketë përfaqësuasit e tij në një Senat të zgjedhur gjysma nga unë dhe gjysma nga populli”. Festa për ardhjen e Princit zgjati një javë dhe u mbyll më 16 mars në katedralen ortodokse në prani të kryepeshkopit katolik të Shkodrës Imzot Serreqi dhe të abatit të mirditorëve me një Te Deum solemn në nder të Princit që kishte veshur me këtë rast uniformën blu të gjeneralit shqiptar, “i shoqëruar nga princesha me fustan vishnje”. Ndoshta edhe për të mohuar thashethemet e vigjiljes, Perandori Vilhelmi i II-të u shkroi shqiptarëve një proklamë “që presim që të gjithë sa jeni të mbidheni rreth mbretit tuaj dhe të punoni për arritjen e aspiratave kombëtare”. Princi i Shqipërisë formoi menjëherë qeverinë e tij. Turkan Pash Përmeti, ambasador i vjetër osman, u bë i pari president i Këshillit të Ministrave dhe ministër i Jashtëm i Shqipërisë së lirë, ndërsa Esat Pash Toptani u emërua gjeneral, ministër i Luftës, dhe mbas pak kohe edhe ministër i Brendëshëm, si përgjegjës i sigurimit kombëtar. Mufid bej Libohova, mbuloi rolin e ministrit të Drejtësisë dhe të Punëve Fetare. Edhe organizimi i Oborrit po merrte formë. Përveç Trotës, bënin pjesë Kastoldi dhe Buchberger, këshilltarë të Princit dhe segretari të veçantë, anglezi D. Eaton Armstrong. Tre shqiptarë

44

plotësonin strukturën e vogël, çambelani Sami bej Vrioni dhe dy ndimësat në terren Ekrem bej Libohova dhe Selim bej Vasa. Princi i Vidid e filloi mbretërimin me një vendim të gabuar, sapo formoi qeverinë e re, dërgoi në Vlorë Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit që duhej ta ndihmonte sipas vendimenve të Konferencës së Londrës dhe të mbikqyrte administratën civile dhe financat, dhe mbi të gjitha ishte një aleat i mirë pranë kryeqyteteve të Fuqive. Jeta në mbretërinë e re filloi me evenimente, që imazhet e fotografive dhe përshkrimet e gazetave, të sjellin nder mend jetën sociale të kolonive europiane të Mesdheut osman; pritje, kafe, tenis, oficerë dhe zonja elegante. Por realiteti i trubullut shqiptar nxorri krye. Një nga ligjet e para që vendosi shërbimin ushtarak të detyrueshëm, ngjalli pakënaqësi, sidomos midis malësorëve që ishin imunë, ndërsa stabiliteti i brendëshëm ishte i brishtë dhe kjo u manifesta gati menjëherë. Shkaku qe pushtimi i Jugut nga ana e grekëve. Reparte të “vullnetarëve epirotë” sulmuan xhandarmërinë, që nga ana e saj u mbrojt mirë edhe sepse u ndihmua nga trupa që i dërgoi nga Veriu Bib Doda, “princi” i mirditorëve. Filluan të vinin refugjatë myslymanë nga Tepelena dhe Gjirokastra. Korça u ndihmua nga governatori i Elbasanit. Në Gjirokastër xhandarmëria ndërhyri për të rrethuar lagjen e “epirotëve”, por u ndesh me trupar e rregullta greke të komanduara nga gjenerali Papoulias. Shkelja e pakteve nga ana e grekëve ishte e qartë dhe Princi protestoi me qeveritë europiane. Mori parasysh edhe nisjen e reparteve të armatosura, dukej që ishte më shumë një ide e Esat Pashës i cili deklaroi që donte të marshonte në Epir në krye të 25.000 burrave. Komisioni Ndërkombëtar, i ngarkuar nga Fuqitë dhe i mbështetur nga paktet italo – austriake, vazhdoi bisedimet me palën greke dhe përfunduan më 17 maj me autoritetet greke së

45

bashku me “epirotët” e Zografit “marrëveshjen” e Korfuzit që do ti jepej për shqyrtim kryeqyteteve europiane të cilat më pas ishin të ngarkuara të garantonin zbatimin e këtij pakti. Aprovimi arriti vetëm më 2 qershor. “Pakti” ishtë që grekët të evakuonin territoret e pushtuara, por “epirotët” mbajtën një autonomi të tyren që konsistonte sidomos në konvertimin e bandave të tyre të armatosura në një xhandarmëri lokale që do të kryente shërbim vetëm në Korçë dhe Gjirokastër, të përbëra nga vullnetarë që ishin të armatosur por që komandoheshin nga oficerë hollandezë. Në këto dy qytete, qeveria shqiptare duhej që të emëronte governatorë kristianë që do të kishin përkrahë këshilla të zgjedhur me votim të përgjithshëm. Liria e plotë e fesë ishte e garantuar, gjuha greke do të mësohej në shkolla dhe do të ishte e pranuar në administratë dhe në drejtësi. Kriza e Epirit pati një jehonë të madhe ndërkombëtare dhe kështu bëri të kalojë në plan të dytë faktet e rënda që ndodhën në Kosovë e cila ishte aneksuar nga Serbia, dhe në territoret e Veriut që i kishin kaluar Malit të Zi. Serbë e malazezë filluan në mesin e prillit, të pushtonin territoret që i ishin dhënë atyre, por hasën një rezistencë të fortë. Shqiptarët ashtu si edhe turqit kërkuan që të arsimoheshin në gjuhën e tyre, por qeveria e Beogradit nuk i pranoi këto kërkesa, dhe i imponoi gjuhën serbe. Kryengritja e shqiptarëve bëri që serbët të sulmonin me egërsi dhe shkaktuan shkatërrimin e një mijë shtëpive shqiptare dhe vrasjen e qindra-mijëra grave dhe fëmijëve. Malazezët edhe ata filluan që të pushtonin territoret që i ishin caktuar atyre, dhe këtu me lëvizje trupash, refugjatë shqiptarë dhe shtëpi të djegura, saqë detyruan kolonelin Fhillips, komandant i Garnizonit Ushtarak Ndërkombëtar në Shkodër, të dërgonte 600 ushtarë ndërkombëtarë të komanduar nga një major gjerman me qëllim që të vinte pak rregull në kufi.

46

Origjina e Shqiptarëve Nga George Fred Williams

Po të kthehemi në parahistori, para se rapsodët e homerikë t’u këndonin hyjnive dhe heronjve mitologjikë, përpara se të shkruhej gjuha greke, rronte një popull i njohur me emrin Pellazg. Atyre u atribuon Herodoti historinë e cila parapriu qytetërimin grek, ndërtimet me gurë të pagdhendur përballë Panteonit në Athine akoma edhe sot mbahen për pellazgjike. Këta ndërtuan mure të mëdhenj që quhen ciklopike dhe për të cilët Prof. Pokok thotë që qenë ndërtuar shumë më përpara se të egzistonin grekërit e Homerit. Prej kësaj race të fortë parahistorike mbetën vetëm Shqiptarët. Vetëm në kohë të vona u shkoqit se Pellazgët qenë Ilirët e vjetër, e para degë Indo-Europiane, perandoria e të cilëve shtrihesh që nga Azia e Vogël deri në Adriatik dhe nga Veriu i Danubit. Kjo prejardhje ka dalë nga studimet e dijetarëve të sotëm për gjuhën shqipe, si Prof. Maks Myller dhe Prof. Pot. Këta Ilirë, që rrojnë akoma në Shqipëri si Toskë, u shpërndanë edhe në Itali dhe njihen si Toskë, Toskanë, Etruskë. Është e kotë të kërkohet për etimologjinë e perëndive të Greqisë në atë gjuhë, ndërkohë që kuptimi i tyre del qartë në shqip dhe domethëniet e tyre shumë të drejta. Për shembull, Kaos është hapsi, hapësira; Erebus, biri i Kaosit, është er-het-os, me e bërë të errët; Uranos është I-Vran-os, domethënë vendi i reve, vranët; Zeus, Zaa, Zee, Zoot-Zot, zë rrufe; Athena është E thëna, me thënë fjalën; Nemesis - Nemes (pa prapashtesën greke), nemës, domethënë nam, thirrje e djallit; Muse, Mosois, është mësuesi; Afërdita domethënë afër ditës, agimi. Kur bota diturore të ketë mësuar shqip, dhe kur do të jenë zhvarrosur gojëdhanat e saj, atëhere shumë nga veprat e Homerit do të rishkohen dhe ca nga ato do të jetë nevoja edhe të korigjohen. Herodoti nuk e dinte që emrat e heronjve të

47

veprës së Homerit ishin fare qartë në gjuhën Pellazgjike, ashtu si edhe studiuesit tanë ende nuk janë të ndërgjegjëshëm se ato vazhdojnë të ruhen në shqipen e sotme. Madje edhe vetë emri Homer mund të kërkohet të gjehet në gjuhën Shqipe: I mirë, që në formën greqisht I-mir-os do të thotë “vjershë e bukur”. Në gjuhën Shqipe është Agamemnon, Ai-ge-mendon, ai që mendon; Ajaks, ai gjaksi, gjakderdhës; Priamos, Bir-i-amës, biri i amës e me kuptim Biri i tokës, i vendit; Akili, i qiellit, një i zbritur nga qielli; Odiseu, i udhës, udhëtari, aji që shëtit; Ithaka, i thak, idhnak; Droilos, Droili(os), ai që druhet, frigac. Shumë të tjera mund t’i shtohen kësaj liste. Nuk është çudi në se njerëzit që kanë studiuar gjuhën Shqipe të thonë se kjo është gjuha origjnale e Homerit dhe se grekërit i kanë huazuar nga rapsodët Pellazgë eposin e tyre të shquar. Sa dituri e madhe e pret arkeologun kur toka Shqiptare do të hapi thesarin e historisë Pellzagjike! Këta dhe shumë rrjedhime të tjera provojnë që Shqiptarët sot janë mbi tokën e të parëve dhe flasin gjuhën e stërgjyshëve të tyre. Edhe përpara se fisi i Helenëve të njihej në malet e Thesalisë, Shkodra, qyteti kryesor i Shqipërisë, qe pa dyshim kryeqyteti i mbretërisë madhështore të Ilirisë. Shqipja qe gjuha amtare e Aleksandrit të Madh që pushtoi botën dhe e Pirros së Epirit, një nga gjeneralët më të mëdhenj që përmend historia dhe përballues i fundit i ushtrive pushtuese Romake. Një tragjedi, tej çdo përfytyrimi që kjo racë e madhe dhe shumë e lashtë të katandisej në këtë gjendje e cila meriton të quhet skandali i qytetërimit Europian. Nuk është për t’u çuditur që pushtuesi otoman ndalonte çfarëdolloj gërmimesh në tokën Shqiptare, sepse ajo mund t’i sillte ndërmend këtij populli lavdinë e tij të dikurëshme.

48

Hititët ishin Trojanë d.m.th. Iliro – ShqiptarNga Guseppe Catapano

Gjatë shumë studimeve të mia21, në të gjitha fushat,kërkim të provave mbi tezën time mbi Ilirët prehistorikë dhe historikë – që i kam konsideruar nga e njëjta ETRUSKËT, TROJANËT dhe HITITËT – më zuri dora një vepër voluminoze i autorit Marcel Cohén (“La Grande Invention de l’Écriture et son evolution”, Imprimerie Nationale Paris 1958), që megjithë 700 faqet e dy volumeve dhe të 95 tabelave ilustruese, të hieroglifeve dhe alfabeteve të ndryshëm etj.., e lexova dhe e studjova në pak ditë me entuziazmin e një fillestari. Ndërmjet hieroglifeve hititë, njëri tërhoqi veçanërisht vëmendjen time: shenja e jetës së pavdekëshmesimboli i JETËS, identik me hieroglifin e Egjiptit antik: Po e sjell të fotokopjuar nga tabelat e librit të autorit

Planche 32 HÉROLGLYPHES HITTITES CHOIX D’IDËOGRAMMES

Në kohën e rinisë time, kur vizitova Egjiptin, mbi monumentet e Merenptah-it dhe të Ramsesit të III (do të mësoja vetëm më vonë, duke studjuar Maneton-in dhe të tjerë autorë antikë, që këta sovran nuk ishin as me gjak mbretëror dhe as egjiptjanë, por etruskë, trojanë, hititë: zotra që kishin ardhur nga kasta ushtarake), gjeta emrat:

21

Bëhet fjalë për autorin e këtij shkrimi d.m.th. Giuseppe Catapano.

Shqiptar

, që ishin në prehistorikë dhe

që i kam konsideruar nga e njëjta FARË me më zuri dora një

(“La Grande criture et son evolution”, Imprimerie Nationale

që megjithë 700 faqet e dy volumeve dhe të 95 tabelave ilustruese, të hieroglifeve dhe alfabeteve të ndryshëm

tuziazmin e një

tërhoqi veçanërisht shme, (n)ëngj,

simboli i JETËS, identik me hieroglifin e Egjiptit antik: ZZZZ t Cohén:

Në kohën e rinisë time, kur vizitova Egjiptin, mbi monumentet dhe të Ramsesit të III (do të mësoja vetëm më

dhe të tjerë autorë antikë, që sovran nuk ishin as me gjak mbretëror dhe as egjiptjanë,

por etruskë, trojanë, hititë: zotra që kishin ardhur nga kasta

tij shkrimi d.m.th. Giuseppe Catapano.

49

TURSHA dhe TURUSHA, të cilat padyshim janë përkatëseEtrurinë; Tusci latinisht, me metatezë dhe protezë te: E-trusi, Etruria (s dhe njo sh siç do të ishte më e drejtë, sepse trush është rasa rrjedhore e tru, dhe Etruskë ka kuptimin me tru). Do të gjeni të njëjtin riferiment edhe në “Etrusherprofesor Körte, në “Real Encyclopädie Pauly”,Berlin…. Këta dy sovran, që qeverisën - me sa duket me titullin LARTHES – Egjiptin (si paraardhësi Seti I, dinastisë së XIX-të) konsideronin gjithnjë si vëllezër Hititëtdhe ashtu u sollën me ta në të gjitha rastet. I pari ishte birMadhit Ramsesi II; tjetri ishte nipi, sovrani i fundit i Egjiptit me të vërtetë i madh – i njëjtë me gjyshin e tij, që qeverisi me urtësi, heroizëm dhe lavdi Egjiptin. Egzistonte ndërmjet këtij shteti të madh dhe Hititëve një miqësie, i lidhur në vitin e XXII-të të Ramsesit II : historik mossulmimi, që njihet deri më sot: jemi në vitin 1268 para Krishtit. “Nëse një armik sulmon Sovranin e Egjiptit, dhe kështu ai i dërgon fjalë Udhëheqësit të Madh të Khatti (= sovrani i Hititëve): “Eja dhe më ndihmo kundër tij” Udhëheqësi i Madh i Khatti (Khatti në shqip lexohet “gjatë” dhe ka kuptimin e “i shtrirë në gjatësi”; në fakt perandoria e madhe e hititëve ishte e shtrirë nga Anatolia në Palestinë dhe deri nëAsiri (shën. i autorit), do të vij në ndihmë dhe do të vrasi armikun e tijanasjalltas. Federico A. Arborio Mella, në “L’Egitto dei Faraoni”, Mursia Editore, Milano, mbi këtë temë na thot: “Është i pari traktat ekstradimi; por refugjati një herë brenda në tokën e tij nuk mund të dënohet”. Kjo na tregon që kodi ndërkombëtar i të drejtave tek të lashtët ishte shumë më i

cilat padyshim janë përkatëse me

latinisht, me metatezë dhe protezë të shkronjës siç do të ishte më e drejtë, sepse

ka kuptimin njerëz Etrusher” të

në “Real Encyclopädie Pauly”, Wissowa,

me sa duket me titullin si Seti I, themeluesi

vëllezër Hititët, dhe ashtu u sollën me ta në të gjitha rastet. I pari ishte biri i të Madhit Ramsesi II; tjetri ishte nipi, sovrani i fundit i Egjiptit

i njëjtë me gjyshin e tij, që qeverisi me

Egzistonte ndërmjet këtij shteti të madh dhe Hititëve një pakt : i pari pakt

, që njihet deri më sot: jemi në vitin 1268

, dhe kështu ai i (= sovrani i

Udhëheqësi i Madh i (Khatti në shqip lexohet “gjatë” dhe ka kuptimin e “i

shtrirë në gjatësi”; në fakt perandoria e madhe e hititëve ishte e shtrirë nga Anatolia në Palestinë dhe deri nëAsiri (shën. i

në ndihmë dhe do të vrasi armikun e tij”. Dhe

, në “L’Egitto dei Faraoni”, Mursia

“Është i pari traktat ekstradimi; por refugjati një herë brenda nohet”. Kjo na tregon që kodi

ndërkombëtar i të drejtave tek të lashtët ishte shumë më i

50

avancuar dhe human, se sa janë kodet modernë, të cilët nuk i intereson fati i të ekstraduarit. Edhe Abrami (2168 para Krishtit.) la për mungesë ushqimi, UR (Kaldean) – Ur-i në ilirisht dhe shqip do të thotë pikërisht uri) – emigroi në Hebron, në jug të Jeruzalemit, në atë kohë territor që njihej historikisht si hitit. Këtu vdiq gruaja e tij Sara, në moshën 187 vjeçe sipas Biblës; dhe pikërisht këtu mbasi e qau vendosi që ta varroste. Johannes Lebmann, në taktatin e tij prestigjoz “Gli Ittiti” (Garzanti, Milano 1977), na thotë: “Por meqë toka nuk ishte e tij, por e hititëve, iu desh të negocionte. Patriarku u paraqit me përulësi, dhe kërkoi që të blente një vend për varrim; Hititët zemërgjerë, deshën që t’ja dhuronin, por ai insistoi që ta paguante me kontratë të rregullt”. Sjellja e tij ka të bëjë me mentalitetin e hebrenjve: paguajnë edhe me çmim të ulët, por paguajnë gjithmonë, për të pasur të drejtën e posedimit, ashtu siç kanë bërë pasardhësit e tij, Izralianët modernë, me tokat e Arabëve. Po insistoj me këto citime për të mbrojtur tezën time: “HITITËT JANË TROJANË (d.m.th. Iliro-Shqiptar, siç na del nga studimi i kujdesshëm i Tit Livit dhe Virgjilit (shën. i autorit.) dhe TROJANËT janë ETRUSKË”. Origjina e kësaj prejardhjeje fisnike e BIJËVE TË SHQIPES d.m.th të DRITËS, është shumë e vjetër, sipas dokumenteve filologjikë, filozofikë, etnografikë, të paktën më shumë se 12.000 vjet. Dhe unë kam të drejtë kur pohoj në relacion me teorinë time që Iliria historike është degëzimi i fundit i korrentit të madh boreo-ilirik; korrent i vrullshëm, i cili që nga koha e gurit duke lëvizur nga Kaukazi, u shpërnda përtej Anatolisë, në Mesopotami, në Palestinë dhe në Asiri, duke kaluar në Egjipt dhe në Itali. Unë kam gjetur “polenin” e pathyeshëm (edhe në botanikë poleni është i pathyeshëm) të pemës gjigante iliriko-hitito-

51

trojano-etruske, në Turqi, në Iran, në Indi, e përveç kësaj në të tjerë vende që përmendëm këtu, me degët më të përparuara të shkencës, të artit, të filozofisë dhe të ekzoterizmit, veçanërisht në Itali e në Egjipt, nga ku Thot-i shpërndau në të gjithë botën dritën e diturisë të pandryshueshme sepse është vërtetë e tillë.

52

Deukalioni Nga Giuseppe Crispi

Atlanti dhe Deukalioni ishin të parët që ngritën koloni dhe sunduan në Greqi. Cekropi themeloi Athinën dhe, nga emri i tij, ajo u quajt Cekropia. Edhe emrat Kodro, Kothos, Drymas njihen si emra frigjë. Ndërsa fjala Atlas, në gjuhën shqipe, do të thotë baba i lënë, i mbetur, at (prej së cilës, te Homeri, shfaqet fjala αττα (atta) – at, baba) dhe lasc ose losc – lashë, i lënë. Pra atlasc ose atlosc – atin e lashë. Atlanti quhej edhe Henoch – hënor, fjalë që rrjedh nga hën – hënë. Për më tepër, quhej edhe hanach që në shqip do të thotë varëse, gjerdan, si dhe te latinët që, nga fjala torques – gjerdan, i dhanë emrin Torquato-s. Pasardhësit e Atlantit, meqë ishin të afërm të Kadmos, u quajtën Crysopelechi, një fjalë greko-barbare22 që ka kuptimin pleq të artë: pellechët tingëllon si pleqtë, dhe χρυσοί (brisi) – të artë. Cekropi kur mbërriti në Atikën e shkretë, gjeti aty banorë shpellash që, në gjuhën frigjo-shqipe, quheshin ghien-crop – gjen gropë, gropëgjetës, ose ndoshta crop do të thotë shpellë, vrimë, gropë ose zgavër, prej nga vjen fjala greke κρύπτα (kripta) - shpellë, dhe κρύπτω (kripto) – i fshehtë. Deukalioni vendosi ritin e zjerjes së perimeve nëpër kusi të mëdha, për t’ua shpërndarë të varfërve për nder të Bakusit dhe ato kusi quheshin cutri κύτροι (kitri ). Në gjuhën shqipe cȣth tingëllon si kusi; prej ku mori dhe Kothosi emrin e tij, pra ose thjesht nga ajo vazo, ose sepse aludohet për ritin e lartëpërmendur të kusive të shenjta të Bakusit. Kodros do të thotë bukë , dhe në shqip, kodr është një lloj buke. Nëse, në vend të Kodros do të lexonim Kordos, ajo do të

22

“Barbare” në kuptimin “jo greke”. Shën i përkthyesit.

53

thotë shpatë ose kordhë, Kordo e kishte emrin edhe një luftëtar i madh. Pastaj, nëse duam të mësojmë edhe domethënien e Deukalionit, do ta gjejmë përsëri vetëm përmes shqipes. Dè do të thotë dhè, tokë, sepse në dialektin eloik, fjalës greke γά (ga) i thonë γή (gi). Duke zëvendësuar shkronjën η me α është përftuar fjala grejke γά, e pastaj duke shëndrruar γ në δ është marrë δά (dha), fjalë e përdorur nga fisi i dorëve, në dialektin e ri dorik. Ndërsa kâ lën do të thotë ka lënë. Pra Deukalioni, pasi la tokën, u largua me një varkë dhe, në fund, mbërriti në malet e Atikës. Drymas, ose më mirë Drymath, hardhi e madhe ose dru i madh është njësoj sikur të thuhet i madh si një pemë, ose i harlisur, i gjallë si një hardhi. Emri frigj i Pelopës është përbërë nga dy fjalë shqipe: pelë dhe lopë, për të treguar pasuritë e Pelopës që përbëheshin nga pela dhe lopë, sepse bagëtitë ishin pasuria e më të lashtëve dhe e patriarkëve. Emri i Priamit, gati si të thuash Pariam, vjen nga fjala par, që do të thotë i pari, fjalë analoge me fjalën greke παρά (para) që do të thotë pikërisht para, përpara, për të treguar një famullitar ose një sovran: nga e njëjta fjalë duhet të rrjedhë edhe fjala latine primus, që është si parimus. Paridi është një trajtë mikluese ose zvogëluese shqiptare, pra parithi, i parthi ose prijësi (princi) i vogël, për të treguar djalin e ndonjë mbreti, në oborrin e të cilit spikaste për nga hijeshia , bukuria dhe pamja hyjnore Aleksandri (θεοειδής (theoidis) te Homeri). Përktheu nga italishtja Taulant Hatia

54

Helena, Hektori dhe të tjerë: origjina e emrave Nga Giuseppe Crispi

Po emri i të famshmes Helenë, ç’domethënie mund të ketë? Nuk gjendet tek greqishtja, por tek shqipja. Ndoshta është emri i një gruaje të tillë, të cilës i shkon për shtat emri elëna, pra e çmendura, e marra, ose siç thuhej më mirë në frëngjisht, fole, folâtre. Helenës së bukur, e cila duhet të ketë qenë edhe gaztore e lozonjare e madhe, me sa duket , i ka munguar ai gjykimi i urtë si prej një zonje të rëndë shtëpie, e cila nuk lë veten të tundohet, në shtëpinë e burrit, nga horrat e pafytyrë. Heleni, falltari Helen, ka një kuptim të ngjashëm, që aludon për dalje, largimin jashtë vetvetes të atij që është i pajisur me një shpirt profetik; njësoj sikur të thuhet i tërbuar, ngjashëm me priftëreshat e Apollonit, tërbimi i të cilave parathoshte të ardhmen. Këtë e vërteton më së miri kjo, që Helena dhe Heleni kanë një shqiptim frymor mbi tingullin ε, i cili ndjehet tek fjalët shqipe ëlën – i lënë i çmendur, mashkullore, dhe elën – e lenë, e çmendur, femërore, sepse shqiptohen sikur të shkruheshin: hëlën, helën. Kush e di nëse fjalët fello, folle, nuk kanë rrjedhur nga ello, olle, duke iu vendosur përpara nga një f, që i zë vendin diagramës eloike, forma e së cilës ishte si një F dhe, për më tepër shqiptohej si tingulli f? Madje dimë se përpara shkronjës ε tek Helena (Elena) shënohej diagrama dhe thuhej: Fελένα (Felena). E njëjta gjë mund të thuhet edhe për Linon, mësuesin e Orfeut: flas për atë Lino, emri i të cilit mund të nxirret, me një ndryshim të vogël nga ai Helen. Emër i ngjashëm me Helen ishte edhe Olen, një poet i stëlashtë himnesh, ndoshta më i hershëm se Orfeu. Dihet se poetët e parë, ose ishin, ose e mbanin veten si të mbushur plot me shpirtin e Apollonit.kështu që del se edhe Oleni kishte emrin i tërbuar, ose i lënë, ndërkohë që grekët e quanin frymëzimin poetik entuziazëm madje edhe mani.

55

Origjina e poezisë greke, thotë një autor*, kaloi nga shpirti i Apollonit te Fenomoeja dhe hyri së pari, tek Oleni. Malte-Bruni thotë se, në rrënjët e gjuhës shqipe, shfaqet analogjia me gjuhën eolike, ngaqë tek ajo gjen përdorim diagama, ose metateza e shkronjës r apo e ndryshimeve të tjera të shkronjave që përdoreshin nga eolët. Po të zbatojmë këtë dukuri mbi emrin e Hektorit, gjejmë se edhe ai ka një domethënie analoge me atë që i është dhënë nga Homeri si vrasës njerëzish. Në shqip vrectoar do të thotë vrastar, vrasës. Vendosni para shkronjës ε diagramën dhe prej saj del ve, sepse diagrama shqiptohej si bashkëtingëllorja v e dyfishtë (gjysëmzanorja w e anglishtes. shën i përkth). Zhvendosni shkronjën r dhe do të merrni vrector, nga fjala shqipe vraam – vras. Vetë Malte-Bruni e pranon qënien e digamës në fjalën vraam, që është ραειν (rain), paskajorja e ράω (rao) – prishi, shkatërroi. Kështu që, nuk është pa përkrahje domethënia frigjo-shqipe e Hektorit dhe, aq më tepër, që ε-ja e E’κτoρ e pranon frymën e ashpër.

* Patrici. “Della Poetica”.

Përktheu nga italishtja Taulant Hatia

56

Zef Krispi mbi gjuhën maqedonase Nga Giuseppe Crispi

Nga Plutarku23 mësojmë se Kliti, kur ndodhej njëherë në një festë në Babiloni, u grind me Aleksandrin, i cili, në inat e sipër, e gjuajti gjeneralin me një mollë që e mori nga frutat e vendosura mbi tryezë dhe pastaj, i tërbuar, zuri të kërkonte shpatën që ta godiste, kërceu dhe u kërkoi ushtarëve në gjuhën maqedonase armët. Kjo ishte shenjë e një turbullimi të madh. Kjo tregon që gjuha maqedonase ishte ajo që përdorej në ushtrinë maqedonase për nevoja më të ngutëshme dhe në raste ngjarjesh të papritura, kur kërkohej ndihme e luftëtarëve më besnikë të popullit, por që të mos kuptohej nga të huajt. Këtë do të thotë edhe shprehja ishte shenjë e turbullimit të madh, sepse ai kishte përdorur gjuhën vulgare në një çështje me rëndësi të madhe dhe për një nevojë të ngutëshme që kërkonte besimin kombëtar. Te Kurciusi24 lexojmë se Aleksandri e pyeti Filotën25 nëse ai, sikur të bëhej fjalë për dënimin e tij, donte ta bënte mbrojtjen në gjuhën e nënës, para ushtrisë së përbërë nga grekë, maqedonas dhe ilirë. Atëherë Filota u përgjigj: përveç maqedonasve shumë të tjerë janë të pranishëm këtu, të cilët, siç besoj unë, do të më kuptojnë më lehtë nëse përdor atë gjuhë që ke përdorur edhe ti, dhe nuk e përdor për asnjë qëllim tjetër përveçëse që fjalët e tua të kuptohen nga sa më shumë njerëz. Edhe pse, siç thotë Krofi26, Kurciusi nuk e përmend emrin e gjuhës në të cilën kishte folur në atë rast Aleksandri, ka shumë

23

Vita Alex. 24

Quintus Curtius Rufus, historian romak i shek I para Krishtit, shënim i

përkthyesit. 25

Greq. Filotas, djali i Parmenionit, gjeneral dhe komandant i kalorësisë së

Aleksandrit. Shënim i përkthyesit. 26

Joh. Bapt. Crophii, antiqui. Maced. Lib. 2. Cap. 5 apud Jacob. Gronov. Vol.

6.

57

të ngjarë që, për tu kuptuar nga të gjithë grekët, e jo vetëm nga maqedonasit të ketë folur në gjuhën greke. Neoptolemi, sipas tregimit të Plutarkut, i thotë Eumenesit se maqedonasit e donin në mënyrë të jashtëzakonëshme Kraterin27 aq shumë saqë, vetëm po t’i shihnin përkrenaren dhe t’i dëgjonin zërin, kalonin me vrap, me gjithë armë në anën e tij. Eumenesi i bindur për këtë dhe meqë mbahej si njeri finok, kishte urdhëruar që në ushtrinë e tij të mos përmendej kurrë emri i gjeneralit kundër të cilit duhej luftuar. Për këtë meritonte të lëvdohej deri në qiell nga biografi i njohur grek. Është e vërtetë se fjala τήν φωνήν (tin fonin), të cilën përdor Plutarku, do të thotë zëri, megjithatë, nga i gjithë konteksti, del se duhet marrë më shumë si gjuhë, duke aluduar për vetë të folurën maqedonase. Por le ta lëmë këtë pjesë që duket sikur ka ndonjë ekuivok, dhe të kalojmë në një më të qartë, e cila mund të lexohet po në “Jetën e Eumenesit”. Ky gjeneral u sëmur rëndë. Ushtria e tij, e rënë moralisht, nuk donte të përballej me armikun. Kur mori vesh këtë, Eumenesi urdhëroi ta ngrinin me lektigë28 , nga e cila nxorri kokën dhe u shfaq ndërsa u përshëndet në gjuhën maqedonase nga maqedonasit që ngritën mburojat dhe u përëlasën në tokë heshtat duke lëshuar thirrje ngadhënjimi, nga që aty ishte i pranishëm gjenerali, dhe pastaj sulmuan armikun. Tek “Athinasi” lexojmë për gjuhën maqedonase: Kam njohur, - thotë Cinulkusi29 - disa athinas që, nga që bisedojnë me maqedonasit, pastaj nuk heqin më dorë nga përdorimi i fjalëve maqedonase dhe nga format e të folurës së atij populli. Dhe Straboni duke numëruar popujt që u ishin nënështruar maqedonasve, pohon se jo pak prej tyre flisnin dy gjuhë, pra maqedonisht dhe greqisht, se maqedonasit, epirotët dhe

27

Greq. Krateros, gjeneral maqedonas. Shënim i përkthyesit. 28

Barrelë e mbuluar. Shënim i përkthyesit. 29

Theodorus Cynulkos, filozof grek. Shënim i përkthyesit.

58

popullësi të tjera të asaj pjese të vendit, ngjanin nga qethja e flokëve, nga gjuha, nga mantelet dhe nga zakone të tjera të përafërta. Nga Plutarku dimë se Aleksandri përdorte Hefestionin30 për t’u dhënë përgjigjet ose mesazhet mbretërore barbarëve dhe Kraterin, njohës e ndjekës i rreptë i zakoneve të vendit, për të komunikuar me grekët dhe maqedonasit. Nga teksti shohim qartë dallimi që bën Plutarku mes helenëve dhe maqedonasve: τοίς Ελλησι και Μακεδόσι (tis elisi ke tis makedosi), dhe aq më tepër që flitet për Kraterin si për një burrë të zellshëm për gjërat e atdheut të vet, pra ato maqedonase, mes të cilave spikaste edhe zelli për gjuhën. Kështu që, me plot të drejtë, Krofi dhe Volfgangu arrijnë në përfundimin se gjuha maqedonase ishte krejt ndryshe nga gjuhët e tjera të Greqisë. Me kaq ndryshim, nuk mund të thuhet se ajo përbënte një lloj dialekti, aq sa ndryshonin mes tyre, për shembull, dialektet athinas, dorik, jonik dhe eloik që, në fund të fundit, përbënin, të gjithë bashkë, të folurën greke dhe që kuptoheshin nga të gjithë helenët; në një kohë që maqedonishtja, siç e treguam më lart, nuk kuptohej nga helenët dhe maqedonasit përbënin një popull shumë të ndryshëm nga grekët. Kjo nuk është e vështirë të tregohet përmes shumë argumentave. Aleksandri duke nëmur kundër Klitit, i revoltuar kundër Senodokut nga Kardia dhe ndaj Artemios nga Kolofoneja, thotë i zemëruar: A nuk ju duket se këtyre helenëve u është rritur mendja dhe shëtisin mes maqedonasve si gjysëmzota mes kafshëve? Grekët e vërtetë mbaheshin tërë madhështi për shkak të kulturës greke dhe i shihnin maqedonasit si barbarë, për shembull athinasit ose peleponezasit, edhe kur këta ishin me origjinë nga fiset dorike, po kështu, as tebanët apo lokrët, as

30

Mik i Aleksandrit dhe gjeneral. Shënim i përkthyesit.

59

ata nga Eubea dhe, duhet thënë se, të gjithë, edhe pse kishin dialekte të ndryshme, megjithatë quheshin grekë. Përkundrazi, Demosteni, në “Harengën” e tij kundër Filipit, dhe pikërisht në pjesën e tretë, e quan më shumë se barbar këtë mbret i cili, sipas oratorit, jo vetëm që nuk është fare grek dhe nuk u përket grekëve në asnjë lloj gjëje, por nuk u përket as barbarëve që kanë ndonjë emër. E megjithatë, Demosteni e dinte mire se Filipi e kishte origjinën nga heraklidëd sepse, nga Plutarku, kemi si fakt të pakundërshtueshëm se Aleksandri ishte pasardhës i eraklidëve nga Karanoja nga ana e babait ndërsa, nga ana e nënës, rridhte prej fisit të eacidëve, sipas Neoptolemit. Kështu që mjaftonte vetëm emri maqedonas, që oratori grek ta vinte në lojë në atë mënyrë sovranin e Maqedonisë, vend ku kishin mbetur zakonet e lashta barbare bashkë me gjuhën, ndërsa helenët tashmë të qytetëruar i kishin braktisur dhe e kishin pastruar gjuhën prej tyre. Që ndonjëherë, në lashtësi, maqedonasit quheshin ende me emrin e përgjithshëm grekë, kjo mund të ketë ndodhur sepse, pasi kapërcyen kulmin e fuqisë së tyre, sidomos nga kohët e Aleksandrit e më pas, në mbretërinë e tyre u fut greqizimi dhe vetë grekët nisën ta mburrin e lëvdojnë Perandorinë maqedonase, duke e parë atë si të ishte greke. Ndërsa Demarati nga Korinti31, i afërm i Aleksandrit, kur pa këtë pushtues në fronin mbretëror të Darios, nën baldakinin e praruar, qau i mallëngjyer, siç bëjnë pleqtë, dhe tha se grekët që kishin vdekur para se të shihnin Aleksandrin në fronin e Darios, i kishin hequr vetes një kënaqësi të madhe. Kështu që nuk mund të kundërshtohet fakti se Maqedonia ka qenë e ndryshme nga Greqia dhe se ka pasur një gjuhë të vetën; një gjuhë primitive dhe barbare të lidhur me frigjen dhe me pellazgjishten, e cila, sipas të gjitha provave që kemi 31

Qytetar i pasur, familja e të cilit pretendente se rridhte prej Herkulit, i ati

i Tarkuino Priskos, mbretit të pestë të Romës. Shënim i përkthyesit.

60

mbledhur, është shqipja që ka lidhje me maqedonishten e atëherëshme. Përktheu nga italishtja Taulant Hatia

61

Vdekja e Skënderbeut Nga Marin Barleti

Në kohën kur ai kish shëtitur me kalë tërë krahinën për të shikuar ushtrinë dhe kish arritur më në fund në Lisos, për të thirrur atje shokët dhe të konfederuarit, Skënderbeun e zunë një palë ethe të rënda. Prandaj duke ia patur për hera e më tepër frikën vehtes, meqë sëmundja po keqësohej dita ditës, dhe duke menduar se i kishte ardhur dita e fundit e jetës, dha urdhër që të mblidheshin gjithë shokët dhe princët që kishin ardhur tek ai, të dërguarit e venedikasve, si dhe kapedanët dhe krerët e ushtrisë së tij. Dhe të gjithëve u foli me mirësi kështu: Virtuti më i lartë dhe besa e vërtetë, o princër fort bujarë dhe ju, o bashkluftëtarë të mij shumë të dashur, kujtoj se është së pari të adhurosh, të kesh kujdes dhe të nderosh si duhet, me shpirt të pastër e me frikë Perëndie në zemër, Zotin e madh dhe të vërtetë. Së dyti jo vetëm ta duash dhe të kesh gjithmon para syve atdheun dhe shtetin, ku secili ka lindur dhe është edukuar, por edhe ta mbrosh e ta shpëtosh edhe me gjak. Të gjithë këtyreve që e bëjnë këtë s’ka dyshim se të diturit u kanë caktuar një vënd të veçantë në qiell. Këto pa dyshim të gjitha këto kurdoherë unë i kam patur për zëmër dhe për to kam derdhur tërë zotësinë, dhe jam përpjekur me mish e me shpirt. Dëshmitarët më të mirë për këtë unë kam së pari Perëndinë dhe ju […]. Unë po e ndjej tanimë, o bashkëluftëtarë të mij, po e ndjej, them se sipas paracaktimit të providencës Hyjnore, nga e cila me plot të drejtë ne pohojmë se varet e drejtohet gjithëçka, mua më duhet që pasi ta flak këtë barrë*32 të përkohëshme dhe të

32

trupin.

62

përmotëshme, të shkoj në vënde të tjerë**33 dhe të këmbej këtë jetë të shkurtër e vuajtjet e saj me jetën e vërtetë. Dhe ju betohem, ky mendim ose më mirë kjo domosdoshmëri nuk më trondit mua në asnjë mënyrë. Unë nuk i shtrohem me pahir kësaj zgjedhe që na e vënë qysh kur lindim fatitë. Nuk duhet të na vijë keq aspak, nuk duhet të vajtojmë asnjë çikë, sepse nuk pësojmë kundër ligjit; përkundrazi në bazë të ligjit, ne kemi lindur që të vdesim, dhe kësaj domosdoshmërie s’ka kush i shpëton. Më në fund balta duhet t’i kthehet baltës; ne duhet ti bindemi natyrës; ky shpirt i përjetëshëm dhe i pavdekshëm dhe kjo frymë qiellore duhet t’i kthehet atij që na e dha dhe na e huajti […]. Por para se të heq frymën e fundit dhe të iki nga ju e t’ju lë, është nevoja para së gjithash për një gjë mendova t’ju flas e t’ju këshilloj, që shpëtimin dhe nderin e Republikës së krishterë dhe të besës katolike ta kini edhe këtej e tutje, pas vdekjes sime gjithmonë në zëmër, gjithmonë para syve, dhe të derdhni deri në pikën e fundit tërë djersën tuaj, siç e keni derdhur gjer tani me mua gjallë […]. Si tha këto fjalë, vazhdoi pastaj me birin, duke thirrur me një herë pranë dhe duke e këshilluar me fjalë përkëdhelëse kështu: O biri im, biri im Gjon, ja unë po vdes tanimë dhe ty po të lë fëmijë të vogël e të njomë, por me mbretëri e pushtet të fortë dhe të patundur sigurisht, po të jesh i mirë, dhe të dobët dhe të pafuqishëm po të jesh i keq. Prandaj përpiqu dhe kujdesu fort që të mos vësh gjë përpara mirësisë dhe virtutit, sepse me anë të këtyre dhe veten tënde do ta shpëtosh, edhe mbretërinë dhe pushtetin jo vetëm që do ta kesh të qetë dhe pa dallgë, por edhe do ta rritësh çdo ditë do ta bësh më të madh e më të shkëlqyer. Por tani o bir, ti je i pafuqishëm për shkak të moshës dhe jo mjaft i zoti për të mbajtur frenat e pushtetit; përveç kësaj ti ke 33 në botën tjetër.

63

armiq nga të katër anët, ke egërsirat më të këqia që përpiqen paprerë të të shqyejnë dhe të të gllabërojnë, ke Mehmetin, atë tiranin e dëgjuar, armikun e përbashkët të të gjithë të krishterëvet, i cili, po të marrësh o biri im, përsipër kaqë i vogël dhe i pafuqishëm, kujdesin e mbretërisë sate atërore, do të të dërmojë dhe do të të shemb krejt. Prandaj o shpirti im sapo t’ia kesh mbyllur dhe shtrënguar sytë babës, dhe sapo të ma kesh futur trupin në varr, hidhu menjëherë së bashku me tët’ëmë në Dauni, dhe shko sa më shpejt në qytetet dhe kështjellat e tua*** 34dhe qëndro atje gjersa të të dërsijnë mustaqet dhe të bëhesh i zoti për të drejtuar dhe qeverisur shtetin tënd […]. Por kur të kthehesh o biri im e të rrish në mbretërinë tënde të paqësuar e të qetë dhe të marrësh përsipër kujdesin dhe drejtimin e saj, respekto para së gjithash drejtësinë, e cila është më e shkëlqyera nga të gjithë virtytet, ruaj paanësinë, duke mos bërë asnjë dallim ndërmjet fytyrës së të varfërit, të të pasurit dhe të të fuqishmit, në çdo gjë përdor urtësinë dhe maturinë. Mbretërinë tënde gardhoje dhe forcoje me anë të miqësisë, sepse mburoja të mbretërisë nuk janë as thesarët, as ushtritë por miqtë të cilët nuk mund t’i kesh as me armë, as me ar; ata fitohen me anë të mirëbërësisë dhe besnikërisë […]. Këto janë o drita ime, o biri im porositë dhe mësimet që unë vet kam marrë e kam mësuar nga prindi im, mësonjës i merituar dhe nga këto mësime kam mbetur gjithmonë i kënaqur […]. Po atë natë Skënderbeu pas pendimit të shenjtë dhe të rrëfimit, dhe pas misteresh të tjera kishëtare që i bëri me respektin e duhur, vdiq duke ia dorëzuar vehten dhe sopirti Zotit të madh më 17 janar të vitit 1468 pas Krishtit. Skëndërbeu, pra, thuhet 34 qytetet dhe kështjellat që i ishim dhuruar nga Ferdinandi, mbret i Napolit.

64

se u nda kësaj jete në moshën 63 vjeçare, në vitin 25 të mbretërimit të tij. M’anë tjetër Skënderbeu e filloi mbretërimin e tij më 28 Nëntor në vitin 1443. Kur dëgjoi që po e qanin të vdekur, Lek Dukagjini, princ epirot, doli me vrap në mes të pazarit dhe me fytyrë të pikëlluar e me zë të mbytur tha, duke çkulur mjekrrën dhe flokët; “mblidhuni, mblidhuni me vrap të gjithë o princër e sundimtarë arbëror. Sot u bënë cop dyert e Epirit dhe të Maqedonisë, sot u rrëzuan muret dhe fortesat tona; sot fluturoi tërë forca dhe fuqia jonë, sot u përmbysën fronet dhe pushtetet tanë; sot u shua krejt së bashku me këtë njeri çdo shpresë e jonë”. Skënderbeu u varros në qytetin e Lisos, në kishën më të madhe të Shën Kollit. Ceremoni e varrimit u bë sipas zakonit të të parvet. U bë me madhështi të paparë. Trupi i tij u përcuall me vaj nga të gjith ushtarët, dhe me pikëllim sipas zakonit të vendi nga të gjithë princët dhe kapedanët. Dhe eshtrat e tij, që u vunë n’atë vënd, pushuan në paqe gjersa Mehmeti, prijës i turqëve , erdhi në Arbëri dhe në Epir për të sulmuar qytetin e Shkodrës. Gjatë kësaj kohe, turqit dhe barbarët, duke u bërë zotër të qytetit të Lisos, gjetën dhe nxuarrë nga varri me dëshirë shumë të madhe trupin e Skënderbeut. Dhe atë që kur ish gjallë, ia kishin frikën fort, dhe vetëm me t’i dëgjuar emrin merrnin arratinë, tani, s’di a sepse ashtu deshi Perëndia, dëshironin me të madhe ta shikonin të vdekur dhe pothuajse të tretur, që të mos them që deshën ta nderonin dhe ta adhuronin. Dhe me të vërtetë, te varri dhe eshtrat e tij u mblodhën që të gjithë, e kush e kush më parë, sepse kujtonin se do të ishte fatbardhë dhe shumë i lumtur ai që do mund t’ia shikonte dhe t’ia prekte, kurse më i lumtur ai që do të siguronte për vehte një copëzë fare të vogël prej tyre , të cilën e qepnin dhe e zbukuronin, një palë me argjënd, një palë me ar, dhe e varnin në qafë si ndonjë gjë hyjnore, të shenjtë dhe vendimtare për fatin e tyre, dhe e

65

nderonin me respekt shumë të madh e me frikë Perëndie në zemër, duke kujtuar se të gjithë ata që i mbanin me vehte ato thërmia do të kishin në jetë po atë fat e mbarësi që pat nga perënditë e pavdekshme dhe gëzoi sa qe gjallë, vetë Skënderbeu, i vetmi ndër gjithë njerëzit me sa mbahet mënd.

66

Armenishtja dhe shqipja Nga Mathew Aref

Në gjuhën armene egzistojnë disa gjurmë pellazge, të cilat arrijnë të dekriptohen me anë të gjuhës shqipe. Emri vendas i Armenëve është H`aï. Në mbishkrimet perse të epokës së Dariusit, ata janë quajtur Arminiya, të cilën grekët e transformuan në Armenioi. Alfabeti armen ka qenë shpikur në shekullin e V të erës sonë nga Mesrop Mashtots. Alfabeti armen ka tridhjetë e gjashtë gërma pjesërisht imitim i atyre greke. Armenishtja e vjetër e quajtur grabar; gjuha klasike dha ajo e përkthimit të Ungjillit dhe vepra të tjera në veçanti ato të peshkopit Eznik de Kolb. Gjuha armene ka ndjerë ndikimin edhe të gjuhës iraniane. Duke filluar nga Epoka e Mesjetës letërsia armene fillon të pasurohet me vepra të shumta , teologjike, historike, etj. Përqasja me gjuhën shqipe është më së shumti në planin sintaksor, shumësi në gjuhën armene formohet nga er, eri që rigjendet në dialektin toskë të Shqipërisë së jugut.

Armenisht Shqip

A-dam Dham (geg.), dhëmbi (tosk.) Cikh Çikë

Dzà-kou`m Zakon Erthal, yer-tal Erdha

Gess Gjysmë Gtanem Gjetëm

Gou`r-dz`k Gjoks H`atz Haze, bukë e bardhë - hasëll

Hi-mar I marrë Jar Zjarr

Kè-ch Keq

67

Lat-tz’i Lot (i zi) Yem Iam (jam) Y’én (Ianë) janë Li-tsh Liqen Me-dz Madh Bo-tsh Bisht Tz-aï-n Za, zani (ghego) Tze-mer Dimër U-kh-da Udha

68

Oasis Nga Mathew Aref

Kuptimi akademik i kësaj fjale është si më poshtë: cilido rajon, (apo vend), i izoluar në një shkretëtirë apo në një hapësirë të thatë ku prania e ujit bëhet e domosdoshme për jetën, bimësinë, rritjen e kafshëve etj. Pra egzistenca e një oazi është e lidhur me praninë e ujit. Në ditët e sotme manualët etimologjikë ose enciklopeditë pohojnë se ky emër u shfaq në Francë për herë të parë rreth vitit 1561 pas Krishtit dhe se më vonë u rrallua deri në vitin 1766. Ata shtojnë gjithashtu se kjo fjalë e nxjerrë nga gjuha egjiptiane rrjedh nga latinishtja e vonë. Gjithsesi si shumë fjalë të tjera të lashta, kjo fjalë ka qenë e njohur qysh nga autorët e parë klasikë të antikitetit dhe kësisoj nga Pellazgët. Në të vërtetë duhet të jetë e përhapur veçse në epokën e Aleksandrit të Maqedonisë. Në të vërtetë këtij i është kushtuar një vend i shenjtë i tempullit Ammon (orakulli i famshëm i trajtuar si “dublanti” i atij të Pellazgëve në Dodonë, cf. Heredoti II, 54-57) në një oaz të shkretëtirës libike në perëndim të Egjiptit dhe që quhet në ditët tona Sivah. Aleksandri, i cili fliste gjuhën pellazge (ishte një pellazg i mirëfilltë nga nëna e tij epirote dhe pellazge e helenizuar nga babai i tij maqedonas) duhej ta njihte këtë emër “oasis”. E pra na thuhet se kjo fjalë është me zanafillë nga gjuha egjiptjane! Nëse rrjedh nga gjuha egjiptjane moderne d.m.th. gjuha arabe, atëherë nuk mund të ketë zanafillë faraonësh. Unë* mund të flas me njohuri të plota sepse gjuha arabe është një nga tre gjuhët që kam mësuar qysh se kam lindur, sëbashku me frëngjishten dhe gjuhën shqipen. Pas kërkimesh të shumta kam zbuluar se fjala egjiptjane uaha ose oaha është krijim tipik egjiptjan. Në të vërtetë, manualët gjuhësorë arabë pohojnë se emri oaha (njëjës) ose oahat (shumës) ka qenë futur në gjuhën arabe nga egjiptjanët e

69

kohëve moderne. Megjithatë emri arab në konceptimin e tij të vërtetë për të emëruar një vend të mbuluar nga një bimësi e dendur dhe që ka ujra është rauda (njëjës) dhe riad (shumës). Emri egjiptjan uaha a mos është një shtrembërim i madh i oazit tonë? Sido që të jetë ky emër shpjegohet në mënyrë të përkryer nga pellazgo – shqipja ujësi qoftë edhe në transkriptimin fonetik oujësi. Kjo fjalë në pellazgo – shqipen do të thotë vend, vendth që ka ujë. Mbi të gjitha a nuk është fjala për ujin pa të cilin nuk do të kishte oaz? Fatkeqësisht kur shqiptarët dolën nga përgjumja e tyre shekullore për të hyrë në qytetërim dhe deshën të shkruanin në gjuhën e të parëve të tyre ata e huazuan nga gjuha greke dhe latine ( të kthyera në gjuhë të qytetërimit) një grup fjalësh të modifikuara ose plotësisht të shëndërruara, por që gjithsesi i përkasin trashgimisë kulturore dhe gjuhësore të Pellazgëve d.m.th. të parëve të tyre. Me që është rasti, shqiptarët oazin e quajnë oazë, ndërkohë që do ta quanin ujësi fjalë stërgjyshore që gjithsesi egziston gjithmonë në gjuhën e tyre. *Unë i referohet autorit të librit M. Aref.

70

Besa në Kanunin e Lek Dukagjinit

Nga Matteo Mandalà Universiteti i Palermos

Lashtësia e fjalës besa dhe përhapja e këtij termi në gjuhët e tjera është një e dhënë e sigurtë për të kuptuar rëndësinë e saj. Në të gjitha rastet ne kemi një vlerë semantike që gjen shpjegim vetëm në autoritetin e kuptimit social dhe historik që besa ka marrë në rrjedhën e shekujve në popujt e Ballkanit dhe, natyrisht në brendësi të shoqërisë shqiptare. Mbi të (besën), egziston një dokumentacion i gjerë si gojor ashtu edhe i shkruar që konfirmon jo vetëm egzistencën – që të paktën fillon nga mesjeta – por edhe respektimin e rreptë nga ana e popullit shqiptar. Duke mos pasur një organizëm shtetëror qëndror, ishin të ndarë midis “flamujve” të ndryshëm, populli shqiptar kërkoi një kod juridik të mardhënieve midis individëve, dhe midis komuniteteve të ndryshëm fisnore, në mënyrë që të kompensonin mungesën e rregullave dhe të ligjeve. Në veçanti u arrit një lloj ligji i bërë nga vet popullsia, që kishte si bazë parime sociale dhe morale që egzistonin, kështu që arriti të kishte vlera në fushat e ndryshme ku aplikohej, nga të çështjet publike dhe private deri tek ajo penale, nga të drejtat e familjes deri tek të drejtat individuale. Edhe pse u trashëguan gojarisht për shekuj me rradhë, deri sa u mblodhën në veprën e Gjeçovit, ky kompleks ligjesh dhe parimesh udhëhoqi shoqërinë shqiptare për shekuj të tërë, me ndryshime sipas krahinave të Shqipërisë. Kanunet që njohim ne janë të ndryshëm. Më i famshmi natyrisht është ai i Lekë Dukagjinit, që mban emrin e një prej pjestarëve të kësaj familje të famshme shqiptare, por jo më pak të njohur janë Kanuni i Arbërisë, i njohur edhe si Kanuni i Skënderbeut. Kanuni i Maleve, dhe mbi të gjithë Kanuni i Labërisë (Kanuni i Papa

71

Xhulit), që ndryshon nga Kanunët e përmendur më lart sepse ata janë Kanunë të zonës së Veriut, ky kanun i Papa Xhulit i përket zonës së Toskëve të Jugut. Ndryshimet midis këtyre “corpus” doktrinore janë të shumta, edhe se në bazën e tyre ka segmente që i bashkojnë siç është për shembull besa. Kjo që thamë konfirmon faktin që në origjinë Kanuni rregullonte vetëm disa rregulla themelorë, ndërsa të tjerë rregulla modifikoheshin herë pas here dhe përshtateshin sipas nevojave të krahinave të ndryshme. Po të egzaminojmë tekstin e publikuar nga Gjeçov, që kodifikoi Kanunin vetëm nëpërmjet dokumentimit gojor, po ti hedhim një sy rregullave në lidhje me besën, do të shohim që kjo (besa) është e ndarë në gjini dhe forma të ndryshme, artikulli 163 i kapitullit të III-të të Kanunit përcakton rëndësinë e besës si një “ sjellje besimtare me anë të së cilës gjithkush që ka nevojë që të shlyej një borxh, duhet të japi një shenjë besimi, duke thirrur Zotin të dëshmojë për të vërtetën”35. Besa mund të bëhet vetëm përpara autoriteteve të njohura nga komuniteti (artikulli 165), d.m.th. përpara “gjyqit të pleqve”, duke bërë një betim solemn. Tre janë ritualet kryesorë (Kapitulli. IV, artikujt 169-172) nëpërmjet të cilave shprehet fjala e dhënë: mbi gurin, mbi kryqin dhe Vangjelin, dhe mbi kokën e djemve. Deklarata (KapitulliV, artikulli 173) bëhet sipas një rregulli të paracaktuar: para së gjithave vendoset dita e mbledhjes së gjyqit të pleqve dhe përpara tyre do të vij kush kërkon që të japi besën, dhe më pas vijojnë deklaratat e gjykatësve dhe të afërmëve të tyre. E drejta e besës bie mbi ata që të cilët kanë pësuar një fyerje, por jo të gjithë mund ta deklarojnë, sepse i takon pleqësisë të zgjedhi ata që kanë të drejtën, d.m.th. nderin dhe respektin (Kapitulli VI, artikulli 175), për të mbrojtur këtë të drejtë. Gjithashtu non i lejohet që të betohet atyre që kanë qenë dëshmitarët e krimit, për të cilin 35

Kanuni i Lekë Dukagjinit. f. 152.

72

do të shprehet besa, dhe janë të përjashtuar nga ky betim gratë dhe priftërinjtë (Kapitulli VII, artikujt 181-182). Megjithatë janë disa lloje fyerjesh për të cilat nuk kërkohet që betimi të bëhet përpara gjyqit të pleqëve me mënyrat që deri tani kemi përshkruar. Veçanërisht, kur bëhet fjalë për riparimin e nderit të nëpërkëmbur për vrasjen e një të afërmi, besa bëhet automatikisht si detyrë morale e familjes së viktimës. Në këtë rast, hakmarrja ose gjakmarrja është një detyrim natyral dhe i takon familjes së viktimës, dhe nëse ky detyrim nuk do të bëhet sipas zakonit (d.m.th. vrasja e vrasësit), jo vetëm që familja e viktimës humb prestigjin dhe nderin e saj, por indirekt i njihen vrasësit një prestigj dhe një nder më i madh seç e meriton. Hakmarrja, që është konsideruar si një “barbari” nga më të vjetrat në kodin zakonor shqiptar, është e lidhur ngushtë me besën, edhe në kur vrasësi kërkonte armëpushim familjes së viktimës. Në qoftë se kjo e fundit jepte besën e saj, vrasësi mund të qarkullonte lirisht, dhe të merrej me aktivitetet ekonomike të tij. Ky është një episod i famshëm marrë nga raportet e misionit fluturues në Shqipëri: “Disa vjet më parë në Zadrimë, nuk më kujtohet se në çfarë rasti, kishin dalë shumë njerëz për të bërë qitje me pushkë, për fat të keq një i ri u qëllua. Qëlluesi i pafat sapo kuptoi atë që bëri u largua me të katra dhe hyri në shtëpinë e parë që gjeti rrugës duke thënë:”Jam në dorën tuaj sepse kam vrarë një njeri”. Ju hap dera menjëherë. Gjysëm ore më vonë sollën në atë shtëpi një kufomë: ishte djali i të zotit të shtëpisë i vrarë në qitjen me pushkë. Sapo pa atë kufomë, i ziu refugjat e mendoi veten të mbaruar; por babai i të vrarit e siguroi dhe i tha që për tre ditë mund të qëndronte në atë shtëpi sepse i kishte dhënë besën dhe askush nuk do ta prekte, por ditën e tretë i tha

73

që duhej që të ikte dhe të fshihej mirë sepse përndryshe ishte i detyraur që ta vriste”36. Kjo shtrirje speciale e besës, që është e lejuar edhe nga Kanuni, është shenjë e burrërisë së familjes së viktimës, dhe ka lidhe me të tjerë istitucione të natyrës etiko – sociale, si ajo e miqësisë dhe e mikpritjes. E para parashikon që pakti midis dy “miqve” të bazohet mbi respektin reciprok të rroleve që janë të delineuara në rregullat specifikë të Kanunit. Dallohet në veçanti ai rregull që parashikon garantimin e kërkesës së mikut për ta shoqëruar në vënde ku ai dëshiron që të shkojë, veçanërisht nëse bëhet fjalë për vënde që bëjnë pjesë brënda bajrakut tënd: “Miku përcillet edhe dorë më dorë. Në besë teme unë e përcolla mije ku desht vetë miku”37. Edhe mikpritja parashikon respektin për mystafirin i cili duhet që ti hapet dera e shtëpisë, edhe nëse – siç e pamë – mund të jetë vrasësi i djalit tënd. Shenjtësia e miqësisë dhe e mikpritjes, ashtu si edhe detyra gjithashtu e shenjë për të hakmarrë fyerjen e bërë, pranë shqiptarëve justifikohet me shenjtësinë e besës, mbi bazën e të cilës janë themelet e këtye dy istiticioneve (miqësia dhe mikpritja). Natyrisht nëse mungon respekti për këto betime, atëhere kompromentohet rëndë nderi dhe prestigji, dhe tërhiqet mbi veten dënimi pa kthim i komunitetit. Dhe kjo shpjegon arsyet se përse besa përbën funksionin më të rëndësishëm moral dhe social për shqiptarin, një vityt që historikisht ka pasur mundësinë për tu shprehur në momentet shumë të rëndësishëm të historisë civile dhe politike të Shqipërisë.

36

La legge delle montagne albanesi nelle relazioni della missione volante

(1880-1932), a cura di Giuseppe Valentini, Firenze, 1969, f.7.

37

Sh. Gjeçov, Rrnesa e kombit shqyptar ndër Malcina, in E drejta zakonore

shqiptare, f.478.

74

Disa shenjtorë me origjinë shqiptare

Nga Moikom Zeqo Në një varr monumental zbuluar në Durrës pranë kuotës 98 kemi gjetur në pjesën e brendëshme të varrit, të suvatuar, një afresk me shenjën simbolike të krizmas të përdorur nga të krishterët e herëshëm të Durrësit. Dihet që në shekullin e I të erës sonë, vet apostulli Pal ka udhëtuar në Shqipëri (Letër romakëve 15-19) dhe ka apostoluar ungjijtë me popullin ilir, kurse një nga pasuesit e tij,Titi, vërtetohet që ka apostolluar në Dalmaci. Më 4 qershor të vitit 110 në Durrës martirizohet Shën Asti, një figurë madhore e krishtërimit të hershëm, i shënuar në martirologjinë romake dhe i afreskuar në pikturat e shekullit të XIII në kishën e Rubikut. Shën Asti është një figurë kaq e rëndësishëme në krishtërimin shqiptar sa që gjatë kohës që studiova në Dumbarton Oaks në Uashington D.C. gjeta një libër të botuar në shek. XVIII me poezi dhe epigrame në greqisht kushtuar Shën Astit. Një arkeolog anglez në një letër të dërguar në adresën time para tre vjetësh, bën një hipotezë shkencore për kapelën e vogël bizantine të amfiteatrit të Durrësit që sipas tij i kushtohet kultit të Shën Astit. Mund të them që katalogu i shenjtorëve shqiptarë është shumë interesant dhe unë po bëj të njohur për publikun një listë emrash që ndodhet sot në kishën e Shën Gjergjit, në Boston të Amerikës, fryt i studimit shkencor historik të Fan S. Nolit. 1- Danaski Martir, ka jetuar dhe është martirizuar në shekullin e II në Vlorë. Festa e tij është më 16 janar. 2 – Shën Nikoni dhe 199 shokët e tij, martirë të Ilirisë masakruar në shekullin IV, festa e tyre është më 23 mars. 3 – Shën Eleutheri, peshkopi i Ilirisë nënën e të cilit, Authinë e kishte mësuar vetë Shën Pali, festa më 15 dhjetor.

75

4 – Shën Flori dhe Lauri gurëgdhendës dhe martirë të shekullit të III, festa 18 gusht. 5 – Kostantini i Madh, perandori dhe zyrtaruesi i krishtërimit, festa më 21 maj. 6 – Shën Nikodini i Pojanit, martir ikonodul i Shqipërisë në mesjetë, festa më 4 prill. 7 – Shën Urbani, Papë i Romës, një ilir i martirizuar më 230, festa më 25 maj. 8 – Shën Euseb Jeronimi, përkthyes i Biblës për herë të parë në latinisht njohur me emrin Vulgata, në shekullin e IV, festa më 15 qershor. 9 – Jan Kukuzeli, lindur në Durrës dhe vdekur në Athos, këngëtar dhe muzikant gjenial i shekullit XII, festa më 1 tetor. 10 – Shën Pjetri i Korçës, shenjtor dhe murg i mesjetës, festa më 5 qershor. 11 – Shën Angjelina e Shqipërisë, murgeshë në vijë gjenealogjike nga shtëpia e Gjergj Kastriot Skënderbeut e shekullit të XV, festa më 10 dhjetor. 12 – Shën Kristo, Kopshtari i martirizuar më 1572, festa më 12 shkurt. 13 – Nikor Argjiroti, murg shqiptar i vdekur në Athos në shekullin XVII. 14 – Shën Gjon Rrobaqepësi, martir shqiptar vdekur më 1526, festa më 18 prill. Një nga rafigurimet të një ikone me përmasa 70x43 cm, të shën Angjelinës shqiptare ndodhet sot në Kosovë. Kulti i Angjelinës shqiptare, është një kult që ka vazhduar për pesë shekuj dhe ka depërtuar edhe tek serbët. Është tepër kuptimplotë fakti që serbët këtë shenjtore e quajnë Albanskaja. Duhet të përmend një fakt që në kishën e Aleksandrit në qendrën e Sofies (Bullgari), kam parë me syt e mij afreskun e Shën Nikodinit, shenjtor shqiptar, gjë që e cilësonte edhe mbishkrimi greqisht i afreskut. Në manastirin e Ardenicës

76

piktorët vëllezër Zografi në shekullin e XVIII kanë afreskuar portretin e muzikantit gjenial nga Durrësi të shek. Të XII Jan Kukuzeli. Në vitet 70 të shekullit të shkuar gjatë kërkimeve të mija si studjues në qytetin e Shkodrës, në familjen Suma kam gjetur një portret laik të Gonxhe Bojaxhiut, përpara misionit të saj që e bëri atë një emër botëror dhe fituese të çmimit nobel, portret që unë e kam botuar që më 1978 në gazetën “Bashkimi”, kur ishte një herezi e vërtetë që të botoje figurën e Nënë Terezës. Në shumë mozaike dhe afreske, sidomos në kodikët e pabotuar të Vatikanin, por edhe në kodikët që gjenden në Bibliotekën Nacionale të Prisit, si dhe në qendrat bizantologjike të Londrës dhe Uashingtonit, janë shumë portrete që lidhen me shenjtorët shqiptarë që kanë dhënë kontributin e tyre të pamohueshëm në më shumë se 2000 vjet krishtërim.

77

Kodiku i Purpurt i Beratit Nga Moikom Zeqo

Arkivi i Shtetit i Shqipërisë është i vetmi në të gjithë Europën që ka një kodik kaq të lashtë. Për këtë nuk mund të mburret asnjë arkiv i shteteve të tjera europiane. Është e vërtetë se Biblioteka Nacionale e Parisit ka një numur të madh papirusesh egjiptianë shumë të lashtë, por asnjë bibliotekë e Europës nuk disponon një libër në formën e një kodiku që sipas shumë specialistëve datohet si i fillimit të shekullit të VI pas Krishtit! Çfarë është ky kodik? Kodiku i Purpurt i Beratit përbëhet nga 100 fletë në pergamenë të shkruar në dy kolona me përmasa 31,4 x 26,8 cm. Dorëshkrimi është i shkruar në greqishten bizantine dhe përmban dy nga ungjijtë më të vjetër : Ungjillin e Shën Mateut dhe Ungjillin e Shën Markut. Shkrimi i Kodikut ka një karakter të pazakontë: teksti dhe gërmat janë jo me bojë shkrimi por me gërma të derdhura me dy metale fisnikë, me flori dhe me argjend. Alternimi i floririt dhe argjendit është bërë me qëllim të caktuar estetik, si dhe ka të bëjë me strukturën organizative të tekstit në fjalë dhe paraqet një origjinalitet të pashembullt në këtë lloj kodikësh. Përveç llojit të çmuar të metaleve fisnikë të tekstit, duhet thënë që kjo mënyrë ka qenë një zgjuarsi e skajshme pikërisht për të mbijetuar teksti. Nëse teksti do të ishte shkruar me bojë me ngjyra, ose me mellan të zi, pra me një element kimik të të shkruarit, të ujshëm, atëherë mundësia e mbijetesës së tekstit do të ishte e kërcënuar dhe më e paktë. Për fat të mirë teksti është shkruar me gërma metalike dhe kjo ka qenë mundësia absolute dhe më e sigurtë që teksti të ruhet i plotë dhe i pacënuar. Gërmat në argjend dhe në flori janë bërë sipas një teknike të shkëlqyer dhe me një kaligrafi të mrekullueshme. Vetëkuptohet që këto gërma janë bërë paraprakisht në sipërfaqe druri, mbase dhe në sipërfaqe bronzi

78

të gdhendura sipas alfabetit dhe pastaj është realizuar derdhja në flori dhe argjend me saktësi të habitëshme. Ajo që të habit është se përveç gërmave të thjeshta të alfabetit bizantin ka edhe monograme ose signatura, gërma të përbëra, dy ose tri gërma, të cilat sipas kodit alfabetik të Antikitetit të Vonë janë të kuptueshme dhe të shpjegueshme dhe nuk janë përdorur më vonë. Ka qenë kjo veçanti, ky origjinalitet që ka bërë të mundur që studiuesi i shkëlqyer epigrafist i teksteve të greqishtes bizantine Batiffoli, që ka ardhur në Berat dhe e ka parë këtë kodik me sytë e tij, ta klasifikoj Kodikun si të shekullit të VI pas Krishtit. Është me interes të them nga ana ime se shkrimi i greqishtes bizantine në këtë kodik ka disa ngjashmëri me disa shkrime arkeologjike në mozaikët e fillimit të shekullit të VI pas Krishtit në monumente të tjera të Shqipërisë. Po sjell si shëmbull këtu një mbishkrim të mozaikut të Kapelës së amfiteatrit të Durrësit dhe sidomos mbishkrimin e një psallmi biblik të gjetur në bazilikën e gadishullit të Linit në Ohër, mbishkrime këto që i takojnë shekullit të VI pas Krishtit. Kodiku në fjalë ka edhe një motiv dekorativ, që është figura e një zemre me ngjyrë të kuqe. Ky simbol heraldik i zemrës së purpurt ka qenë edhe thelbi i emërtimit të kodikut si Kodiku i Purpurt. Deri më sot nuk është shpjeguar plotësisht semiotika e krishterë dhe kuptimi i zemrës së kuqe. Është shprehur mendimi, se kjo zemër ka të bëjë me zemrën e Krishtit, por është më tepër një shpjegim metaforik dhe letrar dhe jo shpjegim teologjik. Zemra e kuqe nuk është simbol tipik i Krishtit, sepse dihet që simbolet e tij kryesore në atë kohë janë dy: është figura e peshkut dhe simboli i vetë kryqit. Nëse mendojmë se simboli i zemrës ka një karakter profan dhe laik, atëherë shmangemi nga kuptimi teologjik. Ka shumë mundësi që simboli i zemrës së kuqe të lidhet me një stemë heraldike të poseduesve që mund të kenë qenë princër, ose të ndonjë simbolike tjetër, tepër të njohur por tashmë të harruar të

79

shekullit të VI. Ky Kodik është shpënë për restaurim tek specialistë të nivelit shumë të lartë në Kinë në vitet ’70. Gjendja e Kodikut qe e mjerueshme. Specialistët kinezë, jo vetëm kanë dhënë të dhëna analizuese për gërmat prej floriri dhe argjendi, por kanë vërtetuar se pergameni është përgatitur me lëkurë kecash, dhe për bërjen e kodikut janë therur afro 100 keca, duke zgjedhur pjesën më të mirë të lëkurës së tyre. Deri më sot i jemi përmbajtur pikëpamjes së studiuesit autoritar Batiffoli, i cili i nisur më tepër nga kaligrafia e daton të shekullit të VI. Le të më lejohet që gjithsesi të bëj një hamëndje. Çështja e kronologjisë nuk mund të jetë asnjëherë kaq absolute dhe kaq e thjeshtë. Ka element të sotëm të analizave spektrale dhe sidomos të analizës bazë dhe të patjetërsueshme të lëkurës së pergamenit me të cilat mund të përcaktohet një kronologji ndoshta më e hershme, aq më tepër që ndonjë tjetër studiues me të cilin unë bashkohem thotë se Kodiku mund t’i takojë shekullit të V mbas Krishtit dhe sipas mendimit tim, ky Kodik është bërë në periudhën midis perandorit Anastas I i Bizantit ( i cili ka lindur në Durrës) dhe perandorit Justinian (që dihet që është me origjinë ilire). Kjo tezë bëhet më e besueshme kur mbështetesh në argumentin që teksti i Ungjillit të Shën Mateut dhe Shën Markut është bërë në një periudhë kur nuk qe arritur kanunizimi përfundimtar, pra ka shmangie në fraza dhe në ide të tekstit të dy Ungjijve kaq të vjetër. Këto shmangje janë pasuri kolosale e shkencës. Ato kanë një rëndësi jo vetëm filologjike por sidomos teologjike. Dihet se midis shekujve V dhe VI ungjijtë nuk janë akoma kanonikë kanë ndikime nga ungjijtë apokrifë. Është thënë që në Kodikun e Beratit ka ndikime nga ungjijtë e lashtë siriakë, por edhe ndonjë ndikim të ungjijve perendimorë. Për herë të parë unë po bëj publik mendimin tim. Mendimi im modest është që Kodiku i Beratit është mjë nga tre Kodikët më të vjetër të këtij lloji në botë, është Kodiku i

80

shekullit të IV që ndodhet në Sinai dhe një kodik i shekullit të VI në Arkivin e Moskës. Kodiku i Sinait është në gjuhën aramaike. Rëndësi të posaçme ka teksti i Ungjillit të Shën Markut, sepse sipas studiuesve biblistë gjermanë, Shën Marku është mbështetur në një dokument më të vjetër që quhet konvencionalisht Dokumenti Q, ose i quajtur Ur Markus. Peshkopi i Beratit në shekullin XIX Anthini ka qenë nga njerëzit më të ditur të kohës së tij. Anthini na ka lënë një libër të mrekullueshëm me të dhëna të pazëvëndësueshme jo vetëm për kulturën mesjetare kishtare të Shqipërisë, por edhe për kulturën antike, madje ka botuar edhe mbishkrime poetike të monumenteve mbivarrose të periudhës helenistike dhe romanke. Peshkopi Anthini e ka parë Kodikun e Purpurt të Beratit dhe është i pari njeri i cili, me bindje të plotë thotë se Kodiku i Beratit është vepër e Gjon Gojëartit. Gjon Gojëarti është një nga figurat me gjeniale të kishës së krishterë të të gjitjë kohërave. Ka një legjendë që Gjon Gojëarti ka jetuar disa kohë në viset e Shqipërisë së Jugut. Madje një studiues i madh i dokumenteve kishtare Zef Valentini, në një botim enciklopedik shumëvëllimësh të titulluar “Kronologjia Shqiptare” është botuar një dokument se, Gjon Gojëarti në rininë e tij ka jetuar në një nga manastiret e Epirit të Veriut, pra në tokat shqiptare. Gjon Gojëarti ka vdekur në vitin 407 pra në shekullin e V pas Krishtit. Pra nëse legjenda apo informazioni i dhënë nga peshkopi Anthim është i saktë, atëherë unë kam të drejtë në tezën time kur them se Kodiku i Purpurt i Beratit i takon shekullit të V dhe jo shekullit të VI. Nuk mund të jenë të rastësishëme legjendat për Gjon Gojëartin në Shqipëri, dhe deri më sot nuk egziston asnjë analizë shkencore e mirëfilltë deri në fund për të përcaktuar nëse Kodiku i Purpurt i takon shekullit të V apo të VI. Në komisionin shtetëror të vlerësimit të kodikut u tha se më 1964, Biblioteka e Vjenës propozoi një çmim prej 1 milion dollarësh. Kodiku sot vlen 10 miljon

81

dollarë. Ky është një çmim konvencional, sepse vlera e Kodikut nuk mund të çmohet vërtet asnjëherë. Ky Kodik është kërkuar gjatë luftës së Parë Botërore për tu rrëmbyer nga austriakët, por nuk kanë mundur. Më 1944 nazistët gjermanë i vunë përpara togës së pushkatimit priftërinjë e katedrales së Shën Marisë në Berat për të treguar jo vetëm këtë Kodik, por edhe të tjerë të vjetër, por priftërinjtë shqipëtarë u treguan patriotë të mrekullueshëm dhe nuk u dorëzuan. Ruajtja e Kodikut të Beratit, por edhe e kodikëve të tjerë ka patur një organizim të habitshëm. Pranë kishave të Beratit ka qenë një grup i organizuar tepër ngushtë, një këshill segret i tipit okult. Ky këshill përbëhej vetëm prej tre vetësh, dhe i besonte vetëm njerit person segretin e fshehjes së kodikut. Pjestarët e tjerë të këshillit dinin vetëm emrin e njeriut që kishte përgjegjësi përpara Zotit dhe kombit për fshehjen segrete të kodikëve. Përpara vdekjes ky njeri bënte të njohur në këshillin segret, faktin që tashmë poseduesi i segretit duhej të bëhej një tjetër njeri, i cili kishte jetë më të gjatë. Mbas kësaj caktohej njeriu tjetër, i cili e dinte vetëm ai vendin segret të fshehjes së kodikëve dhe askush tjetër. Njeriu i fundit nga ky këshill segret qe beratasi i mrekullueshëm, i krishteri Nasi Papapavli. Është e habitëshme se si Nasi Papapavli kur ndjehu që po i vinte vdekja, befas bëri një shmangie nga rregulli shekullor i këshillit segret. Është e vërtetë që akademiku Aleks Buda, shkoi shumë herë tek shtëpia e Nasi Papapavlit dhe ju lut atij në emër të shtetit dhe kombit shqiptar që ta tregonte segretin. Për shumë vjet Nasi nuk u lëkund dhe nuk e tregoi. Në vitet ’60 pas një sëmundje të beftë egzistonin vetëm dy mundësi, me vdekjen e Nasit të varrosej përfundimisht edhe vendi segret i fshehjes së Kodikëve dhe as historia shqiptare dhe as ajo botërore mo sta gjenin më thesarin e kodikut, por edhe mundësia e dytë, meqënëse kishin vdekur të tërë anëtarët e tjerë të këshillit segret, Nasi Papapavli për hir të interesave shumë të larta dhe

82

të patjetërsueshme të kombit dhe shtetit shqiptar ta “tradhëtonte” segretin e madh. Ai tregoi vendin ku ishin fshehur kodikët. Ky vend egziston akoma edhe sot ashtu i hapur pranë absidës së katedrales së Shën Marisë në Berat. Kodikët u nxorrën nga vendi ku ishin fshehur në një moment tepër tragjik. Nga lagështia ishin dëmtuar jashzakonisht dhe ishin gati të thërmoheshin në çast. Deri në vitin 1944 kodikët, duke përfshirë edhe Kodikun e shekullit të VI ishin në gjëndje relativisht të mirë. Madje me Kodikun e shekullit të VI bëheshin meshat solemne. Është një meritë e madhe e shtetit shqiptar që në mënyrë maksimale u kujdes për kodikët e rëndësishëm. Por ka në fakt që nuk e nderon shtetin totalitar: njeriu i thjeshtë, por atdhetari shumë i madh fetari Nasi Papapavli duhej nderuar deri në fund, madje ai meriton një monument për aktin e tij madhështor. Kështu shteti shqiptar siguroi thesare të pallogaritëshme që tejkalojnë kufijtë e Shqipërisë dhe janë subjekte eskluzive të kulturës së njerëzimit. Kodiku i Beratit i shekullit të VI i bën një nder të posaçëm Shqipërisë dhe u preftë në paqe shpirti i atyre priftërinjëve të Beratit që shpëtuan nga vdekja një mrekulli të rrallë. Amin!

83

Gjuha që përdorej te Orakujt Nga Robert d’Angely

Një aluzion më i sigurtë dhe më i dukshëm për karakterin barbar të gjuhës, që përdorej në orakujt shumë të lashtë të Greqisë, na e bën Heredoti në librin e tij VIII, 133-136. Pas betejës detare të Salaminës dhe ikjes së flotës perse, gjenerali i ushtrisë së tyre tokësore Mardonius fushoi në Thesali me qëllim që të kalonte aty dimrin vetëm me një pjesë të këmbësorisë, që e shoqëronte Kserksin në ekspeditën e tij kundër Greqisë. Mardoniusi deshi të këshillohej me orakujt e Greqisë për gjëndjen e punëve dhe për planet e veta, dhe për këtë qëllim dërgoi një njeri me emrin Mυς ose Mys, me prejardhje nga qyteti i Eurobosit i Karisë në Azinë e Vogël. Ky Mys, ndërmjet orakujve të tjerë, u këshillua edhe me të Apollonit në PTOON, që u përkiste tebanëve dhe ndodhej në Beoti mbi liqenin Kopais nga ana e malit. E shoqëronin tre qytetarë tebanë, që duhej të kopjonin mbi tabelëza tekstin e orakullit. Por që kur hynë në vendin e shenjtë, kryepriftëresha nisi ta bënte fatthënën në gjuhën barbare, domethënë pellazge sipas Heredotit. Ndërsa tre tebanët ngelën të shtangur, të befasuar, sepse po dëgjonin një gjuhë pellazge, atje ku prisnin të dëgjonin të flitej gjuha greke, kariasi Mυς, i cili e kuptonte fare mirë gjuhën që fliste Pitia, ua mori nga duart tabelëzat dhe e shkroi vetë atë që thoshte fatthëna, duke deklaruar se po e thoshte fatthënën në gjuhën pellazge të Karisë. Heredoti e tregon këtë fakt, duke shfaqur me të madhe habinë e vet dhe admirimin për këtë ndodhi. Por ne, përkundrazi, që e shqyrtojmë punën me një largësi prej më shumë se dymijë vjet dhe me një njohje më të mirë të gjendjes shoqërore të kësaj epoke të lashtë, ne pra nuk ndjejmë asnjë habi dhe asnjë admirim për këtë. Dihet mirë që arti i fatthënies ashtu si shumë të tjerë, u atribuohet pellazgëve të Greqisë dhe Azisë së Vogël,

84

të Italisë, të ishujve të Mesdheut dhe kudo gjetkë. Si rrjedhim, nuk do të kishte asgjë befasuese dhe të jashtëzakonshme, që profeteshat dhe gjithë personeli i këtyre tempujve të fatthënies, që e kishin prejardhjen nga pellazgët, të flisnin gjuhën pellazge si gjuhë amtare, që veç kësaj flitej zakonisht nga gjithë popullësia e Greqisë, me përjashtim të një elite të vogël, të huaj e drejtuese. Por ajo që e bën faktin vërtet interesant nga pikëpamja jonë, është se provon që të gjitha të ashtëquajturat gjuhë të ndryshme, si karishtja, frigishtja, likishtja, likaonishtja etj., etj., nuk ishin gjë tjetër veçëse variazione të lehta ose pa rëndësi të gjuhës së gjërë pellazge. Një vëzhgim tjetër me rëndësi, që ne mund të bëjmë këtu, është se Heredoti i konsideron pellazgët si një popull të veçantë nga helenët, domethënë që nuk kanë qenë asnjëherë helenë, ose që kurrë nuk kanë pasur kontakt me helenët; tashmë është e provuar që pellazgët vetë i shmangeshin me kujdesh çfarëdo kontakti. Por Denis Halikarnasi, i mëvonëshëm nga Heredoti, na i jep gjithashtu pa kundërshtim të mundëshëm, si stërgjyshër të grekëve, po ashtu dhe të romakëve, që banonin në Peloponez prej kohësh shumë të lashta. Raca dhe gjuha e helenëve janë me origjinë pellazge, dhe fjala βαρβα-ος dhe folja që rrjedh prej saj, Βαρβαριζειν e kanë gjithashtu prejardhjen nga pellazgjishtja. Në fakt duke u mbështetur mbi gjuhën pellazge aktuale, domethënë shqipen, mund t’u jepen dy shpjegime etimologjike të përsosura këtyre dy fjalëve të po asaj rrënje: i pari, është ideja ose domethënia e llafazanërisë, të flasësh mbarë e mbrapsht, ose të flasësh vazhdimisht, që jepen shqip: flet bërbër, si bythë e turtullit; dhe shpjegimi i dytë, është të shtrëmbërosh kuptimin e fjalëve ose t’i hash rrokjet, duke i shqiptuar ndryshe nga mënyra e drejtë e përgjithëshme, si për shëmbull thuthuqi, që jepet shqip flet belbër si foshnjat, domethënë belbëzon. Në të dy rastet, si flet bërbër si flet belbër, gjuha shtembërohet aq shumë, sa bëhet e

85

pakuptueshme edhe për një shqiptar. Kjo ka qenë e njëjta gjë me grekët e lashtë, të cilët flisnin të gjithë gjuhën pellazge, si ata që e flasin ende sot shqipen, kur në mardhëniet me të huajt krijuan gjuhën greke, liturgjike, dipllomatike, zyrtare dhe ndërkomëtare (për t’u marrë vesh me jo pellazgët) nga fjala e tyre: bër bër onomatope, po ashtu si në shqipen e sotme, bërbër ose belbër, krijuan fjalën βαρβαρ-ος. Dhe ky cilësor u përdor nga të lashtët si për ata, që flisnin një gjuhë të ndryshme nga grekët dhe që ishin, si rrjedhim, të huaj edhe për ata që ishin helenë, por që e shqiptonin keq gjuhën greke, duke e shtrembëruar dhe duke e bërë të pakuptueshme , apo e flisnin shpejt dhe me gabime, duke e bërë njësoj të pakuptueshme. Përfundimisht, cilësori βαρβαρος përdorej nga helenët vetëm për mënyrën për të folur dhe aspak për racën e dikujt; gjë që i bënte pellazgët, me përjashtin të atyre që e dinin , e flisnin dhe e shkruanin greqishten, të konsideroheshin si barbarë, po ashtu si të huajt për racën pellazge, me përjashtin të atyre që e dinin mirë greqishten dhe që njësoj konsideroheshin se ishin helenë.

86

Pretendimet e serbëve mbi territoret shqipëtare Nga Robert d’Angely

Kur u nda Perandoria Romake në Perandorinë e Lindjes dhe Perandorinë e Perëndimit pas vdekjes së Teodosit të Madh, Iliria mbeti në Perandorinë e Lindjes, dhe pas rënies së Perandorisë së Perëndimit me invazionin e barbarëve, ia behën edhe dyndjet serbe. Historia e serbëve, para ardhjes së tyre në Gadishullin e Ballkanit, është e përzier me atë të sllavëve të tjerë përgjithësisht. Në fillim ata jetonin të gjithë me emra të ndryshëm në veriperëndim të Karpateve, në luginat e Vristulës, Pripetit dhe të Dniestrit të epërm, duke pasur në veri të tyre edhe popullësi të tjera: stërgjyshët e popujve baltë, që ishin gjithashtu farefisi i tyre më i afërt, të tillë si lituanët, letonët e të tjerë; në lindje kishin popuj me prejardhje fine dhe në juglindje popuj të ndryshëm, që banonin në stepat e gjera të Skitisë. Vetëm në shekullin e VI serbët u shfaqën në jug të Danubit. Natyrisht vërshimi i tyre shtyu një pjesë të popullësive ilire ose shqiptare autoktone drejt jugut; por një pjesë e vogël megjithatë u detyrua të strehohej në fillim nëpër male dhe vetëm me kohë ajo zbriti pak nga pak drejt fushave, ku ishte shtrirë pushtuesi dhe në gjirin e të cilit do të shkrihej. Sipas Kostantin Porfirogjenetit krishtëzimi i serbo-kroatëve ka ndodhur në dy periudha: në fillim në kohën e Herakliut, perandorit të Bizantit, që i kërkoi Papës së Romës të dërgonte priftërinj për të pagëzuar popullësitë serbe (duket se sllavët e Dalmacisë, madje edhe në shekullin e VII ende epoka e Papë Joani IV (640-642) ishin idhulltarë); në pas, nën mbretërinë e Vasilit I, rreth vitit 879, përqafuan krishtërimin gjithë serbët, kroatët e të tjerë që nuk ishin pagëzuar (duket se të fundit të pagëzuar janë ata, që bëjnë pjesë në Kishën Ortodokse Lindore,

87

ndërsa të parët, pjesa më e madhe e të cilëve janë kroatë e sllovenë, u bënë katolikë). Në të gjitha kishat katolike jugoslave dhe në Vatikan gjuha serbe quhet si gjuhë ilire dhe shënohet si Illyrica Lingua. Për ta marrë në mëyrë abuzive këtë emërtim illyrica lingua për gjuhën e tyre, që nuk është aspak ilire por sllave, serbët janë mbështetur në faktin, që në fillim ata i nënshtroheshin duke u cilësuar si Σερβοι që do të thotë servë, gjë që nuk u shkonte sipas qejfit autoritetit bizantin dhe dëshiroheshin të përziheshin me shqiptarët autoktonë. Prandaj edhe alfabeti që ata kishin huazuar për librat e tyre liturgjikë, para zbatimit të shkronjave cirilike rreth vitit 885, në vend që të ishte latin, që do të kishte më shumë arsye të pëlqehej në Vatikan, ishte alfabeti shqiptar glagolitik. Duhet vënë në dukje këtu, që bullgarët gjithashtu arritën ta quanin gjuhën e tyre të folur në Maqedoni: maqedonishte. Por në Maqedoni bullgarishtja nuk është aspak e vetmja gjuhë, sepse atje flitet greqishtja, serbishtja, e mbi të gjitha shqipja dhe asnjë tjetër. Sa për Aleksandrin e Madh, nga fakti që ai ishte maqedonas paska qenë bullgar, do të thotë të harrohet që, nëse Aleksandri i Madh ishte helen nga arsimimi, nga prejardhja ishte shqiptar. Mjafton të lexohen tekstet e lashta, të cilat na mësojnë se Aleksandi i Madh, kur fliste me ushtarët e vet ose me disa nga gjeneralët, të gjithë maqedonas, u fliste në gjuhën e nënës. Kurse nëna e tij ishte Olimpia, epirote dhe që fliste shqip. Pushtimi i Maqedonisë, Shqipërisë, Epirit dhe Thesalisë gjatë sundimit të Stefan Dushanit nuk qe një sipërmarrje e vështirë, sepse në këtë epokë Perandoria Bizantine ndodhej në rënie të plotë dhe po gërryhej nga luftërat civile. Nuk është bërë asnjë betejë e madh për gjithë këto pushtime; tashmë rajone perendimore të shtetit ishin në varësi të serbëve. Sipas një pikëpamjeje tjetër, lehtësia me të cilën u arritën gjithë këto pushtime nga Stefan Dushani shtron një problem tjetër, -

88

nëse ka ndonjë problem këtu, - sepse tashmë është i zgjidhur negativisht. Këto pushtime në vetvete a krijojnë gjithashtu një të drejtë të paparashkrueshme mbi shqiptarët, që banonin dhe që shumica ende banojnë në këto rajone të pushtuara? Fundja ato edhe mund të ligjëroheshin, nëse do të kishte vijuar një pushtim paqësor deri më sot dhe që do të sillte një pajtim ndërmjet popullit të mundur e fituesit dhe njëkohësisht, pranimin e pushtetit të pushtuesit nga ana e të mundurit. Por kështu jemi shumë larg nga të dhëna të tilla për problemin tonë. Përkundrazi Stefan Dushani dhe pasuesit e tij nuk kanë mundur ta mbajnë territorin stërgjyshor të shqiptarëve, - të gjitha viset e përmendura më lart banoheshin në atë kohë prej shqiptarëve dhe në pjesën më të madhe edhe sot, dhe janë pushtuar një herë, por për sa kohë? Prandaj për ne është tepër i guximshëm dhe i egzagjeruar rivendikimi i delegatëve serbë në konfernca të ndryshme ndërkombëtare e mbi të gjitha në Konferencën e Paqes në 1920 në Paris për atë që ata quajnë “Serbia e Vjetër” dhe për një perandori aq efemere, sa e perandorit Dushan, sepse paska pasur një perandor stefan Dushani. Në fakt mund të lexojmë që: “dimrin e po atij viti - d.m.th. më 1345, dhjetë vjet para vdekjes së Stefan Dushanit – asamblea serbe lejoi shpalljen e tij si perandor me titullin CAR I SERBËVE DHE I GREKËVE” . Greqisht dhe latinisht: Αυτοκρατορες Σερβιασ (Ρακας) και Ρωµανιας: IMPERATOR SERVIAE ET ROMAINIAE. Gjatë pushtimit turk në territoret e serbëve, shqiptarët, si myslimanët dhe ortodoksët e katolikët, mundën ta ruanin qetësisht karakterin e tyre kombëtar nga të gjitha pikëpamjet. Është një gjë unikale në botë, që madje edhe shumica e kthyer në islamizëm nuk ka ndryshuar për sa i përket kombësisë së vet as zakonet e as gjuhën deri më sot. Por pas vitit 1830 e sidomos pas 1878 e 1920, kur u çliruan dhe rindërtuan mbretërinë e tyre

89

, serbët patën pretendime të shfrenuara mbi ato territore, që kurrë nuk i kanë banuar përfundimisht, si Serbia e Vjetër për shembull, pamvarësisht nga emri që mban. Edhe këto pretendime mbështetn vetëm në një fakt historik, që nuk ka zgjatur më shumë se njëzetë e pesë vjet, gjatë mbretërimit të Stefan Dushanit: 1330-1355, e për më tepër me gjithë një padrejtësi të tillë, ata janë kënaqur për shkak të bashkpunimit diplomatëve të zellëshëm, kryesisht më 1920, dhe kanë qenë shkaku i kaq shumë dramave e mjerimeve që kanë pësuar shqiptarët e veriut. Këta të fundit u arratisën nga atdheu i tyre, ku përndiqeshin sistematikisht dhe ku megjithatë ishin e vetmja popullësi autoktone, ata u detyruan të kërkonin strehim atje ku mundën, po kryesisht në Turqi, ku i kanë pritur autoritetet dashamirëse. Për më tepër, duke mos u kënaqur që i dëbuan nga vatrat banorët vendas që prej kohëve parahistorike më të largëta, serbët që ëndërrojnë për “ilirizmin” por që nuk arritën që të quhen “ilirë”, në vend të këtij emri kanë uzurpuar doket e zakonet, mënyrën e veshjes dhe të jetesës së shqiptarëve, të cilëve u kanë zënë vendin.

90

Kombi dhe feja në identitetin shqiptar Nga Roberto Morozzo della Rocca

Universiteti i Romës Opinioni publik italian dhe europian ka për Shqipërinë, mbas ngjarjeve politike dhe sociale të fundit38, imazhin e një vendi në mëshirë të fatit, të privuar nga identiteti i tij mbas gjysëm shekulli nën një regjim komunist ballkaniko – stalinist. Është imazhi i një vendi të shëmtuar dhe të shkatërruar, nga i cili banorët dëshirojnë të largohen e të shpëtojnë, ashtu siç braktiset një anije gjatë mbytjes së saj. Televisioni dhe shtypi – gjatë rënies së “zotave” më 1989 dhe të klimës politike që pasoi këtë rënie – kanë tendencën që të kryejnë një reset të realitetit shqiptar, sikur periudha e komunizmit, në rastin specifik të Shqipërisë, të kishte anulluar gati gjithë historinë dhe kulturën e popullit shqiptar. Bismark, në periudhën e imperializmit, thoshte që shqipëria nuk ishte asgjë më shumë se “një abstraksion gjeografik” e destinuar të zhduket. Publiçistika e sotme natyrisht nuk citon kancelierin prusian, por në fund të fundit nuk sygjeron për Shqipërinë një fat më të mirë. Janë thjeshtëzime të shtypit? Janë përshkrime të ekzagjeruara për t’ja dhënë lexuesve që pak gjëra dinë mbi Shqipërinë? Personalisht jam i bindur që, edhe pse Shqipëria tani për tani ka një të ardhme jo shumë të qartë, nuk është aspak një vend pa identitet, i përjashtuar nga historia e përbashkët europiane, ku banojnë njerëz që kanë sjellje dhe mendime primitive. Egzistojnë sot disa interpretime mbi identitetin dhe mbi të sotmen shqiptare, që hedhin poshtë imazhin e një tabula rasa.

38

Autori e ka fjalën për vitet ’90 të shekullit të shkuar. (Shënim i

përkthyesit).

91

Realistët e ekonomisë – ju përmend shkurtimisht – na kujtojnë që Shqipëria është vendi i dytë në botë për prodhimin e kromit, që eksporton energji vendeve fqinj, dhe ka shumë burime (risorsa) të llojeve të ndryshme, që i japin mundësinë të jetë e avantazhuar për rritjen ekonomike. Është një mënyrë kjo për të legjitimuar kapacitetin autonom të shtetit shqiptar, dhe për ti dhënë besim popullit shqiptar. Kundërshtimi më i madh që i bëhet imazhit të një Shqipërie që ka humbur identitetin dhe të ardhmen, vjen nga një vizion tradicional, në kufirin e retorikës, që kultura europiane ka për Shqipërinë. Mbi shqiptarët dhe vendin e tyre, kultura europiane la prodhuar midis ‘800 dhe ‘900, stereotipë të çdo lloji: një vend i egër dhe i pastër: një popull i paepur dhe gjakësor: një fe dhe një qytetërim në mes Lindjes dhe Perëndimit, midis pazareve dhe monumenteve klasik: nën ndikinim e një mijë kulturave të asimiluara keq, por në të vërtetë me kulturën e vetme të natyrës dhe të forcës: pra një vend ku mbetesh i shokuar. Dhe shumë intelektualë kanë parë vendin e vogël të Adriatikur, si një prizëm nëpërmjet të cilit kanë projektuar ëndrrat dhe ankthet e tyre. Vetëm në shekullin e XX, Shqipëria është cilësuar si toka e njeriut të lirë ose “njeriut të egër dhe fisnik”; e njeriut të ri dhe e njeriut primitiv; e lirisë dhe e tiranisë; e komunizmit të realizuar si kurrë gjetiu, ose i kampeve të riedukimit poshtë shtëpisë; parajsë e virgjër ose një mbetje e një bote të vjetër. Shqipëria si mit vazhdon pavarësisht nga transformimet historike, dhe shëmbjen të një stereotipi pas tjetrit. Në Shqipëri nuk egziston më komunizmi, por mund të gjejmë thënie tradizionale; shqipëtari krenar dhe luftëtar; shqipëtari njeri i ndershëm me instikte të lashta dhe të pastra. Shikoni çfarë shkruante në qershor të vitit 1990 revista prestigjoze Revue des deux Mondes nën titullin Shqiprija pays des aigles. Premisa është pasojë e një lloj tipi kulture franceze: geografia shpjegon

92

shumë, ose gjithçka të historisë. Por, pastaj kultura franceze, përveç fjalorit të zakonshëm leksikor, nuk na sygjeron interpretime veçanërisht të reja:

“ Le milieu gèographique suffirait presque à espliquer l’historie de l’Albanie…entre de rudes montagne… Ce paysage d’escarpements a façonnè l’âme sans partage de l’Albanais… A nature ingrate, homme extrême, tannè au.dehors et au-dedans, indiffèrent à la mort, nourri de la duvet du climat et de la peine à survivre. Code de l’honneur trace à la courbe meme des reliefs. Nulle equivoque. La vèritè est dans la mort, plus qu’aucun ne le sera jamais”39 Konkluzionet, edhe pse janë në të njëjtin stil letrar, duhet të kenë parasysh krizën e tanishme: “Du sang dans les veines duquel coulait hier la con science natiolaled’un peuple irrèductible et fier qui dècouvre aujourd’hui, dans sa caricature stalinienne, la fragilitè de sa mèmoire…”40 Më afër së vërtetës nga rapsodët e vjetër dhe të rinj të mitit shqiptar kanë qenë – sipas mendimit tim – ata që, pa i mohuar Shqipërisë një identitet dhe një origjinalitet, kanë hedhur sytë në historinë e trazuar të popullit shqiptar, duke përshkruar Shqipërinë si një vend të ekspozuar ndaj pushtuesve, gjithmonë i detyruar të mbrohet, i prapambetur sepse gjithmonë i

39

Revue des deux Mondes, juin 1990, f. 42-53, f. 43. Përkthimi: “Ambjenti

gjeografik është i mjaftueshëm të shpjegojë historinë e Shqipërisë... midis

maleve të thyer... Ky peisazh rrëpirash i ka dhënë formën shpritit të

shqiptarëve ... Një natyrë e padrejtë, njerëz ekstremë, të nxirë brenda dhe

jashtë, indiferent ndaj vdekjes, të ushqyer nga klima dhe nga dënimi për të

mbijetuar. Një kod i nderit që ka të njëjtën formë të relievit. Asnjë

keqkuptim. E vërteta është në vdekjen më shumë se në çdo gjë tjetër.” 40

Po aty, f.44. Përkthimi. « Nga gjaku i venave që rridhte dje koshenca

kombëtare e një populli të pathyer dhe krenar dhe që sot zbulon, në

karikaturën e tij staliniane, dobësinë e kujtesës së tij »

93

papërfillur nga qytetërimi prendimor dhe nga ai lindor. Fjalët e Karlo Levi-t – “asnjë nuk ka shkelur këtë tokë, përveçëse pushtuesit, armikut ose vizituesit të mëshirueshëm41 ” janë suggestive dhe shumë aktuale për Shqipërinë. Por nuk dua të vazhdoj të diskutoj këtë tendencë të kulturës sonë, që – për ta thënë shkurt – do që ti japi një identitet Shqipërisë ndërmjet miteve tradicional dhe stereotipeve të krenarisë dhe të heroizmit të shqiptarëve. Do të dëshiroja, si historian që jam, ti jap një përgjigje çështjes mbi identitetin shqiptar, duke dhënë disa elementë mbi nacionalizmin e mbi fetë midis ’800 dhe ‘900. Për të qenë skematik, besoj që identiteti i Shqipërisë bashkohore, ka marrë shumë, veçanërisht nën një profil ideologjik, nga korrentet e mendimit nacionalist. Nacionalizmi ka qenë për shqiptarët një tip feje, edhe pse nuk i ka zëvëndësuar asnjherë fetë dhe me to ka pasur një raport kompleks. Poeti shqiptar i ‘800, Vaso Pasha, eksponent romantik i Rilindjes kombëtare, ka këmbëngulur veçanërisht mbi “fenë” e vërtetë të shqiptarëve, që është të jesh pikërisht shqiptar. “Feja e shqiptarit është shqiptaria” është shprehja e Vaso Pashës, që shqiptarët e njohin fare mirë. Enver Hoxhës i pëlqente të përsëriste këtë fjalë. Ramiz Alia i theksoi me forcë në momentin kur legjitimoi përsëri fetë në Shqipëri. Edhe mbreti Zog dhe kundërshtari i tij i madh, peshkopi ortodoks Fan Noli, i adhuronin vargjet e Vaso Pashës. Në fakt, nëse në Shqipëri, nga Rilindja shqiptare e tetëqindës e deri më sot, do të kërkojmë motivin dominues të jetës publike dhe të kulturës, ky motiv është ndjenja e kombit. Vlera më e lartë për shqiptarin, është kombi. Hyjnizimi i identitetit shqiptar i bërë nga Vaso Pasha mbështetet mbi elemetë, që mund ti quajmë të thjeshtë: theksimi i bukurisë së tokës shqiptare që është “e jona” dhe e 41

Cosi in Cristo si è fermato ad Eboli, Torino 1945.

94

asnjë tjetri, është feja e gjakut e derdhur nga të parët për të mbrojtur atdheun. Por Federico Chabod nga ana e tij na mëson, e çfarë force evokative kanë fjalët “tokë” dhe “gjak” për të formuar idenë e kombit por mbi të gjitha nacionalizmin42. Të tjerë popuj europian kanë njohur fazën romantike të idesë së kombit, dhe nga kjo kanë kaluar në nacionalizëm dhe në skëterrën e dy luftrave botërore. Por duket që kanë qenë faza kalimtare të disa çështjeve kombëtare komplekse. Në Shqipëri historia është ndryshe. Epoka e Rilindjes shqipëtare duket sikur është e përjetëshme. Identiteti kombëtar shqiptar ka qënë i ndrydhur për një kohë të gjatë, pastaj ka pasur aq shumë vështirësi deri në ditët tona për tu shfaqur, saqë atmosfera e këtij patriotizmi sanguin, është zgjatur pafundësisht. Duhet që të imagjinojmë se çfarë quantitè nègligeable përfaqësonte një popullatë shqiptare me qindra mijëra banorë në ‘800, ose pak më shumë se shtatëqind mijë në fundin e luftës së parë botërore, për orekset e popujve fqinj, të cilët edhe ata jetoni një klimë të zjarrtë nacionalizmi. Historia ka kenë e padrejtë me shqiptarët, të cilët arritën të fundit më 1912, të formonin një shtet të tyre të pamvarur, ndërmjaet popujve ballkanik që kishin dalë nga sundimi osman43. Represioni i gjatë, aspiratat kombëtare, sakrificat e bëra për të arritur pamvarësinë, dhe kur kjo u arrit, monitorazhi poshtërues i

42

Të shihen për të thelluar këtë argument faqet klasike të historianit F.

CHABOD, L’idea di nazione, a cura di A. Saitta dhe E. Sestan, Bari 1961. 43

Mbi formimin e shtetit të pamvarur dhe proçesit të Rilindjes kombëtare,

të shihen S. SKENDI, the Albanian National Awakening (1878-1912),

Princeton Un. Press, 967; G. CASTELLAN, l’Albanie, Paris, 1980; dhe Histoire

de l’Albanie des origines â nos hours, a cura di S. POLLO e A. PUTO, Lyon,

1974. Një bibliografi mbi këtë çështje Albanie, une bibliographie historique,

nga Odile DANIEL, Paris, 1985.

95

shtetit të porsalindur shqiptar, nga ana e fuqive të mbëdha, gjithë kjo pra prodhoi një nacionalizëm radikal. Mund të thuhet që nuk ka shprehje të jetës publike dhe të kulturës, në Shqipërinë e ‘900 (para ardhjes së komunistëve në pushtet), e cila nuk lidhej ngushtë me vlerat e nacionalizmit dhe të epopesë letrare të Rilindjes patriotike mbas letargjisë së perandorisë osmane. Mbas 1944, komunizmi ndryshoi orkestër por jo muzikë. Aktiviteti politik i komunizmit shqiptar, dëshmoi qartësisht rëndësinë e çështjes kombëtare të pamvarsisë dhe të sovranitetit. Le të sjellim nder mend ekonominë e mbyllur, politikën e jashtëme që për të qenë e sigurtë i zgjidhte partnerët në antipodet e planetit ( aleanca me Kinën), krenarinë e unikalitetit shqiptar, le të sjellim nder mend politikën e rritjes demografie të përshpejtuar ( çdo shqiptar më shumë, një pushkë më shumë për të mbrojtur atdheun). Më 1976, Mehmet Shehu, shoku i Enver Hoxhës, që më vonë do të vdiste në mënyrë tragjike, thoshte; “natyrisht, Shqipëria socialiste është e vogël, e rrethuar dhe i është vënë bllokadë, por ngrihet si një ishull prej graniti në oqeanin e madh imperialist dhe revizionist”. Është krenaria e veçantisë shqiptare. Është i njëjti sens i kombit në luftë, i njëjti konceptim heroik i egzistencës kombëtare, që nga Shënderbeu arrin deri tek Vaso Pasha, dhe në fund në regjimin marksist të Hoxhës. Monumentet e Stalinit dhe baballarëve tjerëve të marksizmit, të ndërtuar në Shqipëri, nëse do të viheshin pranë monumentit të Skënderbeut, nuk arrinin as tek shala e kalit ku ndodhej heroi kombëtar44.

44

Dy përshkrime kritike të Shqipërisë së viteve ‘80, ku del qartë karakteri

“kombëtar” i marksizmit shqiptar: E. e j-p.champseix, 57, boulevard Staline.

Croniques albanaises, Paris 1990, e F. TOZZOLI, Il caso Albania, Milano

1990.

96

Në shekullin e shkuar, nuk pati shtet pranë Shqipërisë që nuk ka shkelur ose kërcënuar pamvarësinë e saj, për të mos folur për çështjen akoma të hapur të Kosovës. Shqiptarët kanë luftuar me armë në dorë, kundër ushtarëve dhe milicjeve osmane, serbe dhe malazeze, jugoslave, greke, italiane, bullgare, gjermane. Mbas luftës së dytë botërore, Tito donte që ta bënte Shqipërinë një provincë jugoslave, më 1949-51, amerikanët dhe anglezët bënë prova në Shqipëri për të përmbysuar një regjim filo-sovietik të Europës Lindore, duke tentuar pa sukses të fillonin një luftë brenda vendit, në pritje të pushtimit nga jashtë45. Historia e përvuajtëshme e kombit shqiptar na shpjegon se përse në kulturën shqipëtare, edhe në periudhën socialiste, nacionalizmi nuk është konsideruar një term doemos negativ. Ajo që për një europian perendimor është një term që sjell nder mend epoka të zymta, luftëra, fanatizëm rracial, imperializëm, për një shqiptar është një vlerë pozitive. Çfarë mund të bënin shqiptarët në shekullin e kaluar, në qoftë se nuk mbronin atdheun e tyre nga agresionet e shumta dhe të përsëritura? Absolutizmi i çështjes kombëtare, nuk çudit askënd, nga ana tjetër të reflektojmë mbi pëlqimin që merr nacionalizmi, në vende të tjera europiane ku problemet kombëtare nuk janë zgjidhur ende, nga republikat e ish Bashkimit Sovietik, Baskët, ose në Irlandën e Veriut. Zgjedhja e ateismi të shtetit, ose siç ka shkruar dikush “ateokracia” më 1967, nuk ishte një zgjedhje për një lloj ateizmi kombëtar. Në Shqipërinë e Hoxhës egzistonte një fe e shtetit, ajo e kombit. Duke qenë se Shqipëria ka një traditë islamike, nuk i mungoi as Profeti; me këtë kuptojmë kultin e

45

Mbi këtë aspekt pak të njohur të historisë shqiptare: N. Betel, La

missione tradita. Come Kim Philby sabotò l’invasione dell’Albania,Milano

1986.

97

personit të Enver Hoxhës. Marksizmi ishte teologjia e kësaj feje, e domosdoshme ndoshta për ta akorduar me modernizimin. Në të vërtetë, marksizmi në Shqipëri nuk lind nga një frymëzim i Profetit Enver Hoxha. Përkundrazi ishte një fenomen historik; ishte përgjigja e fuqishme dhe e dëshpëruar ë një shoqërie që kishte mbetur në rendin feudal më të prapambetur të Europës, me përqindje të mbëdha varfërie e analfabetizmi46. Megjithatë marksizmi i ka shërbyer mjaft mire fesë shqiptare të kombit, duke i dhënë obiektiva, rite dhe dogma. Të gjitha arritjet e marksizmit shqiptar, njeriu i ri, shoqëria e të barabartëve ishin konsideruar ekskluzive, jo të marksizmit por të kombit shqiptar. Nga ana tjetër, në Shqipëri, feja e kombit nuk ka pasur kundërshtarë të fortë. Fetë shqiptare nuk kanë kërcënuar primatin në kulturën dhe në jetën publike shqiptare. Hegjemonia ideologjike e nacionalizmit përkundrazi ka influencuar thellësisht komunitetin fetar shqiptar. Shqipëria është një vend mesdhetar shumë i veçantë: është i vetmi në bregun Verior që është me maxhorancë myslymane. Por Izlamizmi shqiptar nuk është aspak integralist. Ka një koncept të dobët të Umma-s të besimtarëve të Kuranit, dhe ka akoma tradita të varfëra47. Nuk është një izlamizëm që krijon një identitet kombëtar, edhe pse formalisht numuron mbi 70% të popullësisë. Dihet që kalimi nga kristianizmi në islamizëm i 46

Mbi këtë çështje B. BARDOSHI e T. KAREGO, Le

dèveloppementèconomique et social de la R.P. d’Albanie (1944-1974),

Tirana, 1974 dhe, S. SKENDI, Albania, New York 1956; por mbi tè gjitha

kuadri i ekonomisè shqiptare i bèrè nga A. ROSSELLI, Italia e Albania:

relazioni finanziarie nel ventennio fascista, Bologna 1986. 47

Mbi islamin shqiptar. A. POPOVIC, Les musulmans du Sud-Est europèen

dans la pèriode post-Ottomane. Problèmes d’approche., (Journal

Asiatique”, 26 (1975), pp. 317-360; P. BARTL, Die albanischen Muslime zur

Zeit der nationale Unabhängigkeitbewegung 1878-1912, Wiesbaden 1986;

dhe libri im, Nazione e religione in Albania (1920-1944), Bologna 1990.

98

shumë shqiptarëve, gjatë erës moderne, nën pushtimin osman, është përshkruar nga dikush, jo pa ironi si “një akt i politikës ushqimore”: ishte pra një mënyrë për të mbijetuar48. Komunitete fetare shqiptare janë katër: mysylamët sunitë, mysylmanët bektashi, (ky sekt dervishësh, kishte me element doktrinal shitë dhe kristian, por janë të hapur edhe ndaj ideologjive të reja, numuronte përpara komunizmit rreth 15% të popullësisë), ortodoksë (rreth 205), katolikë (rreth 10%)49. Në kërkimet e mia mbi Shqipërinë bashkohore, kam zbuluar se si këto komunitete fetare janë lidhur ngushtë ma pasionin kombëtar, duke e lidhur si pjesë të privilegjuar në veprimtarinë e tyre50. Gazetat kristiane e myslimane, fjalimet e udhëheqësve fetarë, doktrinat sociale dhe politike të feve të ndryshme në Shqipëri, kishin tendencën të nënvizonin rëndësinë e çështjes kombëtare. Nëse një komunitet fetar kishte kontraste me një komunitet tjetër, të dyja palët mburreshin se kush ishte më shumë patriot se tjetri. E njëjta gjë ndodhte nëse një komunitet fetar ishte në kontrast me pushtetin civil: të dyja palët i mëshonin faktit kombëtar. Sikur dogma e kombit të ishte e një niveli më të lart se dogmat fetare ose çështjeve të shtetit.

48

Artikulli i cituar më sipër i revistës ”Revue des deux Mondes”. Shprehja e

cituar është e djalit të mbretit Zog dhe kandidatit për fronin e Shqipërisë,

Leka I. Mbi një plan më shkencor le të shihen: BARTL, op. cit.; T. W.

ARNOLD, The Preaching of Islam. A History of the Propagation of the

Muslim Faith, London 1986; G. Stradmüller, Die Islamisierung bei den

Albanern, “Jahrbücher für Geschischte Osteuropas”, 3 (1955), pp. 404-429;

H. KALESHI, Das Türkische Vordringen auf dem Balkan und albanischen

Volkes, in Südosteuropa unter dem Halbmond, hrsg. Von Peter Bartl und

Horst Glassl, München 1975, pp. 125-138.

49

Për të ditur më shumë mbi fetë në shqipëri lexoni librin, Nazione e

religione in Albania. 50

Po aty.

99

Është e vërtetë se një pakicë nuk i jepte shumë rëndësi faktorit kombëtar, por ky fenomen është dytësor. Kam nder mend ata mijëra ortodoks grekofon në Shqipërinë e Jugut, që përbënin më shumë një problem etnik se sa fetar, ose disa jezuitë të Shkodrës, që ishim më së shumti qytetarë italianë, por që megjithatë kishin një lidhje të veçantë me tokën shqiptare. Edhe ideja që i do shqiptarët e feve të ndryshme të bashkuar, kur atdheu ishte në rrezik, nuk është, një idealizim abstrakt. Në fakt, në bazë të fesë së kombit, të parë si e vetmja fe patriotike e të gjithëve së bashku, shqiptarët e feve të ndryshme konsideronin njëri-tjetrin si vëllezër, nëse kishte ndonjë kërcënim për kombin. Është e vërtetë që pastaj kur gjëndja normalizohej, shqiptarët e feve të ndryshme shihnin tek tjetri “inferiorin” ose “të ndryshmin” nga vetja e tyre. Por përpara kërcënimeve, pushtimeve të huaja, komunitetet fetare ishin në solidaritet me njëra tjetrën për mbrojtjen e atdheut. Kështu që akuza që fetë ishin përçarëse për vendin dhe si rrjedhim faktor i dobët për çështjen kombëtare, bie poshtë. Kur Hoxha më 1967, nxirrte jashtë ligjit fetë si antikombëtare, cilatdo që të ishin motivet për këtë veprim, ai u mbështet veçanërisht mbi këtë akuzë51 . Por Hoxha e dinte ta thjeshtëzonte çështjen në bazë të përdorimit politik që donte të bënte. Pa dyshim që komunitetet fetare konsideroheshin nga armiqtë e Shqipërisë si mjet për të depërtuar në vend, por kjo nuk do të thotë që këto komunitete dëshironin të ishin bashkpunëtorë të tyre. Në të vërtetë ato ishin të lidhura ngushtë me kulturën kombëtare hegjemone, dhe jetonin me idenë e kombit si një fat i shenjtë dhe fatal. Kështu ishte ndërmjet dy luftrave, për

51

Mbi luftën antiklerkale të vitit 1967 dhe të viteve të mëvonshëm,

motivet i gjeni tek , Historia e Partisë së Punës së Shqipërisë botuar nën

kujdesin e institutit të studimeve marksiste - leniniste pranë Komitetit

Qëndror të Partisë së Punës së Shqipërisë, Tiranë, 1971, f. 652-258.

100

ortodoksët e impenjuar me krijimin e autoqefalisë dhe refuzimin e kulturës greke: për disa françeskanë që mundoheshin që të inklinonin besimtarët e tyre me ksenofobinë: me bektashinjtë që kishin në rradhët e tyre patriotët mbëdhenj shqiptar dhe shikonin tek atdheu “virtytin më të lartë52”; për myslymanët sunitë që mbas disa luhatjeve fillestare, ndjenin Shqipërinë e pamvarur dhe ndërtetsat e pushtetit në Tiranë si krijimet e tyre eskluzive. Nuk dua aspak që të krijoj idenë që fetë në Shqipëri ishin të pavlefëshme, dhe që funksioni kryesor i tyre ishte të mbështeste idenë e kombit. Mund të them që historiani nuk mund të hetojë mungesën e fenomenit fetar, por mund të propozojë një histori pozitive të sjelljeve njerëzore që kanë një rëndësi sociale, pamvarësisht nga gjykimi që i jep në ndërgjegje të ndjenjës fetare dhe vetë “fesë” të individëve dhe popujve. “feja” është për natyrën e saj një realitet i brendëshëm, i padukshëm dhe i pakontrollueshëm. Studiuesi mund të rindërtoj rolin e komunitetit që me anë të fesë, arrijmë që kujtojmë ngjarjet e një shoqërie dhe të një vendi. Në përfundim, nëse shqiptarët nuk janë mbas rënies së komunizmit një popull pa identitet, kjo ka ndodhur falë kulturës ku atdheu dhe kombi janë elementët bazë të shoqërisë. Fetë kanë dhënë kontributin e tyre në këtë kulturë, duke u futur plotësisht në shpirtin e jetës shqiptare bashkohore. Nga ana tjetër është e vërtetë që qytetërimi kristian dhe islamik në Shqipëri janë realitete që kanë plazmuar identitetin e këtij kombi, por do të ishte më e drejtë të thuhej që kanë plazmuar shpirtin, atë që studiuesit të çështjeve historike i vjen e vështirë që ta përcaktoj.

52

Shprehja është e Naim Frashërit, që konsiderohet si patrioti më i madh i

shekullit të XIX (N. Frashëri, Die Bektaschis, herausgageben und übersetz

von Norbert Jokl, “Balkanarchiv”, 2 (1962), f. 226-240).

101

Shqiptarët Nga Sami Frashëri

Janë një komb që banon në anën perëndimore të Gadishullit Ballkanik d.m.th. të Rumelisë së Shtetit Osman. Fjala “arnaut” rrjedh nga fjala greke “arvanit”. E kemi sqaruar se edhe kjo fjalë është marrë nga fjala “arban” të cilën e përdorin shqiptarët. Ky komb banon në Gadishullin Ballkanik që nga kohët shumë të hershme që nuk ka mundur ta shënojë historia. Kjo është dëshmuar shumë herë. Ndonëse ka qenë në raporte me Greqinë e vjetër dhe me Romën, gjithmonë ka jetuar i ndarë nga ata. Mirëpo, duke e prezentuar të përzier me kombe dhe popuj të tjerë dhe, meqë asnjëherë nuk është shikuar si i bashkuar dhe se ka gjuhën e tij kombëtare, deri më tash (lexo në kohën e S. Frashërit -M.P.) ka mbetur në një gjendje të panjohur. Ndonjëri nga historianët evropianë mendon se ky popull, tash vonë, ka ardhur nga Alabana e Kaukazit, d.m.th. nga Dagistani; ndonjëri thotë se rrjedhin nga sllavët, kurse ndonjë del e thotë se shqiptarët janë një popull që ka mbetur në një gjendje të egër e që rrjedh nga grekët. Çdonjëri prej tyre, pa dyshim, është larg të vërtetës. Edhe disa historianë tanë kanë supozuar se shqiptarët janë një fis arab që ka ardhur nga Arabia. Ç'është e vërteta, të gjithë këta e kanë ditur që në gjuhën e tyre ka ngjashmëri me greqishten e vjetër, latinishten dhe sllavishten ose që ka fjalë të përziera, por kanë menduar se këto fjalë janë marrë nga ato gjuhë. Më në fund, kur disa studiues të mirëfilltë evropianë u thelluan në studimin e gjuhës shqipe, kuptuan se në çfarë raporti qëndron kjo gjuhë me gjuhën e vjetër greke si dhe me gjuhët: latine, sllave, gotike. persiane dhe sanskrite. Duke marrë në shqyrtim esencën e gjuhës shqipe dhe, duke studiuar hollësisht edhe historinë e tyre, kuptuan rrënjën dhe prejardhjen e popullit shqiptar, prej nga ka ardhur dhe çka u bë me të. Kjo çështje që kishte mbetur

102

me shekuj në një gjendje enigmatike dhe të paqartë, tani është zgjidhur në tërësi dhe është vërtetuar se kombi shqiptar është njëri nga degët më të lashta të kombeve të Azisë dhe të Evropës të quajtur “Aria”. Nëse i jepet rëndësi çështjes së fjalëve shqipe që janë në lidhje dhe të ngjashme me gjuhën e vjetër greke, gjuhën latine, sllave dhe gjer-mane, pastaj me të gjitha gjuhët e vjetra evropiane të cilat rrjedhin nga këto gjuhë, në njërën anë, dhe me gjuhët persiane, zende dhe sanskrite nga ana tjetër, diskutimi këtu do të zgjasë shumë dhe për lexuesin tanë, meqë do të flitet për dy çështje abstrakte (të panjohura), do të shkaktojë mërzi dhe lodhje. Mund të themi që, po të bëjmë një fjalor etimologjik të fjalëve të gjuhës shqipe, do të mbesin shumë pak fjalë që nuk do të kenë raporte dhe ngjashmëri me një ose me disa gjuhë që i numëruam këtu. Mirëpo, nuk mund të konstatohet në mënyrë bindëse se këto fjalë janë marrë nga ndonjë gjuhë tjetër, sepse, shihet qartë se ka shumë fjalë, format rrënjore të të cilave janë në gjuhën shqipe, dallohen nga format rrënjore të fjalëve të gjuhës së vjetër greke dhe latine. Edhe ky është një argument që provon se gjuha shqipe është më e vjetër se gjuha e vjetër greke dhe ajo latine, prandaj edhe populli shqiptar është më i vjetri. Ngjashmëritë dhe lidhjet që kanë disa fjalë shqipe me gjuhët persiane, zende dhe sanskrite më shumë se të gjitha gjuhët e tjera ariane të Evropës, tregojnë se gjuha shqipe nuk është e një dege me gjuhët latine, greke e sllave, porse është një degë e drejtpërdrejtë e gjuhëve të vjetra ariane dhe se ky popull kryesisht ka ardhur nga Azia Qendrore në Evropë, ashtu si popujt e lashtë të tjerë arianë. Popujt që janë në Evropë, në kohë shumë të lashta, sipas argumenteve më bindëse, duke u këputur nga anët e Belhit dhe Heratit të Azisë Qendrore, grupe-grupe kanë migruar drejt Perëndimit; një pjesë prej tyre në Maverai Nehri dhe në Rusi, një pjesë në Iran dhe në Anadoll, dhe një pjesë në Kaukaz dhe në brigjet e Detit të Zi, pastaj janë

103

shpërndarë në të gjitha pjesët e Evropës. Këto migrime, ndërkaq, nuk kanë ndodhur njëkohësisht, por me intervale të gjata kohore. Është e ditur se populli kelt, i cili ishte i shpërndarë në Evropën Perëndimore, është nga të parët që ka ardhur. Ja pra, edhe shqiptarët është e mundshme të kenë ardhur në ato kohë, d.m.th. ose pak para, ose pak pas tyre. Zaten, ngjashmëritë e gjuhëve si dhe disa ngjashmëri të tjera specifike tregojnë qartë se këta dy popuj kanë ardhur njëkohësisht, ose njëri pas tjetrit. Keltët u vendosën në perëndim, kurse shqiptarët në lindje të Evropës. Ndërkaq, shumë më vonë, në veri të Evropës erdhën e u vendosën totonët dhe sllavët. Në atë kohë shqiptarët quheshin “pellasxh” ose “pellazg”. Sipas një varianti, ky emër rrjedh prej fjalës shqipe “plak” (ar., turq. ihtijar dhe kadim) që, sipas historianëve, u jepej atyre që ishin të vjetër, Sido që të jetë, ky komb në atë kohë ka qenë i përhapur në të gjitha anët e Gadishullit Ballkanik dhe në anët perëndimore të Anadollit. Helenët të cilët erdhën më vonë, ua nxorën nga dora pellazgëve Morenë dhe një pjesë të Greqisë, prandaj një pjesë e madhe e pellazgëve, për të kompensuar këtë, kaluan në Itali dhe ka mundësi që, duke u përzier me popullin që gjetën aty ose që kishte ardhur më vonë, të kenë formuar popullin latin. Edhe nga Greqia pellazgët nuk u tërhoqën krejtësisht, por mbetën grupe-grupe në male dhe në krahinat e Etolisë dhe Akarnanisë; shumë prej tyre u përzien me helenët dhe u asimiluan. Pellazgët, d.m.th. shqiptarët e lashtë, sipas asaj që do të shihet në vazhdim, ishin të ndarë në katër degë: 1.Ilirët, ishin të përhapur që nga kufiri i Greqisë së Vjetër deri në pikën më në veri të gjirit të Adriatikut, d.m.th. në Shqipërinë e tanishme , në Bosnjë e Hercegovinë dhe në Dalmaci. 2. Maqedonasit (e lashtë - M.P.); banonin në pjesën e Maqedonisë që shtrihet nga mali Pindos dhe Sharr e deri në

104

malin Rodop, lumin Karasu dhe Detin Egje, d.m.th. në anën e Selanikut, Manastirit, Shkupit dhe Serezit. 3. Trakasit, banonin në anët e vilajetit të Edrenesë, Bullgari e, mbase, deri në anën e djathtë të lumit Danub. 4. Frigiasit (frixhiasit) ishin të përhapur në pjesët nga Bregdeti i Anadollit deri në Ankara dhe Sivas. Katër popujt që i numëruam, është argumentuar bindshëm se janë degë të popullit pellazg. Vetëm se shumë më të afërt, si në gjuhë, si në veti dhe zakone, ishin ilirët me maqedonasit, në njërën anë, dhe trakasit me frigasit, në anën tjetër. Veçanërisht gjuha e ilirëve me gjuhën e maqedonasve ishte si një gjuhë e vetme. Afërsia e këtyre katër popujve ishte aq e fortë saqë kur të gjithë mbretërit dhe heronjtë grekë ishin tubuar për ta sulmuar mbretin trojan që konsiderohej nga frigiasit, historikisht është vërtetuar se shumë nga Maqedonia e lashtë dhe Trakia u kishin shkuar në ndihmë trojanëve kundër grekëve. shihet qartë se është fjalë shqipe “bukë” që përdoret edhe tani në gjuhën shqipe. Disa emra që ruhen në histori nga gjuha e popullsisë së lashtë maqedonase, frigiase dhe trakase, shihet se kanë ngjashmëri me fjalët e gjuhës shqipe që përdoren sot. Veçanërisht Herodoti, babai i historisë, shpjegon atë lidhje, duke thënë se në gjuhën frigiase bukës i thonë “buks”. Kështu, kur hiqet s-ja e cila është një prapashtesë greke, që është shtuar nga vetë Herodoti. Edhe Straboi që ka jetuar në shekullin e parë të erës sonë, duke treguar qartë se ilirët dhe maqedonasit (e lashtë - M.P.) janë një popull i vetëm dhe se flasin me të njëjtën gjuhë, thoshte: “Banorët e Epirit, të Maqedonisë dhe të Ilirisë flasin me një gjuhë, i presin flokët (qethen) në të njëjtën mënyrë si dhe zakonet dhe vetitë (moralin) i kanë të njëjta”. Pastaj, në një vend tjetër thotë: “Këta udhëhiqen nga këshillat pleqërorë që i quajnë “plagonija”, plakut i thonë “plajis”, kurse plakës “plaje”. Kështu, fjalët “plakonja” dhe “plak” siç përdoren tani në gjuhën shqipe me këto kuptime, malësia shqiptare që i ka

105

ruajtur zakonet e vjetra, mosmarrëveshjet që ndodhin në mes tyre, sot i rregullojnë përmes këshillave pleqërorë që i quajnë “plakonja” (pleqni - M.P.). Sikurse u tha me një mendim të prerë se katër popujt që u përmendën më lart rrjedhin nga pellazgët, po ashtu, pa fije dyshimi, është konstatuar se ilirët janë gjyshërit e shqiptarëve të sotëm. Janë ruajtur (regjistruar) me saktësi ngjarjet që kanë rrjedhë qe dy mijë vjet, kurse në këtë kohë nuk mbahet në kujtesë se një popull ka ardhur nga jashtë dhe është vendosur në trojet e shqiptarëve (në Shqipëri). Përveç kësaj, marrë në përgjithësi, ka edhe më shumë fakte e argumente që provojnë se pellazgët e vjetër dhe shqiptarët e tashëm janë të një race dhe kanë gjuhë të njëjtë. Sidomos, historianët e vjetër grekë tregojnë se feja dhe besimet e grekëve të vjetër dhe të romakëve janë marrë nga pellazgët e vjetër. Edhe emrat e perëndive romake e greke, sikurse është treguar qartë, janë të pellazgëve, pra, të shqiptarëve të vjetër. Pra, pa u friguar se do të përgënjeshtrohem nga historia dhe, duke menduar se nuk do të mendohet se kam dashur t'i zmadhoj gjërat, meqenëse vetë i takoj racës shqiptare, mund të them se populli shqiptar dikur ka qenë një popull i madh që shtrihej nga Trieshta deri në Sivas, pra në dy territore të mëdha: në Evropë dhe në Azi. Mirëpo, duke qenë në mes popujve dhe shteteve të mëdha të Iranit, Greqisë, Romës etj., dhe, duke rënë në dorë të pushtuesve të ndryshëm, pellazgët u asimiluan dhe u zhdukën në Anadollinë e atëhershëm, pastaj, duke u tërhequr edhe nga Trakija dhe nga anët juglindore të Maqedonisë dhe nga ana e Ilirisë, d.m.th. nga Bosnja dhe Hercegovina dhe, duke u nxjerrë nga ana e bullgarëve dhe sllavëve të cilët sulmuan vazhdimisht, janë ngjeshur në pjesën jugperëndimore të Maqedonisë dhe në pjesën perëndimore të Ilirisë, d.m.th. në Shqipërinë e sotme (lexo: në kohën e Samiut - M.P.).

106

Shqiptarët nuk i kanë ndryshuar zakonet dhe vetitë që i kanë pasur nga koha e ilirëve dhe pellazgëve. Gjithnjë kanë jetuar të ndarë dhe të vetmuar nga popujt e tjerë. Edhe në mes veti kanë jetuar të ndarë në fise të vogla dhe të hasmuar njëri me tjetrin. Po t'i shikojmë të dhënat historike të Strabonit, vërejmë se - thotë Samiu - mënyra e jetesës së tyre që ka qenë në ato kohëra, vazhdon edhe sot në Malësinë e Dibrës dhe të Shkodrës. Për këtë arsye, duke mos qenë të bashkuar, nuk kanë mundur të formojnë një shtet ose të shkruajnë gjuhën e tyre kombëtare ose të krijojnë një letërsi kombëtare. Edhe njerëzit e mëdhenj (të ditur) që ka pasur ky popull, kanë qenë të detyruar të mësojnë në ndonjë gjuhë tjetër dhe me atë gjuhë kanë qenë të shtrënguar të gjenden në punët shtetërore. Në këtë mënyrë kanë mundur shumë pak të shërbejnë në ngritjen dhe famën e popullit që i kanë takuar. Të jetuarit në këtë mënyrë, ka ruajtur në gjendje të vjetër si gjuhën, si zakonet vetitë e tyre dhe ka qenë shkak në mospërpjekjet e tyre për ndryshime. Shqiptarët prej kohësh ishin të ndarë në fise-fise dhe, meqë janë udhëhequr nga kryetarët e tyre dhe nga këshillat pleqërorë, nuk është dokumentuar historia e tyre. Sikurse është e ditur, kishin formuar tri shtete; njëri ishte në Shkodër, tjetri në Epir, d.m.th. në territoret e Janinës dhe, i treti në një qytet të vjetër Pella i cili ishte në afërsi të Jenixhe-i Vardarit të Maqedonisë. Ky i treti është i njohur si shtet i Maqedonisë, historia e të cilit është dokumentuar plotësisht Ky shtet u bë i njohur me ngjarjet shumë të mëdha që mund t'u thuhet madje të jashtëzakonshme, si p.sh. pushtimi i menjëhershëm i shumë vendeve të botës që nuk ishin të njohura dhe të ditura në atë kohë e deri në Indi nga ana e Aleksandrit (Lekës) të Madh (turq. Iskender Zülkarnejn) i biri Filipit. Vetëm se për shkak të rrethanave të njëjta që u përshkruan për shqiptarët, edhe Leka i Madh ka mësuar në gjuhën greke. Megjithëse, ashtu siç ishin maqedonas të gjithë ushtarët që merrnin pjesë në pushtime, po ashtu, edhe ai vetë

107

ishte maqedonas për nga origjina dhe gjuha. Madje, edhe pse është e ditur se ai nuk i ka dashur grekët, i ka konsideruar popull të madh. Mbreti më i njohur i mbretërisë së Epirit ishte Pirroja, i cili dy herë i kishte mundur romakët. Edhe pse kishte ngadhënjyer dhe ishte zgjëruar deri në Greqi dhe Egjipt, dhe, edhe pse kishte ambicie të pushtojë edhe më tepër, kur vdiq, la pas vetes diçka më tepër se pasuria që kishte gjetur nga babai i tij. Edhe nga mbretërit e Ilirisë që kishin fituar famë më të madhe, ishte mbretëresha Teuta dhe mbreti Genci i Parë (Gjençoja) = kështu e përdor Samiu në: “Shqipëria çka qenë...” - M.P.). Shqiptarët, të cilët së bashku me Lekën e Madh kishin pushtuar botën, nuk pranuan t'u nënshtrohen lehtë romakëve. Ata u bënë atyre një qëndresë të vendosur, saqë Paol Emili, pasi i mundi me forcat e tij të mëdha, për hakmarrje i rrënoi 85 qytete të tyre dhe disa qindra mija njerëz i zuri peng dhe ashtu të lidhur me pranga i dërgoi në Romë. Ja, që nga ajo kohë filloi fatkeqësia e këtij populli. Nga njëra anë u gjendën nën romakët, nga ana tjetër, për të mos u marrë nëpër këmbë nga avarët, hunët dhe popuj të tjerë gjakpirës, shkatërrimtarë dhe të egër, të cilët kohëve të fundit u vërsulën dhe sulmuan nga anët veriore, shqiptarët u tërhoqën në vende malore dhe të sigurta, duke qenë të detyruar të lëshojnë vendet pjellore dhe të rrafshta, kurse një pjesë, duke braktisur në tërësi atdheun e tyre, u detyruan të ikin në Greqi, More, në ishujt e Greqisë deri në anët qendrore dhe në ujdhesën Marmara. Kështu, një pjesë e shqiptarëve, afër gjysma e kombit, mbeti në Greqi dhe në More, përgjithësisht, në ujdhesat greke dhe në Marmara që nga ajo kohë. Ndërkaq, ata që mbetën në Shqipëri u tërhoqën në vende të sigurta natyrore. Meqë gjithnjë jetonin me armë në dorë, ndiqnin rrugën e mbretërve romakë dhe bizantinë. Në të vërtetë, këta udhëhiqeshin në mënyrë të pavarur nga kryetarët e vet, sikurse në të kaluarën dhe këta kryetarë dalëngadalë merrnin gradën e princit ose mbretit. (...) Edhe disa qytete dhe

108

kala që ishin në brigjet e Adriatikut, kaluan në duart e venedikasve. Ja pra, në këtë gjendje ishin shqiptarët kur në pjesën e Rumelisë shkeli këmba e sulltanëve Osmanë dhe luftëtarëve muslimanë. Sado që disa prej princave deridiku rezistuan, shumë prej tyre, duke parë forcën dhe potencialin ushtarak, u dorëzuan pa luftë, prandaj gati të gjithë princat ende mbetën në vendet e tyre. Këta kishin disa privilegje dhe të drejta në Shtetin Osman. Mirëpo, më pastaj Skënderbeu i mblodhi të gjithë këta princa, të cilët vetë e njohën atë për prijës dhe komandant të tyre. Duke qenë një njeri jashtëzakonisht trim, i aftë dhe me përvojë luftarake, Papa dhe mbretërit e tjerë të krishterë të Evropës, me qëllim që ta prëdorin si mbrojtës, atë e trimëronin dhe e stimulonin të luftojë kundër turqve osmanlinj. Ndonëse i premtonin se do t'i shkonin prapa dhe se do t'i ndihmonin, këtë nuk e bënë kurrë. Skënderbeu hyri në luftë me Osmanlinjtë. Luftoi 40 vjet rresht . Duke u bazuar në pozitën strategjike natyrore të vendit dhe, duke besuar në premtimet e Papës dhe të mbretërve evropianë, ndonëse e shihte se ata dëshirojnë ta përdorin si një mjet, të futet në zjarr, bëri që Shqipëria të gjendet në zjarr e flakë plot gjysmë shekulli. Pastaj, me vdekjen e Skënderbeut, tërë Shqipëria ra në duart e pushtetit Osman. Edhe gjatë asaj kohe disa qindra-mija shqiptarë u shpërngulën për në Kalabri dhe Siqeli të Italisë, e një pjesë prej tyre u shpërdanë nëpër Venedik, Gjenevë, Marsej, bile edhe në Spanjë. Vetëm se ata që u vendosën në Kalabri dhe Siqeli, meqë formuan fshatra të pastra shqiptare, kanë ruajtur deri më tash gjuhën racën dhe fenë e tyre, numri i të cilëve arrin përafërsisht 250 mijë (dyqind e pesëdhjetë mijë). Kështu, pasi shqiptarët hynë nën administratën osmane, të gjithë bejlerët dhe njerëzit autoritativë menjëherë e pranuan fenë e drejtë islame. Pas pranimit të Fesë islame nga ana e tyre,

109

gradualisht edhe të tjerët filluan ta pranojnë, kështu, për një kohë të shkurtër 2/3 e popullit shqiptar u bënë muslimanë, kurse 1/3 që mbetën u ndanë, gjysma në ortodoksë dhe gjysma në katolikë. Shqiptarët që nuk iu bindën shtetit romak dhe bizantin dhe që deri diku nuk e dëgjuan Lekën e Madh, i cili ishte bashkëkombës i tyre, u bënë të përbashkët me osmanlinjtë, kaluan në ngritjen dhe famën e Shtetit Osman, u bënë shumë dashamirës dhe nidhmës në zgjërimin e pushtimeve osmane dhe islame. Deri në kohën e formimit të ushtrisë së rregullt e të organizuar të gjithë shqiptarët ishin pjestarë të ushtrisë së armatosur të përhershme të shtetit. Kur urdhëronin këta, ashtu të armatosur, ishin të gatshëm të shkonin deri në shkretëtirat e Sudanit. Edhe shteti (Osman), duke i çmuar lartë shërbimet dhe miqësinë e tyre, ua besonte pozitat më të larta shtetërore. Shqiptarët morën pozita të larta në shtetin Osman; vetëm pashallarë, të cilët u bënë sadriazema (kryeministra) ishin 25, madje, në mesin e tyre kishte të tillë që në kohën e Sulltan Selimit të parë dhe Sulltan Sulejmanit, arritën të bëhen sadriazema nga pesë herë. Janë dëshmuar edhe aftësitë e shqiptarëve të krishterë të Greqisë dhe të Italisë. Kapedanët, kryetarët dhe shumë e shumë të tjerë të cilët në mënyrë vetëmohuese morën pjesë në revolucionin për pavarësinë e Greqisë, prej të cilëve më të dalluarit; Boçari, Xhavella, Kanari, Bollgarisi, Bubulina, ishin shqiptarë. Sikurse këta, edhe shumë prej atyre që ia zbardhën fytyrën dhe i ndihmuan Garibaldit në bashkimin nacional italian ishin shqiptarë të Italisë. Pra, ashtu sikurse janë, kryesisht, shqiptarë ata që ende udhëheqin Greqinë, e sidomos ata që e kanë drejtuar flotën e tyre, po ashtu edhe nga shqiptarët që janë në Itali ka shumë njerëz të ditur, të vyeshëm, poetë, shkrimtarë etj. Nga ky popull arritën të bëhen edhe papë, siç është Klementi i njëmbëdhjetë. Mendoj që mjafton të

110

përmendet se nga ky komb është zotëri Krispi, i cili e udhëheq diplomacinë e Italisë edhe në ditët e sotme. Shqiptarët nga stërgjyshërit e tyre i kanë ruajtur doket dhe moralin, nderin dhe krenarinë, kanë ruajtur edhe çështjen e mbajtjes së premtimit që e quajnë “besa”. Ata janë të gatshëm gjithnjë të japin jetën e tyre për mbrojtjen e kombit, fisit, familjes, madje dhe vetëm për të ruajtur fjalën e tyre të dhënë. Edhe pse për nga gjuha ndahen në dy degë-në gegë dhe toskë, nuk bëjnë dallime, por të gjithë krenohen me emrin shqiptar. Gegët janë të vendosur në pjesën veriore të Shqipërisë, kurse toskët në pjesën jugore të saj. Lumi i Shkumbinit që kalon pranë Elbasanit është si vijë dalluese e tyre. Dialektet e gegërishtes dhe të toskërishtes dallohen në mes tyre vetëm në të shqiptuar, në theks dhe në disa shprehje, kurse në thelb, gjuha është e njëjtë, prandaj shumë mirë e kuptojnë njëri-tjetrin. Në këtë gjuhë ekzistojnë disa libra në prozë dhe poezi me tematikë fetare katolike të shkruara para 400-500 vjetësh; poashtu ekzistojnë disa këngë popullore të ruajtura që nga shekulli XV. Dallimet e tyre nga gjuha e sotme qëndrojnë vetëm në atë se janë përdorur në atë kohë; tash në vend të tyre muslimanët përdorin disa fjalë e shprehje arabe, kurse të krishterët disa fjalë e shprehje greke. Edhe pas pranimit të Islamit në Shqipëri kemi shumë poetë e shkrimtarë. Ata kanë thurur divane, poema, me tema të ndryshme nga lëmi fetar: këshilla, ligjërata fetare (vaize), pastaj mevludin për Muhammedin a.s., për tragjedinë e Qerbelasë etj. Të gjitha këtyreve mund t'u thuhet, zakonisht, një letërsi. Mirëpo, meqë muslimanët kanë shkruar me alfabet arab, ortodoksët me alfabet grek dhe katolikët me alfabet latin dhe, meqë veprat e tyre janë të mbushura me fjalë dhe shprehje të huaja dhe, meqë ndjekin shembullin e letërsisë të popujve të huaj, letërsia kombëtare shqiptare nuk ka mundur të zë vendin e saj të meritueshëm. Veprat e shkruara para 4-5 shekujve ose që, së

111

paku, kanë mbetur prej asaj kohe e të përmbledhura më vonë, kanë mundur të zënë këtë vend. Ortodoksët, të krishterët toskë, ishin duke u greqizuar, sepse, që atëherë, vazhdimisht punonin dhe mësonin sipas shkencës greke. Edhe insti-tucionet greke ndihmuan në këtë dhe, sado që tek një pjesë arritën deri diku të ndikojnë të harrojnë gjuhën e tyre amtare, këta botuan libra mësimorë me alfabet shqip që i kanë sistemuar më vonë. Në Toskëri janë hapur disa shkolla të posaçme për të mësuar shqip, gjë që edhe këta kanë ndikuar në ruajtjen e kombit. Pas nxitjeve dhe stimulimeve kundër tyre, vazhdimisht filluan ta urrejnë dhe të largohen nga Greqia. Kështu, në kohën e Sulltan Abdylmexhidit të Dytë edhe shqiptarëve, iu bë e mundshme të shkruajnë gjuhën dhe letërsinë e tyre, filluan të përparojnë. Shqiptarët që janë në shtetin Osman janë rreth 2 milionë, prej tyre 2/3 janë të besimit islam. Edhe shqiptarët që janë në Greqi dhe në Itali janë mbi 500 mijë. Shqiptarët, zaten, meqë janë të vendosur më tepër në vendet malore dhe në vendet jopjellore, vendet e tyre nuk mund t'i furnizojnë me gjëra ushqimore, prandaj shumica prej tyre merren me zanate dhe tregti. Duke marrë rrugën e kurbetit në çdo anë të shtetit Osman, pastaj duke shërbyer me rrogë në ushtrinë osmane dhe në xhandarmëri, shkojnë deri në Egjipt, Sudan e bile edhe në Jemen. Duke qenë larg grave të tyre, duke u martuar, sipas zakonit të tyre, vonë, e disa duke u martuar jashtë vendit të tyre, duke u shpërngulur e duke marrë pjesë vazhdimisht nëpër luftëra bëri që numri i tyre të mos jetë i madh. Nga të parët që e kanë bërë të njohur në Evropë kombin shqiptar, origjinën dhe gjuhën e tyre, kanë qenë dr. Hahni, i cili një kohë të gjatë ka qëndruar në Janinë e në Shkodër si konsull i Austrisë; linguisti i famshëm Bopi, Dora d'Istria, e cila është vetë shqiptare dhe rrjedh nga Gjikajt që kanë sunduar si princa në Rumani, pastaj shqiptarët e Italisë Dorsa, zotëri Krispi,

112

Kamarda, De Rada e të tjerë, të cilët kanë shkruar shumë vepra në gjuhët gjermane dhe italiane, përkitazi me shqiptarët .

113

Interesi i udhëtarëve anglezë të shekullit të XIX për gjuhën shqipe Nga Shpëtim Mema

Gjuha shqipe me tiparet e saj zgjonte interes jo vetëm te, gjuhëtarë e historianë, si Liku, Hobhausi etj, por edhe poetë si Bajroni madje edhe tek udhëtarë thë thjeshtë. Mendimi i përgjithëshëm i udhëtarëve anglezë të gjysmës së parë të shekullit XIX është se gjuha shqipe (Albanian, Albanese, Skype, Skipetaric) ishte një gjuhë e pashkruar. Por në të vërtetë, nga ana tjetër, ata na njoftojnë se kjo gjuhë e pashkruar me raste shkruhej prej shqipëtarëve të këtij gjysëmshekulli. Kështu Liku, qysh në vitin 1804, njofton se sa herë që Ali pashë Tepelena dërgonte mesazhet në publik, atëhere mesazhet e sundimtarit të Janinës shkruheshin në gjuhën shqipe me shkronja greke53. Ai po ashtu njofton se në krahinat e Jugut fjalët e saj paraqiteshin me shkronja greke, por kjo nuk ndodhte shpesh sepse klasat e larta, sa herë që ishte i nevojshëm shkrimi, parapëlqenin gjuhën greke54. Një njoftim të tillë na jep edhe Bouëni kur deklaron se shqiptarët për të shkruar shqip përdornin gërmat greke, pasi ata nuk kishin shkronjat e tyre55. Hobhausi, nga ana e vet, edhe pse e deklaron shqipen si gjuhë të pashkruar dhe meqënëse ska njohur Budin, Bardhin e autorë të tjerë të vjetër shqiptarë, pas një vështrimi të kujdesshëm që i bën veprës së De Leçes, del në përfundimin e drejtë se shqipja duhej të ishte shkruar para vitit 1716 kur u botua gramatika shqipe e prifitit italian. “Pasi padreja flet, - vë në dukje ai, - për një alfabet shqip të

53

Leake, W. M. Travels… v.1, f. 38. 54

Leake, W. M. Researches… f. 260. 55

Bowen, F. G. Mount Athos… f. 195.

114

formuar, i cili egzistonte në kohën e tij, me përjashtim të pesë gërmave që ishin latine”.56 Lidhur me tingujt e shqipes kemi konstatime të ndryshëme nga këta udhëtarë. Disa i vënë ato në plan krahasues me tingujt gjuhëve të tjera. Kështu, vë në dukje Liku me të drejtë, “alfabeti grek nuk është i aftë të shprehë të gjithë tingujt e shqipes, megjithëse shqipja përfshin të gjithë tingujt e alfabetit të sotëm grek” 57, duke e kondideruar këtë si një nga vështirësitë që hasin shqiptarët në shkrimin e gjuhës së tyre me shkronja greke. Pasurinë e tingujve të shqipes, e vë në dukje tërthorazi edhe Spenseri kur thotë: “Kurrë nuk kam takuar njërëz që të shqiptojnë aq me lehtësi th-në tonë të vështirë”. Ai pohon gjithashtu se gjuha shqipe përmban të gjithë tingujt grykorë të keltishtes58. Për udhëtarin Bouen “gjuha shqipe është e ashpër, grykore dhe shumë njërrokëshe” 59 , por ai nuk shtyhet me tej të argumentoj këtë konstatim pa pazë të tij. Përsa i takon dialekteve të shqipes, udhëtarët anglezë pohojnë egzistencën e dy dialekteve kryesore, veriorin dhe jugorin. Me interes është njoftimi i Spencerit, i cili shkruan se gramatika dhe fjalori i Ksilandrit, atij i hyri në punë kur vizitoi Çamërinë, por jo aq sa duhej edhe “midis miritorëve dhe toskëve, aq më tepër që këta të fundit e flasin gjuhën në tërë pastërtinë e saj”60. Nga sa pamë më sipër lidhur me gjuhën shqipe, mund të dalim në përfundimet e mëposhtëme. Sipas mendimit të përgjithëshëm të udhëtarëve anglezë, gjuha shqipe është një gjuhë e lashtë që shqiptarët e kanë trazhëguar brez pas brezi në shekuj. Pikëpamja mbizotruese e tyre për

56

Hobhouse, J. C. A Journey… f. 1124. 57

Leake, W. M. Researches… f. 260. 58

Spencer, E. Travels… v.2, f. 133- 134. 59

Bowen, F. G. Mount Athos… f. 194. 60

Spencer, E. Travels… v.2, f. 134.

115

prejardhjen ilire të gjuhës shqipe dhe për autoktoninë e shqiptarëve në trojet e tyre, ishte me rëndësi të madhe për kohën, dhe për studimet e mëvonëshme të shqipes deri në ditët tona. Dëshmitë e tyre për gjendjen e gjuhës shqipe në kohën kur ata shkruan veprat e tyre , tregojnë se kjo gjuhë, ndonëse në këtë kohë shkruhej fare pak në libra dhe nuk mësohej në shkolla, ajo mësohej me qumështin e nënës dhe ishte faktori kryesor i ruajtjes dhe forcimit të ndjenjës kombëtare. Nga krahasimet që bëjnë me gjuhët e tjera, udhëtarët anglezë vërejnë që gjuha shqipe ishte një gjuhë po aq e pasur sa edhe gjuhët e popujve të tjerë, si nga ana e fonetikës po ashtu edhe nga ana leksikore, duke pasur, në të njëjtën kohë një strukturë gramatikore të vetën. Gjuha shqipe pamvarësisht nga ndryshimet dialektore, siç ka çdo gjuhë tjetër, ishte një gjuhë e vetme dhe e përbashkët për të gjithë shqiptarët, të cilët ishin një popull më vete dhe i dallueshëm nga popujt e tjerë.

116

Gjurmë të herëshme greke dhe pellazgjike në Itali Nga Stanislao Marchianò

Paskuale Borrelli, njeri me tendeca politike liberale, për të cilat ishte i detyruar të jetonte në mërgim, ishte një nga filologët modern më të mirë; në veprën e tij “Principi della scienza etimologica”, duke folur për emigrimet e para pellazgo-shqiptare në Itali, mbështet teorinë që këto emirgrime janë bërë nga kolon grekë. Kështu ai na sjell bindjen e tij në faqet 19 dhe 20 të veprës së cituar: “Vala e parë e ardhjes së Grekëve në Itali daton që nga një kohë aq shumë e largët sa që është e pamundur të preçizojmë egzaktësisht epokën. Natyrisht shumë vënde, që sot bëjnë pjesë në mbretërinë e dy Siçilive, janë përshkruar nga Homeri me një saktësi që edhe sepse ai nuk i ka vizituar kurrë këto vende, do t’i jenë përshkruar nga njerëz të cilët i njihnin mirë. Tashmë është vërtetuar që kolonia e parë greke në Italinë e jugut ishte Kuma, dhe Straboni na siguron që deri në kohën e tij ajo ruante monumente, lojra dhe institucione che bënin të qartë origjinën e saj”. Në vazhdim autori shkruan: “Prezenca e rrënojave që na dëshmon ardhjen e hershme të grekëve nuk kufizohet vetëm me qytetin e Kuma-s, sepse përpara themelimit të Romës ose ndoshta pak pas ndërtimit të saj, grekët themeluan Squillace, Sibari, Krotone, Lokri, Metaponto, Elea, Rexhio, Posidonia, Siponto, Taranto, Megara, Nasso, Xhela, Enna, Agrixhento, Sirakuza, Katania dhe shumë qytete të tjera që më vonë fituan famë të madhe, dhe që popujt e këtyre qyteteve flisnin greqisht”. Më poshtë Borrelli, duke quajtur ende me origjinë greke të gjitha kolonitë që u vendosën në Itali, thotë: “Është e mundur që një numur i madh grekësh u hodhën në Itali. Por u shpërndanë gjithandej kur panë që u sulmuan, u

117

pushtuan dhe u shkatërruan krahinat e tyre fatkeqe, nga hordhitë barbare”. Ne nuk arrijmë që të kuptojmë se për cilët barbarë na flet zoti Borrelli. Nëse e ka fjalën për pushtimin turk të Epirit dhe të rajoneve të tjera të gadishullit helenik të 4 ose 5 shekujve më parë, atëhere ai që u largua dhe u hodh në Itali ishte popull shqiptar dhe jo grek. Nëse me termin hordhi barbare ai i referohet pushtuesve Kadmej, në këtë rast popujt që u nënshtruan në Itali ishin pellazgo-shqiptar dhe themeluan në rajonet më ekstreme jugore qytete që me ndryshime fare të pakta gjuhësore, mbajnë emra shqipëtarë. Duke vazhduar në gabimin e tij, zoti Borrelli më tej konkludon: “Kur keqtrajtimet e shtypësve të tyre u bënë më të forta, grupe të vegjël Helenësh braktisën vendin e tyre, dhe duke ndjekur shëmbullin e paraardhësve të tyre, vendosën të trasferoheshin në Mbretërinë e Napolit. Kujtojmë këtu atë grup që më 1534 u largua nga Korone, qytet i Moresë, dhe kur arritën në Bazilikatë, u vendosën në territorin ku sot gjendet qyteti i Barile-s. Kolonia u zgjerua akoma më shumë më 1647 me ardhjen e të tjerë grekëve nga qyteti i Maina-s. Por me kohë mendohej që ky qytet (Barile), ishte themeluar në një epokë të panjohur nga të tjerë kolonë grekë. Na vjen shumë keq që duhet të hedhim poshtë pohimet e zotit Borrelli, të cilit vlera si studiues i është njohur me të drejtë nga kolegët e tij italianë, por duke menduar që mund të demonstrojnë qartësisht tezën tonë, përgjigjemi pa frikë argumentimeve të tij. Me fjalët; Vala e parë e ardhjes së Grekëve në Itali daton që nga një kohë aq shumë e largët sa që është e pamundur të preçizojmë egzaktësisht epokën. Ai dëshmon që injoron jo vetëm origjinën e grekëve por edhe periudhën në të cilën popujt që banonin Eladën morën këtë emër. Kolonët të cilët erdhën dhe u vendosën në Itali, në një periudhë të cilën nuk

118

mund ta datojmë, ishin Pellazgë dhe jo Grekë. Dhe derisa lexuesi të bindet për vërtetësinë e tezës sonë, do të citojmë këtu poshtë pohimin e Herodotit i cili në librin e VIII të Historisë së tij, në faqen 108 thotë: “Athinasit, në periudhën në të cilën Pellazgët okuponin Greqinë e sotme, ishin Pellazgë dhe quheshin Kranai (ndoshta Karanai). Nën mbretin Cècrope u quajtën Cecropidë; dhe nën pasardhësin e tij Eret ndryshuan emrin dhe u quajtën Athinas”. Nëse imigrimi i parë në Itali, për të cilin na flet Borrelli, nuk u krye nga popuj grekë, nga momenti që emri Greqi egzistonte vetëm in mente Dei61, siç na e pohon edhe Herodoti. Për këtë arsye duhet që të besojmë që nuk ishin grekë ata që themeluan Kuma-n, sepse sipas traditave lokale dhe sipas studimeve historike të italianëve G. Antonini dhe C. Pellegrino, dhe të grekëve Alesako dhe Aristonico, eksodi i atyre Pellazgëve që themeluan Kuma-n dhe u vendosën në Kampaniën e sotme, vendoset në të njëjtën periudhë me imigrimin e parë në gadishullin helenik, dhe nuk mund të supozohet sa shekuj përpara luftës së Trojës, kjo ka ndodhur; dhe në asnjë mënyrë nuk mund të konsiderohen kolonë grekë ato grupe që më 1534 u nisën nga Korone, qytet i Moresë ( Peloponezi i sotëm), dhe erdhën e u vedosën në Bazilikatë, dhe ndërmjet qyteteve të tjera themeluan Barile-n, sepse banorët e këtij qyteti janë krejtësisht Shqipëtarë, dhe flasin gjuhën shqipe; kështu që paraardhësit e tyre nuk mund të ishin Grekë, por Shqipëtarë; dhe nuk ishin Grekë as ata që erdhën nga dhe u vendosën në Barile më 1647 të cilët vinin nga Maina, të ndjekur nga të tjerë. Është traditë mjaft e njohur pranë të gjithë shqiptarëve resident në Itali chë fshatrat pranë Korone në More kanë qenë djepi i paraardhësve të tyre, të cilët erdhën dhe u vendosën në provincat e Potencës, Kampobasos, Kozencës, Katanxaros, 61

Shprehje latine që do të thotë “në mëndjen e Zotit”. Përdoret për të

treguar një projekt akoma shumë larg nga realizimi i tij.

119

Rexhio dhe në Siçili, ku ndërtuan kështjella, fshatra dhe qytete; ndër të tjera, shumë familje shqiptare, akoma edhe sot, i shtojnë mbiemrit emrin Koroneo, si Jeno de’Koroneo, Elmo de’Koronei etj., dhe egziston edhe fshati i quajtur S. Demetrio Korone. Dhe ndërmjet këngëve popullore tradizionale të Shqiptarëve, egziston një që fillon me këto vargje:

Shqipe antike Në shqipen e sotme do të ishte kështu

Mori ebùkura Morèe,

Cië kùur të glièe nëng të pèe,

Attiè kàm ù szottin tàt,

Attiè kàm ù mëmën timme,

Mori ebùkura Morèe,

Cië kùur tëglièe nëng të pèe.

Moj e bukua More,

Kur të lash e më s’të pash,

Atje kam unë zotin atë,

Atje kam unë zonjën mëmë,

Moj e bukura More,

Ku të lash e më s’të pash.

Duke u bazuar në autoritetin e këtij dokumenti tradicional, mund të themi që nuk është aspak e vërtetë që të gjithë ato grupe të cilët, si përpara edhe pas 1534, erdhën dhe u vendosën në provincat e sipër përmendura janë grekë, sepse të gjithë pjestarët e këtyre vendosjeve flasin gjuhën shqipe, dhe është legjitime të mendojmë që Korone, Maina dhe qëndra të tjera të Moresë ishin të themeluara dhe të banuara nga Shqiptarët. Por nga një anë historianët modern me cektësinë e tyre, dhe nga ana tjetër historianët antikë me dhelpërinë e tyre të

120

paramenduar, të gjithë së bashku pra dhanë kontributin e tyre për të errësuar dhe mistifikuar origjinën e vërtetë shqiptare të këtyre kolonizimeve, duke mbështetur tezën të pallogjikëshme të vendosjeve të Grekëve.

121

Serbia e mirëfillte s'ka këngë epike NgaVeis Sejko

Ekstrakt nga "Mbi elementet e përbashkëta në epikën

shqiptaro-arbëreshe dhe serbokroate" Serbia s'ka këngë popullore kreshnike. Serbia guslën e njeh përmjet rapsodëve të jashtëm endacakë të verbër ose të paverbër që sillen poshtë e lart për të fituar bukën e gojës, dhe meqë e dinë që në Serbi nuk ka epikë i vardisen pikërisht asaj.Kënga epike e të verbërve nuk vlerësohet shumë nga populli dhe as nga autorët serbokroatë. Për ta thonë gjithfarësoj fjalësh përçmuese. Këta të verbër nuk janë rapsodë të vërtetë, por i kanë dalë zot kësaj pune nga nevoja. Midis tyre me vlerë kanë qenë Filip Vishnjiqi dhe Qorr Hysa, njëri hercegovas dhe tjetri boshnjak. Megjithatë rrethi i qytetit serb të Uzhicës dhe pjesërisht krahina e Jadrit në Serbinë perëndimore me popullsi të prejardhur nga Hercegovina, Bosnja dhe Mali i Zi kanë këngë epike me lahutë, gjë që vërteton më mirë vetë Serbia e mirëfilltë nuk është zonë epike. E çuditshme është që megjithëse Serbia s'ka epikë popullore me lahutë, asnjërit nga autorët S/K nuk i del fjala që s'ka. Edhe Vuk Karaxhiqit në këtë pikë i merret goja dhe s'e shqipton fjalën s'ka, po i bie rrotull e rrotull pa thënë as kështu as ashtu. Në një bashkëbisedim me A.Dozonin me 1857 Vuku shprehet kështu: "Sot vetëm në Bosnje dhe Hercegovinë, në Mal të Zi dhe në krahina malore të Serbisë Jugore ka gust për këngë heroike..." (August Dozon: La poesie populaire serbe, Paris, 1859, f.3.) Pra, sikundër shohim, Serbia përfshihet në deklaratën e Vukut sa për të thënë që viset malore të jugut të saj (Kosova) kanë prirje për epikë. D.m.th del që vet Serbia nuk ka, por shprehimisht nuk thuhet.

122

Duke parë se në tre vëllimet me këngë të Vuk Karaxhiqit s'ka asnjë nga një fshat serb prej fshatari serb, do të thotë se Serbia vet s'ka qenë ndonjëherë zonë lahute dhe për pasojë as zonë këngësh kreshnike. Kemi këtu, pra dy pohime: Të M.Ibrovacit që thotë "Kjo poezi kaq e pasur e kaq e larmishme u duk papritur më 1814, dhe të Vukut, "Këngë epike sot ka vetëm në Bosnje, Hercegovinë e Mal të Zi". Duke i marrë ad literam thëniet e këtyre dy autorëve, del se më 1814 kjo poezi u duk në ato vende që ishte edhe më 1857, ku Serbia nuk figuronte si e tillë. Që nga 1814 deri 1857 janë vetëm 43 vjet, afat tepër i shkurtër për të lindur, jetuar dhe vdekur një poezi popullore. Kaq nxitim të madh nuk treguan as bugarshticet, të cilat sidoqoftë lanë pas vetes ca këngë, kurse deseterci në Serbi asnjë. Vuk Karaxhiqi si njeri i dalë me paterica, s'ka qenë personalisht në asnjë vend serbokroat për të mbledhur këngë popullore, përveç në Karlovac dhe në Serm të Kroacisë, sigurisht edhe atje i ulur në një fron duke thirrur rapsodët, të cilëve u kishte dëgjuar emrin. Kjo e metë fizike e bëri Vuk Karaxhiqin të ngrejë një rrjet të tërë korrespondentësh në Kroaci, Bosnje, Mal të Zi etj, që të mbledhin këngë e t'ja çojnë atij në Vjenë, ku kishte ngritur familjen. Rrjeti i korrespondentëve përbëhej nga barajraktarë, peshkopë, priftërinj, tregtarë, arsimtarë, gjeneralë etj, gjithmonë njerëz me shkollë. Në Serbinë e çliruar më 1822, Vuku mblodhi 4 këngë prej një plaku endacak prej Kolashini, dhe 4 këngë të tjera nga një farë Angjeliko Vukoviqi prej Kosove, i cili i këndoi Vukut tre këngë të vogla me përmbajtje nga Krahina kroate dhe një këngë autobiografike, pra asnjë këngë serbe të mirëfilltë. Milivoje V.Kjezheviqi në kumtesën e tij mbi lahutën laradashe (gusle javorove) mbajtur në kongresin e VII të folkloristëve jugosllavë në Ohër më 1960, thotë se "Serbia në kuptimin e

123

ngushtë të fjalës doli jashtë zonës epike bashkë me viset e tjera të territorit serbokroat, kështu që shtrirja gjeografike e guslës me rënien e kulturës patriarkale u grumbullua në Mal të Zi, në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe zagoren dalmate" (Mil.V.Knezevic: "Gusle javorove" në kongresin VII të folkloristëve jugosllav në Ohër 1960, fq 348.) Pra as ky autor nuk thotë që s'ka pasur ndonjëherë epikë me lahutë në Serbi dhe as thotë që ka, po mbahet nga fija e kallamit ekuivok që të kuptohet sikur Serbia paska pasur dikur epikë kreshnike, por tani s'ka më, se u zhduk jeta patriarkale. Një pretendim i tillë do të qe me vend vetëm sikur në Serbi të qenë mbledhur dikur këngë epike, pastaj të thuhej që tanimë janë zhdukur se u zhduk jeta patriarkale, të paktën jo më shumë se në Kroaci dhe në Bosnje, ku kënga epike s'ka pushuar së kultivuari edhe sot. Këto përpjekje të gjithëanëshme të autorëve për të na bindur se në Serbi ka pasur po tani s'ka këngë epike, nuk janë punë serioze. Duan të na e paraqesin Serbinë me zor si zonë epike që e ka humbur, si një mal që ka qenë pyllnajë por e ka humbur pyllin. Pa na dhënë këngë serbe që të jenë vjelur në filan fshat nga filan rapsod serb në filan kohë me ç'sy e faqe na thuhet që Serbia paska qenë zonë epike, po nuk qenka më? Bashkangjitur ne po sjellim një listë të veprave dhe rapsodëve të Vuk Karaxhiqit për të parë lexuesi ynë që në Serbinë e mirëfilltë s'ka dhe s'ka pasur këngë me lahutë nga rapsodët e saj. Citim: Radhitja e rapsodëve dhe këngëve të Vuk Karaxhiqit. Emër mbiemër / Prej nga është / Ku u takua me V.K Profesioni / Sa këngë dha/ Teshan Podrugoviq / Hercegov. / Karlovac / Endacak / 22 Flip Vishnjiq / Bosnja / Serm / Lypsar i verbër / 13

124

Starac Milija / Hercegov. / Serbi / Endacak / 4 Starac Rashko / Hercegov. / Serbi / Endacak / 10 Stojai (hajdut) / Hercegov. / Serbi / I burgosur / 3 Gjuro Cernagorac / Mali i Zi / Beograd / Lypsare e vjetër / 6 Gaj Balaqi / Lika / Serbi / Ushtar / 7 Plaka Zhivana / ? / Zemun / Lypsare e verbër / 6 Angjeliko Vukoviq / Kosova / Serbi / Emigrant / 4 Një tregtar anonim / Bosnja / Karlovac / Tregtar / 3 Gruja Mehanxhiq / Kroaci / Zemun / Roje / 3 Dy malazesë / Mali i Zi / Serbi / Kalimtarë 2/ Anonimë Një fshatar anonim / Serbia / Serbi / Bujk/ 3 Plaka Stefania / ? / Serbi / Lypsare e verbër / 4 Një i quajtur Rov / Serbia / Serbi / Trim konaku / 3 Pavlo Iriq / Uzhica / Serbi / Trim konaku / 6 Vaso Popoviq / Kroaci / Me korespondencë / Pronar / 16 Një tregtar anonim / Bosnja / Serbi / Tregtar / 8 Plakë anonime / ? / Serbi / ? / 1 Ivan Beriq / ? / Dërguar me postë / ? / 1 Urosh Voliq / ? / ? / ? 1Malazes anonim / Mali Zi / Serbi / ? / 1* 1-Sikundër shihet nga Serbia nuk ka rapsodë, veç ambulantë. 2- Këngët janë mbledhur nga elementë heterogjenë: 29 këngë prej lypsarëve të verbër; 36 prej endacakësh pa adresë; 6 këngë prej shtegtarësh të ndryshëm; 9 këngë prej shërbyesish që s'dihet prej nga janë; 4 këngë që dalin gjasme prej një kosovari, s'kanë lidhje fare me Kosovën apo Serbinë. E njëjta gjë vlen edhe për këngët boshnjake të Kosta Hermanit, janë mbledhur larg vendlindjes, si uji që merret larg burimit, nga rrëkeja, nga llucat. Gjatë këtij punimi neve kemi një parim: atje ku bie lahuta është i pranishëm edhe dekasilabi (por jo aty ku është dekasilabi është e pranishme edhe lahuta). Etnografi rus P.Rovinski që ka

125

qenë në Serbi, në Mali të Zi dhe Kosovë në vitet 1860, shkruan në veprën e tij "Cernagorije" II fq.23 da su gusle u Serbiji malo poznate" (gusla në Serbi është pak e njohur)Murko: Gjurmët, 19. Autorët serbokroatë shprehin që Sanxhaku i Novipazarit përbën një tërësi epike, (ibidem) dhe këtë nder ia bëjnë vetes, jo për tjetër, se sa nga shkaku se Novipazari ka qenë qendra e shtetit para viteve 1280, d.m.th pra se qendra mbretërore, fetare dhe politike serbe të mbartej pëfundimisht nga Rashka në Kosovë; dhe për të mos kategorizuar këtë qendër të vjetër serbe, thonë sot që ajo formon një tërësi epike. Megjithatë nga kjo "tërësi epike" nuk njihet ansnjë këngë, qoftë në koleksionet e Vukut, qoftë në ato të M. Parry-ut dhe A.B.Lordit. E kemi fjalën për këngë epike të ortodoksit serb ose të myslimanëve të Novipazarit, d.m.th tek popullsia që flet sllavishten si gjuhë amtare, se përndryshe, shqiptarët që e flasin si gjuhë të dytë, ata këndojnë me të vërtetë shumë këngë me lahutë, pra mund të formojnë eventualisht "një tërësi epike" dhe kjo provohet sidomos me dy vëllimet me këngë epike të dy autorëve amerikanë që pamë. Sikur populli serb i cili pati emigracione në Hungari ashtu si populli shqiptar pati në Itali, të kishte këngë epike, do ta kishte treguar këtë duke i marrë këto këngë në dhe të huaj, siç bëri popullsia jonë në Kalabri dhe Siqeli. Pra, mund t'i humbiste në Serbi, po do t'i ruante të gjalla në Hungari. Si për sllavët e tjerë të jugut edhe për serbët shtrohet një pyetje themelore: pse këta popuj nuk formuan epikë popullore gjatë kohës që luftuan lufra të përgjakshme njëri me frankët, tjetri me bizantinët dhe armiq të tjerë? Mirë kroatët që përfunduan gjithmonë nën zgjedhën hungareze, po serbët patën sukses në luftrat e tyre, se më në fund arritën pavarsinë kombëtare që ia shkëputën Bizantit më 1196 dhe vazhduan deri më 1398 kur këtë pavarsi ua mori sulltani në luftën e Kosovës. A ka

126

mundësi që serbët të kenë bërë një luftë të gjatë prej disa shekuj kundër Bizantit dhe të mos kenë ngritur një këngë epike për bëmat e tyre? Ne mendojme që ka, por jo në çdo rast. Serbët megjithatë janë rast tipik. Pengesa e parë ka qenë priftëria ortodokse që ishte si e Serbisë ashtu dhe e Bizantit. Bizanti pra nuk ishte vetëm zgjedha politike e serbëve por edhe metropolia fetare e tyre. Kundër Bizantit rapsodi serb do ta kishte të vështirë të këndonte se priftërinjt do t'i nxirrnin sytë menjëherë. Pengesa e dytë ka qenë mungesa e nje vargu epik që sllavët në përgjthësi nuk e vunë dot në dorë. Edhe në paçin qenë formuar këngë me varg të lirë që spikatin aty-këtu, ato nuk u regjistruan dhe vanë humbë. Ekzistenca e të tilla këngëve me vargje të lira te çekët është një rastësi, u ndodh një njeri i kujdesur që i regjistroi dhe ato mbetën, po kjo ndodh rrallë, dhe nuk u përsërit tek serbët. Mund edhe të jetë përsëritur por koleksioni humbi ose nuk është gjetur ende, por nuk vërteton veç prozën ritmike. Epika popullore nuk mbahet në prozë ritmike, ajo do metrikë të rregullt. Rapsodi serb ka pasur mundësi të huazojë metrikë nga populli shqiptar me të cilin jetonte në simbiozë ose kufi, po populli shqiptar këndonte kundër kralëve dhe shkjeve, pra ishte për t'iu shmangur me çdo kusht këngës së tij. Duhej mallkuar bile dy herë, një herë se nuk e qaste kisha dhe se ishte lesa maestatis- kundër kralit; dhe një herë tjetër se shqiptarët ishin të përbuzur, ngaqë pa shtet e të njohur sipas fiseve. Ka shumë shkaqe objektive që shqiptarët nuk e formuan shtetin e tyre në shek. 8,9,10,11 e tutje, kur sllavët e sidomos serbët iu ishin përveshur me zell e luftra të përgjakshme për arritjen e shtetit të tyre, që më në fund e arritën. Shkaku kryesor ka qenë pikërisht zgjedha e dyfishtë dhe depërtimi në radhët e tyre të elementit serb. Për gjendjen e shqiptarëve midis kudrës dhe çekanit, midis zgjedhës bizantine dhe serbe, flasin edhe vet

127

historianët sllavë. Milan Shuflai thotë: "Të shtypun prej grekëve nga ana e jugut, e më tepër të shtypun prej serbëve nga ana e veriut, aristokratët shqiptarë iu drejtuan Anzhuinëve në Durrës dhe Napoli" (Dr.Milan Shuflai: Serbët dhe shqiptarët, (pasqyra e këtyre në kohën e mesme) me parathënie të St.Stanojeviqit-prof i Univeristetit të Beograd. Përkthyem prej sllavishtets nga Zef Fekeçi e Karl Gurakuqi, Tiranë 1926, f 59.) Pra këta okupatorë në grindje midis tyre, por solidarë kundër shqiptarëve, nuk u ipnin kohë këtyre të mirrnin frymë. Kjo armiqësi bëhej edhe më e egër kur shihnin që shqiptarët i hidhnin sytë nga perëndimi, dhe shpresat kryesore i mbanin te kryengritjet. Mbase në fund të ndonjërës prej tyre arrinin të krijonin një bërthamë të qëndrueshme ushtarake që të ishte zanafilla e shtetit. Por kryengritjet shqiptare si ajo që përmend Ataliati (1043) ose ajo që përmend historia jugosllave e vëllezërve Dhimitër e Bogoje Suma (1331) kundër Stefan Dushanit, shkaktonin gjakderdhje të mëdha pa krijuar dot një bërthamë shtetërore, bile shpresat për shtet i shpinin edhe më tutje. Populli me shtet është popull me kryeqytet, është popull me administratë shtetërore dhe lokale, popull me një kryetar, ushtri, dhe që organizon kulturë, bën ligje, ka gjyqe, etj. Kushte të domosdoshme për të jetuar kolektivisht me të drejta dhe detyra patriotike të denja dhe të caktuara. Populli pa shtet është si një karrocieri pa motorr, e hedhur që mund ta rrjepë e ta plaçkisë kushdo. Në një popull pa shtet sundojnë tarafet, fitojnë më të fortët; vetëgjyqësia, hakmarrja dhuna etj, bëhen parime dhe armiku i jashtëm depërton lehtë dhe skllavëron. Veç kësaj, një popull pa shtet është dhe i përbuzur nga të tjerët, i marrë nëpër këmbë, se edhe vet e ndjen veten të dobët e të përulur në veten e tij. Populli shqiptar që më vonë dijti të krijojë një bashkësi ushtarake të tillë nën Skënderbenë, sa t'i kundërshtojë një

128

perandorie aq të fuqishme, siç qe perandoria Osmane, dhe bile t'i qëndrojë shumë më gjatë e shumë më mirë se fuqitë e tjera të Ballkanit që kishin organizim shtetëror, do të thotë se ky popull, populli shqiptar, s'ka ecur në histori si turmë e shkapërdredhur, por me organizim fisesh, me kryetar të tij në çdo fis, që s'ishte veç një shtet në miniaturë i cili kishte ligjet e veta, gjyqet e veta, botën e tij kulturore, kufinjtë politikë, aleatët e tij prej fisesh të tjera dhe ushtrinë e përbashkët për të përballur armikun e jashtëm-sigurisht kjo në mbarë vendin. Pra, edhe në çastet e tij më kritike populli shqiptar s'ka qenë kurrë një masë amorfe, po një repart i gatshëm që në kushtrimin e parë të mblidhte në kazermë një ushtri si ajo e Batos ose e Skënderbeut apo e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, etj. Për cilësitë e tyre burrërore e pagane shqiptarët i kanë pasur frikë armiqtë e tyre. Dorsa shkruan: "Dice Byron: "Non vi ha popolo piu odiato e temuto dai suoi vicini come gli Albanesi... i greci li riguardano apena come cristiani e i Turchi come musulmani. Per quanto ho poputo esperimentare, non devo lore che degli elogi..." (Bajroni thotë:- S'ka popull më të urryer e të tutur nga fqinjët e tyre se sa shqiptarët...grekët mezi i mbajnë për të krishterë e turqit për muslimanë. Me sa pashë, unë s'kam për ta veç lavdërime) Pra, gjatë shtetit të madh serb mesjetar, lahuta s'kaloi nga shqiptarët tek serbët, se ishte instrument pa rëndësi, instrument primitiv, instrument i një populli të përbuzur, instrument cubash, instrument kundër kralëve. Serbët në atë kohë s'kishin ç'këndonin bile me këtë instrument se ishin vetë agresorë, u bënë vetë antagonistë. Gjatë pushtimit turk lahuta nuk u duhej serbëve se u bënë raja, dhe rajasë nuk i duhej lahuta por kazma e lopata. Lahutën serbët e morën si shërbim të gatshëm nga të tretët, si rapsod me qera, njësoj si boshnjakët kanë sot bilinguistët e Novipazarit. Ndryshimi është që rapsodët me

129

qera të serbëve nuk janë të një kombësie të huaj, po nga vëllezërit e tyre boshnjakë, malazez e hercegovinas. Në qoftë se autorët jugosllavë thonë që "Visoka moralna vrijednost gusle istice se, kad se kaze, da su gusle oslobodile Srebe od Turava, da su nasa sloboda i slicno". (Vlera e lartë morale e lahutës vihet re kur thuhet se lahuta çliroi Serbinë nga turqit, që ajo është liria jonë e k.t.) (Murko, Tragom, fq.196) do pasur parasysh rapsodi i verbër Filip Vishnjiq, i cili shkoi nga Bosnja në Serbi më 1809 dhe këndoi këngën e parë të çlirimit kombëtar serb "Pocetak bune protiv dahije" (Fillimi i kryengritjes kundër dahive) dhe mjaft këngë të tjera, të parat që ka njohur dheu i mirëfilltë serb. Siç dihet kryengritje serbe filloi më 1804, me ndihmën edhe të Rusisë, dhe më 1817 arriti autonominë. Mbase ndihma e lahutës në këtë mes është disi e tepruar.

130

Shqipëtarët në Siçili. Disa çështje të tyre. Kolegji grek i Palermos. Njerëz të shquar

Nga Vincenzo Dorsa Kur pjesa e ushtarëve shqiptar, e udhëhequr nga Gjergji dhe Bazili bij të Dhimitër Reres, të cilët erdhën në ndihmë të Alfonsit I të Aragonës për ti dhënë fuqi në Kalabri, nga kjo provincë kaluan në Siçili, dhe u ndalën në Bisiri tokë e Mezarezes ku ishte garnizoni. Në atë kohë ata ushtarë të mirë nuk kishin qëllim që të vendoseshin e të jetonin jashtë atdheut të tyre, i cili edhe pse ishte i keqtrajtuar nga Turqit, kishte akoma krahët e Skënderbeut qè i jepnin siguri. Por rrëfehet që më 1450 këta ushtarë u trasferuan nga Bisiri për në feudin e Konteshës62 , dhe aty formuan fshatin me këtë emër. E braktisën mbas disa viteve për të shkuar në Shqipëri ku lufutan nën flamurin e atdheut: por u kthyen për ta ripopulluar kur vdiq kryetrimi i Kastriotëve dhe për atë tokë filloi një epokë e tmerrëshme dhe fatale. U bashkun me ta një numur i madh familjesh të shquara fisnike, dhe nga këto familje patën origjinë kolonitë sikulo – shqipëtare. Shtatë ishin në fillim këto koloni. Kontesha, Hora e Grekëve63 , Palazzo Adriano, Mezoiuso, Bronte, S. Angelo, S. Michele. Por tashmë kanë mbetur vetëm katër të parat, duke qenë se tre të fundit kanë ndryshuar ritin e baballarëve dhe kanë humbur gjuhën dhe zakonet. Kontesha pra, njeh themelimin e saj më 1450, dhe ripopullimin më 1480 nga trimat që erdhën me Reres në Kalabri që më

62

Në gjuhën arbëreshe vendi quhet Kundisë . Ndërsa në italisht Contessa

Entellina. (shën i red). 63

Në të vërtetë ky vend është i njohur si Hora e Shqiptarëve. Autori e quan

gabimisht këtë lokalitet me emrin Hora e grekëve, sepse riti ortodoks që

është i përhapur në këtë lokalitet përdor në liturgjinë fetare gjuhën greke.

Në fillii e viteve ’60 të shekullit të XX, ky vend quhet zyrtarisht si Hora e

Shqiptarëve. (shën i red.).

131

1448. Feudi i përkiste Alfonso di Cardona, dhe paktet e bëra me shqiptarët mbajnë datën 14 dhjetor 1517. Hora e grekëve u themelua më 1488, në atë kohë morri aprovimin sovran të pakteve të bëra më 13 janar 1487 midis shumë familjeve shqiptare dhe Kardinalit Borxha që ishte Kryepeshkopi i Monreales, pakte me të cilat ky njeri i lejone këto familje të banonin dhe të kultivonin në dy feudet e Merko dhe Aydingli që i përkisnin këtij Peshkopati. Më përpara ishin vendosur në këmbët e malit Pizzuta të organizuar në kampe në mënyrë ushtarake. Ndërruan vënd mbas një viti dhe zbritën në fushën që ndodhej aty afër, sepse ajri i ashpër i malit ishte i dëmshëm për ta. Palazzo Adriano na shfaqet në vitin 1482. Këtë e vërtetojnë paktet që u bënë nga Gjergj Mirspi, i ngarkuar nga ana e trembëdhjetë familjeve shqiptare, dhe Xhovani Vilaraut zot i feudit që i lejoi këtyre familjeve që të banonin dhe të kultivonin. Më 1507 ky feud i kaloi Kardinal Galkoti-it, dhe ky me pakte të reja konfermoi plotësisht të parat. Mezoiuso u vendos në qarkun me këtë emër në vitin 1501. Themeluesit e tij kishin bredhur për disa feude përpara se të nguleshin në këtë feud që i përkiste Manastirit Benedetin të S. Giovanni degli Eremiti. Imzot Alfonso d’Aragona që ishte Primari i atij Manastiri, kishte i lejuar shqipëtarët që të banonin që më 1490 por nuk i lejoi atyre privilegje dhe i zgjeroi paktet me ta vetëm më 1501. Këto koloni që u vendosën në Siçili tërhiqnin vëmëndjen e përgjithëshme për zgjuarësinë e banorëve dhe për sjelljen e mirë të tyre, rriteshin çdo ditë falë fluksit të banorëve vëndas të besimit katolik. Duke qenë se ishin shqiptarët ata që themeluan këto koloni, besonin që kishin përparësinë si morale, civile ashtu edhe kishtare në këto koloni. Në fakt vetëm atyre i lejohej që të kishin pozita publike dhe e konsideronin këtë gjë si të drejtën e tyre absolute. Por ky privilegj me kalimin e

132

kohës nuk konsiderohej më gati në asnjë nga këto koloni; mbeti në fuqi vetëm në Horën e Grekëve deri më 1819, vit në të cilin me ligje e reja u sheshua çdo pabarazi mes qytetarëve. Shqipëtarët mbajtën parësinë morale dhe kishtare meqënëse Italianët i konsideronin si të huaj në këto komunitete, në të cilat mbizotëronte gjuha dhe zakonet epiriote, dhe Kishat janë me ritin grek: përveç Mozoiuso-s, ku egzistojnë dy kulte, njëri grek e tjetri latin, falë një pakti që bënë këto dy Kisha në këtë vend më 1681. Nuk do të ndalem tek ndarjet dhe mosmarrëveshjet e vazhdueshme që për shumë kohë trazuan dy Kishat në kolonitë shqiptare të Siçilisë. Gjatë shekujve të parë të vendosjes së tyre, pa një stabilitet politik dhe pa një peshkop të ritit ortodoks, të rinjtë grekë64 që dëshironin ti përkushtoheshin fesë pra dëshironin të bëheshin prifta, ishin të detyruar të studionin në seminaret katolikë, dhe për tu urdhëruar prifta duhet që të shkonin në Romë. Nga kjo vinin dy të këqija: së pari nuk mund të thellonin njohuritë liturgjike të Kishës së tyre; së dyti udhëtimet e tyre në kryeqytetin e botës ortodokse ishin shumë të shtrenjtë. Kështu që duke u zvogëluar numri i priftërve dhe duke u bërë më injorant kleri ortodoks, ishte në rrezik zhdukjeje jo vetëm i gjithë riti por edhe gjuha dhe zakonet e të parëve. Kjo gjëndje e vështirë zgjati deri në mesin e shekullit të shkuar 65 . Jetonte në atë kohë At Gjergj Guzeta, i Kongregacionit të Etërve Olivetanë të Palermos, dhe ky njeri i shtyrë nga ai zelli i Fuqishëm që karakterizon burrat e mëdhej, që sigurojnë një të mirë të përgjithëshme një kombi, me

64

Sa herë që autori i drejtohet popullësisë së vendit duke i quajtur Grekë,

në realitet kriteri i vetëm që përdor është ai i ritit ortodoks. Është e qartë

pra, që Grekët në realitet janë Shqiptarët që u trasferuan në këto vise.

(shën.i red.). 65

Me “shekullin e shkuar” autori bën fjalë për shekullin e XVIII (shën. i red).

133

mënyrat e tij të vendosura dhe me vullnetin e tij të hekurt, mori nga Karlo III, që në atë kohë ishte mbret i Dy Siçilive, lejen për të themeluar një kolegj Grek në Palermo, dhe gjithashtu një shumë të madhe parash, që iu morën mensave të peshkopëve katolikë nën juridiksonin e të cilave ishin këto koloni. Mbasi u arrit ky objektiv i parë, u përpoq që të arrihej një i dytë, domethënë emërimi i një peshkopi grek për urdhërimet e shenjta. Pak vjet më pas mbasi arritën objektivin e parë, kolonitë shqiptare të bashkuara, iu drejtuan mbretit për të arritur edhe objektivin e dytë. Por u detyruan të duronin protestat e peshkopëve latinë të cilët mendonin që ky ndryshim ofendonte të drejtat antike të juridiksionit të tyre. Pët të zgjidhur mosmarrveshjen që ishte ngritur midis fraksioneve kundërshtare, mbreti Ferdinant IV i besoi për shqyrtim këtë çështje Këshillit Suprem të Siçilisë, dhe është i famshëm fjalimi i të shquarit Saverio Matei që shkroi në mbrojtje të shqiptarëve. Çështja u zgjidh në favor të këtyre të fundit në muajt e fundit të vitit 1872. Arritën që të merrinin miratimin e Romës dhe me dekret të datës 10 Janar 1784 u emërua peshkopi i parë greko – italian në Palermo: imzot Gjergj Stasi, që kishte qënë rektor në kolegjin Greko – Shqiptar. Dekreti mbretëror u aprovua me vulën e Papës Pio VI të datës 6 Shkurt të po atij viti, dhe u vendos si përfaqësuese Abacia e Shën Mërisë së Eulës në dioqezën e Mesinës. Mbas Stasi-t u emëruan edhe dy peshkopë të tjerë, dhe i katërti që, aktualisht66 ka këtë rrol është Imzot Zef Krispi, njeri i ditur dhe me shumë kulturë që njeh mirë gjuhën greke, ekspert që njeh gjuhë të tjera orientale dhe njohës shumë i mirë i zakoneve të të parëve të tij. Është autor i shumë veprave, mbi të gjitha Corso di Grammatica Greca, që është aq shumë i konsideruar nga gazetat më të famshme të Italisë dhe të 66

Me “aktualisht” autori e ka fjalëm për vitin 1847, vit në të cilin është

publikuar libri nga i cili është marrë kjo pjesë. (shën i red.).

134

Francës dhe Le Sage, që e vendosin atë në Atlas si një nga librat që meritojnë të jenë të konsultuar në aspektin e gjuhës greke. Kolonive sikulo – shqiptare nuk i mungojnë të tjerë njerëz të shquar, dhe është një nder për këtë vepër që ti kujtoj me respekt. At Gjergj Guzeta, që siç e pamë ishte themeluesi i kolegjit Grek të Palermos, mund të meritojë denjësisht nga atdheu i tij titullin e babait të kombit: në fakt ai shkriu jetën e tij për të mirën e bashkatdhetarëve të tij. Përveç kolegjit themeloi në Horën e Shqiptarëve Kongregacionin e Oratorit S. Filippo Neri, dhe një kolegj vajzash shqiptare ku mund të edukoheshin me ritin ortodoks dhe i quajti murgeshat Basiliane. U shquajt për diturinë e tij dhe njohjen e gjuhës greke dhe latine, dhe egzistojnë të shkruara per tij një Kronikë e Maqedonis që arrin deri në kohën e Skëndërbeut, një Etimologjik, një Apologji të murgeshave të Shpëtimtarit në Palermo dhe shumë diploma etj. At Antonio Brankato, bashkpuntor kryesor i At Gjergji Guzeta-s në themelimin e kolegjit të Marisë me rit grek në Horë, edhe ai ishte një njeri që meriton të kujtohet nga pasardhësit. Është autor i shumë poezive fetare shqiptare. Paolo M. Parrino lindi në Palazzo Adriano dhe vdiq në Palermo më 1765. Shkroi shumë vepra të redaktuara në latinisht, midis të tjerave një Disertacion mbi ritin grek në Sicili, dhe një Histori të Sakramenteve. Këto dorëshkrime ruhen në bibliotekën e kolegjit Grek. Jeronim Matranka, klerik i shekullit XVII, njihet i denjë për nderim nga shkrimatarë të ndryshëm dhe përmëndet në fjalor biografik të ndryshëm ndërmjet njërëzve të shquar. Ishte qytetar i Horës dhe vdiq më 1679. Imzot Katalano, murg Basilian dhe më pas kryepeshkop i Durrësit, lindi në Mezoiuso. Në bibliotekën e kolegjit Grek ruhet një fjalor i tiji Italisht – Shqip dhe Shqip - Italisht në

135

formë dorëshkrimi dhe i bashkëngjitur një ese gramatikore dhe këngë të ndryshme shqiptare. Nikollë Keta, i lindur në Konteshë, ishte rektor i seminarit Grek, dhe komuniteti shqiptar e kujton si një nga bamirësit më të mëdhej të tij. La disa vepra të shkruara mbi gjuhën shqipe, një fjalor dhe një Etimologjik të së njëjtës gjuhë, si dhe një Histori e Epirit dhe e Maqedonisë. Konti Alesandro Manxoni ishte një nga figurat që kontribuoi shumë në mbarvajtjen e bizneseve në ishullin (e Siçilisë), në atë epokë të vështirë dhe në parlamentin Siçilian më 1812 ishte një nga personalitetet më të shquara. Duhet që të përmndim këtu edhe Kostantino M. Kostantini, i cili shkroi Commentari ai decreti ed atti ministeriali, poezinë Colombaio dhe një poemë tjetër të papërfunduar mbi Vespri Siciliani; At Serafin Guzeta, Karmelitan i zbathur, dhe ata që bënë misionin në Himarë në Shqipëri, Imzot Skirò, Kryepeshkopi i Durrësit dhe Imzot Bazil Matranka.

136

Pellazgët sipas Dorsës Nga Vincenzo Dorsa

Është e njohur nga të gjithë, që Pellazgët ishin populli më i vjetër që është shfaqur ndërmjet të gjithë popujve mbas përmbytjes universale. Prania e tyre në gadishullin grek është tashmë e vërtetuar që prej 2000 vjetësh para Krishtit67, d.m.th. pak a shumë në kohën e Abramit. Gjithashtu është tashmë e vërtetuar që origjina e tyre është nga Lindja, dhe kanë bredhur për një periudhë të gjatë dhe në vende të shumta, sikur të kishin marrë mbi veten e tyre misionin e lartë për të populluar tokën. Me anën e dokumenteve që kanë ardhur në dritë dhe me anën e studimeve të shumta që kam bërë kam arritur në këto përfundime: duke qënë se na mungojnë të tjera burime historike për kohët antike, i vetmi burim nga ku mund të kënaqim kuriozitetin tonë është historia biblike e Moisiut68. Duke e marrë si të mirqënë atë çka na rrëfen, del që origjinën e popujve duhet që ta kërkojmë në tokën që shtrihet ndërmjet Tigrit dhe Eufratit, ashtu siç na është konfirmuar edhe nga traditat e Europës dhe të Azisë Lindore69. Është e ditur, ndër të tjera që besimet antike u ruajtën më të gjalla në popujt që në shpërndarjen e tre degëve rridhnin nga Noeu70 u vendosën gjatë dy luginave pranë Tigrit dhe Eufratit, si Asirët që ishin pasardhësit e Sem-it. Nga Bibla mësojmë edhe që popullësia

67

Clavier , Hist. des premiers temps de la Grece , V. j. Laicher , Cronolog. di Erodoto T. VII. Petit.-Radei , Tav. comparativa dei sincronismi dell'ist. dei tempi eroici della Grecia Marsh. Home Pelasgicae. C. Balbo , Med. Stor. 68 Moisiu, ebreu të cilit Zoti i dha misionin e lartë që të nxirrte ebrenjtè nga Egjipti dhe ti shpinte në “tokën e premtuar”. (shën i përkth.) 69Balbo, Meditaz. Sloriche, Med. VI. J. 4. 70 Noeu, ebreu të cilit Zoti i urdhëroi të ndërtonte një arkë dhe të shpëtonte së bashku me familjen e tij një kopje nga çdo kafshë mbi tokë përpara përmbytjes universale. (shën i përkth.).

137

semitike e Aram-it populloi Pont-in dhe Azinë e Vogël71; dhe pa pikë dyshimi që Azia e Vogël qe rajoni i parë ku ndaluan Pellazgët, si dhe vendi nga ku u nisën për të pushtuar Perëndimin. Kështu mund të nxjerrim përfundimin që Pellazgët ishin pasardhës së Noeu-t, të cilët duke u rritur në numur në vendin e qëndrimit fillestar të tyre, u spostuan për të kolonizuar ato vende që gjenin dhe që ishin pothuajse të pabanuara. Kështu që kaluan në Greqi dhe në rajonet fqinje, e më pas u hodhën në Itali. Mbasi sqaruam këtë, na mbetet të vendosim rrjedhën e këtij emigrimi popullor. Një numur autorësh të udhëhequr nga Clavier, mbështesin tezën që ky emigrim në një moment të parë ka prekur Argolisin dhe nga aty ka avancuar në Arkadi e më pas në Athinë nëpërmjet Thesalisë, për të vazhduar në perëndim në Epir e në Itali, dhe në lindje në Takë deri në Hellespont dhe në fund në Bosfor. Janelli, Marsh dhe të tjerë mbështesin tezën që emigrazioni ndodhi nga Hellesponti në Peloponez, nga veriu në jug kështu që Trakia, Maqedonia, Thesalia dhe Epiri u kolonizuan përpara Greqisë. Arsyeja që i shtyn këta autorë të mendojnë këtë, është që nga Azia në Europë arrihet më thjeshtë nga Hellesponti se sa me anë të detit. Ne nuk na intereson ky problem që për të tjerët duket që është i rëndësishëm, por bëjmë të qartë që populli pellazg u vendos, dominoi dhe imponoi kultin e tij në Thesali, në Epir dhe në Maqedoni, ndërsa në jug të Greqisë u përzie dhe u shpërnda ndërmjet popullësive primitive të atij rajoni. Rajonet përreth Pindit ishin të banuara nga dega japetike, që u nis e para për në perëndim mbas shpërndarjes; por populli pellazg më i fortë dhe ndoshta më i shumtë në numur, i mundi, dhe dega japetike u shkri dhe u bë një popull i vetëm pellazg, popull që Heredoti i gjen në ato vise dhe i quan Pellazg jo të përzier. Këto rajone veriore qenë më pak subjekt i ambicjeve të 71 Id. op. cit, Meditaz. VI. J. 9.

138

popullësive nomade, kështu që vazhduan të ruanin në origjinalitetin e tyre kombëtar. Vetë Greqia e dominuar nga helenët dhe e influenzuar nga pushtuesit Fenikas, dhe Egjiptjanë, ka kaluar ndërmjet njëqind qeverisjeve, njëqind traditave, njëqind gjuhëve, sa që ka mundur të ruajë vetëm një sintezë konfuze të të gjithë këtyre elementeve që dhanë kontributin e tyre në forminin e kombësisë dhe qytetërimit të saj. Dhe kjo është kaq e vërtetë sa që autorë si Tuqididi, Herodoti dhe të tjerë, dallonin pa asnjë lloj dyshimi Epirotët nga Grekët72 , dhe nëse duam të përfitojmë nga studimet e Nicbuhr, ne themi së bashku me të që: fara e parë e Maqedonisë qe një popull i veçantë që nuk duhet të konsiderohet si grek ose ilir, por pellazg73. Dua tashmë të bëj një arsyetim: Homeri quan barbarë banorët e rrethinave të Dodonës, dhe dihet që Platoni respektonte dhe admironte doktrinën dhe gjuhën e barbarëve, nga momenti që ky filozof lidhte pjesën më të madhe të dëshirave të tija me të të shkuarën, dhe konsideronte si progres të vërtetë rikthimin në antikitet74. Nga kjo kuptojmë që ky term, në origjinën e tij, në vend që të kishte kuptimin e popujve të pagdhendur dhe të pacivilizuar, tregonte më tepër popujt e civilizuar dhe të vjetër, që në kohën e Heredodit u bënë barbarë d.m.th. të pakuptueshëm për Helenët75 . M. Ballanche një vëzhgues serioz, është i bindur që fjala barbar është një shprehje e paqartë, e papërcaktuar për të treguar burimin e errët të doktrinave, piknisjen e panjohur të traditave. Kështu që sipas tij, kur Platoni quan gjuhën latine një gjuhë barbare, e quan në

72 V. Nicbuhr , Stor. Roiu. V. I. ediz. napol. 1846. ku përcakton Epirotët dhe Pellazgët si i njëjti popull. 73

Idem , op. cit. 74

Gioberti , Avvertenza del Buono. 75

Id. Primato c. Brusselles 1844 T. II. p. 153.

139

mënyrë absolute dhe jo në krahasim me ndonjë gjuhë tjetër76. Mbas këtij vëzhgimi të francezit të ditur, shtoj një tjetër të një italiani të shquar, Cesare Balbo, i cili pohon të njëjtat gjëra edhe pse përdor një mënyrë tjetër : “Nëse duam që të arsyetojmë” thotë “do të shohim që fjala barbar nuk u përdor nga Grekët për njerëz të pacivilizuar; në fillim ngjasonte shumë me kuptimin e fjalës hostis tek Latinët, d.m.th. diçka e përafërt me tre koncepte me të cilat kuptojmë mik, i huaj, dhe armik, pra ai “kundërshtar” që është kundër nesh dhe që të gjithë njerëzit e të gjitha racave, të të gjitha feve, shprehën në ndonjë mënyrë, dhe që Hebrenjtë e quajnë edhe sot me fjalën goim, Myslimanët me gìaour dhe Kristianët me gentili77“. Edhe vet Homeri78 ashtu si edhe të tjerë shkrimtarë grek të antikitetit i quajtën Pellazgët hyjnorë d.m.th. fisnik. Për të gjitha këto arsye që radhitëm, jemi të bindur që barbarët dhe Pellazgët , pranë Grekëve të vjetër ishin e njëjta gjë, d.m.th. ata popuj që ruanin kulturën dhe doktrinën e gjuhëve arkaike, dhe që barbarët e Dodonës ishin Pellazgët e vërtetë që kishin ardhur nga Azia. Folëm deri tani për Pellazgët dhe për prezencën e tyre në Dodonë. Do të themi tani që populli shqiptar është pasardhës direkt i tyre (i Pellazgëve). Dhe mund të konsiderohet pa frikë si vendas në ato vise, dhe ky term (vendas), që deri pak kohë më parë tregonte një popull plotësisht me origjinë nga ai vend ku aktualisht banon mund të përdoret edhe për atë popull që mbash shumë emigrazioneve të lashta qëndroi vazhdimisht në ato vise, sepse është provuar nga gjuha e Shqiptarëve që ata banojnë në Europë nga e njëjta periudhë me Grekët dhe Keltët79, dhe është e ditur që në Shqipëri nuk pati pushtime barbarësh të tilla që të shkatërronin

76Orphèe , 1. Addit. Aux. Prolegoinenes. 77

Meditaz. Stor. , Med. VII. J. 1. 78

V. Iliad: Lib. 10. v. 429. Odiss. L. 19 v. 117 79 V. Malte-Brun, Geograph. Univers. Liv. 118

140

komplet racën antike dhe ta zëvendësonin me racën e ndonjë populli pushtues, me ndonjë gjuhë, zakone ose fe tjetër. Kjo do të kishte qenë një ngjarje epokale që do të kishte tërhequr vëmëndjen e historisë, duke marrë parasysh që do të ishte bërë fjalë për zhdukjen e plotë të një populli, të shumtë në numur, të shpërndarë dhe të rrënjosur për shekuj me rradhë në trullain ku jeton. Por historia nuk bën fjalë për një ngjarje të tillë; pra është shumë e çuditëshme supozimi që konsideron Shqiptarët si pasardhësit e Albanëve aziatik të ardhur nga toka që ndan Kaspikun nga Deti i Zi.

141

Disa mrekulli të Etrurisë Nga Nermin Vlora Falaschi

Tashmë është vërtetuar që Pellazgët ishin marinarëqë merituan emrin “Popujt e Detit. Edhe pasardhIlirët, Trakët, Etruskët, Dorët etj, ishin popuj marinarbënë të mbëdhej duke marrë epërsinë në det, dhe si konseguencë kontrollin e trafikut detar. Egzistojnë disa epigrafë të ndryshëm etruskë që na flasin pdetin dhe anijet. Për ndonjë asye që nuk e kemi tëmbishkrime i gjejmë në Firence, Siena, Kiusi, Kortona, tgjitha këto lokalitete janë larg detit. Kemi komentuar mbishkrimin e bukur të Kortonës, qme krenari; anija është për ne simbol i kurajos dhe i lirisPor jo të gjithë mesazhet janë kaq të bukur. Me një paraqitet ky mbishkrim që e gjejmë në një urnë nFirences, në të cilin çdo siguri duket e humbur nga fataliteti i një rënie e pranuar me dëshpërim:

ë të zotë, sa merituan emrin “Popujt e Detit. Edhe pasardhësit e tyre

t etj, ishin popuj marinarë, dhe u det, dhe si

na flasin për ë qartë, këto

Firence, Siena, Kiusi, Kortona, të

s, që na thotë r ne simbol i kurajos dhe i lirisë.

ton tjetër na në muzeun e

n çdo siguri duket e humbur nga fataliteti i

142

Pellazgo-Etrusk Shqip

OANIA Ania

FEOU theu

ME më

SCIRIA shkriu

FAT fat

Fjalën Fat e gjejmë sot me të njëjtin kuptim në gjuhën shqipe, në italisht, në frëngjisht dhe anglisht. Në Siena, mbi kapakun e një urne shumë të bukur, gjejmë këtë mbishkrim:

143

Pellazgo-Etrusk Shqip

OANIA Ania

TUT tut

NEI në

LUFNA luftna

TETI deti

NA na

SA za

Gjithnjë në Siena, mbi një urnë tjetër, me një luan në bazoreliev che duket sikur bën rojen e një gruaje të shtrirë mbi kapak, shikojmë këtë mbishkrim të dhimshëm:

Gjithnjë në Siena, mbi një urnë tjetër, me një luan në reliev che duket sikur bën rojen e një gruaje të shtrirë mbi

144

Pellazgo-Etrusk Shqip

OANIA Ania

SFIANTI sfilinti

FILIANIA bijania

MARC marrë

NAI nai

Për të mbauar me mesazhe që kanë të bëjnë me anijsarkofag në Kiusi lexojmë këtë tregim të trishtë që duket i jep fund historisë së lavdishme të atij populli:

sfilinti

bijania

Për të mbauar me mesazhe që kanë të bëjnë me anije, mbi një sarkofag në Kiusi lexojmë këtë tregim të trishtë që duket i jep

145

Pellazgo-Etrusk Shqip

OANIA Ania

THELI thelli

CUMNISA Kumniza

Nga bazorelievi ku shikojmë skena lufte, kuptojmë që fundi erdhi nga fatkeqësitë e luftës. Personi i shtrirë mbi sarkofag ka mundësi që të simbolizojë fundin e të gjithë banorëve të Kiusit. Në Siena janë ruajtur shumë urna që na trasmetojë mesazhe të trishta, por jo për këtë arsye nuk janë interesante. Paraardhësit tanë dëshironin që ne të dinim mbi këtë dhimbje të tyre, dhe ne dëshirojmë që t’i njohim për të komunikuar më mirë me ta, për tu ndjerë më afër tyre, për të merituar faktin që jemi pasardhës të një populli që ka ndriçuar botën. Ja përkujtimi i një personazhi që ka kaluar në botën tjetër pa vuajtje:

Kumniza

Nga bazorelievi ku shikojmë skena lufte, kuptojmë që fundi erdhi nga fatkeqësitë e luftës. Personi i shtrirë mbi sarkofag ka mundësi që të simbolizojë fundin e të gjithë banorëve të Kiusit. Në Siena janë ruajtur shumë urna që na trasmetojë mesazhe të

it tanë dëshironin që ne të dinim mbi këtë dhimbje të tyre, dhe ne dëshirojmë që t’i njohim për të komunikuar më mirë me ta, për tu ndjerë më afër tyre, për të merituar faktin që

nazhi që ka kaluar në botën tjetër pa

146

Pellazgo-Etrusk Shqip

FASTITI Fashtini

E SPEI e shpejt

CUME Kumtime

RESA të Rezave

PE Pe

O NAL u nal

SHEC shek

Fashtini

e shpejt

Kumtime

të Rezave

147

Akoma në Siena, në urnë e vogël mban një mbishkrim të dedikuar një të reje, e cila është shkëputur nga jeta në moshë të vogël:

Pellazgo-Etrusk Shqip

FL Fle

FILIA bija

FL fle

MAR marrë

PURO puro

Gjithnjë në muzeun e Sienës, gjejmë një urnë të dekoruar nga një bazoreliev në qëndër të së cilit gjejmë perëndeshën me flatra Vend e shoqëruar nga një grup personazhesh.

Akoma në Siena, në urnë e vogël mban një mbishkrim të ila është shkëputur nga jeta në moshë të

Gjithnjë në muzeun e Sienës, gjejmë një urnë të dekoruar nga një bazoreliev në qëndër të së cilit gjejmë perëndeshën me

148

Mbi kapak rri e shtrirë një grua, e mbështetur në një anë duke soditur një fëmijë, ndërsa me dorën e djathtë mban atë që na duket si një pishtar. Gjithë ajo soditje vë në dukje një shprehje të qartë dashurifëmijën. Këtë grua dhe këtë fëmijë, Etruskët (RESA) kanë dashur ti përkujtojnë duke ia besuar perëndeshës së tyre të adhuruar Vend:

Pellazgo-Etrusk Shqip

CUME Kumtime

RESA të Rezave

Mbi kapak rri e shtrirë një grua, e mbështetur në një anë duke soditur një fëmijë, ndërsa me dorën e djathtë mban atë që na

Gjithë ajo soditje vë në dukje një shprehje të qartë dashurie për

Këtë grua dhe këtë fëmijë, Etruskët (RESA) kanë dashur ti përkujtojnë duke ia besuar perëndeshës së tyre të adhuruar

Kumtime

Rezave

149

Në muzeun arkeologjik, Guarnaçi të Volterës, është rstelë originale në formën dhe në mbishkrimin e saj, kaq i thjeshtë aq edhe i rëndësishëm:

Pellazgo-Etrusk Shqip

MI Mu

Në muzeun arkeologjik, Guarnaçi të Volterës, është ruajtur kjo stelë originale në formën dhe në mbishkrimin e saj, kaq i

150

MA FELUSH ma falsh

RUTLNISH rysnin

A FLESLA a flatera

Fjala Pellazgo-Etruske FLESLA është trasformuar në shflatëra,që ka lidhje me fluturuar. Në italisht e gjejmanglisht to float, to fluctuate, frëngjisht flotter, flug, spanjisht fluctuar. Mbi një urnë në Kortona, mund të lexojmë këtë frazfarë mënyre është i përafërt me konceptin tonë mbi parajsën ndjeri na ka lënë, por tani ndodhet në kopshtet e Arnos (Krijuesit), i rrethuar nga lisat:

Pellazgo-Etrusk Shqip

LA ROI La roi

CUPSLINA kopshna

ARNO Arno

A â

LISA lisa

ma falsh

a flatera

është trasformuar në shqip në e gjejmë fluttuare,

flotter, gjermanisht

frazë që në një rt me konceptin tonë mbi parajsën I

ndjeri na ka lënë, por tani ndodhet në kopshtet e Arnos

kopshna

151

Në muzeun arkeologjik të Firences është e ekspozuar një kompozim i përbindëshëm i përbërë nga një luan me bishtin në formën e një gjarpëri, gati për të kafshuar një dhi që del nga mbrapa i të njëjtës bishë. Ky përbindësh prej bronzi ndoshta do të na paraqesi të mirën dhe të keqen Në këtë statujë gjejmë një mbishkrim emblematik të shpirtit të keq i cili është gati të të sulmojë pa paralajmëruar :

Pellazgo-Etrusk Shqip

TINSH Tinësh

C kap

FIL fill

Në të njëjtin muze të Firences gjejmë këtë statujë bronzi të mrekullueshme , që duke u nisur nga pamja dhe veshja mendojmë që është një gjykatës romak. Mbishkrimi në bordin

e ekspozuar Kimera, një kompozim i përbindëshëm i përbërë nga një luan me bishtin në formën e një gjarpëri, gati për të kafshuar një dhi që del nga mbrapa i të njëjtës bishë. Ky përbindësh prej bronzi ndoshta

të statujë gjejmë një mbishkrim emblematik të shpirtit të

Tinësh

Në të njëjtin muze të Firences gjejmë këtë statujë bronzi të që duke u nisur nga pamja dhe veshja

mendojmë që është një gjykatës romak. Mbishkrimi në bordin

152

e togës është shkruar në gjuhën etruske me gërma autentike etruske. Ky personazh i rëndësishëm, që e quajnë Oratori, po bën një thirrje për të pasur guxim:

e togës është shkruar në gjuhën etruske me gërma autentike

, po bën një

153

Pellazgo-Etrusk Shqip

A A

VAESHI veshi

ME me

TELISH telish

FE fe

FE SIAL fe ziar

CIENSHI kienshi

CEN cenë

FLERESH vlerësh

TEC tek

SANSHL Zanash

TPNINE të prinë

TUOI t’uroi

NESH nesh

KHIS qisi

FLICSH frikësh

154

Fragmente mbishkrimesh

Nga Nermin Vlora Falaschi Jo shumë larg nga varri Vend-Kahrun gjendet njëshumë i bukur me piktura murale dhe me disa mbishkrime. Gjejmë dy dyer që kanë në krah dy personazhe. Figura e majtë e derës anësore, e njohim pa vështirKahrun, jo vetëm nga aspekti dhe nga sëpata që mban npor edhe nga mbishkrimi i qartë që ndodhet pranë kokNdërsa nuk arrijmë të identifikojmë personin në tderës, meqënëse mbishkrimi është krejt i fshirë do tpadrejtë të bënim hipoteza. Por nuk kemi asnjëbëhet fjalë për një figurë mashkulli me aspekt xhentil, nkundërshtim me aspektin e ashpër të “Karontit”, edhe pse vesh të njëjtat rroba. Mesazhi epigrafik që arrijmë të lexojmë na paraqitet k

Pellazgo-Etrusk Shqip

KHA Kah RUN run

KHUN kund KHU ku LIS lis

ë tjetër varr i bukur me piktura murale dhe me disa mbishkrime.

shtirësi që është mban në dorë, kokës së tij. të djathtë të

do të ishte e ë dyshim që

mashkulli me aspekt xhentil, në “Karontit”, edhe pse vesh

na paraqitet kështu:

155

Fjala Lis në këtë mbishkrim, nuk është në shumës: këtu ka kuptimin etnografik të prejardhjes nga e njëjta derë (fis). Ësht lis në shqip ka kuptimin është njeri i ndershëm, krenar. Ka edhe një kuptim tjetër për të shprehur krenarinë e fisit, si për shembull në shprehjet: Lisi i gjinisë, Lisi i gjakut. Dera, në shqip është simbol i fisit, shembull: Ju mbyll dera = ju shua fisi. Kështu dyert e përshkruara këtu mund të simbolozojnë fisin. Nga ana tjetër nuk mund të hedhim poshtë hipotezën që dyert simbolizojnë kalimin nga një jetë në tjetrën. Përballë hyrjes së varrit, në fund të shkallës na paraqitet një tjetër derë e njëjtë me të parën, e zbukuruar me një kornizë me piktura me lule. Në të dy krahët është i pikturuar “Karonti”. Sipër pikturës së djathtë, dallohet qartë shkrimi KHARUN, ndërsa tjetra për fat të keq është e palexueshme:

Pak më larg gjendet një varr më i madh, i zbukuruar me piktura murale me subjekte të ndryshme, që padrejtësisht dhe në mënyrë të pashpjegueshme e quajnë “Varri i Ariut”. Bëhet fjalë për një vepër të gdhendur me një impenjim të jashtëzakonshëm, dhe e afreskuar me një mjeshtëri të rradhë. Çdo mur përshkruan një subjekt të ndryshëm, të shoqëruar nga mbishkrime të shkurtër, pjesa më e madhe e të cilëve janë të prishur nga koha dhe nga neglizhenca e zbuluesve të parë. Për fat të mirë, disa mbishkrime janë ruajtur mirë, dhe na japin mundësinë që ti lexojmë të interpretojmë kuptimin e tyre. Është një ngullshëllim i vogël që arrijmë të kuptojmë vetëm tre, midish shumë mbishkrimeve, por koha konsumon bukurinë dhe na i bën të pakupueshëm mesazhet e atyre që dëshironin t’i linin pasardhësve pjesë nga jeta e tyre. Nga ana tjetër u jep atyre një prarim të moshës, mbuluar me mister. Le të lexojmë pra këtë mbishkrim:

156

Pellazgo-Etruk Shqip

NE Në ITHNIA idhnia

Ky mesazh mural gjendet egzaktësisht sipër kokës stë djathtë, që ka mundësi të jetë një grua. Për fat tmbishkrimi përballë fytyrës së saj është i palexueshëNë të djathtën e gruas është i pikturuar njëmashkullor me karakteristika të fuqishme. Në shohim një mbishkrim që shkon nga koka tek bërryli, por edhe ky mbishkrim është i palexueshëm. Do të kishte qenë interesant të njihnim dialogun midis kpersonazheve, të ndarë nga një pemë që mbi deggjenden dy njerëz të vegjël, që ndoshta përfaqësojntë vdekurve të atij fisi. Mbi një tjetër mur shohim një pikturë të shkërmoqur dhe tfragmentuar në konceptin e saj, sikur të jetë bërë pësimbolin e ideve të shkërmoqura në përshkrimin e nj

s së figurës në r fat të keq ëm.

ë personazh krah të tij

rryli, por edhe

njihnim dialogun midis këtyre mbi degët e saj

sojnë shpirtrat e

rmoqur dhe të ër të devijuar

rshkrimin e një ngjarjeje

157

të rëndësishme që duhej të ishte përcjellë pasardhëkoha e ka fshehur duke shpëtuar vetëm disa gërma:

Pellazgo-Etrusk Shqip

U U THUSTE thashtë

Kështu nuk dimë se çfarë duhej që të dinim: diçka qkeq na është mohuar… dhe që është një mëkat i vërtet Koha ka dashur që kjo pikturë madhështore të na arrinte ndimension metafizik, ku një kokë e bukur femre ështpaprekur, midis të tjerave të fshehura nga mjegullnajapikërisht për të na treguar një shprehje të mençur pbëhet udhëzues për ne:

ësve, por që

thashtë

dinim: diçka që për fat të rtetë.

na arrinte në një shtë ruajtur e mjegullnaja,

mençur për ato, që

158

Pellazgo-Etrusk Shqip

APN Apun C.. kah

FEL fal KHE ke FEL fal

Fjala Fal në shqip ka kuptimin e lutjes, faljes, dhuratës. Për shembull me shprehjen shumë të fala, përfundon një letër ose formulohet një përshëndetje. Në këtë mbishkrim fjala Fel ka padyshim kuptimin e faljes. Por në shkurtësinë e saj epigrafike është e mundur që ky mesazh feje të ketë një kuptim të trefishtë, si për shembull: Hapu ndaj lutjes, faljes, dhe dhurimit, e do të marrësh lutje, falje dhe dhuratë.

159

Mbishkrimi antik i Durrësit Nga Nermin Vlora Falaschi

Në muzeun e Viterbos, mund të vëzhgohet ky mbishkrim i gdhëndur mbi një stelë, i cili është shumë interesant sepse nuk ka një koncept funerar por na sjell lutjen e një fermeri i cili dëshiron shiun (shi) dhe si pasojë dëshiron hangar (madh (mathi).

Pellazgo - Ilire Shqip

THMI Timi (e imjaARATHIA aratia (ara

FELA fale (dhuroiVESHNA vreshtna (vreshta

SHI shi A a (dhe)

MATHI madhi (të madhMASH mash (hangar

Shprehja Fela, fale në shqip rrjedh nga Fal d.m.th. dhuratë. Një fjalë tjetër që meriton vëmëndje ështd.m.th. madh ose i Madhi. Bëhet fjalë për një fjalpellazgëve, rrënja e të cilës, nëpërmjet Etruskëve, ka hyrlatinishten (magnus, magnitudo) dhe mbijeton praktgjitha gjuhët moderne europiane (magnifico, magnificent, magnifique, etj.). Në kulmin e saj, këtë fjalë e gjejmë në një pllakë tëhyrjen e Universitetit të Peruxhas:

zhgohet ky mbishkrim i interesant sepse nuk

por na sjell lutjen e një fermeri i cili hangar (mash) të

e imja) ara)

dhuroi) vreshta) )

të madh) hangar)

Fal d.m.th. lutje, falje, shtë MATHI, fjalë antike të

ve, ka hyrë në praktisht në të

magnifico, magnificent,

ë murosur në

160

Pellazgo - Ilire Shqip

AVLE Avlli SCELI shkeli

MADNOIA MadhniaLEYE leje DA dha

Duke pasur gjithnjë parasysh gjithnjë fjalën MATHI, interesante të vëzhgojmë një mbishkrim antik ilir, i zbuluar nDurrës, ku fjala (mathi) na paraqitet vetbashkëtingëlloret. Le të shohim këtë koncept të thellë filozofik, që ngjan me gati të gjitha mbishkrimet e Ilirisë dhe jo vetëm ato funerare , por edhe thjesht me një përshëndetje o urim, që mbaron me fjalHAIRE, “për të mira” :

Madhnia

n MATHI, është mbishkrim antik ilir, i zbuluar në

s, ku fjala (mathi) na paraqitet vetëm me

ngjan me gati m ato funerare , por

mbaron me fjalën

161

Pellazgo - Ilire Shqip

TEI Tei (përtej) TOC toc, (tokës) TEI tei, (përtej) MH madhe NOC nat: (natë)

HAIRE Hair (për të mirën)

Karakteristika më interesante e këtyre mbishkrimeve është e përbërë nga karakteret (gërmat), që janë jashtëzakonisht të ngjashme me ato etruske dhe që pa asnjë lloj dyshimi na zbulojnë një degë të përbashkët. Vlen të thuhet që fjala HAIRE gjendet në greqisht (χαιρε), në gjermanisht (heil), në anglisht (hail), nel turqisht (hayir), etj. gjithmonë me të një kuptim dashamirësie. Sot në Shqipëri, këtë fjalë e gjejmë edhe si emër femëror: Hajrie, ashtu si edhe Liri d.m.th. i lirë e lirë, si dhe emrin mashkullor Iliri .

162

Gjurmë të gjuhës Pellazgo-VeneteNga Nermin Vlora Falaschi

Duhet përmendur një mbishkrim i gjetur në Colli Euganei, lexojmë për një dënim të pamëshirshëm me prerje koke ptradhëti. Bëhet fjalë për një pllakë guri katrore me një bazoreliev qrafiguron një karrocë me kuaj të harbuar, që inkurajohen pvrapuar nga dy personazhe, njëri ka mundësi qegzekutuesi i ekspeditës ndëshkimore kundër tradhtheksohet nga gjykimi i rëndë që rrethon nga tbazorelievin:

Pellazgo-Venete Shqip

ATE Ate XE qe I FE i fe

IKHNOI idhnoi KROAN Kryen:MNIIOIE mënjanoie,

KAPE kape, THERI there,

SE se KHO e do.

Venete

Colli Euganei, ku m me prerje koke për

bazoreliev që inkurajohen për të

si që të jetë r tradhëtarit, kjo

rrethon nga të tre anët

Kryen:

mënjanoie,

163

[…] Tani le të përqëndrohemi tek dy anfora që, me koncepte tngjashëme ndërmjet tyre, ofronin gëzim dhe kënaqme anën e përmbajtjes së tyre që përbëhej prej verës.Marrim në shqyrtim si fillim një anforë që përmbante vershekullit të IV para Krishtit që ruhet në Muzeun e Vatikanitdhe ne arrijmë që të ndjejmë euforinë e përcjellë“shpirtit” të asaj pije që, si edhe në ditët e sotme, kohë krijonte një lidhje çlodhëse dhe miqësie ndftuarve:

Pellazgo-Etruske Shqip

MIIA Mija ( TimenRISA risìa (rini

A KHS ta kesh

, me koncepte të naqësi njerëzve

s. rmbante verë të

Muzeun e Vatikanit përcjellë nëpërmjet

, edhe në atë sie ndërmjet të

Timen) rini )

ta kesh

164

Kjo frazë mund ta përkufizojmë si një dolli të paraardhtanë, të cilëve vera e anforës i jepte gjallëri dhe i bndjesheshin të rinj. Tani le të shqyrtojmë një tjetër anforë që përdorej pe verës, të ekspozuar në Muzeun e Kiusit:

Pellazgo-Etruske Shqip

ARNO Arno (Krijuesi

SE së ORE ore (kohë

“Ti verë je një krijuese e kohës, sepse na bën të jetojmdhe e rinovon, ti meriton këtë emër” ky mund të jetkëtyre fjalëve. Por mund që të përfaqësoj edhe një dedikim ARNOpërmbajtjen e anforës bën të lumtur njerëzit.

paraardhësve ri dhe i bënte që të

rdorej për mbajtjen

Krijuesi)

ës)

jetojmë kohën jetë kuptimi i

ARNO-S, që me

165

Sido që të jetë, anforat janë të bukura dhe konceptet janë humane, koncepte që atëherë si edhe sot dhe përgjithonë, përsëriten në përjetësi.

Arkivi i blogutArkivi i blogutArkivi i blogutArkivi i blogut 2222010101011111