MİMARİ TASARIM V MİM 321Doç.Dr. Ayla AYYILDIZ POTUR

Dr. Yusuf CİVELEK

Arş.Gör. Aslı AYDIN

Arş.Gör. Can Boyacıoğlu

EVRENSEL TASARIM VE DÜNYA İÇİN ENGELLİLİK DURUMU

Hazırlayan: B.Beyza KONUŞKAN

103264037

[1]

İÇİNDEKİLER

1.Evrensel Tasarım

1.1. Evrensel Tasarım Kavramının Tanımı

1.2.Evrensel Tasarım İlkeleri

1.2.1.Eşitlikçi Kullanım

1.2.2.Kullanımda Esneklik

1.2.3.Basit ve Sezgisel Kullanım

1.2.4.Algılanabilir Bilgi

1.2.5.Hata için Tolerans

1.2.6.Düşük Fiziksel Güç Gereksinimi

1.2.7.Yaklaşım ve Kullanım için Uygun Boyut ve Mekan

1.3.Evrensel Tasarımın Önündeki Engeller

2.Türkiye için Engellilik Durumu ile ilgili Durum Değerlendirmesi

2.1. Türkiye'de Engelli Türleri

2.2. Engelli Profili

2.3. Ulaşım, Fiziksel Çevre ve Konut

2.4. Erişebilirlik/Ulaşabilirlik

2.5.Ülkemizde Engelli İstihdamı

2.6. Ulusal Mevzuatta Engellilikve Eğitim Hakkına Erişim

3. Dünya için Engelilik Durumu ile ilgili Durum Değerlendirmesi

3.1.Eğitime erişimde engelliliğe dayalı ayrımcılık yasağı

3.2.Engelli Cocukların Eğitimiyle ilgili Düzenlemeler

4.Türkiye ve dünyada eğitim yapılarının bu bağlamda olumlu olumsuz örnekleriyle değerlendirilmesi

5.Türkiye ve dünyadan olumlu okul örneklerinin seçilerek analiz edilmesi

[2]

1.EVRENSEL TASARIM

1.1.Evrensel Tasarım Kavramının Tanımı

“Evrensel tasarım”, tüm ürünlerin ve çevrelerin, yaş, beceri ve durum farkı gözetmeksizin pek çok kişi tarafından kullanılabilmesini olanaklı kılan, bütünselleşme sağlayan bir tasarım yaklaşımı olarak tanımlanmaktadır. Yaklaşım, ürün tasarımından, mimarlığa ve kentsel tasarıma, çevre kontrolü sağlayan basit sistemlerden, karmaşık bilgi teknolojilerine kadar değişen ölçekleri kapsamaktadır.

“Evrensel tasarım”, terim olarak ilk kez 1980’li yılların ortalarında Mimar Ronald L. Mace tarafından kullanılmıştır. Bu tasarım yaklaşımının ilkelerine göre inşa edilmiş çevre, adaptasyona gerek duyulmadan tüm insanların kullanımını sağlar. Örneğin, rampa gereksinimini ortadan kaldırmak, basamaksız girişler düzenlemek, ayarlanabilir yükseklikte mutfak tezgahı kullanmak gibi çözümler, bu anlayış içerisinde ele alınan farklı düzenlemelerdir. Burada önemli olan nokta, tasarlanan ortamın veya ürünün özelliklerinin normal görünmesi ve bu şekilde hissettirilmesidir. Evrensel tasarım yaklaşımıyla elde edilen ürünler, tüm kullanıcıların yararlanmasına olanak sağlamakta ve sonuçta engelliler, yaşlılar, çocuklar ve genelden farklı diğer insanlar etiketlenmemekte veya damgalanmamaktadır.

Evrensel tasarım kavramında önemli olan genelde kullanıcıdır ve konu edilen engelli insanlar değil, tüm insanlardır. Buradaki ana fikir, aslında tüm insanların, yaş, beceri kaybı gibi nedenlerle, bir çeşit engelli olduğu görüşüdür. Genelde toplumda, engelli veya yaşlı olmak olumsuz, “normal” olmak ise kusursuz ve beceri sahibi olarak algılanmaktadır. Oysa, sadece “normal” tanımına uyan bireyleri düşünerek yapılan tasarımlar, gerçek koşullar ile uyumsuzluk taşımaktadır. Evrensel tasarım yaklaşımını benimseyenler bu anlayıştan yola çıkarak, tasarımda kullanıcı boyutunu geniş çapta değerlendirmekte ve kullanım problemlerine bütünleştirici bir tutumla yaklaşarak çözüm aramaktadırlar.

1.2.Evrensel Tasarım İlkeleri

1.2.1. Eşitlikçi Kullanım

Tasarım, farklı yetkinlik düzeyleri olan bireyler için kullanılabilir olmalıdır. Farklı kullanıcılar için tasarımda eşit şartlar sağlanmalıdır. Kullanıcılar arasında ayırım olmamalı, kullanıcı damgalanmamalıdır. Güvenlik ve mahremiyet ile ilgili kurallar tüm kullanıcıları kapsamalıdır. Tasarım tüm kullanıcıların hoşuna gidecek nitelikte olmalıdır.

1.2.2. Kullanımda Esneklik

Tasarım, farklı bireysel tercih ve yetkinlikleri kapsamalıdır. Farklı kullanım biçimleri olanağı sağlanmalıdır. Ürün, sağ ve sol elini kullananlar için aynı derecede kullanışlı ve kullanılabilir

[3]

olmalıdır. Kullanıcının hata yapmasına veya hassas motor becerileri olmamasına olanak sağlamalıdır. Ürün, kullanıcının farklı hızda algılamasına olanak sağlamalıdır.

1.2.3. Basit ve Sezgisel Kullanım

Tasarım, kullanıcının tecrübe, bilgi, dil becerisi ve anlık odaklanma düzeyinden bağımsız olarak kolay anlaşılabilir olmalıdır. Gereksiz karmaşıklıktan kaçınılmalıdır. Kullanıcının beklentilerine ve sezgisel kullanıma aykırı olmamalıdır. Tasarım, geniş bir yelpazedeki okuma düzeyi ve dil becerisini kapsamalıdır. Bilgi, önem dercesine göre sıralanmış olmalıdır. Kullanım sırasında ve sonrasında doğru zamanda kullanım bilgisi ve geribildirim sağlanmalıdır.

1.2.4. Algılanabilir Bilgi

Tasarım, kullanıcı için gerekli bilgiyi, ortam koşullarından, ya da kullanıcının duyusal algılama becerisinden bağımsız olarak, etkin bir biçimde sunmalıdır. Temel bilgilerin “okunabilirliği” en üst düzeyde olmalıdır. Ürüne özgü unsurlar kullanıcıya kolay açıklanabilir nitelikte farklılaştırılmış olmalıdır. Ürün, duyusal kısıtlılıkları olan kullanıcıları kapsayacak biçimde, uyumluluğu sağlayacak teknikleri ya da arayüzleri içermelidir.

1.2.5. Hata için Tolerans

Tasarım, kaza veya istenmeyen davranışlar sonucu ortaya çıkabilecek tehlikeli ve kötü sonuçları en aza indirmelidir. Tasarım unsurlarının en kullanılanları en ulaşılabilir biçimde, tehlikeye sebep olabilecekler ise yokedilmiş, izole edilmiş veya korunaklı biçimde düzenlenmiş olmalıdır. Kaza ve hatalara sebep olabilecek davranış biçimleri ve tasarım unsurları açık olarak ifade edilmiş olmalıdır. Hatalara olanak tanımayan özellikler sağlanmalıdır.

1.2.6. Düşük Fiziksel Güç Gereksinimi

Tasarım, etkinlik ve rahatlıkla kullanılabilir olmalı, yorgunluğa en az derecede olanak vermelidir. Kullanıcı, vücudunu doğal olmayan konumlarda bulundurmak zorunda kalmamalıdır. Ürün, kabul edilebilir derecede güç kullanarak çalıştırılabilmelidir. Ürün, üst üste tekrar eden davranışları gerektirmemelidir. Uzun süreli güç kullanımı gerekliliği en aza indirilmelidir.

1.2.7. Yaklaşım ve Kullanım İçin Uygun Boyut ve Mekân

Kullanıcının vücut ölçüleri, duruş pozisyonu ve hareketliliğinden bağımsız olarak, yaklaşma, uzanabilme, elle kullanım ve genel kullanım için uygun boyut ve alan sağlanmış olmalıdır. Hem oturan, hem de ayaktaki kullanıcılar için önemli kullanım öğelerine engelsiz bakış açısı temin edilmelidir. Tüm kullanım öğelerine otururken ya da ayakta aynı derecede kolaylıkla

[4]

ulaşılabilmelidir. Farklı el büyüklüğü ve el ile kavrama özelliği düşünülmüş olmalıdır. Yardımcı gereçler (tekerlekli sandalye, yürüme gereçleri, vb.) veya yardımcı olacak kişiler için yeterli alan sağlanmalıdır.

Evrensel tasarımın genel yapısının açıklanması için yararlı bir sistem oluşturan ilkeler, tasarım disiplini içerisinde farklı şekillerde uygulanmaktadır. Örneğin, ürün tasarımında “basit ve sezgisel kullanım” ilkesine göre yeşil renk ilerleme, kırmızı renk durma anlamını taşıyabilmekte, mimarlıkta aynı ilke ise, kat planlarının kullanıcının yardım, rehber veya bir harita olmaksızın yönlenmesini sağlayabilmesi olarak yorumlanabilmektedir.

1.3.Evrensel Tasarımın Önündeki Engeller

-Kavramın yanlış anlaşılması

-Profesyonellere yönelik eğitimin yokluğu

-Hatalı tanımlanmış standartların yarattığı kafa karışıklığı

-Öznel estetik kaygıların etkisi

-Düzenleyici çerçevede uyum eksikliği

2.Türkiye için Engellilik Durumu ile ilgili Durum Değerlendirmesi

DiE 2000 değerlendirmesine göre:-Türkiye nüfusunun %13.45'i özürlüDiE 2007 değerlendirilmesine göre:-2 milyonunu 0-10 yaş arası bebek ve çocuklar,-12 milyonunu ise 60 yaş ve üzeri yaşlılar oluşturmaktadır.

-Yani; Türkiye'de her beş kişiden biri geçici veya kalıcı özürlüdür.

2.1.Türkiye'de Engelli Türleri

Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı’nın, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü ile müştereken 2002’nin Aralık ayında yapmış olduğu araştırma sonuçlarına göre; engelli olan nüfusun toplam nüfus içindeki oranı % 12,29’dur. Buna göre ülkemizde 8.431.937 (12,29) kişi özürlü (engelli) olarak yaşamlarını sürdürmektedir. % 12,29 özürlü oranının; % 7,092’u erkek, % 5,022’si kadın olarak ifade edilmektedir.

TABLO – 1: Toplam Engelli Nüfus ve Engelli Dağılımı

[5]

Kaynak: DİE ve Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı, “2002 Özürlüler Araştırması”

TABLO – 2: Toplam Engelli Nüfusun Medeni Duruma Göre Dağılımı

2.2.Türkiye'de Engelli Profili

Günümüz Türkiye’sinde engelli profilini incelediğimizde, söz konusu sorunlar nedeniyle, engellilerin toplumla bütünleşme yönünde büyük sorunlar yaşadıkları görülmektedir. Adlandırmadan başlayarak, yaşamın pek çok alanına yayılan sorunlar, her geçen gün kartopu gibi büyüyerek, içinden çıkılmaz hale gelmiştir. Bu durum engelli bireylerin, toplumla işlevsel bir bütünlük içinde yaşamalarını da güçleştirmektedir.Toplumun engelliyi anlamaması, paylaştıkları hayatın içinde onları fark etmemesi, engellinin de ön yargılı bir tutumla “nasıl olsa önemsenmiyorum” deyip, kendini topluma takdim etmekten kaçınması, iletişim adına çok ciddi bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır.

TABLO – 3: Toplam ve Engelli Nüfusun Eğitim Durumuna Göre Dağılımı

[6]

2.3.Ulaşım, Fiziksel Çevre ve Konut

Özürlülerin topluma katılmalarının önündeki en büyük engellerden biri de ulaşım, fiziksel çevre ve konut sorunudur. Engellilerin içinde yaşadıkları fiziksel çevre, yaşadıkları fiziksel işlev bozuklukları/yetersizlikleri ve bunların yol açtığı sınırlamalar sebebiyle büyük önem taşımaktadır. Yaşama alanları tasarlanırken, bir toplum modeli ortaya koyarken, içinde yaşanılan fiziksel çevreyi de o toplumun içinde yaşayan herkesi düşünerek tasarlamak gerekir.Yollar, kaldırımlar, kamu binaları, parklar ve bahçeler, okullar, içinde yaşanılan konutlar, ulaşım araçları ve bunun gibi daha bir çok fiziksel çevre unsuru, engellilerin topluma katılmasının önünde ciddi birer engel oluşturmaktadır. Engeli nedeniyle hareket yeteneği sınırlanmış insanların bu ve benzeri sebeplerle yaşadıkları sıkıntılara böylece yenileri eklenmiş olmaktadır.

2.4. Erişebilirlik/Ulaşabilirlik

Özürlü insanların kentsel yaşama katılım alanındaki ihtiyaçları, özürlü olmayanlarla farklı olmakla birlikte benzerdir. Özürlü olarak tanımlanan bireyleri, toplumun ayrı bir kesimi olarak niteleme yerine bütünleşmiş bir parçası olarak algılayabilmek ve yaşanılan mekânda da buna olanak sağlayabilmek amacıyla fiziksel çevreye ulaşılabilirliğini sağlamak gerekmektedir.

Yerel yönetimler, yaptıkları sosyal ve teknik altyapı yatırımlarıyla kent mekânının şekillenmesinde önemli role sahiptir. Kentsel ulaşım hizmetlerinin, kentteki her türlü açık alan ve yapının özürlüler için ulaşılabilirliğinin yerel yönetimlerce sağlanıyor olması, özürlülerin sosyal yaşama katılmasında fırsat eşitliğini sağlayan en önemli unsurdur.

Ulaşılabilir... Ulaşılamaz...

[7]

TABLO – 4: İşgücü Durumuna Göre Engelli Nüfus

Kaynak: DİE ve Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı, “2002 Özürlüler Araştırması”

2.5.Ülkemizde Engelli İstihdamı

Engellilerin eğitim ve beceri seviyelerini yükselterek istihdam edilebilirliklerini artırmak, engellilere etkin eğitim, bakım ve rehabilitasyon hizmeti sağlamak, özürlü bireyi ev içinde tecrit etmeyecek imkânları sağlamak, özürlülerin kamusal alana erişimi ve orada var olmasını kolaylaştıracak fiziksel ve sosyal imkânları sağlamak, yasa çıkarmak kadar kolay ve ucuz değildir. Uygulamada, teknoloji, kişi ve anlayıştan kaynaklanan bir çok sıkıntı yaşanmaktadır.

“Türkiye Özürlüler Araştırması”na göre engellilerin sadece % 12,27’si eğitim hizmetlerinden yararlanabilmektedir. Bakım ve rehabilitasyon hizmetinden yararlananlar % 5,9, meslek ve beceri edindirme kursundan yararlananlar % 1’dir. Özürlülerin yararlandığı meslek ve beceri kurslarının büyük çoğunluğu ise çıraklık eğitimidir.

Özürlülere eğitim imkânı sunmadan, meslek ve beceri eğitimi vermeden onları işgücü piyasasına ve sosyal hayata hazırlamadan, yaşama alanlarını özürlülerin rahat hareket edebilecekleri fiziksel imkânlara kavuşturmadan sadece yasayla getirilen zorunlu istihdam hükmü, sorunu çözmemektedir. Eğitimli, meslekli ve becerikli özürlülerin çalışma imkânı şüphesiz daha fazladır. Örneğin, “Türkiye Özürlüler Araştırması”na göre çıraklık eğitimi alanların yarısından fazlası (% 52,4) çalışma imkânına kavuşmuştur.

Yapılması gereken açıktır: Özürlüleri eğitmek, meslek ve beceri sahibi yapmak, istihdam edilebilirliklerini artırmak. Ayrıca, işverenleri bu konuda teşvik etmek gerekiyor. “Zorunluluk”

[8]

kavramından ziyade “sosyal sorumluluk” kavramını öne çıkarmalıyız. Teşviklerin başında vergi ve sigorta prim indirimleri geliyor. Özellikle bu yönde çok olumlu bir gelişme yaşanmıştır. 60. Hükümet, 1 Temmuz 2008’de yürürlüğe giren istihdam paketi ile bu konuda önemli bir adım atmıştır. Bu yeni düzenlemeye göre, çalıştırılan her bir özürlünün asgari ücret üzerinden hesaplanan işveren SGK payını hazine ödeyecektir.

2.6.Ulusal Mevzuatta Engellilik ve Eğitim hakkına Erişim

Ulusal mevzuatta engellilerin eğitim hakkına erişimi, genel ve özel eğitime erişim olmaküzere ikiye ayrılabilir. Türkiye’de son dönemlere kadar engelli çocukların eğitimi konusundauluslararası insan hakları normlarının aksine özel eğitimin ilke olarak benimsenmişolmasından dolayı, mevzuatta genellikle özel eğitimden söz edilmiştir.38 Yakın dönemdeçıkan yasalarla bu durum değişmiştir.

T.C. Anayasası’nın 42. maddesi, devletin özel eğitime gereksinimi olanları topluma yararlıkılacak önlemleri almakla yükümlü olduğunu belirtir. 2010 yılında pozitif ayrımcılığa ilişkinyapılan anayasa değişikliğinde engelliler de yer almıştır. Milli Eğitim Temel Kanunu’nun(METK) 8. maddesi, “özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocuklar” için özel önlemleralınacağını, İlköğretim ve Eğitim Kanunu’nun 12. maddesi de ilköğretim çağındaki engelliçocuklara özel eğitim ve öğretim olanakları sunulacağını ifade eder. Mesleki Eğitim KanunuMadde 39 ise, özel gereksinimli çocuklar için iş yaşamında geçerliliği olan mesleklerehazırlayıcı özel meslek kursları düzenleneceğini belirtir.

1983 tarihli Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanunu’yla ilk olarak özel gereksinimli çocuklariçin kaynaştırma yoluyla eğitimin gerekli olduğu vurgulanmıştır.39 “Engelli öğrencilerinengelli olmayan akranlarıyla birlikte eğitim görmeleri ve okul idaresinin konuya ilişkinönlemler alması” gerektiği yasada belirtilmektedir. 1988 yılında Özel GereksinimliÇocukların Normal Sınıflara Kaynaştırılması Yoluyla Eğitimi konulu bir genelge yayımlanmış,burada “Rehberlik ve Araştırma Merkezleri (RAM) görevlilerinin özel eğitime muhtaççocukların bulunduğu okulları ziyaret etmeleri, çocukların karşılaştıkları güçlüklerle ilgiliolarak çocuğa, öğretmene, yöneticilere ve ayrıca ailelere gereken konularda açıklamalaryaparak, seminerler vererek yardımcı olmaları” gerektiği ifade edilmiştir. Bu genelgenin7. maddesinde kaynaştırma uygulamasının başarılı olması için sağlanması gereken koşullarşöyle yer alır: “Bu öğrencilerin sosyalleşmeleri ve kendilerine olan güvenlerinin artmasıiçin okulda sınıf-içi ve sınıf-dışı faaliyetlere katılmaları ve sorumluluk almaları sağlanacak;yetenek ve kapasiteleri oranında söz konusu faaliyetlerle ilgili becerileri kazanmalarınaçalışılacaktır.”

1990 yılında toplanan 13. Milli Eğitim Şurası’nda, özel gereksinimi olan bireylerin yaygıneğitimden en üst düzeyde yararlanmaları için önlemler alınması kararlaştırılmıştır.411991 yılında 1. Özel Eğitim Konseyi’nde, kaynaştırma programlarının yaygınlaştırılması,bu programlardaki özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler için bireysel eğitim planlarınınyapılması, bu eğitimlerin alanında uzman kişiler tarafından verilmesi kararları alınmıştır.1997 yılında yayımlanan 573 sayılı Kanun Hükmünde Kararname kapsamında “KaynaştırmaUygulamaları Sistemi” oluşturulmuştur. Kaynaştırma uygulaması kararnamede, “özeleğitim gerektiren bireylerin eğitimleri, hazırlanan bireysel eğitim planları doğrultusunda

[9]

akranlarıyla birlikte her tür ve kademedeki okul ve kurumlarda uygun yöntem ve tekniklerkullanılarak sürdürülür” ifadesi ile açıklanmıştır. Daha önceki yasa ve yönetmeliklerdekaynaştırma eğitiminden yararlanacak olan çocukların özellikleri tanımlanmaz ve bu eğitimiçin gerekli önlemlerin nasıl alınacağı açıklanmazken, bu kararnamede uygun yöntem veteknikler ile bireysel eğitime vurgu yapılmıştır.

2005 yılında yürürlüğe giren 5378 sayılı Özürlüler Hakkında Kanun’un 15. maddesi engellilerineğitim almasının hiçbir gerekçeyle engellenemeyeceği, engelli çocuklara, özel durumları vefarklılıkları dikkate alınarak, bütünleştirilmiş ortamlarda ve engeli olmayan çocuklarla eşiteğitim olanağı sağlanacağını belirtir. Engellilerin eğitim ve kültürel gereksinimlerini karşılamaküzere kabartma, sesli, elektronik kitap; alt yazılı film ve benzeri materyal üretilmesiyle ilgiliişlemlerin, MEB ve Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından ortaklaşa yürütüleceği ifadesi de aynımaddede yer almaktadır. Özürlüler Hakkında Kanun’un 13. maddesine göre ise engellilerinyeteneklerine göre mesleklerini seçme hakları vardır ve bu alanda eğitim alma haklarıkısıtlanamaz.

Günümüzde Türkiye’de, engellilerin kaynaştırma eğitimi ve gerekirseözel eğitim almalarına yönelik ayrıntılı düzenlemeler vardır.Bunlardan en önemlileri Özel Eğitim Hakkında Kanun HükmündeKararname, Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği ve MEB Özel EğitimOkulları Çerçeve Yönetmeliği’dir.

Kaynaştırma eğitimi Özürlüler Hakkında Kanun’da ilke olarak tanımlanmıştır. 2006 yılındayayımlanan Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nin 37. maddesinde şu ifade yer almaktadır:“Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitimlerini öncelikle yetersizliği olmayan akranlarıylabirlikte kaynaştırma yoluyla sürdürmeleri esas olmakla birlikte, bu bireyler için Bakanlıkçaher tür ve kademede örgün ve yaygın özel eğitim okul ve kurumları da açılır. Gerçek ve özelkişiler, özel eğitim gerektiren bireylerin eğitim ve öğretimleri için 8/6/1965 tarihli ve 625 sayılıÖzel Öğretim Kurumları Kanunu’ndaki esaslara uygun olarak özel okul veya kurum açabilirler.”Özel eğitim ilkelerinin sayıldığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’nin 6. maddesinde, özelgereksinimli öğrencilerin mümkün olduğunca akranlarıyla birlikte genel eğitim ortamlarındaeğitim görmeleri vurgulanır:

“(c) Özel eğitim hizmetleri, özel eğitime ihtiyacı olan bireyleri sosyal ve fiziksel çevrelerindenmümkün olduğu kadar ayırmadan planlanır ve yürütülür.(ç) Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin, eğitim performansları dikkate alınarak, amaç, içerikve öğretim süreçlerinde ve değerlendirmede uyarlamalar yapılarak, akranları ile birlikteeğitilmelerine öncelik verilir.(d) Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin her tür ve kademedeki eğitimlerinin kesintisizsürdürülebilmesi için, rehabilitasyon hizmetlerini sağlayacak kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapılır.(e) Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin bireysel yeterlilikleri ve tüm gelişim alanlarındakiözellikleri ve akademik disiplin alanlarındaki yeterlilikleri dikkate alınarak, bireyselleştirilmişeğitim planı geliştirilir ve eğitim programları bireyselleştirilerek uygulanır.(f) Ailelerin, özel eğitim sürecinin her boyutuna aktif katılımıları ve eğitimleri sağlanır.(g) Özel eğitim politikalarının geliştirilmesinde, üniversitelerin ilgili bölümleri ve özel eğitime

[10]

ihtiyacı olan bireylere yönelik etkinlik gösteren sivil toplum kuruluşları ile işbirliği içindeçalışılır.(ğ) Özel eğitim hizmetleri, özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin, toplumla etkileşim ve karşılıklıuyum sağlama sürecini kapsayacak şekilde planlanır.”

Aynı yönetmeliğe göre, özel eğitim ihtiyacı olan birey için, RAM’da oluşturulan özel eğitimdeğerlendirme kurulu tarafından eğitsel değerlendirme ve tanılama yapılır. Hazırlanan özeleğitim değerlendirme kurul raporuna göre, özel eğitim gereksinimi olan birey için en azdüzeyde sınırlandırılmış eğitim ortamı ve özel eğitim hizmetine karar verilerek bir eğitim planı oluşturulur. Bu planda, eğitim ortamı sınırlandırması en alt düzeyde tutulur. ÖzürlülerHakkında Kanun’un 35. maddesine göre, görme, ortopedik, işitme, zihinsel ve ruhsalengelli, dil-konuşma, ses bozukluğu olan çocuklardan özel eğitim değerlendirme kurullarıtarafından özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerine devam etmeleri uygun görülenlerineğitim giderlerinin, her yıl bütçe uygulama talimatında belirlenen miktarı MEB bütçesineaktarılacak ödenekten karşılanır.

2.7.Kaynaştırma Eğitimi Esasları Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği madde 23

1) Kaynaştırma yoluyla eğitim; özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitimlerini,destek eğitim hizmetleri de sağlanarak yetersizliği olmayan akranları ile birlikteresmi ve özel; okul öncesi, ilköğretim, orta öğretim ve yaygın eğitim kurumlarındasürdürmeleri esasına dayanan özel eğitim uygulamalarıdır.2) Kaynaştırma yoluyla eğitim uygulamalarında aşağıdaki hususlar dikkate alınır:a) Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin, eğitimlerini öncelikle yetersizliği olmayanakranları ile birlikte aynı kurumda sürdürmeleri sağlanır.b) Özel eğitime ihtiyacı olan bireyler kaynaştırma yoluyla eğitimlerini, yetersizliğiolmayan akranları ile birlikte aynı sınıfta tam zamanlı sürdürebilecekleri gibiözel eğitim sınıflarında yarı zamanlı olarak da sürdürebilirler. Yarı zamanlıkaynaştırma uygulamaları, öğrencilerin bazı derslere yetersizliği olmayanakranlarıyla birlikte aynı sınıfta ya da ders dışı etkinliklere birlikte katılmalarıyoluyla yapılır.c) Eğitim hizmetleri, bireylerin eğitim performansına ve öncelikli ihtiyaçlarınagöre planlanır.ç) Kaynaştırma yoluyla eğitimlerine devam eden öğrenciler, yetersizliği olmayanakranlarıyla aynı sınıfta eğitim görmeleri halinde kayıtlı bulundukları okuldauygulanan eğitim programını; özel eğitim sınıflarında ise sınıfın türüne görebu Yönetmeliğin 26ncı ve 27nci maddelerinde belirtilen eğitim programınıtakip ederler. Öğrencilerin takip ettikleri programlar temel alınarak eğitimperformansı ve ihtiyaçları doğrultusunda BEP hazırlanır.d) Kaynaştırma yoluyla eğitim uygulaması yapılan okul ve kurumlarda, buYönetmeliğin 73üncü maddesinde yer alan hükümler doğrultusunda BEPgeliştirme birimi oluşturulur.e) Kaynaştırma yoluyla eğitim uygulamaları yapılan okul ve kurumlardaöğrencinin yetersizliğine uygun fiziksel, sosyal, psikolojik ortam düzenlemeleriyapılır. Bu okul ve kurumlarda öğrenciye verilen eğitim hizmetlerinin etkinbir biçimde yürütülebilmesi amacıyla özel araç-gereç ile eğitim materyallerisağlanır ve destek eğitim odası açılır.

[11]

f) Kaynaştırma uygulamaları yapılan okul ve kurumlardaki personel, diğeröğrenciler ve onların aileleri özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin özellikleri hakkında okul idaresince yapılan planlama doğrultusunda RAM, BEP geliştirmebirimindeki ilgili kişilerce bilgilendirilir.g) Okul ve kurumlarda, kaynaştırma yoluyla eğitim alacak bireylerin bir sınıfa enfazla iki birey olacak şekilde eşit olarak dağılımı sağlanır.ğ) Kaynaştırma yoluyla eğitimlerine devam eden bireylerin bulunduğu sınıflardasınıf mevcutları; okul öncesi eğitim kurumlarında özel eğitime ihtiyacı olan ikibireyin bulunduğu sınıflarda 10, bir bireyin bulunduğu sınıflarda 20 öğrenciyigeçmeyecek şekilde düzenlenir. Diğer kademelerdeki eğitim kurumlarında isesınıf mevcutları; özel eğitime ihtiyacı olan iki bireyin bulunduğu sınıflarda 25,bir bireyin bulunduğu sınıflarda 35 öğrenciyi geçmeyecek şekilde düzenlenir.h) Kaynaştırma yoluyla eğitimlerine devam eden öğrencilerin destek eğitimhizmeti almaları için gerekli düzenlemeler yapılır. Bu doğrultuda destek eğitimhizmetleri, sınıf içi yardım şeklinde olabileceği gibi destek eğitim odalarında daverilebilir.ı) Özel eğitim okul ve kurumlarına devam eden öğrencilerin kaynaştırmauygulamaları kapsamında, yetersizliği olmayan akranlarının devam ettiği okulve kurumlarda bazı derslere ve sosyal etkinliklere katılması için gerekli tedbirleralınır.i) Kaynaştırma yoluyla eğitimlerine devam eden öğrencilerin yetersizlik türü,eğitim performansı ve ihtiyacına göre; araç-gereç, eğitim materyalleri, öğretimyöntem ve teknikleri ile ölçme ve değerlendirmede gerekli tedbirler alınarakdüzenlemeler yapılır.j) Kaynaştırma uygulamaları ilköğretim programlarını uygulayan özel eğitim okulve kurumlarında; yetersizliği olmayan öğrencilerin, yetersizliği olan öğrencilerleaynı sınıfta eğitim görmeleri yoluyla ya da yetersizliği olmayan öğrenciler içinbu okul ve kurumların bünyesinde ayrı sınıf açılması şeklinde de uygulanabilir.k) Yetersizliği olmayan öğrenciler, istekleri doğrultusunda, çevrelerindeki özeleğitim okullarında açılacak sınıflara kayıt yaptırabilirler. Bu sınıfların mevcutları5’i özel eğitime ihtiyacı olan birey olmak üzere okul öncesi eğitimde en fazla 14,ilköğretim ve ortaöğretimde 20, yaygın eğitimde 10 öğrenciden oluşur.l) Kaynaştırma yoluyla eğitimlerine devam eden öğrencilerin bulunduğuilköğretim okullarında bu öğrencileri örgün eğitime hazırlamak amacıylagerektiğinde hazırlık sınıfları açılabilir. Bu sınıflardaki eğitim-öğretim hizmetleri,bu Yönetmeliğin 48inci maddesindeki hükümler doğrultusunda yürütülür.

3. Dünya için Engelilik Durumu ile ilgili Durum Değerlendirmesi

3.1.Eğitime erişimde engelliliğe dayalı ayrımcılık yasağı

Temel bir insan hakkı olan eğitim, bireylerin diğer insan haklarından yararlanmalarını vehaklarını arayabilmelerini de olası kılar. Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve KültürelHaklar Uluslararası Sözleşmesi’nin (ESKHUS) eğitim hakkını düzenleyen 13. maddesinde,sözleşmeye taraf olan devletlerin yetki alanları içerisinde bulunan herkesin eğitim hakkınıtanımakla yükümlü olduğu ifade edilir. Sözleşmenin uygulanmasını denetleyen BirleşmişMilletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi (ESKHK), eğitim hakkının temel

[12]

unsurlarından birinin eğitime erişim olduğunu belirtir. Eğitimin erişilebilir olması için,yasaklanan ayrımcılık zeminlerine dayalı olarak, eğitimde hukuken veya fiilen ayrımcılıkyapılmamalı, eğitim fiziksel ve ekonomik yönden erişilebilir olmalıdır.

Komitenin engelliliğe ilişkin hazırladığı Genel Yorum 5’te, engelliliğin ayrımcılıkyasağı kapsamına dahil olduğu açıkça ifade edilmiştir. “Engellilerin insan haklarını vetemel özgürlüklerini tam ve diğer bireylerle eşit biçimde kullanmasını veya bunlardanyararlanmasını sağlamak üzere belirli bir durumda ihtiyaç duyulan, ölçüsüz veya aşırıbir yük getirmeyen, gerekli ve uygun değişiklik ve düzenlemeleri“34 ifade eden “makuldüzenleme”nin sağlanmaması da ayrımcılık kapsamında değerlendirilir. Engelliliğinaçıkça anıldığı uluslararası sözleşmelerden biri Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına dairSözleşme’dir (ÇHS). Bu sözleşmede engelliliğe dayalı ayrımcılık diğer ayrımcılık türleriylebirlikte yasaklanmıştır. Engellilik, 1961 tarihli Avrupa Sosyal Şartı ve Gözden GeçirilmişAvrupa Sosyal Şartı kapsamında yasaklanan ayrımcılık türleri arasında açıkça sayılmamışolmakla birlikte, Avrupa Sosyal Haklar Komitesi (ASHK) ayrımcılık yasağı kapsamının “başkastatüler”e yapılan göndermeyle engelliliği de kapsadığını vurgulamıştır.

Birleşmiş Milletler Engellilerin Haklarına ilişkin Sözleşme (EHİS) taraf devletleri, engellilerineğitim hakkını tanımakla yükümlü kılar. Sözleşmeye göre, “taraf devletler bu hakkın fırsateşitliği temelinde ve ayrımcılık yapılmaksızın sağlanması için eğitim sisteminin bütünleştiricibir biçimde her seviyede engellileri içine almasını ve ömür boyu öğrenim imkânı sağlar.”

3.2.Engelli Cocukların Eğitimiyle ilgili Düzenlemeler

Görüldüğü gibi eğitime erişimde engelli olmaya dayalı ayrımcılık önemli uluslararasısözleşmelerle yasaklanmıştır. Bu bağlamda açıklığa kavuşturulması gereken konu, engelliçocukların ne tür okullarda eğitim alması gerektiğidir. Birleşmiş Milletler Çocuk HaklarıKomitesi (ÇHK), bu konuda “çocuğun yüksek yararı”nın35 gözetilmesini savunur.

Özel eğitim gereksinimi olan çocuklar genel okullarda eğitim görmeli,ancak onlar için en yüksek yararın sağlanamayacağı durumlardayeterli donanıma sahip özel okullarda eğitimlerine devam etmelidirler.

Engelli çocukların akranlarıyla birlikte genel eğitim okullarında eğitim görmeleri ilkesibenimsenirken vurgulanan nokta, engelli çocukların entegrasyonu için gerekli önlemlerinalınması ve yeterli desteğin sunulmasıdır. Komitenin belirttiği önlem ve destekler,öğretmenlere konuya ilişkin eğitim verilmesi, fiziksel çevrenin erişilebilir hale getirilmesive okul müfredatının engelli çocukların gereksinimleri göz önünde bulundurularakhazırlanmasıdır. Komitenin önemini vurguladığı bir diğer nokta, eğitim almayan engelliçocukların sayısı ve eğitim gereksinimlerinin genel ve mesleki eğitim yönünden belirlenmesive böylece bu çocukların eğitime erişimlerinin sağlanmasıdır.ÇHK’nın engelli çocuklara ilişkin yayımladığı genel yorumda, engelliliğe dayalı ayrımcılıkyasağının mevzuatta açıkça yer alması gerektiği ve engellilere sunulan hizmetlerin nihaisorumluluğunun devlette olduğu yer alır. Engelli çocuklar için ayrılmış kaynakların,öncelikle tüm okulların engelli çocuklar için fiziksel olarak erişilebilir hale getirilmesiiçin olmak üzere, öğretmen yetiştirilmesi, eğitim kampanyaları yürütülmesi, aileleregelir desteği sunulması ve yardımcı araç-gereç sağlanması için kullanılması gerektiği

[13]

vurgulanmıştır. Ayrıca, engelli çocukların okul ortamında taciz, şiddet ve sataşmalara maruzkalmamaları için önlemler alınması gerektiği komite tarafından belirtilmiştir.ASHK, engelli çocukların genel eğitim okullarında eğitim almaları gerektiğini vurgular vebunu “genel nitelikteki okullarda eşit biçimde eğitim görme hakkı” olarak ifade eder.

Avrupa İnsan Hakları Komisyonu, engelli çocuklara yeterli bir eğitime erişim sağlanmasıkoşuluyla, mevcut kaynakların engelli çocukların yararına nasıl kullanılacağı konusundadevletlerin karar verme yetkisine sahip olduklarını belirtmiştir.EHİS madde 24 , engelli çocukların eğitim haklarının yaşama geçirilmesi için tarafdevletleri aşağıda belirtilenleri sağlamakla yükümlü kılar:“a) Engelliler engelleri nedeniyle genel eğitim sisteminden dışlanmamalı ve engelliçocuklar engelleri nedeniyle parasız ve zorunlu ilk ve ortaöğretim olanaklarının dışındatutulmamalıdır.b) Engelliler, yaşadıkları çevrede bütünleştirici, kaliteli ve parasız ilk ve ortaöğretime diğerbireylerle eşit olarak erişebilmelidir.c) Bireylerin ihtiyaçlarına göre makul düzenlemeler yapılmalıdır.d) Engelliler genel eğitimden etkin bir şekilde yararlanabilmeleri için genel eğitim sistemiiçinde ihtiyaç duydukları desteği almalıdır.e) Engellilere yönelik bireyselleştirilmiş etkin destekleyici tedbirler, engellilerin tam katılımıhedefine uygun olarak, akademik ve sosyal gelişimi artırıcı ortamlarda sağlanmalıdır.”

Sonuç olarak uluslararası insan hakları mevzuatı, devletleri eğitime erişim konusunda engelliliğe dayanan ayrımcılığı yasaklamakla yükümlü kılar. İlke olarak, engelli çocukların genel eğitim kurumlarında eğitim alması benimsenmiştir. Sadece engelli çocukların yüksek yararı için gereken durumlarda özel eğitim kurumlarında eğitim görmeleri uygun bulunmaktadır. Hem özel hem genel eğitim kurumlarında engelli çocukların bireysel gereksinimlerinin karşılanması gerektiği, aksi takdirde bunun da ayrımcılık sayılacağı vurgulanmaktadır. Gerektiği hallerde eğitim yöntemleri, müfredat ve değerlendirmeye ilişkin uyarlamalar yapılması ve fiziksel ortamın engelli çocuklar gözetilerek düzenlenmesi öngörülmektedir. Buna ek olarak devlet engelli çocukların eğitime erişimi konusunda, yeterli sayıda öğretmen yetiştirilmesi, okul yapılması ve özel eğitim desteği sağlanması konularında da yükümlük sahibidir.

4.Türkiye ve dünyada eğitim yapılarının bu bağlamda olumlu olumsuz örnekleriyle değerlendirilmesi

4.1.Hazelwood Engelliler Okulu

Yapım yılı: 2007

Yeri: İskoçya

[14]

Hazelwood, birden fazla engeli olan yani görme ve işitme, işitme ve yürüme, algı bozukluğu gibi fiziksel engellerin beraber olduğu durumdaki, 2 ile 19 yaş arasındaki çocuklar için yapılmış bir okul. Okul 60 öğrenciye eğitim verebiliyor. Bu birden fazla engele sahip olan çocuklar için yapılacak okulun şartları ve ihtiyaçları mimarlar için de zorlayıcı bir durum olmuş. Fakat en azından mimarlar zorlukları aşmış ve mükemmel bir eğitim yapısı ortaya çıkmış.

Mimarlar, çocukların okulda kendi başlarına bir yerden bir yere gidebilmeleri ve nerede olduklarını kolayca anlayabilmeleri için dokunma yoluyla algılanacak duvarlar,  yüzeyler  ve en önemlisi yol izleri geliştirmişler. Elle dokunularak hissedilen ve sokak gibi düşünülmüş okulun ana koridorunun duvarlarında karaçamdan yapılmış  levhalar  ve aralara mantardan  yumuşak kaplamalar yerleştirilmiş. Bu yumuşak dokunuşlu yüzeylerdeki değişikliklerle çocuklar nerede olduklarını anlayarak kendi başlarına hareket edebiliyorlar.  Mantar dışında karaçamdan faydalanılmasının sebebi bu ağacın doğal haliyle kullanımında algılanan bir kokusunun olması. Bu da görme ve işitme engeli olan çocukların algısı için düşünülmüş önemli tasarım detaylarından biri.  Bu malzeme değişiklikleri dışında duvar boşlukları,  yer yer nişler ve tırtıklı yüzeyler de oryantasyona yardımcı oluyor. İkinci bir yol izi de zemin döşemelerine uygulanmış. Zeminler de yer yer değişiyor ve kenarlarda takip edilebilecek kabartmalar yer almakta. Bu şekilde okulun içinde korkmadan yol bulabilen çocukların kendilerine olan güvenleri de artıyor.

İşitme engelli ve algılama bozukluğu olan (otistik ya da düşük zekalı) çocuklara yönelik belli işlevlerdeki alanları ve hacimleri (örneğin depolama alanları, tuvaletler, oyun alanları) doğal olan farklı renklerde boyayarak kolay algılanabilir hale getirmişler. Okulun aydınlık ve doğa ile iç içe

[15]

yapısı huzurlu ve kolay algılanan bir kurgu yaratmış. Okulun birçok yerine piktogram ve aydınlatmalar ile yol gösterici ve öğretici işaretler yerleştirilmiş.

4.2.Kanada Ulusal Görme Engelliler Enstitüsü Yeni Binası

Yapım Yılı: 2004

Yeri: Toronto, Kanada

Enerji tüketimini azaltmak için tüm mekanların olabildiğince gün ışığından yararlanması

sağlanmış.Yapının orta hattına doğru uzanan kafeterya hacmi iki kat yüksekliğinde ve buraya

bakan ofisler derinde olmalarına rağmen kafeteryadaki doğal ışıktan yararlanabiliyorlar.

Bina içinde mekanların görme engelli insanlar tarafından kolay algılanabilmesi için akustik

farklara başvurulmuş. Bu farklılık mekanların hacmi, duvar, zemin ve tavan kaplamalarındaki

değişikliklerle mümkün kılınmış. Zeminlerdeki yüzey farklılıkları da bir odadan diğerine

geçildiğinin anlaşılması için bir başka detay.

[16]

4.3. Spastik Çocuklar Okulu

Yapım Yılı: 1995

Yeri: Yeni Delhi, Hindistan

Okul 500 öğrenci için yapılmış. Yapımda İngiliz hükümetinden gelen yardım bütçesi kullanılmış.

Okulda eğitimin yanında fiziksel yardım, tedavi de uygulanmakta. Okul hem çocuklara hem de

spastik çocukların ailelerine destek ve eğitim veriyor. Ayrıca bu eğitim yapısı Hindistan’ın kırsal

alanlarında yaşayanlar için bir eğitim ve kültür merkezi işlevi de görmekte.

Romi Khosla Hindistan’ın ünlü mimarlarından. Geçmişte uluslararası ünlenmiş projelere imza

atmış Khosla bugün kardeşi ile birlikte hem mimarlık yapıyor hem de bu konuda danışmanlık

hizmeti veriyor. Okul sıcak iklimden dolayı kalın duvarların arasında ve pencere yüzeyleri

korunaklı ve dolu yüzeylere göre düşük oranda.

[17]

4.4.Thomas Lee Wells Okulu

Yapım Yılı: 2006

Yeri: Toronto

Thomas Lee Wells Okulu, Toronto’nun yeni jenerasyon  yüksek performanslı sürdürülebilir okullarından biri. Aslında bu yapı ilköğretim okulu olarak LEED sertifikalı, sürdürülebilirlik kriterlerini sağlamayı hedefleyen ve başaran ilk eğitim yapısı. Okul gümüş LEED sertifikası almış.

Birçok olanağa sahip bu okul Leed sertifakası olmasına rağmen erişilebilirlik özelliği yönünde olumsuzdur. Engelli öğrencilerin ulaşılabilirliğinin olmadığı yüksek merdivenlerle sirkülasyon sağlanır.

4.5. Clapham Manor İlkokulu

Yapım Yılı: 2009

Yeri: Londra, İngiltere

[18]

Eski kütle ile yeni kütle giriş aksında yarı şeffaf denilebilecek camdan bir koridorla bağlanmış. Yeni yapı 4 tane sınıf, müdür ofisi, personel odaları, toplantı salonu içermekte. Eski yapıda engelliler için bir takım değişiklikler yapılsa bile binanın şartlarından dolayı yeterli olamadığından yeni yapı tamamen engellilere kolaylık sağlayacak şekilde planlanmış.

Okulun girişi bütün öğrenciler için oldukça kolay ulaşılabilir bir yapıdadır. Okulun girişinde merdivenin yanı sıra rampada vardır. Aynı şekilde okulun içinde az eğimli rampalardan oluşan koridorlar vardır. Dış cephe tasarımı, renk kullanımları ve erişilebilir yönüyle eğitim yapılarına önemli bir örnektir.

KAYNAKÇA

1. Akçamete, G., Gürgür, H., Kış, A. ve Kayaoğlu, H. (2003). Kaynaştırma programlarınayerleştirilmiş öğrencilerin okuma yazma güçlükleri. 12. Ulusal Özel Eğitim Kongresi’nde

[19]

sunulmuş bildiri, Ankara.

2.ASHK (Avrupa Sosyal Haklar Komitesi). Conclusions 2003 (Slovenia) (Slovenya Ülke RaporuDeğerlendirmesi). 03.02.2011, http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/Conclusions/State/Slovenia2003_en.pdf.

3.ASHK (Avrupa Sosyal Haklar Komitesi). Conclusions 2003 (Romania) (Romanya Ülke Raporu Değerlendirmesi). 03.02.2011, http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/socialcharter/

4.www.ozurlulervakfi.org.tr/.../Ozurluler.VakfiMimari.Erisilebilirlik.Kilavuzu

5. www.design.ncsu.edu

6. Hacıhasanoğlu, I. 2003, “Evrensel Tasarım”, Tasarım Kuram Dergisi, cilt:2, sayı:3, ss.93-101.

7. WHO (Dünya Sağlık Örgütü), 2001, İşlevsellik, Yetiyitimi ve Sağlığın Uluslararası Sınıflandırılması (International Classification of Functioning Disability and Health, ICF), Çev. E.Kabakçı ve A.Göğüş, Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı, Ankara.

8.engelsizmimari.org

9. www.udeducation.org

10. www.universaldesign.com

11. www.sabancivakfi.org/files/.../Tohum_Kaynastirma_Durum_Raporu.pdf

[20]

[21]

[22]