enerji ve kömür raporu

TMMOB MADEN MÜHENDİSLERİ ODASI

ENERJİ VE KÖMÜRRAPORU

Şubat 2013

©Tüm hakları saklıdır. TMMOB Maden Mühendisleri Odası’nın yazılı izni olmaksızın bu kitap ya da kitabın bir kısmı herhangi bir biçimde çoğaltılamaz.

ISBN : 978-605-01-0446-2Baskı : Mattek Matbaacılık, 0312 433 23 10Baskı Tarihi : Şubat 2013İsteme Adresi : TMMOB Maden Mühendisleri Odası Selanik Cad. 19/4 Kızılay-ANKARATel : 0312 425 10 80 Faks: 0312 417 52 90İnternet Adresi : www.maden.org.trE-Posta : [email protected]

iii

TMMOB MADEN MÜHENDİSLERİ ODASI / ENERJİ ve KÖMÜR RAPORU

ii

SUNUŞ Üretimin en temel girdisi olan enerji, uluslararas alanda önemini giderek artrmaktadr. Dünya genelindeki toplumsal ve ekonomik büyüme, artan gereksinimler daha fazla üretmeyi getirmekte, bu durum enerji kaynaklarna olan talebin daha da yükselmesine neden olmaktadr. Enerji talebinde yaşanan bu belirgin artşa karşn birincil enerji kaynaklar hzla azalmaktadr. Verili ekonomik yap içerisinde temel birincil enerji kaynağ petrol olarak gözükmektedir. Petrole ilişkin bitiş senaryolar ekonomik ve toplumsal kayglar ve uluslararas gerilimleri artrmakta, ülkeleri çeşitli arayşlara yöneltmektedir. Artan enerji talebine karşn birincil enerji kaynaklarndaki azalma, eneri kaynaklarn kontrol eden ülkeleri ekonomik güç olmalarnn yannda politik güç olma yollarn da açmaktadr. Çünkü enerji kaynaklarn kontrol eden ülkeler, bu enerji kaynağna bağmllğ olan diğer ülkelere yönelik kstlama ve engelleme politikalar uygulayarak dünya hegemonyasn ellerinde tutmaya yönelik avantaj sağlamaya çalşmaktadr. Bugün yaşanan uluslararas sorunlarn başnda enerji kaynaklarna sahip olma, onlar kontrol etme politikas gelmektedir. Bölgesel savaşlara yol açma potansiyeli olan, ABD’nin Afganistan operasyonu, Körfez Krizi ile Irak’n işgali, İran üzerine planlanan senaryolar, enerji kaynaklarn kontrol etme politikalarn doğrudan sonucudur. Yeterli enerji kaynağ bulunmayan ve enerji kaynaklarn kontrol edemeyen gelişmiş ülkeler, birincil enerji kaynaklarnn hzla azalmas, uluslararas alanda yaşanan enerji politikalarnn sonuçlar vb. etkenleri dikkate alarak, birincil enerji kaynaklarna olan talebi ve bağmllklarn azaltmaya çalşmaktadr. Bu nedenle son yllarda artan oranda enerji tasarrufu ve verimliliği uygulamalar ile yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarna yönelme çabalar ağrlk kazanmaktadr. Tüm teknolojik ve ekonomik sorunlarna karşn yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar, yakn gelecekte temel enerji kaynağ olmaya aday görünmektedir. Son 20 ylda özellikle rüzgâr ve güneş enerjisinde yaşanan ilerleme, bu yargy kuvvetle desteklemektedir. Enerji kaynaklarnn uluslararas politikann temel bir arac haline gelmesi, enerjide dşa bağmllk sorununun ciddi olarak yeniden gündeme getirmektedir. Birincil enerji kaynaklarndan olan kömür, petrole oranla dünya üzerindeki daha dengeli dağlm ve daha uzun ömrü nedeniyle yeniden önem kazanmaktadr. Ülkemizde enerji kaynaklar açsndan kendine yeterli olmayan, % 70’i aşan oranda dşa bağml ve bağmllğ her geçen gün artan bir ülkedir. Bu bağmllğn azaltlmas için her şeyden önce, tüketim odakl enerji politikalarndan vazgeçilmelidir. Bu tüketim odakl politika devam ettirildiği sürece enerji kaynaklarnda dşa bağmllğn azaltlmas olanakl değildir. Bağmllğn azaltlmas konusunda önemli yaklaşmlardan biri enerji tasarrufu ve verimliliği politikalardr. Enerji tasarrufu ve verimliliği uygulamalar ülke koşullarna uygun hale getirilerek içselleştirilmelidir. Yaplan hesaplamalarda ülkemiz, binalarda % 30, sanayide % 20, ulaşmda % 10 tasarruf potansiyeline sahiptir. Bu potansiyel halen kullanlamamaktadr.

iv


iii

Bağmllğn azaltlmasnda diğer bir etmen “yerli kaynaklara” ağrlk verilmesidir. Yerli kaynaklar arasnda saylabilecek yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarna yönelme çabalar artrlmaldr. Bu kapsamda jeotermal, rüzgar, güneş, hidrolik gibi mevcut yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarn daha iyi kullanmal, bu alandaki yeni teknolojilere, ARGE araştrmalarna kaynak ayrmal, bu kaynaklarn kullanm desteklenmelidir. Yerli kaynaklar arasnda bulunan kömür kaynaklarnn öneminin özel olarak vurgulanmas yerinde olacaktr. Güvenilir bir enerji kaynağ olan kömür, bugünkü teknolojiler ile temiz ve verimli olarak kullanlabilme olanaklar giderek genişlemektedir. Türkiye açsndan, dşa bağmllğn azaltlmasnda son derece önemli bir potansiyel taşyan kömür, ne yazk ki ülkemizde gereken önemi bulamamş, günü birlik politikalar nedeniyle ihmal edilmiştir. Bu ihmali gidermek için, bir yandan kömür rezervlerini ortaya çkartlmas için arama çalşmalarna ağrlk verilirken, diğer yandan kömüre dayal elektrik üretimi artrlmas temel bir politika olarak benimsenmeli, kömürün gazlaştrma, svlaştrma gibi yöntemlerle çok yönlü kullanlabilmesi için teknolojik araştrmalara hz verilmelidir. Bilindiği gibi, enerji çok yönlü düşünmeyi gerektiren bir konudur. Temel insan gereksinimlerinin karşlanabilmesi, üretim faaliyetlerinin devam ettirilmesi, uluslararas ilişkiler ve dş politika enerji sorunuyla yakndan ilişkilidir. Bu sorunlarn olabildiğince az yaşanmas için ciddi politika değişikliklerine gereksinim vardr. Her şeyden önce; tüketim odakl anlayşn terk edildiği, tasarruf ve verimliliğin ön plana alndğ, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn geliştirilmesi ve kullanlmasnn desteklendiği, birincil enerji kaynaklarnn aranmas, bulunmas, geliştirilmesi çabalarnn yoğunlaştrldğ, mevcut birincil enerji kaynağmz olan kömürün temel enerji kaynaklarmzdan biri olarak yeterince değerlendirildiği yeni bir enerji politikas acil bir gereksinimdir. Raporun meslektaşlarmza ve sektör temsilcilerine yararl olacağna inancyla, bu raporun hazrlanmasnda büyük emekleri olan Sayn Mehmet GÜLER’e çok teşekkür ederiz. Kasm 2012, Ankara

YÖNETİM KURULU

Şubat 2013, Ankara

v


ii

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER İİ

SEMBOLLER VE KISALTMALAR İV

TABLOLAR Vİ

ÇİZELGELER Vİİ

ÖNSÖZ İX

GİRİŞ 1

1 DÜNYADA ENERJİ 8

1.1 Dünyada Genel Enerji 8

2 DÜNYADA KÖMÜR 15

2.1 Kömürün Yaps 15

2.2 Kömürleşme 15

2.3 Kömürün Snflandrlmas 18

3 REZERVLER 22

4 DÜNYADA KÖMÜRÜN ÜRETİMİ, TÜKETİMİ VE TİCARETİ 27

4.1 Dünya Kömür Üretimi 27

4.2 Dünya Kömür Tüketimi 31

4.3 Dünya Kömür Ticareti 39

5 TÜRKİYE ENERJİYE GENEL BİR BAKIŞ 50

5.1 Birincil Enerji Üretimi 50

5.2 Birincil Enerji Tüketimi 53

5.3 Nihai Enerji Tüketimi 57

6 TÜRKİYE'DE KÖMÜR 63

6.1 Bat Karadeniz’in Petrografisi 63 6.1.1 Zonguldak Bölgesi’nin Petrografisi 64

v

vii

ix

x

xiii

vi


iii

6.2 Linyit Petrografisi 66

6.3 Kömür Rezervleri 68

6.4 Kömür Üretimi 74

7 DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE ELEKTRİK ENERJİSİ 90

7.1 Elektrik Enerjisine Küresel Bakş 90

7.2 Türkiye’de Elektrik Enerjisinin Gelişimi 97

8 GELECEĞE İLİŞKİN ÖNGÖRÜLER 102

8.1 Dünya 102

8.2 Türkiye 107

9 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ 113

10 TEMİZ KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ 119

10.1 Kömür Hazrlama ve İyileştirme Teknolojileri 120

10.2 Emisyon Kontrol Teknolojileri 122 10.2.1 Toz Tutucular 122 10.2.2 SOx Kontrol Sistemleri 124 10.2.3 NOx Kontrol Sistemleri 126 10.2.4 Bileşik SOx‐NOx Kontrol Sistemleri 127

10.3 Verimli Yakma Teknolojileri 127 10.3.1 Akşkan Yatakl Yakma Teknolojileri 128 10.3.2 Süper Kritik Kazan Teknolojileri 131

10.4 Karbon Tutma ve Depolama 132 10.4.1 Karbon Tutma 133 10.4.2 Karbon Taşma 134 10.4.3 Karbon Depolama 134

10.5 Kömür Gazlaştrma ve Svlaştrma 135 10.5.1 Kömür Gazlaştrma 135 10.5.2 Kömür Svlaştrma 136

SONSÖZ 137

KAYNAKLAR 142

vii


iv

SEMBOLLER VE KISALTMALAR KISALTMALAR

ABD Amerika Birleşik Devletleri

AEATS Afşin Elbistan A Termik Santrali

AEBTS Afşin Elbistan B Termik Santrali

AID Alt Isl Değer

ASTM American Society for Testing Materials

BGR Almanya Federal Yerbilimleri ve Doğal Kaynaklar Enstitüsü

(Bundesanstalt für Geowissenschaften und Rohstoffe )

(Federal Institute for Geosciences and Natural Resources)

DEK-TMK Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi

EPDK Enerji Piyasas Düzenleme Kurumu

EÜAŞ Elektrik Üretim A.Ş. Genel Müdürlüğü

GSYİH Gayri Safi Yurtiçi Hasla

İTÜ İstanbul Teknik Üniversitesi

JIS Japon Standartlar Birliği (Japanese Standarts Association)

MİGEM Maden İşleri Genel Müdürlüğü

MMO Türkiye Maden Mühendisleri Odas

MTA Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü

OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalknma Örgütü

(Organisation for Economic Cooperation and Development)

PCI Pulverize Kömür Enjeksiyonu (Pulverised Coal Injection)

TEİAŞ Türkiye Elektrik İletim A.Ş. Genel Müdürlüğü

TKİ Türkiye Kömür İşletmeleri

TPES Toplam Birirncil Enerji Arz (Total Primary Energy Supply)

TTK Türkiye Taşkömürü Kurumu

TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştrma Kurumu

UEA Uluslararas Enerji Ajans

UN ECE Birleşmiş Milleter Avrupa Ekonomik Komisyonu

(United Nations Economic Commission for Europe)

US TDA ABD Ticaret ve Kalknma Ajans (USA Trade and Development Agency)

WEC Dünya Enerji Konsyi (World Energy Council)

viii


v

WEO World Energy Outlook

BİRİMLER

btep 1000 ton petrol eşdeğeri

bton 1000 ton

Gj Gigajul

GW Gigavat

GWh Gigavat hour

kcal kilokalori

kcal/kg kilokalori/kilogram

kcal/kWh kilokalori/kilovatt hour

kg/kcal kilogram/kilokalori

kJ/kg kilojul/kilogram

mtep milyon ton petrol eşdeğeri

mton milyon ton

kWh kilovat saat

m3 metre küp

106m3 milyon metre küp

mtce milyon ton kömür eşdeğeri

MW Megavat

tep ton petrol eşdeğeri

TJ Terajul

TW Teravat

TWh Teravat-saat

ix


vi

TABLOLAR

Şekil 1 OECD ülkelerinin küresel nüfus ve küresel gelirdeki (2000 yl ABD Dolar) pay...........1 Şekil 2.1 Kömürün oluşumu ............................................................................................................16 Şekil 2.2 Önemli kömür yataklar ve havzalar................................................................................17 Şekil 2.3 Yaygn olarak kullanlan snflandrma sistemleri............................................................19 Şekil 2.4 Oluşum ve kullanm aşamasna göre kömürler.................................................................21 Şekil 3.1 2009 yl itibariyle tahmini ve görünür taşkömürü rezervleri...........................................25 Şekil 3.2 2008 yl itibariyle tahmini ve görünür linyit rezervleri ...................................................26 Şekil 5.1 Üretimin talebi karşlama oran ........................................................................................50 Şekil 5.2 Kaynak baznda birincil enerji tüketimi (mtep)................................................................54 Şekil 6.1 Bat Karadeniz Bölgesi'nin petrografisi (Kavuşan JEM408 4/28) ...................................63 Şekil 6.2 Zonguldak Kömür Havzas'nn petrografisi......................................................................65 Şekil 6.3 Koklaşabilir özelliklerine göre Zonguldak Havzas kömür rezervleri..............................68 Şekil 6.4 Türkiye linyitlerinin sl (kcal/kg) dağlm (%) ...............................................................70 Şekil 6.5 Türkiye'nin yeni kömür sahalar ve rezervleri (Kaynak MTA 2010) ...............................71 Şekil 6.6 Afşin Elbistan kömür havzas ...........................................................................................74 Şekil 6.7 Türkiye'nin yllar itibariyle taşkömürü üretimi.................................................................76 Şekil 6.8 Yllar itibariyle linyit ve hidrolik kaynakl elektrik enerjisi üretimleri ............................79 Şekil 6.9 Çimento sektörü kömür ve petrokok tüketimi ..................................................................80 Şekil 7.1 Tesis tipine ve statüsüne göre elektrik enerjisi üretimi.....................................................90 Şekil 7.2 Bölgelere göre elektrik enerjisi üretimi ............................................................................91 Şekil 7.3 Elektrik enerjisi üretiminde kömürün pay (Kaynak: UEA)............................................93 Şekil 7.4 Kaynak baznda elektrik üretiminin yllar itibariyle dağlm ..........................................98 Şekil 7.5 Kurulu gücün kaynak baznda ve yllar itibariyle dağlm ..............................................99 Şekil 8.1 WEO Referans Senaryo-Kaynak baznda birincil enerji arz .........................................102 Şekil 8.2 WEO Referans Senaryo-Bölgesel bazda birincil enerji arznn pay..............................103 Şekil 8.3 WEO Referans Senaryo-Kaynak baznda elektrik üretimi (GWh).................................104 Şekil 8.4 İnşa halindeki kömür yaktl elektrik enerjisi üretim tesisleri ........................................105 Şekil 9.1 Karbondioksit emisyonlarnda enerjinin pay (%)..........................................................115 Şekil 9.2 Enerjiden kaynaklanan emisyonlarda kömürün pay (%)...............................................118 Şekil 10.1 Elektrostatik toz tutucu çalşma prensibi şemas ............................................................123 Şekil 10.2 Kireç /kireçtaş kullanan BGD tesisi akm şemas..........................................................125 Şekil 10.3 Sabit, kabarckl ve akşkan yatak prensipleri ................................................................129 Şekil 10.4 Basnçl akşkan yatak şemas.........................................................................................131 Şekil 10.5 Kritik alt ve kritik üstü kazan teknolojilerinin akm şemas..........................................132 Şekil 10.6 Karbondioksit tutma ve depolama aşamalar..................................................................133 Şekil S- 1 Küresel bazda ekonomik büyüme, enerji ve elektrik enerjisi büyüme hzlar ................138 Şekil S- 2 Türkiye’de ekonomik büyüme, enerji ve elektrik enerjisi büyüme hzlar .....................139

x


vii

ÇİZELGELER

Çizelge 1 Enerji göstergeleri................................................................................................................3 Çizelge 1.1 Kaynaklar itibariyle dünya birincil enerji tüketimi (mtep) ve büyüme hzlar (%) ..........9 Çizelge 1.2 Bölgesel bazda dünya birincil enerji tüketimi (mtep).......................................................9 Çizelge 1.3 Kaynaklar itibariyle dünya nihai enerji tüketimi (mtep) ve büyüme hzlar (%)...........11 Çizelge 1.4 Bölgesel bazda dünya nihai enerji tüketimi (mtep) ........................................................11 Çizelge 1.5 Küresel enerji dengesi (mtep) .........................................................................................13 Çizelge 1.6 Küresel enerji dengesi büyüme hzlar (%).....................................................................14 Çizelge 3.1 2009 yl itibariyle dünya görünür kömür rezervleri (mton)...........................................23 Çizelge 3.2 2009 yl itibariyle dünya tahmini kömür rezervleri (mton) ...........................................24 Çizelge 4.1 Şlam dahil dünya taşkömürü üretimi ve önemli üretici ülkeler (mton)..........................28 Çizelge 4.2 Dünya linyit üretimi ve önemli üretici ülkeler (mton)....................................................30 Çizelge 4.3 Toplam kömür tüketimi (mtce )......................................................................................33 Çizelge 4.4 Dünya taşkömürü tüketimi ve önemli tüketici ülkeler (mton)........................................34 Çizelge 4.5 Dünya kahverengi kömür tüketimi ve önemli tüketici ülkeler (mton) ...........................36 Çizelge 4.6 Dünya taşkömürü dengesi (mton)...................................................................................37 Çizelge 4.7 Dünya kahverengi kömür dengesi (mton) ......................................................................38 Çizelge 4.8 Dünya kömür ticareti (mton) ..........................................................................................40 Çizelge 4.9 Dünya taşkömürü ihracatnn yllar itibariyle dağlm (%)............................................41 Çizelge 4.10 Dünya taşkömürü ihracat .............................................................................................42 Çizelge 4.11 Dünya kahverengi kömür ihracat................................................................................44 Çizelge 4.12 Dünya kahverengi kömür ihracatnn yllar itibariyle dağlm (%) .............................45 Çizelge 4.13 Dünya taşkömürü ithalat..............................................................................................46 Çizelge 4.14 Dünya taşkömürü ithalatnn yllar itibariyle dağlm (%) ..........................................47 Çizelge 4.15 Dünya linyit ithalat ......................................................................................................48 Çizelge 4.16 Dünya kahverengi kömür ithalatnn yllar itibariyle dağlm (%) ..............................49 Çizelge 5.1 Yllar itibariyle kaynak baznda birincil enerji üretimi (Orjinal Bazda) ........................51 Çizelge 5.2 Yllar itibariyle kaynak baznda birincil enerji üretimi (btep)........................................52 Çizelge 5.3 Kaynaklar itibariyle birincil enerji tüketimi (Orijinal bazda).........................................55 Çizelge 5.4 Kaynaklar itibariyle birincil enerji tüketimi (btep).........................................................56 Çizelge 5.5 Kaynaklar itibariyle nihai enerji tüketimi (Orijinal bazda) ............................................58 Çizelge 5.6 Kaynaklar itibariyle birincil enerji tüketimi (btep).........................................................59 Çizelge 5.7 Türkiye genel enerji dengesi (btep) ................................................................................61 Çizelge 5.8 Türkiye genel enerjisi büyüme hzlar (%) .....................................................................62 Çizelge 6.1 Önemli linyit kaynaklarnn jeolojik yaş, kömür tipi ve çevre .......................................67 Çizelge 6.2 2010 yl sonu itibariyle Türkiye taşkömürü rezervleri ..................................................69 Çizelge 6.3 Lavvarlar baznda üretilen satlabilir taşkömürlerinin özellikleri...................................69 Çizelge 6.4 Türkiye linyit rezervleri ve kimyasal özellikleri.............................................................73 Çizelge 6.5 Yllar itibariyle TTK çalşan says.................................................................................75 Çizelge 6.6 Türkiye taşkömürü dengesi (bton) ve onar yllk büyüme hzlar (%) ..........................78 Çizelge 6. 7 Türkiye linyit dengesi (bton) ve büyüme hzlar ...........................................................81 Çizelge 6.8.1 Türkiye taşkömürü dengesi (1970-1989) (bton)..........................................................82 Çizelge 6.8.2 Türkiye taşkömürü dengesi (1990-2009) (bton)..........................................................83 Çizelge 6.8.3 Türkiye linyit dengesi (1970-1989) (btep)...................................................................84 Çizelge 6.8.4 Türkiye taşkömürü dengesi (1990-2009) (btep) ..........................................................85 Çizelge 6.9.1 Türkiye linyit dengesi (1970-1989) (bton) ..................................................................86 Çizelge 6.9.2 Türkiye linyit dengesi (1990-2009) (bton) ..................................................................87 Çizelge 6.9.3 Türkiye linyit dengesi (1970-1989) (btep)...................................................................88 Çizelge 6.9.4 Türkiye linyit dengesi (1990-2009) (btep)...................................................................89 Çizelge 7.1 2009 yl dünya elektrik enerjisi tüketimi ile GSYİH karşlaştrmas ............................94 Çizelge 7.2 Küresel elektrik enerjisi dengesi (TWh) ve büyüme hzlar (%) ....................................95 Çizelge 7.3 Küresel elektrik enerjisi dengesi (TWh) ve büyüme hzlar (%) ....................................96

xi


viii

Çizelge 7.4 Türkiye elektrik enerjisi üretimi (GWh).........................................................................97 Çizelge 7.5 Türkiye elektrik enerjisi dengesi (GWh) ......................................................................101 Çizelge 8.1.1 WEO Referans Senaryo sonuçlar .............................................................................106 Çizelge 8.1.2 WEO Referans Senaryo sonuçlar .............................................................................107 Çizelge 8.1.3 WEO Referans Senaryo sonuçlar .............................................................................107 Çizelge 8.2 Talep tahmin serileri .....................................................................................................111 Çizelge 8.3 Toplam güvenilir üretim kapasitesinin kaynak baznda gelişimi-Senaryo 1 (GWh)....112 Çizelge 8.4 İşletmede ve inşa halindeki kamu ve özel sektör santralleriyle talebin karşlanmas...112 Çizelge 9.1 Sektörel yaklaşm baznda emisyonlar (mton)..............................................................117

xii


xiii


ix

ÖNSÖZ

Ekonomisi giderek büyüyen Türkiye'nin, buna paralel olarak enerji ihtiyaçlar da artmaktadr.

Ancak ülke kaynaklarnn kstl olmas nedeniyle, var olan kaynaklarn en verimli bir şekilde

kullanlmas arz güvenirliliği ve ülke içi ekonominin canlandrlmas açsndan giderek daha fazla

önem kazanmaktadr. Enerji kaynaklarnn verimli bir şekilde kullanlmas da, sağlkl bir

planlamadan geçmektedir. Gerçekçi bir planlamann yaplabilmesi ise, sağlkl bir istatistiki alt

yapnn olmasna bağldr.

Bu açdan bakldğnda, özellikle linyit kömürleri açsndan önemli rezervlere sahip ülkenin bu

kaynaklarnn bir bütünlük içinde değerlendirildiği istatistikleri içeren raporlar da hemen hemen yok

denecek kadar azdr. Çalşmann amac da böyle bir eksikliğin giderilerek bir bütünsel yap

içerisinde enerjinin ve kömürün birlikte değerlendirildiği bir raporun oluşturulmasdr. Ancak bu

çalşma yaplrken asfaltit rezervlerimizin göz önüne alnmamştr. Bu konuda ayr bir detay

çalşmaya gerek olduğu düşünülmektedir.

Çalşmada bütünlük olmas açsndan, enerji ile ilgili bütün genel veriler ülkemizin de üyesi olduğu

Uluslararas Enerji Ajans'ndan (UEA) alnrken, Türkiye ile ilgili veriler Enerji ve Tabii Kaynaklar

Bakanlğ tarafndan gerçekleştirilen istatistiki çalşmalardan alnmştr. Uluslararas rezerv verileri

ise, Almanya Federal Yerbilimleri ve Doğal Kaynaklar Enstitüsü tarafndan yaplan en son

çalşmalardan alnmştr. UEA da söz konusu verileri kullanmaktadr. Ülke verileri ile UEA

verilerinin uyuşmadğ durumlarda, Uluslararas karşlaştrmalar yaplrken UEA verileri, ülke

verileri değerlendirilirken ise ülke verileri kullanlmştr.

Gerek Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlğ bünyesinde oluşturulan “Genel Enerji Denge

Tablolarnda” gerekse uluslararas istatistiklerde, üretim miktarlar tüvenan üretim olarak değil,

satlabilir bazda rapor edilmektedir.Dolays ile çalşmada da tüm üretim verileri satlabilir olarak

verilmiştir.

Kitabn hem bilimsel çalşma yapanlara, hem de sektör çalşanlarna bir kaynak olmas

hedeflendiğinden, gereksiz polemiklerden ve tartşmalardan kaçnlarak, veriler yalnzca bir

istatistiki bakş açs ile yorumlanmaya çalşlmştr.

xiv


1


1

GİRİŞ

1971 ylnda 5.655 mtep olan dünya birincil enerji üretimi yllk ortalama %2,06 artş hzyla 2009

ylnda 12.291 mtep olarak gerçekleşmiştir. Birincil enerji üretiminde OECD dş ülkeler paylarn

artrarak ilk sradaki yerini korumasnda Asya'nn özellikle Çin'den gelen artşn önemi büyüktür.

(OECD dş ülkelerde %2,51, OECD üyesi ülkelerde %2,1, Çin %4,48)

Ayn dönem içindeki nihai enerji tüketimi de, yllk ortalama %1,79 artarak 4.256 mtep'ten 8.353

mtep'e ulaşmştr. Bölgesel olarak bakldğnda nihai tüketim de birincil enerji tüketimine benzer bir

seyir izlemiştir. Özellikle Asya'dan gelen tüketim artş ile, OECD dş ülkeler 2000'li yllarn ikinci

yarsndan sonra OECD üyesi ülkeleri yakalamş ve geçmiştir.

Dünya nüfusunun yaklaşk beşte birini oluşturan OECD ülkeleri küresel gelirin dörtte üçüne

sahiptir. (1971 ylnda beşte dört) Gelire satn alma paritesi baznda bakldğnda her ne kadar

gelirdeki pay yar yarya dengelense de, nüfus göz önüne alndğnda bu adaletsizlik çok açk bir

biçimde görülmektedir. Aslnda OECD dş ülkelerden Şekil 1'den de anlaşlacağ üzere, dünya

üzerindeki adaletsiz gelir dağlm bir miktar azalsa bile devam etmektedir. Bu durum enerji

tüketimi açsndan da fark etmemektedir.

Şekil 1 OECD ülkelerinin küresel nüfus ve küresel gelirdeki (2000 yl ABD Dolar) pay

2


2

1971 ylnda 5.256 TWh olan dünya elektrik enerjisi üretimi yllk ortalama %3,7 artşla -ki bu hem

birincil enerji tüketimindeki hem de nihai enerji tüketimindeki artştan fazladr- 20.269 TWh’e

ulaşmştr. 1971 ylnda küresel elektrik enerjisi üretiminin %73’ü OECD üyesi ülkeler tarafndan

karşlanrken, bu oran 2008 ylna gelindiğinde %53’e kadar gerilemiştir.

2009 ylna bakldğnda, dünyann en zengin, bir başka deyişle küresel gelirin1 %58’ini

gerçekleştiren beş ülke (ABD, Japonya, Çin Halk Cumhuriyeti, Almanya ve Birleşik Krallk), arza

sunulan elektriğin yarsn tüketmektedir. Eğer bu beş ülkeye ikinci bir beş ülke eklersek (Fransa,

İtalya, Kanada, Brezilya ve Hindistan), küresel gelirin %71’ini ve toplam tüketilen elektriğin

%64’ünü bu on ülkenin oluşturduğu görülecektir.

Kişi başna birincil enerji tüketimine bakldğnda, gelişmiş ülkelerle dünyann geri kalan arasndaki

fark 1970'li yllara göre biraz kapansa da, günümüzde belirgin bir şekilde devam etmektedir.

(Çizelge 1) Bu fark kişi başna elektrik tüketiminde çok daha fazla ortaya çkmaktadr. Gelişmiş

ülkeler dünyann geri kalanna göre neredeyse beş kat daha fazla elektrik tüketmektedirler. Dünyada

1,5 milyar kişinin elektriğe henüz ulaşamadğ da göz önüne alnrsa bu farkn gelişmemiş ülkeler

yönünden çok daha feci olduğu kolaylkla anlaşlabilir. Son dönemlerde farkn kapanmasnn nedeni

yine büyük ölçüde Asya'dan kaynaklanmaktadr.

1971-2009 arasndaki dönemde, dünyann enerji yoğunluğu 0,43 btep/ABD Dolarndan

0,31 btep/ABD Dolarna inmiştir. Ancak enerji yoğunluğundaki azalş OECD ülkelerinde

%40'lardayken, OECD dş ülkelerde %30'larda (Bu da daha çok Çin ve Hindistan'n başn çektiği

Asya'dan kaynaklanmaktadr) kalmştr. Bir başka açdan, OECD dş ülkelerin ayn geliri elde

etmek için OECD ülkelerine göre 2,7 kat daha fazla enerji harcamaktadr.

Türkiye’nin birincil enerji üretiminin 1970 ylndan günümüze kadar yaklaşk iki kat artmasna

rağmen, toplam birincil enerji tüketiminin beş kattan daha fazla artmasndan dolay ihtiyacn kendi

kaynaklar ile karşlama oran giderek azalmştr. 2009 ylnda Türkiye birincil enerji tüketiminin

ancak %29'unu kendi kaynaklar ile karşlayabilmiştir. Üretimde payn giderek artran linyit ilk

srada yer alrken petrolün ve taşkömürünün pay giderek azalmştr. Yenilenebilir enerji kaynaklar

içerisinde ise, odun ile hayvan ve bitki artklarnn oran düşerken diğerlerinin pay artmştr.

Nihai enerji tüketimi sektör baznda incelendiğinde, konut ve hizmetler sektörü dönem içerisinde

düşüşler gösterse de 2009 ylnda ilk srada yer almaktadr. Bu sektörü srasyla sanayi ve ulaştrma

sektörü takip etmektedir.

1 GSYİH (2000 ABD Dolar)

3


3

Çiz

elge

1 E

nerj

i gös

terg

eler

i

19

71

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2006

2007

2008

2009

Kiş

i Başn

a Bi

rinc

il E

nerj

i Tük

etim

i (bt

ep/k

işi)

Dün

ya

1.47

1 1.

626

1.60

21.

667

1.62

71.

651

1.77

61.

803

1.82

41.

836

1.79

7To

plam

OE

CD

3.

769

4.15

24.

042

4.25

04.

385

4.59

54.

629

4.59

04.

591

4.50

24.

276

Topl

am O

EC

D Dş

696

860

906

966

906

908

1.07

01.

114

1.14

11.

181

1.18

9Tü

rkiy

e 54

0 70

878

295

71.

030

1.18

81.

230

1.34

01.

423

1.38

61.

358

K

işi B

aş E

lekt

rik

Tüke

timi (

kWh/

kişi

) D

ünya

1.

284

1.71

71.

865

2.06

32.

141

2.32

32.

591

2.66

72.

758

2.78

02.

729

Topl

am O

EC

D

3.97

0 5.

368

5.89

46.

677

7.21

37.

964

8.31

98.

330

8.41

78.

391

8.01

2To

plam

OE

CD

Dş

446

683

788

895

907

1.00

31.

293

1.39

11.

490

1.53

11.

560

Türk

iye

243

490

644

910

1.20

11.

627

1.99

42.

158

2.32

52.

400

2.29

6

Ene

rji Y

oğun

luğu

(tep

/ 200

0 Yl

100

0ABD

Dol

ar)

Dün

ya

0,43

0,

400,

380,

360,

340,

310,

310,

310,

300,

300,

31To

plam

OE

CD

0,

31

0,28

0,24

0,22

0,22

0,20

0,19

0,18

0,18

0,18

0,18

Topl

am O

EC

D Dş

0,99

0,

910,

951,

000,

850,

750,

720,

700,

670,

660,

66Tü

rkiy

e 0,

25

0,28

0,28

0,28

0,28

0,29

0,25

0,26

0,27

0,26

0,27

E

nerj

i Yoğ

unluğu

(tep

/200

0Yl

100

0 A

BD D

olar S

atn

Alm

Par

itesi)

Dün

ya

0,32

0,

290,

270,

260,

240,

220,

210,

200,

190,

190,

19To

plam

OE

CD

0,

29

0,26

0,23

0,21

0,21

0,19

0,18

0,17

0,17

0,16

0,16

Topl

am O

EC

D Dş

0,34

0,

320,

320,

340,

290,

250,

230,

220,

210,

210,

20Tü

rkiy

e 0,

11

0,13

0,13

0,13

0,13

0,13

0,11

0,12

0,12

0,12

0,12

K

işi B

aşn

a El

ektr

ik E

nerj

isi T

üket

imi (

kWh/

kişi

) D

ünya

1.

284

1.71

71.

865

2.06

32.

141

2.32

32.

591

2.66

72.

758

2.78

02.

729

Topl

am O

EC

D

3.97

0 5.

368

5.89

46.

677

7.21

37.

964

8.31

98.

330

8.41

78.

391

8.01

2To

plam

OE

CD

Dş

446

683

788

895

907

1.00

31.

293

1.39

11.

490

1.53

11.

560

Türk

iye

243

490

644

910

1.20

11.

627

1.99

42.

158

2.32

52.

400

2.29

6

4


4

Kaynak baznda bakldğnda ise, taşkömürünün pay dönem içerisinde giderek düşse de, özellikle

son on ylda giderek artan ithalatn da etkisiyle 1970'lerdeki payn yakalamş, hatta 1980’ler

seviyesine gelebilmiştir. Petrolün pay ise giderek düşerken, doğal gaz özellikle 90'l yllarn ikinci

yarsndan sonra hzla artarak %17'lere gelmiştir.

Nihai enerji tüketimi sektör baznda incelendiğinde konut ve hizmetler sektörü dönem içerisinde

düşüşler gösterse de 2009 ylnda ilk srada yer almaktadr. Bu sektörü srasyla sanayi ve ulaştrma

sektörü takip etmektedir.

1940 ylnda yalnzca 397 kWh olan elektrik enerjisi üretimi 2009 ylnda 194,8 TWh, 2010 ylnda

ise 211,2 TWh olarak gerçekleşmiştir. Elektrik enerjisi üretiminde kömürün pay gerilerken yerini

hzla doğal gaz almştr. Ancak yağşl geçen sezonlarda hidrolik santrallerin kömür santrallerini

ikame etmesi yüzünden, kömürün payndaki dönemsel düşüş veya artşlar bu husus göz önüne

alnarak incelenmelidir.

Türkiye'nin elektrik enerjisi üretiminde giderek doğal gaza bağml olmas arz güvenliği açsndan

önemli bir sorun oluşturmaktadr. Özellikle 1990'l yllarn ikinci yarsnda arz güvenliği

tehlikesiyle devreye alnan doğal gaz santralleri, daha sonrasnda kolay erişilebilir olmas, diğer

fosil yaktlara göre daha temiz olmas, ksa sürede devreye alnabilmeleri ve yine ksa sürede geri

kazanmlar gibi avantajlar nedeniyle giderek artmştr.

Bir OECD üyesi olan Türkiye’nin kişi başna enerji ve elektrik enerjisi tüketimleri maalesef OECD

ortalamasnn çok altndadr. (Çizelge 1) Dünyada, gerek OECD ülkelerinde gerekse OECD dş

ülkelerdeki enerji yoğunluğu azalrken Türkiye'de hemen hemen ayn kalmştr. Bu durum

gelişmekte olan bir ülke için kabul edilebilir olmamakla birlikte, diğer yandan ülkenin tasarruf

potansiyeli açsndan olumlu görülebilir. Nitekim farkl dönemlerde yaplan enerji talep senaryosu

çalşmalar da en iyi senaryonun talep tarafl yönetim yani tasarruf senaryosu olduğuna işaret

etmektedir.

Almanya Federal Yerbilimleri ve Doğal Kaynaklar Enstitüsü tarafndan yaplan en son çalşmalar

göre, 2009 yl sonu itibariyle toplam görünür kömür rezervleri 1.000.538 mton olup, bunun 278

milyar ton’unu linyit rezervleri oluşturmaktadr. Amerika ve Çin toplam görünür taşkömürü

rezervlerinin %56'sne sahipken, Rusya ve Almanya görünür linyit rezervlerinin neredeyse yarsn

elinde bulundurmaktadr. Ancak özellikle Çin'de devam eden rezerv tespit ve snflandrma

çalşmalar sonucunda, linyit rezervlerinde bir artş beklenmektedir.

Türkiye'de ise tam tersi bir durum söz konusudur. Taşkömürü, Bat Karadeniz'de ve yalnzca

Zonguldak İli ve civarnda bulunurken, linyit hemen her yörede bulunmaktadr. Havzada bugüne

5


5

kadar yaplan rezerv arama çalşmalarnda 1,3 milyar ton taşkömürü rezervi saptanmş olup, bunun

%40’ görünür rezerv olarak kabul edilmektedir. Jeolojik olarak oldukça genç olan ve genelde

düşük sl değer ve yüksek nem içeren linyitlerimizin çoğu tüm dünyada da olduğu gibi elektrik

üretiminde kullanlmaktadr. 2010 yl itibariyle toplam linyit rezervlerimiz ise, 11,8 milyar ton

olup, bunun 10,8 milyar tonu görünür olarak kabul edilmektedir. MTA tarafndan sürdürülen

çalşmalara göre, toplam rezervin 0,7 milyar ton daha artmas beklenmektedir.

Dünyada taşkömürünün ticareti yaygn olarak yaplmaktadr. Buna karşn, düşük kalorili olmas,

bünyesinde yüksek oranlarda nem, kül, kükürt bulundurmas gibi nedenlerden dolay linyitin hemen

hemen tamam bulunduğu yerde daha çok elektrik enerjisi üretmek amacyla kullanlmaktadr.

Tüm dünyada yaygn olarak alnp satlmakta olan kömür, çok uzak piyasalara dahi deniz yoluyla

taşnabilmektedir. Son yirmi yla bakldğnda, buhar kömürlerinin deniz yolu ile taşmaclğ her yl

ortalama %6,12 artarken, koklaşabilir kömürlerde %2,65 orannda artmaktadr.

Uluslararas toplam kömür ticareti 2010 ylnda 1083 mton’a ulaşmasna rağmen. bu toplam

tüketilen kömürün %16’sna karşlk gelmektedir. Yani, kömürün çoğu üretildiği ülkede

tüketilmektedir.

1970'li yllarda toplam taşkömürü üretiminin yardan fazlasn gerçekleştiren OECD üyesi ülkeler,

zaman içerisinde bu üstünlüklerini OECD dş ülkelere brakmak zorunda kalmştr. Özellikle Çin'in

son on ylda üretimde gerçekleştirdiği ortalama %10'luk artş, OECD ülkelerinin üretimdeki paynn

%20'lerin altna düşmesinde ana etken olmuştur.

Taşkömürünün aksine linyitin %71'i OECD üyesi ülkeler tarafndan gerçekleştirilmektedir. 2008

ylnda dünyann beşinci büyük linyit üreticisi olan Rusya, 2009 ylna gelindiğinde yerini

Türkiye'ye kaptrmştr.

Kömür dünyada pek çok yerde ve rekabete açk bir şekilde bulunmasna rağmen, dörtte üçünden

fazlas Çin, ABD, Hindistan, Rusya ve Japonya’dan oluşan beş ülke tarafndan tüketilmektedir.

Eğer bu listeye ikinci bir beş ülke olan Güney Afrika, Almanya, Kore, Avustralya ve Polonya’y

eklersek, bu on ülke dünya kömür tüketiminin %87’sini oluşturmaktadr. Küresel ölçekte her alanda

görülen dengesiz dağlm, söz konusu kömür olunca da fakl değildir.

Günümüze, dünyada üretilen kömürün %66’s yakn elektrik ve s üretiminde kullanlmaktadr. Bu

oran taşkömüründe %60’larda kalrken kahverengi kömürlerde %90’lara yaklaşmaktadr. Yine

üretilen taşkömürünün yaklaşk %13’ü kok fabrikalarnda kullanlmaktadr.

6


6

Türkiye'nin taşkömürü üretimi ise yllar itibariyle giderek azalmş, ancak son on ylda redevans

uygulamalarnn da etkisiyle tekrar toparlanmştr. Buna rağmen ülkenin artan talebini karşlamada

çok yetersiz kaldğndan ithalat da giderek artş göstermiştir.

Ülkede taşkömürü elektrik enerjisi üretimi ve kok kömürü üretimi dşnda, çimento üretim tesisleri

başta olmak üzere sanayi sektöründe ve snma amaçl olarak kullanlmaktadr.

Linyit ise, dünyann diğer bölgelerinde olduğu gibi, büyük oranda elektrik enerjisi üretiminde

kullanlmaktadr. Elektrik enerjisi üretiminde kullanlan linyitin toplam linyit tüketimi içindeki pay

2009 ylnda %87 olarak gerçekleşmiştir.

UEA tarafndan gerçekleştirilen senaryo çalşmalarna göre, 1971-2008 arasnda %2,17 olarak

gerçekleşen birincil enerji talebinin 2030 ylnda ortalama yllk %1,5 artşla16,8 milyar tep’e

çkacağ (%40’lk bir artş) öngörülmektedir.

Geçmiş döneme bakldğnda kömürü birincil enerji tüketimindeki payn aşağ yukar koruduğu

görülmektedir. Petrolün pay %45'den %34'e düşerken, doğal gazn pay %16'dan %22'ye çkmştr.

2007-2030 arasnda öngörülen küresel enerji talebindeki artşn geçmişte olduğu gibi yaklaşk

%77’si fosil yaktlardan gelmektedir. 2030 ylna gelindiğinde petrolün %30 pay ile ilk sray

koruyacağ ve bunu payn bir miktar artran kömürün takip edeceği öngörülmektedir. Payn 2007

ylna göre iki puan daha artran kömür ayn zamanda artş hz en yüksek olan fosil yakt olarak

görülmektedir.

Bölgesel bazda bakldğnda, planlama döneminde küresel birincil enerji talebinde öngörülen artşn

%90’nn OECD dş ülkelerden kaynaklandğ görülmektedir. Buna paralel olarak da, toplamdaki

pay %52’den %63’e çkmaktadr. Son on yllk dönemde olduğu gibi, Çin ve Hindistan'n OECD

dş ülkelerdeki büyümenin lokomotifi olmaya devam edeceği beklenmektedir.

Dünya elektrik enerjisi üretiminin de talebe paralel olarak artacağ ve ortalama yllk %2,4 artşla,

34.292 TWh’e ulaşacağ beklenmektedir. Elektrik enerjisi üretiminde, kömürün tüm dünyada

önemini korumaya devam edeceği ve kömür kaynakl üretimin dönem sonunda hemen hemen iki

katna çkmas beklenmektedir.

Küresel olarak bakldğnda 2007-2030 arasndaki dünya kömür talebindeki artşn dörtte üçü

elektrik enerjisi üretiminden, %12’si de sanayi sektöründen geleceği beklenmektedir.

Türkiye'de, genel enerji ve elektrik enerjisi planlama çalşmalar ETKB ve TEİAŞ tarafndan,

UAEA tarafndan geliştirilen ve üyesi ülkelerin kullanmna sunulan ENPEP (Energy Planning and

Evaluation Programme) modelinin alt modülleri ile yaplmaktadr. Bu bağlamda Türkiye’de en son

7


7

yaplan uzun dönemli planlama çalşmas ise, 2004 ylnda yaplmştr. Bu çalşma baz alnarak ve

BALANCE modeli kullanlarak yaplan senaryo çalşmalar, Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği

Çerçeve Sözleşmesi uyarnca ülkenin vermekle yükümlü olduğu ilk Ulusal Bildirim’de yer almştr.

Son yllarda yaşanan ekonomik krizin de etkilerini içerecek şekilde, yeniden başlatlan planlama

çalşmalar da ETKB tarafndan sürdürülmektedir.

TEİAŞ tarafndan hazrlanan en son Üretim Kapasite Projeksiyonu çalşmas ise, 2011-2020

yllarn kapsamaktadr. Söz konusu çalşmaya göre, pik güç talebi 2020 ylnda açk vermekte olup,

enerji üretimi açsndan bakldğnda ise; yalnzca işletmede olan santraller göz önüne alndğnda

2016 ylnda güvenilir enerji üretimine göre, 2018 ylnda proje üretimine göre enerji talebi

karşlanamamaktadr.

UEA tarafndan yaplan çalşmalara göre, dünyadaki toplam CO2 emisyonlarnn ana kaynağ

enerjidir. 1971 ylnda %75 olan enerjinin pay 2008 ylnda %80’e çkmştr. 2008 ylnda bu oran

OECD dş ülkeler için %72,1 ve OECD üyesi ülkeler için %95’dir. Bu oran Çin’de %90’a

yaklaşrken, ABD için neredeyse tamamna yakndr. Türkiye’de ise %90 civarndadr.

Dünyada turba dahil kömür tüketiminden kaynaklanan CO2 emisyonlar toplam emisyonlarn

%43’ünü oluşturmaktadr. 1971 ylnda %37 olan payn artmasnn kaynağ OECD Dş üye

ülkelerdir. OECD ülkelerinin pay ise neredeyse ayn kalmştr. Bu ülkelerde Avrupa’nn pay

düşerken, Amerika’nn ve Asya-Okyanusya ülkelerinin pay bir miktar artmştr.

“Temiz kömür” kavram, iklim ve çevre üzerindeki kömürün kullanmndan kaynaklanan her türlü

olumsuz etkinin en aza indirilmesi için tasarlanmş var olan tüm teknoloji ve stratejileri

içermektedir.

Avrupa Birliği açsndan “Temiz kömür” kavram eş zamanl üç yaklaşm izlemektedir. Bunlar var

olan tesislerin modernizasyonu ve yeni tesislerin var olan en iyi teknolojiye göre2 inşa edilmesi,

santral verimliliğini %50'lerin üstüne çkarmak ve karbondioksiti tutup, depolamak olarak

özetlenebilir.

Genel anlamda temiz kömür teknolojileri; kömür hazrlama ve iyileştirme teknolojileri, emisyon

kontrol teknolojileri, verimli yakma teknolojileri ve karbon tutma ve depolama olmak üzere dört

ana kategoride snflandrlmaktadr.

2 Best Available Technology (BAT)

8


8

1 DÜNYADA ENERJİ

1.1 Dünyada Genel Enerji Küresel bazda bakldğnda toplam birincil enerji üretimi ile toplam birincil enerji tüketimi

arasndaki fark %1’ler civarnda olup, stoklardaki değişimden ve normalde eşit olmas gereken

toplam ihracat ile toplam ithalat arasndaki farktan kaynaklanmaktadr.3

2007 ylnda 12.053 milyon ton eşdeğer petrol (mtep) olan dünya birincil enerji tüketimi4 bir önceki

yla göre %1,83 artşla 2008 ylnda 12.274 mtep değerine ulaşmş, ancak sonrasnda yaşanan

küresel krizin de etkisi ile %1 azalarak 12.150 mtep olarak gerçekleşmiştir. Son üç yldaki toplam

tüketim her ne kadar çok fazla değişmemişse de, son dokuz yln ortalama yllk artş %2,15 olarak

gerçekleşmiştir ki, bu önceki iki on ylla kyaslandğnda (%1,98 ve %1,34) daha yüksek bir artş

hzdr. (Çizelge 1.1)

Bölgesel olarak bakldğnda ise; 1990 ylnda %61 ile ilk srada yer alan Ekonomik Kalknma ve

İşbirliği Örgütü'nün (OECD) pay giderek azalarak, 2000’li yllarn ilk çeyreğinde önce %50’lere,

düşmüş, 2008 ylna gelindiğinde ise %45’e gerilemiştir. Son 38 yllk döneme bakldğnda, Çin ve

ABD toplam küresel tüketimin %36’sn oluşturmuştur. Ancak, ABD’nin pastadaki pay giderek

azalrken, Çin’in pay artmştr. ABD’nin toplam OECD içindeki pay %40’larda seyrederken,

Asya’daki artşn lokomotifi Çin olmuştur. Dünya petrol ihtiyacnn önemli bir bölümünü

karşlayan Orta Doğu ise dikkat çeken diğer bir bölgedir. 1970’li yllarda tüm servetini yöneticileri

araclğyla Bat’ya ve lüks yaşantya aktaran Orta Doğu ülkeleri, yeni milenyumda artk kendilerine

de yatrm yapmaya başlamş, artan yatrmlar ve ekonomik gelişme ile birlikte enerji tüketimleri de

artmaya başlamştr. Dolays ile toplamdaki paylar da son otuz ylda %1’den %5’e çkmştr.

(Çizelge 1.2)

3 Enerji ürünleri ya ham petrol, taş kömürü, doğal gaz gibi doğrudan doğal kaynaklardan çkarlr (ve birincil olarak adlandrlr) ya da birincil ürünlerden üretilirler. Birincil olmayan fakat birincil ürünlerden üretilen bütün enerji ürünleri ikincil ürünler olarak adlandrlr. İkincil enerji, birincil veya ikincil enerjinin dönüştürülmesinden elde edilir. (IEA Energy Statistics Manual) 4 Total Primary Energy Supply (TPES). Toplam enerji arz, toplam talep ya da (geçmiş dönemler için) toplam tüketim olarak da adlandrlr. Arz kaynaklar ürünler arasndaki transferlerle tamamlanr (veya azaltlr) ve toplam bir ülkenin ihtiyaçlarn_karşlayan yurtiçi arz temsil etmektedir. Toplam talep; çevrim girdisi için kullanmlar, enerji sektöründe çevrim dşndaki ihtiyaçlar için kullanm, enerji ürünlerinin üretimi ile nihai kullanm noktalar arasndaki kayplar ve nihai tüketim toplamdr. Nihai tüketim enerji ve enerji dş kullanmlarn toplamdr. (IEA Energy Statistics Manual)

9


9

Çiz

elge

1.1

Kay

nakl

ar it

ibar

iyle

dün

ya b

irin

cil e

nerj

i tük

etim

i (m

tep)

ve

büyü

me

hzl

ar (

%)

19

71

1980

19

8519

9019

9520

0020

0520

0620

07

2008

2009

1971

-19

80-

1990

-20

00-

1971

-19

90-

Köm

ür v

e K

ömür

Ürü

nler

i1.

426

1.78

2 2.

008

2.22

42.

218

2.28

72.

896

3.06

03.

182

3.31

03.

296

2,51

2,24

0,28

4,14

2,37

2,09

Turb

a 16

8

87

54

44

4 4

4-8

,03

-0,3

8 -5

,74

-0,1

7 -4

,08

-3,1

4 Pe

trol v

e Pe

trol Ü

rünl

eri

2.43

6 3.

150

2.93

73.

295

3.42

23.

760

4.10

24.

136

4.14

1 4.

155

4.09

62,

90

0,45

1,

33

0,95

1,

60

1,15

D

oğal

Gaz

89

5 1.

234

1.41

21.

671

1.81

52.

076

2.37

42.

429

2.52

9 2.

592

2.54

03,

63

3,08

2,

19

2,27

3,

34

2,23

N

ükle

er

29

186

390

526

608

676

722

728

709

712

703

22,9

9 10

,92

2,54

0,

45

16,4

8 1,

54

Hid

rolik

10

3 14

8 17

018

421

322

525

226

126

5 27

528

04,

03

2,24

2,

03

2,43

3,

09

2,22

Je

oter

mal

4

12

2134

3951

5354

57

5962

12,7

7 10

,59

4,22

2,

10

11,6

2 3,

21

Gün

eş/rü

zgar

/diğ

er

0,04

0,

07

0,36

23

816

2025

31

395,

73

42,0

0 12

,79

19,3

3 23

,49

15,8

4 B

iyoy

aktl

ar v

e A

tk

623

749

838

908

972

1.03

81.

130

1.15

61.

193

1.22

11.

238

2,07

1,

94

1,34

1,

98

2,00

1,

64

Elek

trik

0,13

0,

68

-0,2

90,

21-0

,15

-0,1

9-0

,37

-0,0

6-0

,12

0,27

0,66

20,1

4 -1

1 -

-215

2,

48

6,27

Is

0,14

0,44

0,65

0,83

0,84

0,92

0,

930,

94

16

,38

4,17

-

10,4

3 T

opla

m

5.53

2 7.

221

7.75

18.

782

9.24

110

.032

11.4

6711

.777

12.0

53

12.2

7412

.150

3,00

1,98

1,34

2,15

2,46

1,72

Çiz

elge

1.2

Böl

gese

l baz

da d

ünya

bir

inci

l ene

rji t

üket

imi (

mte

p)

19

71

1980

1985

1990

1995

2000

20

0520

0620

0720

0820

09D

ünya

5 5.

532

7.22

17.

751

8.78

29.

241

10.0

32

11.4

6711

.777

12.0

5312

.274

12.1

50T

opla

m O

EC

D

3.37

2 4.

068

4.12

34.

522

4.87

35.

292

5.52

25.

512

5.55

35.

481

5.23

8A

mer

ika

1.78

1 2.

102

2.08

52.

260

2.44

62.

695

2.78

92.

765

2.81

32.

754

2.62

0A

vrup

a 1.

243

1.49

41.

530

1.62

01.

663

1.74

7 1.

846

1.85

41.

839

1.83

51.

746

Asy

a O

kyan

usya

34

9 47

250

864

376

485

0 88

789

390

189

187

1To

plam

OEC

D Dş

1.99

6 2.

977

3.46

04.

061

4.14

24.

472

5.63

35.

937

6.15

96.

454

6.58

3A

vrup

a ve

Avr

asya

85

4 1.

241

1.38

91.

542

1.07

21.

001

1.07

51.

106

1.11

61.

136

1.05

0A

frik

a 19

2 27

534

339

044

750

6 59

561

064

066

967

4La

tin A

mer

ika

193

284

303

333

377

432

491

515

525

545

540

Asy

a (Ç

in H

ariç

) 31

8 46

055

871

689

51.

061

1.26

31.

310

1.35

91.

396

1.45

9O

rta D

oğu

43

114

169

208

293

364

500

529

540

575

588

Çin

(Hon

g K

ong

Dah

il)

395

603

699

872

1.05

81.

108

1.70

91.

867

1.97

82.

132

2.27

2A

BD

1.

587

1.80

51.

774

1.91

52.

067

2.27

3 2.

319

2.29

72.

337

2.27

72.

163

5 D

ünya

topl

am tü

ketim

i ile

OEC

D ü

yesi

ve

OEC

D dş ü

lkel

erin

tüke

timi t

opla

m a

ras

ndak

i far

k, u

lusla

rara

s ih

raki

yede

n ka

ynak

lanm

akta

dr.

10


10

Kaynak baznda incelendiğinde, kömür ve kömür ürünlerinin toplam birincil enerji tüketimi

içerisindeki pay, 1970’den günümüze kadar neredeyse ayn kalmştr. (2009 ylnda %27) 1971’de

pay %16 olan doğal gaz, toplamdaki payn 1990 ylndan sonra %20’ye çkarmş, sonraki on ylda

%1 daha artrmş ve bu seviyede devam ettirmiştir. 1971 ylnda %44 ile toplam tüketimde önemli

bir yer tutan petrolün pay giderek azalmş, günümüzde %33e kadar düşmüştür. Yenilenebilir enerji

kaynaklar her ne kadar miktar olarak artsa da, söz konusu dönemde toplamdaki pay değişmemiştir.

Birincil enerji tüketimine paralel olarak, yaşl kürenin nihai enerji tüketimi6 2007 ylna göre %1,52

artarak önce 8.428 mtep’e ulaşmş, ancak bir sonraki yl küresel krizin etkisi ile %0,9 azalarak

8.353 mtep’e düşmüştür. Büyüme hzlarnn 2006 ve 2007 yllarnda srasyla %2,45 ve %2,79

olduğu göz önüne alnrsa, ekonomik krizin küresel izleri de rahatlkla takip edilebilir.

Bölgesel bazda incelendiğinde, düşüşün ana nedeninin, 2005 ylndan beri bir geliştirme

göstermeyen ve son iki ylda önce %1,68 sonra da %4,14 azalş gösteren OECD ülkeleri olduğu

görülmektedir. OECD dş ülkelere bakldğnda ise 2003 ylndan beri %4-5 arasnda seyreden artş

hznn son ylda %2’ye gerilediği görülmektedir. Yani her ne kadar büyüme devam etse de küresel

kriz bu ülkeleri de etkilemiştir.

Ülke baznda irdelendiğinde; OECD ülkelerinin lokomotifi ABD’nin büyüme hz dünya ile

paralellik göstererek, 2009 ylnda bir önceki yla göre %5 azalmş, buna karşn OECD dş

ülkelerin lokomotifi Çin’in büyüme hz da bir önceki yla göre yarya düşerek %4.52 olarak

gerçekleşmiştir. Bir başka dikkat çekici nokta, dünya tüketiminde yaklaşk %2’lik bir paya sahip

Endonezya’nn tüketimi %7,25 artarken,,küresel nihai enerjinin yaklaşk %5’ini tüketen Hindistan

%10’a yakn bir artş gerçekleştirmiştir. (Çizelge 1.4)

Nihai enerji tüketimi kaynaklar açsndan irdelendiğinde; her ne kadar petrol özellikle elektrik

enerjisi üretimindeki önemini yitirse de, artan ekonomik gelişmenin özellikle ulaştrma

sektöründeki yansmalarndan dolay, ilk sradaki payn korumay başarmştr. Doğal gaz birincil

enerji tüketiminde olduğu gibi hemen hemen ayn oranda tüketilmeye devam etmektedir.

Geçtiğimiz yüzyln özellikle son çeyreğinde yaşanan insan kaynakl sera gazlarnn olumsuz

etkileri, dünyay yenilenebilir enerji kaynaklar başta olmak üzere alternatif kaynaklara yöneltmiştir.

Bu gayretler sonucunda özellikle 90’l yllardan sonra, kömürün pay azalrken, başta jeotermal,

güneş ve rüzgar olmak üzere yenilenebilir enerji kullanm büyük bir hz kazanmş ancak küresel

talebin karşsnda paylar oldukça küçük kalmaya devam etmiştir.(Çizelge 1.3) [1]

6 Total Final Consumption (TFC)

11


11

Çiz

elge

1.3

Kay

nakl

ar it

ibar

iyle

dün

ya n

ihai

ene

rji t

üket

imi (

mte

p) v

e bü

yüm

e h

zlar

(%)

19

71

1980

19

85

1990

19

95

2000

20

05

2006

20

07

2008

20

09

1971

-19

80

1980

-19

90

1990

-20

00

2000

-20

09

1971

-19

90

1990

-20

09

Köm

ür v

e K

ömür

Ürü

nler

i 64

1 71

076

576

767

553

466

970

473

581

683

11,

14

0,78

-3

,55

5,03

0,

95

0,43

Turb

a 1

11

21

10,

481

0,49

0,46

0,40

1,10

11

,81

-12,

33-5

,39

6,60

-9

,11

Petro

l ve

Petro

l Ürü

nler

i 1.

991

2.44

42.

372

2.60

72.

801

3.11

73.

440

3.48

83.

551

3.52

03.

462

2,31

0,

65

1,80

1,

17

1,43

1,

50

Doğ

al G

az

582

816

871

943

1.00

11.

118

1.20

51.

227

1.27

21.

304

1.26

63,

82

1,46

1,

71

1,39

2,

57

1,56

Jeot

erm

al

0,31

1

12

34

55

55

55,

86

14,4

9 6,

13

4,30

10

,32

5,26

Gün

eş/rü

zgar

/diğ

er

- 0,

030,

302

25

78

911

13

52,6

4 9,

80

11,4

8 -

10,5

9

Biy

oyaktl

ar v

e A

tk

596

709

782

801

853

931

994

1.01

71.

045

1.06

71.

080

1,95

1,

22

1,52

1,

67

1,56

1,

59

Elek

trik

377

586

688

835

934

1.08

91.

297

1.35

31.

419

1.44

61.

441

5,03

3,

61

2,69

3,

16

4,28

2,

91

Is

- -

- 33

328

624

726

627

426

525

925

36,

52

10,7

0 -2

,96

0,29

8,

70

-1,4

4

Top

lam

5.

532

7.22

17.

751

8.78

29.

241

10.0

3211

.467

11.7

7712

.053

12.2

7412

.150

3,00

1,

98

1,34

2,

15

2,46

1,

72

Çiz

elge

1.4

Böl

gese

l baz

da d

ünya

nih

ai e

nerj

i tük

etim

i (m

tep)

19

71

1980

19

85

1990

19

95

2000

20

05

2006

20

07

2008

20

09

Dün

ya

4.25

65.

387

5.64

26.

293

6.55

6 7.

045

7.88

38.

076

8.30

28.

428

8.35

3 T

opla

m O

EC

D

2.56

32.

942

2.92

73.

110

3.33

5 3.

646

3.78

83.

785

3.80

13.

737

3.58

2 A

mer

ika

1.38

61.

540

1.50

71.

547

1.65

6 1.

854

1.90

01.

893

1.92

21.

876

1.78

9 A

vrup

a 91

91.

081

1.07

91.

124

1.15

9 1.

226

1.30

21.

305

1.28

61.

290

1.22

7 A

sya

Oky

anus

ya

257

321

342

438

520

567

587

587

592

571

566

Top

lam

OE

CD

Dş

1.52

92.

270

2.54

72.

984

2.99

4 3.

131

3.78

23.

963

4.15

94.

352

4.44

2 A

vrup

a ve

Avr

asya

56

886

992

31.

073

737

654

681

697

707

719

674

Afr

ika

161

221

252

289

321

373

438

449

476

490

498

Latin

Am

erik

a 14

921

823

025

329

4 33

837

539

140

541

541

1 A

sya

(Çin

Har

iç)

283

386

451

555

655

751

882

916

950

969

1.02

4 O

rta D

oğu

2780

120

147

195

237

306

328

357

379

393

Çin

(Hon

g K

ong

Dah

il)

342

495

571

668

793

778

1.10

11.

183

1.26

51.

380

1.44

2 A

BD

1.

229

1.31

11.

269

1.29

41.

378

1.54

61.

570

1.56

41.

582

1.53

81.

463

12


12

1971 ylnda nihai tüketim içindeki pay %33 olan sanayi sektörünün pay zaman içerisinde azalarak

günümüzde %27’lere düşmüştür. Buna karşn ulaştrma sektörünün pay ayn dönemde %23’den

%27’ye çkmştr. Demir-çelik, kimya-petrokimya ve metal dş mineraller toplam olarak paylarn

%33’den %46’ya çkarrken, karayollarnn toplam ulaştrma sektörü tüketimi içindeki payn dörtte

üçe ulaşmştr.

Çizelge 1.5 ve Çizelge 1.6 küresel bazda enerji dengesini ve büyüme hzlarn vermektedir.

13


13

Çiz

elge

1.5

Kür

esel

ene

rji d

enge

si (m

tep)

19

71

1980

19

85

1990

19

95

2000

20

05

2006

20

07

2008

20

09

Top

lam

Üre

tim

5.65

77.

319

7.71

68.

815

9.25

8 10

.003

11.5

5111

.858

12.0

3512

.391

12.2

92

Top

lam

Bir

inci

l Ene

rji A

rz

5.53

27.

221

7.75

18.

782

9.24

1 10

.032

11.4

6711

.777

12.0

5312

.274

12.1

50

Elek

trik

ve Is Ü

retim

Tes

isle

ri -6

81-1

.072

-1.2

74-1

.593

-1.7

68

-2.0

12-2

.383

-2.4

61-2

.544

-2.5

66-2

.538

Pe

trol R

afin

erile

ri -1

7-3

8-3

5-5

4-4

9 -3

9-3

7-3

8-2

8-3

0-3

6 Y

ükse

k F

rnla

r ve

Kok

Fab

rikal

ar

-170

-176

-154

-152

-160

-1

41-1

81-1

97-2

07-2

02-1

93

İsta

tistik

i Hat

a ve

Kayp

lar

-66

-106

-131

-154

-110

-1

48-2

35-2

30-1

79-2

29-2

29

Ener

ji Sa

nayi

İç T

üket

im

-313

-410

-466

-479

-541

-5

98-6

88-7

13-7

31-7

52-7

31

Diğ

er

-28

-31

-50

-59

-58

-51

-60

-62

-63

-68

-70

Top

lam

Nih

ai E

nerj

i Tük

etim

i 4.

256

5.38

75.

642

6.29

36.

556

7.04

57.

883

8.07

68.

302

8.42

88.

353

Sana

yi

1.40

51.

778

1.74

51.

809

1.79

1 1.

868

2.11

22.

214

2.29

52.

351

2.28

2 D

emir-

Çel

ik

206

268

242

250

269

266

345

370

393

393

387

Kim

ya-P

etro

kim

ya

149

224

224

267

314

334

333

342

367

368

357

Met

al Dş M

iner

alle

r 10

816

619

116

320

6 20

426

427

328

131

529

9 D

iğer

94

21.

119

1.08

91.

129

1.00

2 1.

065

1.17

01.

229

1.25

51.

275

1.24

0 U

laştrm

a 96

31.

247

1.31

31.

579

1.72

5 1.

950

2.18

82.

243

2.31

12.

316

2.28

4 K

aray

olu

602

849

916

1.12

61.

261

1.43

01.

605

1.64

41.

692

1.70

71.

707

Ulu

slar

aras İ

hrak

iye

164

176

168

199

226

268

312

327

342

339

329

Diğ

er

196

222

229

254

237

253

271

271

278

270

248

Diğ

er

1.65

42.

011

2.19

92.

430

2.50

8 2.

615

2.86

92.

893

2.94

33.

019

3.04

0 K

onut

lar v

e H

izm

etle

r 1.

376

1.70

21.

884

2.00

02.

246

2.38

72.

589

2.60

72.

660

2.72

72.

735

Tarm

/Orm

anc

lk/B

alk

çlk

11

716

419

516

417

0 15

517

517

617

717

217

0 D

iğer

16

114

512

026

692

72

105

110

107

120

135

Ener

ji Dş K

ulla

nm

23

535

238

447

453

2 61

271

472

675

274

174

7

14


14

Çiz

elge

1.6

Kür

esel

ene

rji d

enge

si b

üyüm

e h

zlar (

%)

19

71-1

980

1980

-199

0 19

90-2

000

2000

-200

9 19

71-1

990

1990

-200

9

Top

lam

Üre

tim

2,90

1,

88

1,27

2,

32

2,36

1,

76

Top

lam

Bir

inci

l Ene

rji A

rz

3,00

1,

98

1,34

2,

15

2,46

1,

72

Elek

trik

ve Is Ü

retim

Tes

isle

ri 5,

17

4,04

2,

36

2,61

4,

57

2,48

Pe

trol R

afin

erile

ri 8,

99

3,52

-3

,22

-0,8

8 6,

07

-2,1

1 Y

ükse

k F

rnla

r ve

Kok

Fab

rikal

ar

0,38

-1

,49

-0,7

6 3,

61

-0,6

0 1,

28

İsta

tistik

i Hat

a ve

Kayp

lar

5,39

3,

74

-0,4

1 4,

99

4,52

2,

11

Ener

ji Sa

nayi

İç T

üket

im

3,04

1,

56

2,25

2,

27

2,26

2,

26

Diğ

er

1,24

6,

60

-1,5

3 3,

62

4,03

0,

88

Top

lam

Nih

ai E

nerj

i Tük

etim

i 2,

65

1,57

1,

14

1,91

2,

08

1,50

Sa

nayi

2,

65

0,17

0,

32

2,25

1,

34

1,23

D

emir-

Çel

ik

2,99

-0

,72

0,62

4,

27

1,02

2,

33

Kim

ya-P

etro

kim

ya

4,65

1,

75

2,26

0,

74

3,11

1,

54

Met

al Dş M

iner

alle

r 4,

86

-0,1

4 2,

22

4,35

2,

20

3,23

D

iğer

1,

93

0,09

-0

,58

1,70

0,

96

0,49

U

laştrm

a 2,

91

2,39

2,

13

1,77

2,

64

1,96

K

aray

olu

3,89

2,

86

2,42

1,

99

3,35

2,

21

Ulu

slar

aras İ

hrak

iye

0,77

1,

25

3,00

2,

32

1,02

2,

67

Diğ

er

1,34

1,

39

-0,0

5 -0

,22

1,37

-0

,13

Diğ

er

2,20

1,

91

0,73

1,

69

2,05

1,

19

Kon

utla

r ve

Hiz

met

ler

2,39

1,

63

1,78

1,

52

1,99

1,

66

Tarm

/Orm

anc

lk/B

alk

çlk

3,

89

-0,0

1 -0

,58

1,05

1,

82

0,19

D

iğer

-1

,18

6,26

-1

2,20

7,

19

2,67

-3

,50

Ener

ji Dş K

ulla

nm

4,

63

3,01

2,

58

2,24

3,

77

2,42

15


15

2 DÜNYADA KÖMÜR

2.1 Kömürün Yaps

Kömür farkl kimyasal ve fiziksel özelliklere sahip heterojen içeriklerden oluşmuş, kahverengiden

siyah renge kadar değişen sedimenter, yanabilir bir kayaçtr. [2] Kömür başlca karbon, hidrojen ve

oksijen gibi elementlerin bileşiminden oluşmuş olup, diğer kaya tabakalarnn arasnda damar haline

uzunca bir süre (milyonlarca yl) s, basnç ve mikrobiyolojik etkilerin sonucunda meydana

gelmiştir.

Kömürleşme genellikle gelgit düzlükleri ile lagün kys bataklklarda gelişir. Buna göre

kömürleşme alanlarn başlca dört ayr bölümde snflamak olanakldr.

1. Alüvyonal ortamlarda yer alan dağtm kanallar arasndaki koylarda ve taşkn ovasndaki

bataklklarda,

2. Alt ve üst delta düzlükleri ile bunlarn geçiş bölümlerinde,

3. Kysal kum barlar gerisindeki lagünlerde,

4. Gölsel alanlarn ky bölgelerinde gelişen bataklklarda kömür oluşabilir

Belirtilen ortamlarda bitkisel kökenli organik maddeler anaerobik mikro-organizmalar tarafndan

işlenerek turbaya dönüştürülür Turbalarn yaplarndaki uçucu madde miktar (oksijen, hidrojen,

vs.) giderek azalr; buna karşn karbon oran artar. Sonuçta kömür ve türevleri (linyit: taşkömürü,

antrasit, vb ) oluşur. Bitkisel kalntlardan itibaren turba ve kömür oluşumu ile sonuçlanan işlevler

"kömürleşme" olarak anlr. [3]

2.2 Kömürleşme Çoğunlukla bitkisel maddeler ya da bitki parçalar uygun bataklk ortamlarda birikip, çökelir ve

jeolojik işlevlerle birlikte yeraltna gömülürler. Yerin altnda, bu organik kütleler, gömüldükten

sonra, önceleri gömülmenin oluşturduğu basnç şartlar, daha sonra da ortamn ssal şartlarndan

etkilenirler. Bu etkilenme sonucu, bu organik maddenin bünyesinde fiziksel ve kimyasal değişimler

meydana gelir. Önceleri turba olarak adlandrlan ve kömürlerin atalar olarak bilinen bu organik

maddeler zamanla daha koyu renklere sahip olur ve daha sert yapya sahip olurlar. Scaklk ve

basnç şartlarnn bu kütlelere etkimesi sonucu, bu ortamdan, srasyla önceleri (turbadan-taşkömürü

aşamasna kadar) su ve su buhar, karbondioksit (CO2), oksijen (O2) ve en ileri aşamalarda (antrasit

aşamasnda) hidrojen (H2) uzaklaşr. Tabii ki bu süreçte, ideal şartlar ve ortamn ssal şartlarnn

16


16

uzun bir dönem içersinde (binlerce yl) baskn olmas ve artmas gerekmektedir. Yer ss her 30

metrede 10C artmaktadr. Şüphesiz, scaklk artş ideal ve normal şartlar için geçerlidir. Bu

şartlarn dşnda (volkanik faaliyet, fay hareketleri, radyoaktif elementlerin bulunduğu ortamlarda)

Yerin ss yerin olağan üstü bir şekilde ve normalden çok fazla bir şekilde artmaktadr.

Yerin ss arttkça önceleri "turba" olarak adlandrlan ama kömür saylmayan bu organik madde,

önce "linyit" daha sonra srasyla "alt bitümlü kömür", "taşkömürü", "antrasit" ve en sonunda şartlar

uygun olursa "grafit"e dönüşür. Bu ilerleyen olgunlaşma sürecine "Kömürleşme7", ulaştğ seviyeye

ise "kömürleşme derecesi8" denmektedir9.

Jeolojik devirde iki büyük kömür oluşum çağ vardr. Bunlardan daha eski olan Karbonifer (345-

280 milyon yl önce) ve Permiyen (280-225) dönemlerini kapsar. Kuzey Amerika'nn doğusu ile

Avrupa’daki taşkömürü yataklarnn çoğu Karbonifer döneminde; Sibirya, Asya’nn doğusu ve

Avustralya'daki kömür yataklar Permiyen döneminde oluşmuştur. İkinci büyük kömürleşme çağ

ise Kretase (tebeşir) Dönemi'nde başlad ve Tersiyer dönemi srasnda sona erdi. Dünyadaki

linyitlerin ve yağsz kömürlerin çoğu bu dönemde oluşmuştur. Kömürlerin türediği bitkilerden

geriye çok az iz kalmştr10.

Şekil 2.1 Kömürün oluşumu

7 Coalification 8 Rank 9 Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ)-http://www.tki.gov.tr 10 http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6m%C3%BCr

17


17

Taşkömürü Karbonifer, Permiyen ve Jurasik dönemlerde geniş kütleler halinde oluşmuşken, linyit

daha çok Tersiyer zamanda oluşmuştur. Kömür oluşumlarna yüzeyden başlayarak birkaç bin metre

derinliklere kadar rastlanabilir. Dünyadaki kömür yataklar 2000 metreye kadar araştrlmakta ve

rezerv hesaplamalar yaplmakta ve değerlendirilmektedir. Ancak ekonomik olarak çkarlabilir

yataklar daha çok 600 metre ve altndadr.

Günümüzde kömür havzalarnda üretilen kömür üretiminin çoğu platform tipi ya da jeosenklinal tip

kömürlerdir. Uzun bir zaman periyodunda ve yavaş bir çökelme ile oluşan platform tipi kömürler,

kalkan (shield11) olarak adlandrlan yaplarn üzerinde bulunmaktadrlar. Bu tip kömürler, geniş bir

alana yatay olarak yaylmş sğ bölgelerde, çok derinlerde ve daha çok birkaç damar halinde

bulunur. Güney Afrika’nn ve Hindistan’n kömür yataklar ve havzalar Yukar Karbonifer

çağndan Permiyen çağna kadar uzanan Gondwana kömürleri, Kuzey Çin Platformu (Sinic Shield)

üzerindeki Kuzey Çin kömür yataklarnn büyük bir ksm da bu tip kömürlere örnektir.

Şekil 2.2 Önemli kömür yataklar ve havzalar

11 Shield terimi yaşl prekambriyen döneminde (yaklaşk 542 milyon yl önce) oluşmuş magmatik/metamorfik kristalen kta temelleri için kullanlmaktadr. Platform da bu temellerin üzerine uzun bir zaman sürecinde çökelen geniş alanl çökel istif olarak tanmlanmaktadr. (Dr. Serhat KÖKSAL, Jeoloji Yüksek Mühendisi, ODTÜ Merkez Laboratuvar)

18


18

Jeosenkilinal tip kömür damarlar burun şeritlerinde ani çökelmiş oluklar halinde gelişmişlerdir.

Binlerce metre kalnlktaki kaln tabaka oluşumlarnn arasnda, dik bir eğimle dalan, bükümlü

kömür damarlar olarak bulunurlar. Bu tür havzalar düzensiz halde oluşmuş saysz ince damarlar

içerirler. Almanya’daki Ruhr Havzas ile ABD’deki Appalachian Dağlar bu tip kömürler örnektir.

Şekil 2.2 dünyada bulunan önemli kömür yataklarn ve havzalarn göstermektedir. [4]

2.3 Kömürün Snflandrlmas Kömür snflandrma sitemleri genelde bilimsel ve ticari olmak üzere iki ana başlk altnda

toplanmştr. Bilimsel snflandrmalar büyük oranda kömürün orijini, içeriği ve yaps ile temel

özellikleri ile ilgilenirken, ticari snflandrma daha çok kömürün piyasa değeri, kullanm amac ve

teknolojik özellikleri ile ilgilenmektedir.

Kömür ile ilgilenen bilim adamlar ve önemli kömür ithalatçlar genellikle iki ana snflandrma

sistemini dikkate alrlar. Bunlardan ilki Amerikan sistemi olan ASTM12, diğeri ise Birleşmiş

Milletler Uluslararas Kömür Snflandrma Sistemi Avrupa Ekonomik Komisyonu13 tarafndan

yaplan snflandrmadr. Bunlarn dşnda Japon ve İngiliz snflandrma sistemleri de vardr. Japon

snflandrma sistemi her ne kadar ASTM’ye yakn olsa da kendi sanayi standartlar14 vardr. [5]

Kömür yataklarnn snflandrlmasnda ayrt edici özellikler olarak kömürün enerji içeriği (sl

değeri) ve vitrinit yanstma oran gibi fiziksel niteliklerinin yan sra, nem içeriği (yatak nemi) veya

uçucu madde oran gibi kimyasal içeriklerinden yararlanlr. Şekil 2.3. dünyada yaygn olarak

kullanlan Almanya Federal Yerbilimleri ve Doğal Kaynaklar Enstitüsü (BGR) kömür snflandrma

sistemi ile UN-ECE ve ASTM sistemlerini karşlaştrmaktadr.

BGR, rezervleri linyit ve taşkömürü ad altnda iki gruba ayrmştr. 16.500 kJ/kg’dan daha az bir

sl değere sahip kömürlerin hepsi linyit olarak adlandrlrken, 16.500 kJ/kg’dan daha yüksek bir

sl değere sahip kömürlerin hepsi taşkömürü altnda toplanmştr. [4]

Dünya Enerji Konseyi (DEK-WEC) ise kömürleri antrasiti de içeren bitümlü kömür, yar bitümlü

kömür ve linyit olarak üç grupta snflandrmaktadr. Uluslararas kabul edilmiş ortak bir

snflandrma sisteminin olmamasndan dolay, DEK bu üç grup arasnda keskin ayrmlar ve limitler

koymamştr.

12 American Society for Testing Materials 13 International Coal Classification of the Economic Comission for Europe-UN-ECE 14 Japanese Industrial Standarts (JIS)

19


19

Şekil 2.3 Yaygn olarak kullanlan snflandrma sistemleri

20


20

Şekil 2.3’den de anlaşldğ üzere UN-ECE kömürü iki kategoride snflandrmaktadr.

Taşkömürü-Üst sl değeri 5700 kcal/kg’dan (23,9 Gj/kg) daha fazla (külsüz, fakat nem

tabanl) ve mutlak vitrinite değeri en az 0,6

Kahverengi kömür-Üst sl değeri 5700 kcal/kg’dan (23,9 Gj/kg) daha az aglomera

olmayan ve %31’den daha az uçucu madde içeren kömür

Uluslararas Enerji Ajans (UEA) da söz konusu tanmlar kullanarak, kömürün kalitesine göre

aşağdaki snflandrmay yapmaktadr. (Şekil 2.4)

Yüksek frnlarda kullanlmaya uygun kok üretimine izin veren “kok kömürü”,

Külsüz ama nem bazl üst sl değeri 23865 kJ/kg’dan (5700 kcal/kg) daha fazla olup,

aglomera olmayan “diğer bitümlü kömür” ve “antrasit”,

Üst sl değeri 23865 kJ/kg (5700 kcal/kg) ile 17435 kj/kg (4165 kcal/kg) aralğnda olup,

kuru mineral maddesiz %31’den fazla uçucu madde içeren ve aglomera olmayan “yar

bitümlü kömür” ve

Üst sl değeri 17435 kJ/kg’dan (4165 kcal/kg) daha az olup, kuru mineral maddesiz

%31’den fazla uçucu madde içeren ve aglomera olmayan “linyit/kahverengi kömür”.

Bu snflandrmada koklaşabilir ve buhar kömürü taşkömürü altnda raporlanrken, yar bitümlü

kömür ve linyit ise kahverengi kömür altnda toplanmaktadr. Genelde sanayi sektörünün ihtiyac

olan buhar üretmek amacyla kullanlan buhar kömürü ise diğer bitümlü kömürleri ve antrasiti

içermektedir.

Daha yüksek bir sl değere sahip ve metalürjik amaçlara uygun olan taşkömürü, uluslararas

ticarete ekonomik olarak daha uygundur. Tipine ve nemine göre çok daha az bir sl değere sahip

olan kahverengi kömür ise, daha çok çkarldğ yerde elektrik enerjisi üretmek amacyla

kullanlmaktadr. [6]

Dünyada başta OECD üyesi ülkeler olmak üzere OECD dş ülkelerin de enerji ile ilgili istatistiki

verilerini toparlayan ve her sene düzenli olarak yaynlayan UEA, bu çalşma için de ana kaynak

oluşturmaktadr.

21


21

Şeki

l 2.4

Oluşu

m v

e ku

llan

m aşa

masn

a gö

re k

ömür

ler

22


22

3 REZERVLER

Almanya Federal Yerbilimleri ve Doğal Kaynaklar Enstitüsü (BGR) tarafndan yaplan en son

çalşmalar göre, 2009 yl sonu itibariyle toplam görünür kömür rezervlerimiz 1.001 milyar ton

olup, bunun yaklaşk 278 milyar ton’unu linyit rezervleri oluşturmaktadr. [4] Tahmini rezervlerde,

bir önceki çalşmaya göre önemli derecede artş olmuştur. Bu artşn ana nedeni Avustralya’da

yaplan son çalşmalardan kaynaklanmaktadr.

Enstitü yaptğ çalşmada, 16500 kJ/kg (3940 kcal/kg) üzerinde bir sl değere sahip olan kömürleri

taşkömürü olarak snflandrmakta ve yar bitümlü kömürleri, bitümlü kömürleri ve antrasiti bu

kapsama dahil etmektedir. (UEA tarafndan yaplan snflandrmada yar bitümlü kömürler linyitler

ile birlikte kahverengi kömür ad altnda snflandrlmaktadr) 16500 kJ/kg sl değerden daha

düşük sl değere sahip olan linyit ise ayrca snflandrlmaktadr.

Enstitü yine yaptğ çalşmalarda rezervleri görünür15 ve tahmini16 olarak ikiye ayrr. Görünür

rezervler var olan teknolojilerle ekonomik olarak çkarlabilir, detay analizi yaplmş rezervleri

içermektedir. Tahmini rezervler ise, mümkün ve muhtemel olarak snflandrlan ancak ekonomik

olarak çkarlamayan ya da boyutlar henüz belirlenememiş ancak belli jeolojik çkarmlardan

varlğ düşünülen rezervleri içermektedir.

BGR tarafndan yaplan çalşmalar şğnda, Çizelge 3.1 görünür rezervlerin ülkeler ve bölgeler

itibariyle dağlmn verirken, Çizelge 3.2 tahmini rezervlerin ülkesel ve bölgesel dağlmn

göstermektedir.

2009 yl sonu itibariyle küresel kömür rezervleri 1001 milyar ton olarak kaydedilmiştir. Bunun 723

milyar tonunu taşkömürleri oluştururken, kalan 278 milyar tonluk ksm linyit rezervlerini

içermektedir. Bir önceki çalşmaya göre rezervlerde bir artş kaydedildiği görülmektedir. Bu artşn

önemli bir bölümü Avustralya’da yeni bulunan ve daha önce hesaba katlmamş taşkömürü

rezervlerinden kaynaklanmaktadr.

15 recoverable/proved reserves 16 resource

23


23

Çizelge 3. 1 2009 yl itibariyle dünya görünür kömür rezervleri (mton)

Taşkömürü Linyit

1 ABD 226.694 Rusya Federasyonu2 91.3502 Çin 180.600 Almanya 40.6003 Hindistan 72.009 Avustralya 37.100

4 Rusya Federasyonu1 68.655 ABD 30.8515 Avustralya 43.800 Çin 11.000

6 Ukrayna1 32.039 Endonezya 10.1417 Güney Afrika 27.981 Srbistan 7.1128 Kazakistan 18.750 Y. Zelanda 6.7509 Polonya 12.726 Brezilya 5.04910 Endonezya 5.634 Hindistan 4.89511 Kolombiya 5.298 Polonya 3.73312 Kanada 4.346 Yunanistan 2.87613 Vietnam 3.116 Pakistan 2.87014 Brezilya 1.547 Çek Cumhuriyeti2 2.69415 Özbekistan 1.425 Macaristan 2.633

16 İran 1.203 Bosna-Hersek 2.369

17 Şili 1.181 Ukrayna2 2.33618 Mongolya1 1.170 Kanada 2.23619 Meksika 1.160 Bulgaristan 2.17420 Çek Cumhuriyeti1 1.157 Türkiye 1.814 Dünya 723.009 277.529 Avrupa 17.831 69.555 Ekonomisi Geçiş Ülkeleri 122.578 93.686 Afrika 30.300 9 Orta Doğu 1.203 Avustralya-Asya 309.236 76.069 Kuzey Amerika 232.383 33.138 Latin Amerika 9.478 5.073 OECD Toplam 294.224 131.885 OECD Avrupa OECD Kuzey Amerika OECD Pasifik 1 Taşkömürü rezervleri uluslararas snflandrmaya uygun olarak yalnzca kömürü ve antrasiti içermektedir. 2 Linyit rezervleri yar bitümlü kömürü de içermektedir. Kaynak: BGR

24


24

Çizelge 3.2 2009 yl itibariyle dünya tahmini kömür rezervleri (mton)

Taşkömürü Linyit

1 ABD 6.465.248 ABD 1.367.818

2 Çin 5.010.000 Rusya2 1.279.680

3 Rusya1 2.662.155 Çin 307.000

4 Avustralya 1.573.700 Polonya 219.647

5 Birleşik Krallk 186.700 Vietnam 199.876

6 Kanada 183.260 Pakistan 181.434

7 Hindistan 167.012 Avustralya 174.000

8 Polonya 164.207 Mongolya2 119.426

9 Kazakistan 129.966 Kanada 118.270

10 Almanya 82.961 Endonezya 51.586

11 Ukrayna1 49.006 Almanya 36.500

12 İran 40.000 Hindistan 33.752

13 Mongolya1 39.854 Srbistan 13.074

14 Endonezya 34.391 Brezilya 12.587

15 Krgzistan 27.528 Romanya 9.640

16 Zimbabwe 25.000 Kosova 9.262

17 Botsvana 21.200 Türkiye 9.240

18 Mozambik 20.022 Arjantin 7.300

19 Çek Cumhuriyeti 15.502 Çek Cumhuriyeti 7.270

20 Japonya 13.543 Ukrayna2 5.381

Dünya 17.167.079 4.186.615 Avrupa 473.498 318.639

Ekonomisi Geçiş Ülkeleri 2.883.919 1.286.561

Afrika 78.330 332

Orta Doğu 40.000

Avustralya-Asya 6.861.310 1.074.878

Kuzey Amerika 6.651.708 1.486.088

Latin Amerika 28.314 20.118

OECD 8.708.647 1.947.0191 Taşkömürü rezervleri uluslar aras snflandrmaya uygun olarak yalnzca kömürü ve antrasiti içermektedir. 2 Linyit rezervleri yar bitümlü kömürü de içermektedir Kaynak: BGR 2009

25


25

Şekil 3.1 2009 yl itibariyle tahmini ve görünür taşkömürü rezervleri

Amerika ve Çin birlikte dünya görünür taşkömürü rezervinin %56’sna sahiptir. Bu iki ülkeyi

toplam %20 payla Hindistan ve Rusya Federasyonu takip etmektedir. Bir başka deyişle dünya

görünür taşkömürü rezervlerinin dörtte üçüne bu dört ülke sahiptir. Eğer günümüz teknolojisi ile

ekonomik olmayan rezervler de hesaba katldğnda, toplam rezervin %90’ bu ülkelerde yer aldğ

görülecektir.

Bölgesel bazda bakldğnda, OECD ülkeleri toplam görünür rezervin %41’ine sahiptir. Avustralya

ve Asya görünür taşkömürü rezervlerinin %43’ünü elinde bulundururken, neredeyse tamamn

ABD’nin elinde tuttuğu Kuzey Amerika ise % 32 ile önemli bir paya sahiptir. Ekonomisi Geçiş

Ülkeleri olarak adlandrlan eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği ülkeleri ise %17’lik bir

paya sahiptir.

Tahmini rezervler de dahil edildiğinde OECD ülkeleri toplamn yarsn oluştururken, Kuzey

Amerika %40 oranna ulaşmaktadr. (Şekil 3.1)

26


26

Şekil 3.2 2008 yl itibariyle tahmini ve görünür linyit rezervleri

Rusya ve Almanya dünya rezervlerinin yaklaşk yarsna sahiptirler. Bu iki ülkeyi %13,4 ile

Avustralya ve %11,1 ile Amerika takip etmektedir. Bu dört ülkeye Çin de dahil edildiğinde, dünya

toplam görünür rezervin ancak %75’ini oluşturduğu görülecektir.

Ancak, tahmini rezervler de hesaba katldğnda ABD’nin rezervlerinde iki kat artş ile birlikte ilk

sray almakta ve hemen ardndaki Rusya Federasyonu ile birlikte toplam rezervlerin %63’ünü

oluşturmaktadr.

Linyit rezervlerinin bölgesel dağlmna bakldğnda ise, OECD ülkelerinin toplam görünür

rezervin %48’ini elinde tutmaktadr. Tahmini rezervlerle birlikte bu oran artmamakta, hatta bir iki

puan düşmektedir. Avustralya-Asya kuşağ toplam görünür rezervlerin %27’sini içerirken, Avrupa

%25’ini ve Kuzey Amerika %12’sini içermektedir. Ekonomisi geçiş ülkeleri ise yaklaşk %34 ile

önemli bir orana sahiptir.

Tahmini rezervler hesaba katlrsa, Avrupa’nn paynn bir anda %7,6’ya düştüğü buma karşn

Kuzey Amerika’nn paynn %36’ya çktğ görülecektir. Kuzey Amerika’daki artşn kaynağnn

ABD olduğunu söylemek gereksizdir. Avustralya-Asya kuşağnda iki puanlk bir atş, Ekonomisi

Geçiş Ülkelerinde ise üç puanlk bir azalş söz konusudur.

27


27

4 DÜNYADA KÖMÜRÜN ÜRETİMİ, TÜKETİMİ VE TİCARETİ

4.1 Dünya Kömür Üretimi Gerek uluslar aras enerji istatistiklerinde gerekse Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlğ tarafndan

yaynlanan istatistiklerde üretim değerleri satlabilir üretim rakamlar üzerinden verilmektedir.

Raporda bu kurala uyulacağndan, tüvenan üretim rakamlarna yer verilmeyecektir. Zaten uluslar

aras bazda böyle bir veriye ulaşmak da çok zordur. Uluslararas Enerji Ajans tarafndan

yaynlanan verilere göre, 2009 ylndaki dünya taşkömürü üretimi, şlam ve benzeri kaynaklar

dahil17 bir önceki yla göre %2,66 artarak 5.287 mton'a ulaşmştr. 2007-2008 arasndaki artş

hznn %6,59 olduğu göz önüne alnrsa, küresel krizin etkisini 2009 ylnda nasl hissettirdiği daha

iyi anlaşlr. Aslnda OECD üyesi ülkelerin üretimi 2008 ylnda hemen hemen hiç artmamş, 2009

ylnda ise %6 civarnda gerilemiştir. Küresel krizden daha az etkilenen OECD dş ülkeler, büyüme

hzlarn yarya indirseler de üretimde artşa, özellikle Çin’in etkisiyle, devam etmiştir. (Çizelge 4.1)

Onar yllk periyotlar halinde incelendiğinde; 1970-1980 ve 1980-1990 dönemlerinde yllk

ortalama %2 civarnda büyüyen üretim, 1990-2000 döneminde duraklama dönemine girmiş, hatta

bu on yllk dönemin ilk ve son çeyreklerimde gerilemiş, 2000 sonrasndaki dokuz ylda ise hzla

toparlanarak geçerek %5,8 gibi yüksek bir artş hzn yakalamştr.

Üretime bölgesel bazda bakldğnda özellikle son dönemde görülen artşn OECD dş ülkelerden

kaynaklandğ görülecektir. Aşağdaki çizelgeden de anlaşlacağ üzere, 1971 ylnda üretimin

yarsn (%51) karşlayan OECD ülkelerinin üretimlerini artrmalarna rağmen, toplamdaki paynn

giderek azaldğ ve 1990’da %37’ye’ye, 2000’de %31’e ve nihayetinde 2009 ylnda %18’lere

düştüğü görülmektedir. Buna karşn OECD dş ülkelerinin pay, özellikle Çin’in etkisiyle giderek

artmş ve 2009 ylnda %82 olarak gerçekleşmiştir.

OECD ülkelerinde, kaynaklarn giderek tüketen Avrupa’nn pay giderek azalrken, Kuzey

Amerika’nn ve özellikle Asya-Okyanusya kuşağnn pay artş göstermiştir. OECD ülkelerinde

üretimde ABD baş çekerken, Çin son dokuz ylda gerçekleştirdiği ortalama yllk %10 gibi

muazzam bir artş hzyla OECD dş ülkelerin lokomotifi olmuştur. Ancak yukarda da bahsedildiği

üzere Çin’in 2008 ylnda %10,87 olan büyüme hz 2009 ylnda yar yarya (%5,9) inmiştir. 2008

ylnda %2’lik bir artş gösteren ABD ise 2009 yln %9 gibi aşr bir düşüşle geçirmek zorunda

kalmştr. Bir başka dikkate değer nokta ise, 2009 ylnda en çok üretim yapan ikinci ülke olan

Hindistan’n küresel krizden etkilenmeyerek bir önceki yl %7,53 olan büyüme hzn %8,15’e

çkarmasdr.

17 Recovered slurries

28


28

Çiz

elge

4.1

Şla

m d

ahil

düny

a taşk

ömür

ü ür

etim

i ve

önem

li ür

etic

i ülk

eler

(mto

n)

B

üyüm

e Hz

lar

(%)

19

7119

8019

9020

0020

0520

0620

0720

0820

0920

10 (g

)19

71-

1980

1980

-19

90

1990

-20

00

2000

-20

09

1971

-19

90

1990

-20

09

Çin

Hal

k C

umhu

riyet

i 39

2.00

0 62

0.15

01.

050.

734

1.23

1.07

42.

158.

908

2.32

0.20

72.

466.

428

2.73

4.42

12.

895.

345

3.16

2.19

35,

235,

41

1,60

9,

97

5,33

5,

48

Hin

dist

an

70.8

71

111.

000

211.

184

311.

428

404.

461

428.

358

454.

358

488.

550

528.

380

537.

590

5,11

6,64

3,

96

6,05

5,

92

4,95

A

BD

50

0.96

7 56

9.92

863

2.04

252

2.75

053

1.82

252

3.97

150

6.35

1 51

7.89

247

1.16

948

7.67

91,

441,

04

-1,8

8-1

,15

1,23

-1

,53

Avu

stra

lya

44.0

77

64.7

7914

1.79

221

6.16

726

6.25

926

4.62

728

8.34

6 28

8.36

129

3.73

031

9.88

44,

378,

15

4,31

3,

47

6,34

3,

91

Gün

ey A

frik

a 58

.666

11

5.12

017

4.80

022

4.20

024

4.98

624

4.77

424

7.66

6 25

2.21

325

0.58

225

4.72

77,

784,

27

2,52

1,

24

5,91

1,

91

Rus

ya

n.a.

n.

a.23

7.51

415

2.53

820

9.21

321

0.41

821

7.87

8 22

2.43

220

6.98

024

7.93

5n.

a.

n.a.

-4

,33

3,45

n.

a.

-0,7

2 En

done

zya

198

152

5.16

140

.870

94.1

8013

6.43

514

0.35

9 12

8.64

115

0.34

717

3.45

1-2

,89

42,2

622

,99

15,5

718

,72

19,4

2 K

azak

ista

n n.

a.

n.a.

128.

000

74.8

8682

.788

92.0

1093

.458

10

6.29

695

.770

105.

215

n.a.

n.

a.

-5,2

22,

77

n.a.

-1

,52

Polo

nya

145.

491

193.

121

147.

736

103.

331

97.9

0495

.223

88.3

12

84.3

4578

.064

76.7

103,

20-2

,64

-3,5

1-3

,07

0,08

-3

,30

Kol

ombi

ya

2.74

0 4.

164

21.3

7538

.242

59.0

6465

.596

69.9

02

73.5

0272

.807

74.3

504,

7617

,77

5,99

7,

42

11,4

2 6,

66

Ukr

ayna

n.

a.

n.a.

143.

483

61.6

0160

.007

61.4

3958

.739

59

.465

54.9

7754

.444

n.a.

n.

a.

-8,1

1-1

,26

n.a.

-4

,92

Vie

tnam

2.

990

5.20

04.

638

11.6

0932

.396

38.9

1042

.546

38

.826

43.7

1544

.663

6,34

-1,1

4 9,

61

15,8

72,

34

12,5

3 K

anad

a 9.

712

20.1

7337

.673

33.8

0529

.086

29.9

0032

.812

32

.841

27.9

6133

.703

8,46

6,45

-1

,08

-2,0

9 7,

40

-1,5

6 K

uzey

Kor

e 22

.440

34

.106

35.6

9322

.500

26.8

6427

.160

23.8

60

25.0

9824

.602

24.6

024,

760,

46

-4,5

11,

00

2,47

-1

,94

Birl

eşik

Kra

llk

150.

358

130.

097

92.7

6231

.198

20.4

9818

.517

17.0

07

18.0

5417

.874

18.1

59-1

,60

-3,3

3 -1

0,32

-6,0

0 -2

,51

-8,3

0 Tü

rkiy

e (2

2.)

4.64

0 3.

598

2.74

52.

392

2.17

02.

319

2.46

2 2.

601

2.86

42.

778

-2,7

9-2

,67

-1,3

72,

02

-2,7

2 0,

22

Dün

ya

2.17

4.31

4 2.

649.

531

3.24

7.76

03.

181.

956

4.40

2.71

34.

640.

042

4.83

1.91

4 5.

150.

298

5.28

7.18

25.

697.

165

2,22

2,06

-0

,20

5,80

2,

13

2,60

To

plam

OEC

D Dş

1.05

8.28

8 1.

463.

686

2.03

5.62

42.

188.

789

3.39

5.25

93.

648.

927

3.83

9.81

3 4.

155.

661

4.35

3.90

74.

718.

851

3,67

3,35

0,

73

7,94

3,

50

4,08

A

vrup

a-A

vras

ya

495.

388

561.

715

517.

152

289.

701

352.

228

364.

139

370.

659

388.

674

358.

414

408.

276

1,41

-0,8

2 -5

,63

2,39

0,

23

-1,9

1 To

plam

OEC

D

1.11

6.02

6 1.

185.

845

1.21

2.13

699

3.16

71.

007.

454

991.

115

992.

101

994.

637

933.

275

978.

314

0,68

0,22

-1

,97

-0,6

9 0,

44

-1,3

7 A

vrup

a 50

8.98

2 48

9.64

236

9.62

420

4.90

517

2.57

516

4.43

615

7.38

6 14

7.86

913

3.38

113

0.26

6-0

,43

-2,7

7 -5

,73

-4,6

6 -1

,67

-5,2

2 A

mer

ika

514.

419

594.

315

674.

861

559.

135

563.

244

556.

459

541.

464

553.

241

501.

559

523.

483

1,62

1,28

-1

,86

-1,2

0 1,

44

-1,5

5 A

sya-

Oky

anus

ya

92.6

25

101.

888

167.

651

229.

127

271.

635

270.

220

293.

251

293.

527

298.

335

324.

565

1,06

5,11

3,

17

2,98

3,

17

3,08

U

EA T

opla

m

1.11

2.28

6 1.

181.

631

1.20

6.99

099

0.58

71.

005.

118

988.

527

989.

800

992.

129

930.

846

976.

213

0,67

0,21

-1

,96

-0,6

9 0,

43

-1,3

6 A

vrup

a 50

8.98

2 48

9.64

236

9.62

420

4.90

517

2.57

516

4.43

615

7.38

6 14

7.86

913

3.38

113

0.26

6-0

,43

-2,7

7 -5

,73

-4,6

6 -1

,67

-5,2

2 A

mer

ika

510.

679

590.

101

669.

715

556.

555

560.

908

553.

871

539.

163

550.

733

499.

130

521.

382

1,62

1,27

-1

,83

-1,2

0 1,

44

-1,5

4 A

sya-

Oky

anus

ya

92.6

25

101.

888

167.

651

229.

127

271.

635

270.

220

293.

251

293.

527

298.

335

324.

565

1,06

5,11

3,

17

2,98

3,

17

3,08

Ç

in Dş A

sya

102.

081

154.

652

259.

913

389.

834

565.

048

638.

916

670.

387

692.

055

761.

568

804.

115

4,72

5,33

4,

14

7,72

5,

04

5,82

La

tin A

mer

ika

4.47

7 6.

385

24.5

7446

.562

66.8

5573

.934

77.9

99

81.7

5682

.081

83.6

244,

02

14,4

3 6,

60

6,50

9,

38

6,55

A

frik

a 63

.981

11

9.85

918

2.41

623

0.46

925

0.66

325

0.20

325

2.70

6 25

7.16

425

5.32

525

9.46

97,

22

4,29

2,

37

1,14

5,

67

1,79

29


29

2009 ylnda toplam üretimin dörtte üçünü Çin, Hindistan ve ABD’nin oluşturduğu üç ülkeden

kaynaklanmştr. Bu üç ülkenin pay 1971 ylnda yalnzca %44’tü. 1990 ylnda %58 ve 2000

ylnda %64’e çkacaktr.

OECD ülkelerindeki %6,4’lük düşüş ve Çin dş OECD ülkelerindeki toplam %57,3’lük artş göz

önüne alndğnda, küresel ekonomik krizin Çin’i çok fazla etkilemediği açkça görülecektir. [6]

Hemen hemen tamam çkarldğ yerde elektrik enerjisi üretmek amaçl tüketilen, çok az bir ksm

imalat sanayisinde briket olarak kullanlan kahverengi kömürün 1971 ylnda 812,6 mton olan

üretim miktar, giderek artarak 1989 ylna gelindiğinde 1.487 mton’a ulaşmştr. 1990 ylndan

itibaren ise arada çok az bir artş gösterse de giderek düşmeye başlamş, düşüş 90’l yllarn sonuna

kadar devam etmiş ve ancak bu yldan sonra az da olsa bir artş trendi yakalayabilmiştir. Bu artş ile

de 1990 üretimini ancak 2004 ylnda yakalayabilmiştir. 2008 ylnda ise 1.578 mton ile tarihinin en

yüksek seviyesini görmüştür. Fakat küresel krizin de etkisiyle 2009 ylnda %2,7’lik bir azalşla –ki

bu 1999 ylndan beri yaşanan ilk düşüş olmuştur- 1.535 mton’a gerilemiştir. (Çizelge 4.2)

Eğer son 38 yllk üretim iki dönem halinde irdelenirse, ortalama yllk artş hznn ilk periyotta %3

olduğu, ama ikinci dönemde %0,37 olarak gerçekleştiği görülecektir. Üretimdeki artş hzna onar

yllk periyotlar halinde baklrsa; (1971-1980, 1980-1990, 1990-2000 ve 2000-2009) İlk dönemde

%3,8 olan artş hznn sonra giderek gerileyerek önce %2,1’e düştüğü sonra özellikle ilk ve son

çeyrekte yaşanan krizler neticesinde %-0,66 olarak gerçekleştiği ve son dönemde tekrar

toparlanarak %1,05 olarak gerçekleştiği görülecektir.

2000 ylndan beri durağan bir şekilde gerçekleşen üretimin 2009 ylnda birden gerilemesinin ana

nedeni; dünyada kahverengi üretimin yaklaşk dörtte üçünün OECD üyesi ülkeler tarafndan

yaplmas ve küresel krizin bu ülkeleri önemli ölçüde etkilemesinden kaynaklanmaktadr. 1971

ylnda OECD üretiminin %93’ünü karşlayan Avrupa’nn pay 2000’li yllardan sonra %40’lara

düşmüştür. Buna karşlk OECD üyesi Kuzey Amerika ülkelerinin pay özellikle ABD’den

kaynaklanan üretim artşyla %3’lerden %50’lere ulaşmştr.

2009 ylnda en büyük iki üreticiden biri olan, ABD’nin ve Almanya’nn yllk üretiminin srasyla

%7,5 ve %3 gerilemesi, toplam üretimdeki azalşn ana nedenini oluşturmaktadr. Bu iki ülkeye

nazaran dünyann üçüncü büyük üreticisi olan Endonezya %17 gibi müthiş bir artş hz

gerçekleştirme başars gösterebilmiştir. Bu bir önceki yln büyüme hz olan %10,74’e göre

%60’lk bir artş demektir. Bir önceki yla göre artş hzn 5 kat artran Avustralya dördüncü srada

yer alrken Türkiye beşinci srada yer almştr. Dünya üretiminde 6. srada olan Rusya ise bir önceki

yl üretimini %16 artrrken hemen sonrasnda ayn oranda gerilemiştir.

30


30

Çiz

elge

4.2

Dün

ya li

nyit

üret

imi v

e ön

emli

üret

ici ü

lkel

er (m

ton)

19

71

1980

1990

2000

2005

2006

2007

2008

2009

2010

(g)

1971

-19

80

1980

-19

90

1990

-20

00

2000

-20

09

1971

-19

90

1990

‐20

09

AB

D

7.89

0 18

3.03

330

1.51

944

8.84

150

6.76

954

3.93

154

6.63

055

7.98

951

6.38

350

9.44

641

,81

5,12

4,

06

1,57

21

,14

2,87

Alm

anya

36

4.30

1 38

9.72

635

7.46

816

7.69

117

7.90

717

6.32

118

0.40

917

5.31

316

9.85

716

9.40

30,

75

-0,8

6 -7

,29

0,14

-0

,10

-3,8

4

Endo

nezy

a 0

152

5.06

938

.507

76.3

6196

.881

108.

473

120.

125

140.

900

162.

551

n.a.

42

,01

22,4

8 15

,50

n.a.

19

,12

Avu

stra

lya

23.1

80

39.7

2562

.770

90.5

5510

1.08

310

2.82

510

1.83

810

3.04

710

9.15

210

0.37

56,

17

4,68

3,

73

2,10

5,

38

2,95

Türk

iye

4.21

7 15

.027

44.6

8360

.876

56.1

7061

.936

72.9

0276

.801

76.6

3568

.971

15,1

611

,51

3,14

2,

59

13,2

3 2,

88

Rus

ya F

eder

asyo

nu

n.a.

n.

a.13

4.38

587

.786

73.6

6874

.148

71.1

4382

.530

69.0

1175

.969

n.a.

n.a.

-4

,17

-2,6

4 n.

a.

-3,4

5

Yun

anis

tan

11.0

52

23.1

9851

.896

63.8

8769

.398

64.7

8766

.308

65.7

2064

.893

56.5

208,

59

8,38

2,

10

0,17

8,

48

1,18

Polo

nya

34.5

17

36.8

6667

.584

59.4

8461

.636

60.8

4457

.538

59.6

6857

.108

56.5

100,

73

6,25

-1

,27

-0,4

5 3,

60

-0,8

8

Çek

Cum

huriy

eti

78.8

34

89.0

8678

.983

50.3

0748

.772

49.5

1849

.732

47.5

3745

.416

43.8

501,

37

-1,2

0 -4

,41

-1,1

3 0,

01

-2,8

7

Srb

ista

n n.

a.

n.a.

45.8

0037

.006

35.1

0036

.780

37.1

4838

.709

38.4

9937

.348

n.a.

n.a.

-2

,11

0,44

n.

a.

-0,9

1

Kan

ada

7.00

9 16

.515

30.6

5935

.358

36.2

5936

.104

36.5

5234

.908

34.9

7534

.191

9,99

6,

38

1,44

-0

,12

8,08

0,

70

Hin

dist

an

3.72

0 5.

110

14.0

7424

.247

30.2

2831

.285

33.9

8032

.421

34.0

7133

.085

3,59

10

,66

5,59

3,

85

7,25

4,

76

Rom

anya

13

.808

27

.104

33.7

3729

.004

31.1

0634

.923

35.7

8035

.861

33.9

6130

.831

7,78

2,

21

-1,5

0 1,

77

4,81

0,

03

Bul

garis

tan

26.6

20

29.9

4631

.532

26.3

1424

.686

25.6

5128

.418

29.0

0927

.148

29.3

051,

32

0,52

-1

,79

0,35

0,

90

-0,7

8

Tayl

and

445

1.52

512

.421

17.7

0820

.878

19.0

0118

.239

17.9

8217

.786

18.4

5814

,67

23,3

4 3,

61

0,05

19

,15

1,91

Dün

ya

812.

561

1.13

7.35

91.

430.

534

1.33

9.53

71.

452.

827

1.51

7.17

61.

551.

913

1.57

8.72

01.

535.

495

1.53

1.54

73,

81

2,32

-0

,66

1,53

3,

02

0,37

Topl

am O

ECD

Dş

238.

468

287.

473

350.

208

303.

279

340.

464

367.

088

383.

987

409.

946

415.

979

444.

329

2,10

1,

99

-1,4

3 3,

57

2,04

0,

91

Avr

upa-

Avr

asya

22

4.59

8 26

2.38

329

5.37

020

1.28

918

8.69

119

6.66

219

7.89

021

3.99

819

6.77

020

0.67

91,

74

1,19

-3

,76

-0,2

5 1,

45

-2,1

2

Topl

am O

ECD

57

4.09

3 84

9.88

61.

080.

326

1.03

6.25

81.

112.

363

1.15

0.08

81.

167.

926

1.16

8.77

41.

119.

516

1.08

7.21

84,

46

2,43

-0

,42

0,86

3,

38

0,19

Avr

upa

535.

690

608.

865

679.

190

450.

221

456.

137

454.

299

469.

206

460.

376

447.

329

431.

518

1,43

1,

10

-4,0

3 -0

,07

1,26

-2

,17

Am

erik

a 14

.964

19

9.58

833

6.14

849

3.32

955

1.99

158

9.60

859

3.63

860

2.48

656

0.11

355

2.13

033

,36

5,35

3,

91

1,42

17

,80

2,72

Asy

a-O

kyan

usya

23

.439

41

.433

64.9

8892

.708

104.

235

106.

181

105.

082

105.

912

112.

074

103.

570

6,53

4,

60

3,62

2,

13

5,51

2,

91

Topl

am U

EA

574.

028

849.

846

1.04

7.98

41.

010.

531

1.08

3.84

01.

121.

446

1.13

5.96

21.

138.

121

1.09

0.94

91.

055.

899

4,46

2,

12

-0,3

6 0,

85

3,22

0,

21

Avr

upa

535.

690

608.

865

651.

121

434.

014

437.

006

435.

682

448.

127

439.

739

427.

961

409.

154

1,43

0,

67

-3,9

8 -0

,16

1,03

-2

,18

Am

erik

a 14

.899

19

9.54

833

2.17

848

4.19

954

3.02

858

0.03

558

3.18

259

2.89

755

1.35

854

3.63

733

,42

5,23

3,

84

1,45

17

,75

2,70

Asy

a-O

kyan

usya

23

.439

41

.433

64.6

8592

.318

103.

806

105.

729

104.

653

105.

485

111.

630

103.

108

6,53

4,

56

3,62

2,

13

5,49

2,

91

Çin

Dş A

sya

12.3

90

21.5

9650

.880

95.4

3714

6.04

616

4.75

718

0.36

018

9.69

121

3.57

823

8.01

96,

37

8,95

6,

49

9,36

7,

72

7,84

Latin

Am

erik

a 1.

480

3.49

43.

958

6.55

35.

727

5.66

95.

737

6.25

75.

631

5.63

110

,01

1,25

5,

17

-1,6

7 5,

31

1,87

31


31

2009 ylnda dünyann en büyük iki üreticisine Endonezya’y da eklersek, bu üç ülkenin dünya

üretiminin %55’ini gerçekleştirdiği görülür. Bu üç ülke, sonraki 12 ülkeyle beraber (tamam tek

rakaml bir paya sahiptir) toplam üretimin %93’ünü gerçekleştirmiştir.

Önemli kahverengi kömür üreticilerinden Estonya, Baz eski Yugoslavya ülkeleri, Çek Cumhuriyeti

ve Yunanistan elektrik enerjisi üretiminin yarsna yaknn kahverengi kömürden karşlarken,

Romanya, Polonya, Bulgaristan, Slovenya, Almanya, Avustralya ve Macaristan elektrik enerjisi

üretiminin önemli bir ksmn linyitten sağlamaktadrlar. [6]

4.2 Dünya Kömür Tüketimi Kömür, dünyada pek çok yerde ve rekabete açk bir şekilde bulunmasna rağmen, 2010 yl geçici

rakamlarna göre %76,9’u Çin, ABD, Hindistan, Rusya ve Japonya’dan oluşan beş ülke tarafndan

tüketilmektedir: Eğer bu listeye ikinci bir beş ülke olan Güney Afrika, Almanya, Kore, Polonya ve

Avustralya’y eklersek, bu on ülke dünya kömür tüketiminin %86,7’sini gerçekleştirmektedir.

(Çizelge 4.3)

2007 ylnda 1.641 milyon ton kömür eşdeğeri (mtce) olarak gerçekleşen OECD ülkelerinin kömür

tüketimi, yaşanan küresel krizin de etkisiyle 2009 ylnda yaklaşk %1 azalarak 1.627 mtce’ye

düşmüş, küresel krizin etkilerini şiddetli olarak hissettirdiği bir sonraki yl ise, yaklaşk %10

azalarak 1.472 mtce’ye düşmüştür. 2010 yl geçici rakamlarna göre de yaklaşk %6’lk bir artşla

birlikte toparlanma sürecine girildiği gözlemlenmektedir. 2006 ylnda toplam kömürün %37sini

tüketen OECD üyesi ülkeler, 2010 ylna gelindiğinde %30’la yetinmek zorunda kalmştr.

Tüketimin neredeyse yars ABD’den kaynaklanmaktadr.

2007 ylnda 2918 mtce olarak gerçekleşen OECD dş ülkelerin kömür tüketimi ise sonraki iki

ylda srasyla %6,8 ve %4,4 artarak, 2009 ylnda 3.253 mtce’ne ulaşmştr. 2010 yl geçici

rakamlar ise %13 gibi yüksek bir artşa işaret etmektedir. Çin 2006 ylnda %63 olan tüketimdeki

payn 2010 ylna gelindiğinde %68,5’e çkarmştr.

Yüksek sl değeri. düşük nem ve kül içeriği ve koklaşabilir olmasndan dolay uluslararas ticarete

daha uygun olan taşkömürünün 2009 yl tüketimi bir önceki yla göre %1 artarak, 5.412 mton

olarak gerçekleşmiştir. 2007-2008 aras artş hznn yaklaşk %5 olduğu göz önüne alnrsa küresel

krizin izleri bir kez daha rahatlkla görülebilir. Tek başna toplam tüketimin %57’sini gerçekleştiren

Çin payn 1971 ylna göre üç kat artrma başars gösterebilmiştir. Bir başka yüksek artş gösteren

ülke, söz konusu dönemde payn 3,4 kat artran Hindistan olmuştur. Buna karşn ABD’nin pay

ayn dönemde 2,6 kat azalarak %10,8’e düşmüştür. Dünya taşkömürü üretiminin %75’ini

32


32

gerçekleştiren Çin, Hindistan ve ABD, ayn zamanda toplam tüketimin de %75’ini

gerçekleştirmektedir. Bu üç ülkeye Güney Afrika ve Japonya dahil edilirse toplam tüketimin

%82’sine ulaşlr. (Çizelge 4.3)

Bölgesel bazda, 1971 ylnda toplam taşkömürü tüketiminin %48’inden sorumlu olan OECD dş

ülkeler, özellikle Çin ve Hindistan’n etkisiyle, 2009 ylna gelindiğinde toplam tüketimin %81’ini

oluşturmuştur. Çin ‘in tek başna pay %71 olarak gerçekleşmiştir. Bu oran 1971 ylnda %37

civarndayd.

Antrasit ve diğer bitümlü kömürlerin oluşturduğu buhar kömürü genelde üç sahada

kullanlmaktadr:

Santrallerde elektrik ve buhar üretmek amacyla, (üretilen buharn çoğu üçüncü kişilere,

özellikle de bölgesel stma amacyla satlmaktadr)

Sanayi, konut, ticarethaneler, tarm ve ulaştrma gibi nihai tüketim sektörlerinde s ve/veya

buhar üretmek amacyla ve

Çok küçük bir miktar yüksek frnlarda pulverize kömür enjeksiyonunda ve bazen de

koklaşabilir kömürle karştrlarak kullanlmaktadr.

Koklaşabilir kömür ise daha çok kok frnlarnda kok üretmek amacyla; Almanya, Polonya ve

Türkiye gibi baz ülkelerde ise, bir bölümü santrallerde elektrik üretmek için ve çok az bir ksm da

nihai tüketim sektörlerinde s ve/veya buhar elde etmek amacyla kullanlmaktadr. [6]

Genelde bulunduğu yerde elektrik enerjisi üretmek amaçl kullanlan kahverengi kömür tüketimi

2009 ylna göre %3,5 azalarak 1.506 mton’dan 1.454 mton’a düşmüştür. Bu 1990 ylnn tüketim

miktar ile hemen hemen ayndr. Aslnda bu dönemde yllk ortalama tüketim artş da hemen

hemen yok gibidir. (Çizelge 4.5)

33


33

Çizelge 4.3 Toplam kömür tüketimi (mtce )

Büyüme Hz (%) 2006 2007 2008 2009 2010 (g) 2006-2007 2007-2008 2008-2009 2009-2010

OECD Ülkeleri ABD 783,4 791,6 778,3 693,6 733,0 1,05 -1,68 -10,88 5,68Japonya 156,2 165,2 162,9 145 164,8 5,76 -1,39 -10,99 13,66Almanya 114,7 119,9 112,4 100,1 105,6 4,53 -6,26 -10,94 5,49Kore 75,3 79,6 89,0 92,4 102,8 5,71 11,81 3,82 11,26Polonya 87,5 86,0 84,8 77,6 86,6 -1,71 -1,40 -8,49 11,60Avustralya 80,3 79,9 79,1 78,4 75,6 -0,50 -1,00 -0,88 -3,57Türkiye 37,3 41,5 42,0 42,4 47,3 11,26 1,20 0,95 11,56İngiltere 58,0 54,6 50,8 42,6 44,4 -5,86 -6,96 -16,14 4,23Kanada 40,0 37,2 38,6 33 32,2 -7,00 3,76 -14,51 -2,42Çek Cumhuriyeti 30,1 30,2 28,2 24,8 24,7 0,33 -6,62 -12,06 -0,40İtalya 23,4 23,7 23,5 18,5 20,1 1,28 -0,84 -21,28 8,65Fransa 17,9 19,2 18,1 15,1 16,1 7,26 -5,73 -16,57 6,62Meksika 12,2 11,9 9,7 11,2 12,6 -2,46 -18,49 15,46 12,50İspanya 26,5 29,4 19,8 13,7 11,7 10,94 -32,65 -30,81 -14,60Hollanda 11,5 12,0 11,3 10,5 10,6 4,35 -5,83 -7,08 0,95Yunanistan 12,0 12,6 11,9 12 10,4 5,00 -5,56 0,84 -13,33İsrail18 11,7 11,5 11,1 10,6 10,2 -1,71 -3,48 -4,50 -3,77Finlandiya 4,4 4,7 6 6,82 27,66Şili 6,2 5,2 5,9 -16,13 13,46Diğer OECD 51,0 46,8 45,0 40,2 38,1 -10,18 27,48 -10,67 -5,22OECD Dş Ülkeler

Çin 1740,3 1855,3 2030,0 2187,2 2516,7 6,61 9,42 7,74 15,06Hindistan 313,8 342,4 368,1 405,6 433,8 9,11 7,51 10,19 6,95Rusya 153,7 161,2 169,8 137,3 176,9 4,88 5,33 -19,14 28,84Güney Afrika 133,7 138,7 150,7 140,5 141,2 3,74 8,65 -6,77 0,50Chinese Taipei 56,6 59,2 57,0 54,4 60,2 4,59 -3,72 -4,56 10,66Ukrayna 56,6 56,8 58,0 51,6 53,3 0,35 2,11 -11,03 3,29Kazakistan 43,5 43,4 49,1 44,5 48,8 -0,23 13,13 -9,37 9,66Endonezya 41,7 48,6 36,8 43,6 38,4 16,55 -24,28 18,48 -11,93Tayland 17,8 20,2 22,0 21,3 22,7 13,48 8,91 -3,18 6,57Kuzey Kore 26,7 21,7 24,3 23,4 22,1 -18,73 11,98 -3,70 -5,56Brezilya 16,9 18,0 18,1 15,2 20,3 6,51 0,56 -16,02 33,55Vietnam 12,9 14,0 16,7 17,9 18,6 8,53 19,29 7,19 3,91Malezya 10,1 12,6 13,6 15,1 16,3 24,75 7,94 11,03 7,95Filipinler 8,2 9,0 9,8 8,3 13,5 9,76 8,89 -15,31 62,65Srbistan 10,3 10,4 11,8 10,8 10,2 0,97 13,46 -8,47 -5,56Bulgaristan 9,8 10,9 10,6 9,1 9,6 11,22 -2,75 -14,15 5,49Romanya 13,0 13,1 12,7 10 9,3 0,77 -3,05 -21,26 -7,00Hong Kong (Çin) 10,0 10,8 10,0 10,9 9,1 8,00 -7,41 9,00 -16,51Diğer OECD Dş 67,2 71,4 46,6 46,3 54,7 7,93 -22,20 -0,64 18,14 Avrupa Birliği 458,4 463,2 437,4 382,7 397,9 1,05 -5,57 -12,51 3,97Toplam UEA 1605,0 1629,3 1593,0 1438,3 1522,4 1,51 -2,23 -9,71 5,85Toplam OECD 1617,3 1641,3 1627,1 1471,6 1558,7 1,48 -0,87 -9,56 5,92Toplam OECD Dş 2742,8 2917,7 3115,7 3253 3675,7 6,38 6,79 4,41 12,99DÜNYA 4360,1 4559,0 4742,9 4724,6 5234,4 4,56 4,03 -0,39 10,79

Kaynak: Coal 2009, Coal 2010 ve Coal 2011

18 Coal 2009 ve Coal 2010 yaynlarnda İsrail OECD dş ülkeler arasnda gösterildiğinden, OECD toplam içinde görünmemektedir.

34


34

Çiz

elge

4.4

Dün

ya taşk

ömür

ü tü

ketim

i ve

önem

li tü

ketic

i ülk

eler

(mto

n)

19

71

1980

1990

2000

2005

2006

2007

2008

2009

2010

(g)

1971

-19

80

1980

-19

90

1990

-20

00

2000

-20

09

1971

-19

90

1990

‐20

09

Çin

Hal

k C

umhu

riyet

i 38

9.13

0 62

6.01

01.

050.

895

1.21

4.79

82.

098.

830

2.30

5.09

32.

454.

333

2.68

3.17

92.

883.

740

3.31

9.09

65,

42

5,32

1,

46

10,0

8 5,

37

5,46

Hin

dist

an

72.2

18

102.

737

205.

722

332.

185

430.

693

459.

871

500.

094

537.

827

589.

168

625.

654

3,99

7,

19

4,91

6,

57

5,66

5,

69

AB

D

446.

505

467.

788

510.

241

529.

313

514.

818

499.

724

497.

391

474.

237

407.

091

450.

635

0,52

0,

87

0,37

-2

,88

0,70

-1

,18

Avu

stra

lya

57.2

22

86.9

6112

4.90

015

7.13

517

5.40

317

7.88

018

2.48

619

6.72

718

5.78

218

7.05

54,

76

3,69

2,

32

1,88

4,

19

2,11

Gün

ey A

frik

a 81

.400

87

.699

114.

960

153.

190

176.

974

179.

116

187.

000

184.

399

164.

049

186.

637

0,83

2,

74

2,91

0,

76

1,83

1,

89

Rus

ya

- -

240.

033

142.

222

141.

438

145.

771

142.

034

148.

763

116.

437

158.

479

n.a.

n.

a.

-5,1

0 -2

,20

n.a.

-3

,74

Endo

nezy

a 12

.750

27

.790

43.8

9466

.212

79.4

1081

.003

88.5

5899

.563

103.

299

113.

290

9,04

4,

68

4,20

5,

07

6,72

4,

61

Kaz

akis

tan

114.

044

163.

778

120.

231

83.3

7180

.438

86.1

3085

.336

82.6

6875

.730

85.2

634,

10

-3,0

4 -3

,59

-1,0

6 0,

28

-2,4

0

Polo

nya

- -

85.8

0641

.652

59.5

7064

.228

68.6

0274

.432

66.8

2272

.652

n.a.

n.

a.

-6,9

7 5,

39

n.a.

-1

,31

Kol

ombi

ya

- -

139.

440

65.8

8763

.614

68.2

3768

.196

70.3

8262

.959

63.9

33n.

a.

n.a.

-7

,22

-0,5

0 n.

a.

-4,1

0

Ukr

ayna

4.

059

5.95

617

.230

42.0

5554

.711

56.7

8359

.358

56.9

7154

.130

63.2

384,

35

11,2

1 9,

33

2,84

7,

91

6,21

Vie

tnam

11

8.10

5 96

.385

86.9

6568

.963

63.9

5265

.538

70.0

9764

.067

52.0

1658

.589

-2,2

3 -1

,02

-2,2

9 -3

,08

-1,6

0 -2

,67

Kan

ada

147.

755

123.

610

106.

722

59.8

3961

.779

67.3

4062

.903

58.2

2048

.786

51.2

90-1

,96

-1,4

6 -5

,62

-2,2

4 -1

,70

-4,0

4

Kuz

ey K

ore

25.4

65

27.7

4732

.519

37.5

6834

.777

34.4

9935

.187

34.5

6533

.144

31.3

080,

96

1,60

1,

45

-1,3

8 1,

30

0,10

Birl

eşik

Kra

llk

2.55

8 4.

052

3.95

17.

808

14.5

1016

.152

16.6

2320

.386

22.3

9723

.242

5,24

-0

,25

7,05

12

,42

2,31

9,

56

Türk

iye

4.78

6 4.

630

8.14

615

.526

19.4

2122

.798

25.3

5022

.720

22.0

4329

.659

-0,3

7 5,

81

6,66

3,

97

2,84

5,

38

Dün

ya

2.16

6.89

9 2.

619.

404

3.21

2.08

43.

297.

503

4.38

5.15

24.

661.

324

4.87

3.46

75.

112.

536

5.15

8.96

75.

816.

031

2,13

2,

06

0,26

5,

10

2,09

2,

53

Topl

am O

ECD

Dş

1.04

5.93

7 1.

434.

896

1.99

2.82

92.

099.

814

3.17

1.04

23.

438.

607

3.63

9.79

33.

926.

195

4.11

2.28

24.

670.

738

3,58

3,

34

0,52

7,

75

3,45

3,

89

Avr

upa-

Avr

asya

48

2.18

1 55

2.06

850

2.45

325

8.60

027

5.60

228

8.99

329

0.31

830

4.11

325

3.11

230

1.70

21,

52

-0,9

4 -6

,43

-0,2

4 0,

22

-3,5

4

Topl

am O

ECD

1.

120.

922

1.18

4.50

81.

219.

255

1.19

7.68

91.

214.

110

1.22

2.71

71.

233.

674

1.18

6.34

11.

046.

685

1.14

5.29

30,

61

0,29

-0

,18

-1,4

9 0,

44

-0,8

0

Avr

upa

529.

712

546.

184

488.

069

370.

596

368.

257

385.

766

390.

847

357.

240

307.

433

330.

983

0,34

-1

,12

-2,7

2 -2

,05

-0,4

3 -2

,40

Am

erik

a 46

9.66

0 49

4.80

053

5.75

855

9.13

054

2.28

552

9.19

151

8.58

049

7.43

542

6.19

347

0.99

70,

58

0,80

0,

43

-2,9

7 0,

70

-1,2

0

Asy

a-O

kyan

usya

12

1.55

0 14

3.52

419

5.42

826

7.96

330

3.56

830

7.76

032

4.24

733

1.66

631

3.05

934

3.31

31,

86

3,14

3,

21

1,74

2,

53

2,51

Topl

am U

EA

1.11

6.59

3 1.

178.

845

1.20

8.42

51.

179.

585

1.19

4.74

81.

201.

275

1.21

1.81

21.

162.

520

1.02

4.89

71.

122.

203

0,60

0,

25

-0,2

4 -1

,55

0,42

-0

,86

Avr

upa

529.

711

546.

172

487.

590

370.

397

368.

035

385.

542

390.

513

356.

939

307.

222

330.

802

0,34

-1

,13

-2,7

1 -2

,06

-0,4

4 -2

,40

Am

erik

a 46

5.33

2 48

9.14

952

9.12

755

1.81

653

5.26

952

0.96

451

0.34

648

6.85

541

6.93

645

9.91

10,

56

0,79

0,

42

-3,0

7 0,

68

-1,2

5

Asy

a-O

kyan

usya

12

1.55

0 14

3.52

419

1.70

825

7.37

229

1.44

429

4.76

931

0.95

331

8.72

630

0.73

933

1.49

01,

86

2,94

2,

99

1,75

2,

43

2,40

Çin

Dş A

sya

104.

065

150.

141

275.

426

428.

055

572.

189

618.

155

661.

493

691.

669

740.

797

807.

500

4,16

6,

26

4,51

6,

28

5,26

5,

35

Latin

Am

erik

a 6.

886

12.1

5217

.614

20.2

1422

.283

21.3

7423

.112

24.1

9123

.471

31.7

016,

51

3,78

1,

39

1,67

5,

07

1,52

Afr

ika

63.2

81

92.7

3713

6.45

217

0.10

718

9.03

919

1.45

119

6.10

320

9.74

319

7.42

919

8.86

04,

34

3,94

2,

23

1,67

4,

13

1,96

35


35

Taşkömürünün aksine kahverengi kömür tüketiminde OECD ülkeleri baş çekmektedir. OECD

ülkeleri son 38 ylda paylarn %6 artrarak, 2009 ylnda %77’lik bir paya ulaşmştr. Bu dönemde,

Avrupa ülkelerinin OECD içindeki pay %93’den %39’a gerilerken, Amerika payn %3’den %51’e

artrma başars göstermiştir. Bu yüksek artşta, dünya tüketiminde 1970’li yllarda

önemsenmeyecek bir paya sahip olan ABD’nin payn %35’e artrmasnn ve dönem başnda pay

%45 olan Almanya’nn paynn %12’ye düşmesinin rolü büyüktür. 2009 ylnda toplam üretimin

%44’ünü gerçekleştiren bu iki ülke, toplam tüketimin de %47’sinden sorumludurlar. Avustralya ise

hem toplam üretimde hem de toplam tüketimde %7’lik bir paya sahiptir. Toplam üretimde beşinci

srada olan Türkiye tüketimde bir üst sraya çkmştr. Türkiye’nin üretim ve tüketimdeki pay %5

civarndadr.

Bir önceki ylla kyaslandğnda, 2009 ylnda ABD’nin tüketimi %6,6 azalrken, son beş yldaki

tüketimi 2007 hariç azalan Almanya’nn tüketimi de %2,9 azalmştr. 2008 ylnda tüketimi %15

artan Rusya ise 2009 yln %13 düşüşle kapatmştr. Toplam üretimin %11’ini, tüketimin ise

%4’ünü gerçekleştiren Endonezya küresel krize rağmen tüketimini %17 artrma başars

gösterebilmiştir.

Çizelge 4.6 ve Çizelge 4.7 küresel ölçekte, taşkömürü ve kahverengi kömürün, üretimden nihai

tüketime genel dengesini vermektedir. Çizelgeden de anlaşlacağ üzere dünyada üretilen kömürün

%70’e yakn elektrik ve s üretiminde kullanlmaktadr. Bu oran taşkömüründe %60’larda kalrken

kahverengi kömürlerde %90’lar geçmektedir. Yine üretilen taşkömürünün yaklaşk %15’i kok

fabrikalarnda kullanlmaktadr. [1] Bilindiği üzere demir-çelik sektörü yüksek frnlarda pik demir

üretmek amacyla kok kömürü kullanmaktadr. Ancak kok kömürünün elde edilmesindeki zorluklar

ve göreceli yüksek fiyat nedeniyle 1980’li yllarn ikinci yarsndan sonra. pulverize kömürün

doğrudan yüksek frnlara püskürtülmesi yoluyla gerekli demir indirgeme işleminin sağlanmas

yoluna gidildi ve giderek de yaygnlaşmaya başlamştr

Bu uygulama birçok yönden faydal olmaktadr. Öncelikle ekonomik olarak daha ucuz olmas ve bir

tonunun yaklaşk 1,4 ton kok kömürüne denk gelmesi demir-çelik üreticileri için önemli bir avantaj

sağlamştr. Ayrca daha az kok kömürü elde edildiğinden kok fabrikalarnn da ömrünü uzatmştr.

Dünyadaki pek çok kok frnnn ekonomik ömrünün sonuna gelmekte olduğu ve yerine

kurulacak olanlarn ya da revizyona gidilecek olanlarn kat çevre koşullar da dahil olmak üzere

önemli bir ekonomik yük getireceği hesaba katlrsa bunun önemi daha iyi anlaşlacaktr.[6]

36


36

Çiz

elge

4.5

Dün

ya k

ahve

reng

i köm

ür tü

ketim

i ve

önem

li tü

ketic

i ülk

eler

(mto

n)

19

71

1980

1990

2000

2005

2006

2007

2008

2009

2010

(g)

1971

-19

80

1980

-19

90

1990

-20

00

2000

-20

09

1971

-19

90

1990

‐20

09

AB

D

7.89

0 18

2.37

930

5.70

843

7.07

851

4.90

351

7.33

752

9.61

754

7.51

351

1.40

250

8.47

841

,76

5,30

3,

64

1,76

21

,22

2,75

Alm

anya

36

7.58

2 39

1.75

336

4.05

016

9.94

217

7.89

217

6.37

818

0.56

017

4.83

316

9.84

616

9.32

70,

71

-0,7

3 -7

,34

-0,0

1 -0

,05

-3,9

3

Avu

stra

lya

23.1

80

39.5

6962

.770

90.5

5510

0.24

910

1.40

710

0.29

510

0.33

910

2.15

410

0.37

56,

12

4,72

3,

73

1,35

5,

38

2,60

Türk

iye

4.21

2 15

.801

46.1

7864

.406

57.3

1560

.786

72.8

2775

.894

76.6

5168

.971

15,8

211

,32

3,38

1,

95

13,4

3 2,

70

Rus

ya

n.a

n.a

134.

047

88.2

5773

.156

73.9

2970

.147

80.7

6970

.225

75.8

91n.

a n.

a -4

,09

-2,5

1 n.

a -3

,35

Yun

anis

tan

10.9

26

22.6

9252

.053

64.5

6470

.096

64.5

9866

.373

64.6

3265

.213

54.8

268,

46

8,66

2,

18

0,11

8,

56

1,19

Polo

nya

30.8

54

35.3

0867

.391

59.4

8861

.589

60.8

0057

.529

59.6

5157

.084

56.5

931,

51

6,68

-1

,24

-0,4

6 4,

20

-0,8

7

Endo

nezy

a

112

4.17

218

.060

30.0

6230

.934

38.3

1448

.144

56.8

6537

.679

n.a

43,5

9 15

,78

13,5

9 n.

a 14

,74

Çek

Cum

huriy

eti

78.8

34

79.8

2271

.772

50.3

7247

.622

47.9

7348

.577

45.3

8144

.238

43.3

010,

14

-1,0

6 -3

,48

-1,4

3 -0

,49

-2,5

1

Srb

ista

n n.

a n.

a45

.800

37.1

0635

.324

37.3

6737

.359

38.5

9039

.037

37.3

55n.

a n.

a -2

,08

0,57

n.

a -0

,84

Kan

ada

7.35

1 15

.911

30.2

6040

.465

39.7

6036

.701

44.2

2142

.915

38.2

3237

.845

8,96

6,

64

2,95

-0

,63

7,73

1,

24

Hin

dist

an

3.22

6 5.

059

14.9

8524

.824

30.2

3930

.808

34.6

5431

.846

34.4

0933

.085

5,13

11

,47

5,18

3,

69

8,42

4,

47

Rom

anya

13

.800

27

.364

36.8

7229

.313

32.9

6137

.627

36.6

1337

.497

34.0

7631

.676

7,90

3,

03

-2,2

7 1,

69

5,31

-0

,41

Bul

garis

tan

26.2

56

29.7

0431

.778

25.8

4424

.870

25.7

7528

.687

28.5

3027

.171

29.2

961,

38

0,68

-2

,05

0,56

1,

01

-0,8

2

Tayl

and

445

1.52

512

.457

17.5

8621

.046

18.8

5218

.121

18.4

9217

.843

18.4

5814

,67

23,3

7 3,

51

0,16

19

,17

1,91

Dün

ya

819.

259

1.13

7.64

31.

452.

243

1.33

5.22

01.

440.

020

1.44

2.33

01.

486.

238

1.50

6.40

91.

454.

027

1.42

1.99

73,

722,

47

-0,8

4 0,

95

3,06

0,

01

Topl

am O

ECD

Dş

581.

690

851.

122

1.09

9.25

31.

045.

569

1.13

8.65

01.

132.

905

1.16

7.00

71.

166.

455

1.11

9.12

71.

101.

380

4,32

2,

59

-0,5

0 0,

76

3,41

0,

09

Avr

upa-

Avr

asya

54

2.94

5 61

1.50

869

3.44

546

0.32

546

1.30

945

4.44

647

1.10

045

7.52

944

6.69

443

1.25

71,

33

1,27

-4

,01

-0,3

3 1,

30

-2,2

9

Topl

am O

ECD

15

.306

19

8.33

033

9.93

848

7.11

356

9.77

756

8.99

958

8.81

560

1.57

456

3.56

156

1.26

732

,93

5,54

3,

66

1,63

17

,73

2,70

Avr

upa

23.4

39

41.2

8465

.870

98.1

3110

7.56

410

9.46

010

7.09

210

7.35

210

8.87

210

8.85

66,

49

4,78

4,

07

1,16

5,

59

2,68

Am

erik

a 23

7.56

9 28

6.52

135

2.99

028

9.65

130

1.37

030

9.42

531

9.23

133

9.95

433

4.90

032

0.61

72,

10

2,11

-1

,96

1,63

2,

11

-0,2

8

Asy

a-O

kyan

usya

22

4.30

0 26

2.03

429

7.78

020

2.86

919

0.99

519

9.96

219

8.51

221

2.52

819

7.62

720

1.35

01,

74

1,29

-3

,77

-0,2

9 1,

50

-2,1

3

Topl

am U

EA

581.

625

851.

082

1.06

2.96

81.

017.

463

1.10

3.16

01.

098.

279

1.12

9.59

31.

134.

044

1.08

6.06

81.

063.

023

4,32

2,

25

-0,4

4 0,

73

3,22

0,

11

Avr

upa

542.

945

611.

508

661.

433

442.

179

441.

362

435.

233

449.

092

436.

691

428.

006

408.

306

1,33

0,

79

-3,9

5 -0

,36

1,04

-2

,26

Am

erik

a 15

.241

19

8.29

033

5.96

847

7.54

355

4.66

355

4.03

857

3.83

859

0.42

854

9.63

454

6.32

332

,99

5,41

3,

58

1,57

17

,68

2,62

Asy

a-O

kyan

usya

23

.439

41

.284

65.5

6797

.741

107.

135

109.

008

106.

663

106.

925

108.

428

108.

394

6,49

4,

73

4,07

1,

16

5,56

2,

68

Çin

Dş A

sya

11.8

99

21.6

9950

.424

79.9

6910

4.64

110

3.20

411

4.87

212

1.90

313

2.60

111

3.60

46,

90

8,80

4,

72

5,78

7,

90

5,22

Latin

Am

erik

a 1.

370

2.78

84.

786

6.81

35.

734

6.25

95.

847

5.52

34.

672

5.65

38,

21

5,55

3,

59

-4,1

0 6,

81

-0,1

3

37


37

Çizelge 4.6 Dünya taşkömürü dengesi (mton)

1971 1980 1990 2000 2005 2007 2008 2009

ÜRETİM 2.174.314 2.649.531 3.247.760 3.181.956 4.402.713 4.831.914 5.150.298 5.287.182Antrasit n.a. 5.200 41.028 27.990 72.858 81.094 72.940 77.298Kok Kömürü n.a. 560.280 598.592 476.408 644.147 762.606 766.713 781.758Diğer Bitümlü Kömür n.a. 2.084.051 2.608.140 2.677.558 3.685.708 3.988.214 4.310.645 4.428.126TOPLAM TÜKETİM 2.166.899 2.619.404 3.212.084 3.297.503 4.385.152 4.873.467 5.112.536 5.158.967Antrasit n.a. 4.135 42.918 29.568 68.702 82.217 75.285 86.554Kok Kömürü n.a. 558.036 555.273 475.311 627.786 743.707 740.180 761.370Diğer Bitümlü Kömür n.a. 2.057.233 2.613.893 2.792.624 3.688.664 4.047.543 4.297.071 4.311.043ELEKTRİK VE ISI 748.864 1.067.293 1.566.336 2.019.010 2.615.028 3.011.269 3.179.238 3.155.402Antrasit n.a. 1.355 37.531 16.537 30.985 29.117 27.069 23.608Kok Kömürü n.a. 10.833 22.160 24.304 23.175 32.335 29.051 32.087Diğer Bitümlü Kömür n.a. 1.055.105 1.506.645 1.978.169 2.560.868 2.949.817 3.123.118 3.099.707KOK FIRINLARI 510.113 538.918 507.377 463.910 623.594 728.641 720.754 706.913Antrasit n.a. 2.080 3.768 5.973 5.611 5.202 4.776Kok Kömürü n.a. 536.690 465.516 405.743 551.530 651.021 650.062 641.487Diğer Bitümlü Kömür n.a. 2.228 39.781 54.399 66.091 72.009 65.490 60.650DİĞER ÇEVRİM VE ENERJİ 120.697 68.074 140.547 144.866 316.114 276.150 167.841 214.769Antrasit n.a. 104 1.180 2.954 3.038 3.666 2.765Kok Kömürü n.a. 7.817 11.231 23.545 26.783 35.383 34.459 37.694Diğer Bitümlü Kömür n.a. 60.257 129.212 120.141 286.377 237.729 129.716 174.310NİHAİ KÖMÜR TÜKETİMİ 787.225 945.119 997.824 669.717 830.416 857.407 1.044.703 1.081.883Antrasit n.a. 2.780 3.203 8.083 28.790 44.451 39.348 55.405Kok Kömürü n.a. 2.696 56.366 21.719 26.298 24.968 26.608 50.102Diğer Bitümlü Kömür n.a. 939.643 938.255 639.915 775.328 787.988 978.747 976.376SANAYİ 391.558 506.818 555.120 471.186 605.918 639.718 775.742 778.091Antrasit n.a. 1.743 2.352 6.281 25.066 40.564 35.407 51.371Kok Kömürü n.a. 2.090 55.258 20.867 24.885 23.463 24.920 47.929Diğer Bitümlü Kömür n.a. 502.985 497.510 444.038 555.967 575.691 715.415 678.791KONUT VE HİZMETLER 267.830 317.512 292.180 131.701 134.386 133.546 167.288 166.631Antrasit n.a. 608 577 1.607 3.286 3.426 3.629 3.614Kok Kömürü n.a. 331 779 463 126 174 196 309Diğer Bitümlü Kömür n.a. 316.573 290.824 129.631 130.974 129.946 163.463 162.708ULAŞTIRMA 64.888 49.259 26.301 10.652 8.155 6.660 6.558 6.386Antrasit n.a. 112 25 2Kok Kömürü n.a. 275 104 40 16Diğer Bitümlü Kömür n.a. 48.872 26.172 10.612 8.155 6.660 6.558 6.368TARIM/BALIKÇILIK 57.999 56.926 87.853 37.815 45.640 40.483 48.744 83.663Antrasit n.a. 317,000 115,000 43,000 134 70 116 137Kok Kömürü n.a. 14,000 3,000 2,000 2,000 70,000 211Diğer Bitümlü Kömür n.a. 56.609 87.724 37.769 45.504 40.411 48.558 83.315ENERJİ DIŞI 4.950 14.604 36.370 18.363 36.317 37.000 46.371 47.112Antrasit n.a. 134,000 152,000 304 391 196 281Kok Kömürü n.a. 211,000 346,000 1.285 1.329 1.422 1.637Diğer Bitümlü Kömür n.a. 14.604 36.025 17.865 34.728 35.280 44.753 45.194

Kaynak: Güler 2010-revize

38


38

Çizelge 4.7 Dünya kahverengi kömür dengesi (mton)

1971 1980 1990 2000 2005 2007 2008 2009

ÜRETİM 812.561 1.137.359 1.430.534 1.339.537 1.452.827 1.551.913 1.578.720 1.535.495

Yar Bitümlü Kömür n.a. 180.897 290.693 488.519 600.499 681.665 707.541 692.487

Linyit n.a. 956.462 1.139.841 851.018 852.328 870.248 871.179 843.008

TOPLAM TÜKETİM 819259 1.137.643 1.452.243 1.335.220 1.440.020 1.486.238 1.506.409 1.454.027


Linyit n.a. 957.284 1.155.200 858.158 857.307 869.966 865.196 839.265

ELEKTRİK VE ISI 498060 840.611 1.148.819 1.264.395 1.342.764 1.374.339 1.386.797 1.337.821


Linyit n.a. 679.680 878.743 785.693 786.706 793.355 794.871 767.077

DİĞER ÇEVRİM VE ENERJİ 181988 162.466 148.967 1.582 19.389 21.779 42.709 36.834

Yar Bitümlü Kömür n.a. 542 -1.519 -26.455 -10.994 -13.560 8.136 2.859

Linyit n.a. 161.924 150.486 28.037 30.383 35.339 34.573 33.975

NİHAİ KÖMÜR TÜKETİMİ 139211 134.566 154.457 69.243 77.867 90.120 76.903 79.372


Linyit n.a. 115.680 125.971 44.428 40.218 41.272 35.752 38.213

SANAYİ 87693 77.444 84.753 49.233 59.824 71.227 59.130 60.191


Linyit n.a. 61.873 61.664 28.555 27.932 27.169 22.876 23.315

KONUT VE HİZMETLER 34320 38.213 47.379 12.818 12.354 13.394 12.460 13.399

Yar Bitümlü Kömür n.a. 1.476 796 1.107 2.122 1.426 1.422 1.324

Linyit n.a. 36.737 46.583 11.711 10.232 11.968 11.038 12.075

ULAŞTIRMA 3794 884 337 278 320 320 208 223

Yar Bitümlü Kömür n.a. 113 183 203 217 196 165 180

Linyit n.a. 771 154 75 103 124 43 43

TARIM/BALIKÇILIK 12811 17.200 20.996 5.910 4.789 4.645 4.763 5.125


Linyit n.a. 15.482 16.901 3.347 1.612 1.885 1.741 2.646

ENERJİ DIŞI 593 825 992 1.004 580 534 342 434

Yar Bitümlü Kömür n.a. 8 323 264 241 408 288 300

Linyit n.a. 817 669 740 339 126 54 134

Kaynak: Güler 2010-revize

39


39

4.3 Dünya Kömür Ticareti Tüm dünyada yaygn olarak alnp satlmakta olan kömür, çok uzak piyasalara dahi deniz yoluyla

taşnabilmektedir. Son yirmi yla bakldğnda, buhar kömürlerinin deniz yolu ile taşmaclğ her yl

ortalama %6,12 artarken, koklaşabilir kömürlerde %2,65 orannda artmaktadr.

Uluslararas toplam kömür ticareti 2010 ylnda 1.083 mton’a ulaşmasna rağmen. bu toplam

tüketilen kömürün %16’sna karşlk gelmektedir. Kömürün çoğu üretildiği ülkede

tüketilmektedir.19

Taşma maliyeti. toplam teslim fiyatnn önemli bir ksmn oluşturmaktadr. Bu yüzden buhar

kömürünün uluslar aras ticareti iki bölgesel pazar tarafndan yürütülmektedir:

İngiltere. Almanya ve İspanya başta olmak üzere Bat Avrupal ithalatç ülkelerin oluşturduğu

Atlantik pazar ile

Japonya, Kore ve Tayvan’n baş çektiği kalknmakta olan ve OECD üyesi Asyal ithalatç

ülkelerden oluşan Pasifik Pazar. Pasifik pazar denizyolu buhar kömürü ticaretinin yaklaşk

%57’sini oluşturmaktadr. 20

80’li yllarn ilk yarsnda %60’larda olan dünya denizyolu kömür ticareti paynn, hzla artara 90’l

yllarn ilk çeyreğinde %80’e ve 2005 sonrasnda %90’a ulaştğ görülmektedir. 80’li yllarn ilk

yarsnda buhar kömürünün ancak yars denizyolu ile taşnrken, koklaşabilir kömürün neredeyse

dörtte üçü denizyolu ile taşnmaktayd. Ancak günümüzde her iki tür kömürün de aşağ yukar

%90’nn denizyolu ile taşndğ görülmektedir.

2010 yl geçici rakamlarna göre 938,5 mton olarak gerçekleşen dünya denizyolu taşkömürü

ticaretinin 676,4 mton’unu buhar kömürü. 262,1 mton’unu ise koklaşabilir kömür oluşturmaktadr.

Diğer ulaştrma araçlaryla yaplan taşkömürü ticaretinin hacmi 96,5 mton olup, bu, toplam ticaretin

yalnzca %10’una karşlk gelmektedir. 2008’de ciddi oranda gerileyen, 2009’da ise hemen hemen

ayn kalan toplam ticaret, 2010 geçici rakamlarna göre tekrar yükselişe geçmiştir. (Çizelge 4.8)

Daha önceki bölümlerde de belirtildiği üzere, kahverengi kömür hemen hemen çkarldğ yerde

tüketildiğinden, dünya kömür ticaretinde önemli bir rol oynamamaktadr.

19 Uluslararas Enerji Ajans istatistiklerine göre, toplam ihracat ile toplam ithalat arasnda bir miktar fark oluşmaktadr. Bu ülkelerin snflandrmalarndan, transit taşmaclkta kayt dş tutulan miktardan ve ülkelerin raporlamadaki farkllklarndan kaynaklanmaktadr. 20 http://www.worldcoal.org/coal/market-amp-transportation

40


40

Çizelge 4.8 Dünya kömür ticareti (mton)

Buhar Kömürü Koklaşabilir Kömür Taşkömürü

Toplam Denizyolu Toplam Denizyolu Toplam Denizyolu

1986 269,7 143,5 172,9 130,5 442,6 274,1

1987 270,0 143,1 174,3 133,7 444,2 276,7

1988 286,6 155,3 191,9 149,8 478,5 305,0

1989 288,0 166,2 190,9 154,1 478,9 320,3

1990 297,5 181,6 199,1 154,3 496,6 335,9

1991 287,8 201,1 193,3 164,3 481,0 365,4

1992 287,6 210,1 172,8 153,9 460,5 364,0

1993 253,0 198,2 186,5 160,6 439,6 358,8

1994 267,7 217,4 182,9 163,2 450,6 380,6

1995 288,5 239,1 193,9 172,1 482,3 411,3

1996 317,7 271,3 195,0 174,7 512,7 446,0

1997 339,9 284,6 200,7 181,6 540,5 466,2

1998 361,9 292,5 186,2 171,3 548,1 463,8

1999 357,6 302,4 185,0 172,4 542,6 474,8

2000 402,3 337,7 183,3 167,7 585,7 505,4

2001 454,0 384,7 199,1 181,3 653,1 566,0

2002 464,1 407,6 187,6 172,4 651,7 580,0

2003 513,0 445,3 205,9 190,5 718,9 635,8

2004 556,0 492,3 197,3 180,1 753,9 672,3

2005 567,0 504,0 206,4 186,9 773,4 691,0

2006 646,4 574,8 222,8 204,4 869,3 779,2

2007 679,2 606,7 246,8 225,6 926,0 832,3

2008 635,1 546,9 230,5 211,8 865,6 758,6

2009 659,3 580,7 204,8 189,8 864,1 770,4

2010 676,4 597,3 262,1 244,7 938,5 842,0

1990-2010 Aras Büyüme Hz

(%) 4,19 6,13 1,38 2,33 3,23 4,70

Kaynak: Coal 2011

41


41

Son 38 ylda dünya taşkömürü ihracat 5 kat artarak 2009 ylnda 589,5 mton’a ulaşmştr.

(Çizelge 4.8) Söz konusu dönem başnda toplamdaki pay %80 olan OECD ülkelerinin pay giderek

azalmş ve günümüzde %20’lere düşmüştür. OECD ülkeleri içinde Avrupa’nn pay 6 kat ve

Amerika’nn pay 2 kat azalrken Asya-Okyanusya ülkelerinin pay 4 kat artmştr. (Çizelge 4.10)

OECD ülkelerinin pay giderek azalrken, OECD dş ülkelerin pay ayn oranda artmş ve %80

civarna ulaşmştr.

Dünya taşkömürü ihracatnda 1971 ylnda pay %12,5 olan Avustralya’nn pay giderek artarak

2009 ylnda %31’e ulaşmştr. Başlangçta herhangi bir ihracat olmayan Endonezya da söz konusu

dönem içinde sonradan başladğ ihracattaki payn giderek artrarak %17’ye çkarma başars

göstermiştir. Endonezya’nn 2009 ylnda ihracatn bir önceki yla göre %17 artrmas da dikkat

çekicidir. Çizelge 4.7’den de anlaşlacağ üzere. Avustralya ve Endonezya 2009 yl dünya

taşkömürü ihracatnn yarsna yaknn gerçekleştirmiştir. Toplam ihracattaki pay son 15 ylda

hemen hemen ayn kalan Rusya’nn bu ülkeler katlmasyla bu oran %60 olmaktadr. Bu açdan bir

başka dikkat çekici ülke ise 38 ylda ihracattaki payn %31’den %7’ye düşüren ABD’dir. 2008

ylnda ihracatn %44 artran ABD, 2009 ylnda %28 azaltmştr.

Çin’in artan talebini karşlamaya çalşan Rusya’nn ihracat bir önceki yla göre 3,2 mton artarak

105,6 mton’a ulaşmştr. Rusya bu miktarla en büyük üçüncü ihracatç olmuştur.

1990 ylnda yedinci büyük taşkömürü ihracatçs olan Çin, 2000 ylna geldiğinde 3. sraya kadar

yükselmiş ancak artan talebini karşlamak amacyla, bir taraftan ithalat artarken, diğer taraftan

ihracat da giderek azalmş ve 2008 ylnda 7.srada ve 2009 ylnda 10. srada yer alabilmiştir. Son

yllarda giderek azalan Çin’in ihracatnn 2009 ylnda %50 gerilemesi çarpcdr.

Taşkömürü ihracatnda hemen hemen yar yarya olan kokluk kömür ve diğer bitümlü kömür oran

yllar içinde diğer bitümlü kömür lehine gelişmiş ve günümüzde toplam ihracatn %70’ini bitümlü

kömür oluşturur olmuştur. Antrasit ihracat da artan taleple beraber özellikle 2000 ylnn ikinci

yarsnda yer almaya başlamş ve 1990 ylnda %4’lük bir paya ulaşmştr. (Çizelge 4.9)

Çizelge 4.9 Dünya taşkömürü ihracatnn yllar itibariyle dağlm (%)

1980 1990 1995 2000 2005 2007 2008 2009 2010 (g)

Antrasit 0,24 0,31 0,67 0,67 4,22 5,79 3,94 4,63 4,23

Kokluk Kömür 54,67 41,53 40,39 31,04 26,93 25,40 27,58 24,61 28,57

Diğer Bitümlü Kömür 45,09 58,17 58,94 68,29 68,85 68,82 68,48 70,76 67,20

42


42

Çiz

elge

4.1

0 D

ünya

taşk

ömür

ü ih

raca

t

19

7119

8019

9019

9520

0020

0520

0620

0720

0820

09

2010

(g)

Avu

stra

lya

20.8

2442

.384

103.

396

-136

.702

186.

962

231.

311

231.

296

243.

588

252.

189

261.

742

297.

676

Endo

nezy

a 73

3.01

3-2

0.03

736

.350

82.3

0911

7.24

012

4.72

712

7.96

614

9.39

6 16

1.93

6 R

usya

n.

a.n.

a.56

.051

-26.

263

36.7

3786

.006

91.3

9198

.054

97.4

7010

5.55

2 10

8.79

6 G

üney

Afr

ika

1.44

428

.159

49.9

00-5

9.67

669

.910

71.4

4268

.747

66.9

6357

.891

67.5

09

69.5

66

Kol

ombi

ya

1995

13.5

05-1

8.27

435

.391

53.6

0761

.968

64.5

7567

.761

66.7

56

68.4

91

AB

D

52.6

3783

.227

95.9

12-7

7.24

351

.927

38.2

6639

.045

45.9

4366

.292

47.9

65

67.2

93

Kaz

akis

tan

n.a.

n.a.

51.4

80-2

0.76

834

.281

24.4

4628

.605

25.9

5332

.042

29.1

21

32.7

97

Kan

ada

7.00

815

.269

31.0

00-3

3.99

332

.082

28.0

6427

.989

30.4

2231

.513

28.4

66

33.2

72

Vie

tnam

45

064

078

9-2

.821

3.25

117

.987

21.3

1531

.882

19.3

5524

.992

22

.386

Ç

in H

alk

Cum

huriy

eti

2.87

06.

320

17.2

90-2

8.61

755

.057

71.6

7663

.211

53.1

1145

.288

22.3

48

20.0

55

Ven

ezue

lla

1.83

4-4

.242

7.93

07.

143

7.58

97.

373

7.37

38.

477

6.18

2 Po

lony

a 30

.300

30.3

5528

.065

-31.

868

23.2

4519

.369

16.7

3511

.900

8.46

18.

396

9.96

5 M

ongo

lya

2.12

42.

229

3.11

44.

013

6.99

8 16

.558

Ç

ek C

umhu

riyet

i 5.

778

5.00

2-7

.015

5.88

65.

261

6.51

76.

808

6.08

76.

518

6.71

1 U

kray

na

n.a.

n.a.

22.2

17-2

.400

2.32

03.

666

3.45

73.

621

4.79

45.

290

6.07

1

Dün

ya

165.

816

261.

779

502.

757

-480

.240

598.

284

762.

771

809.

987

846.

521

852.

850

859.

544

948.

421

Topl

am O

ECD

Dş

34.6

5465

.315

227.

105

-184

.716

283.

932

426.

709

471.

576

486.

840

470.

279

493.

801

520.

415

Avr

upa-

Avr

asya

29

.318

29.4

0013

9.93

4-4

9.63

173

.351

114.

130

123.

456

127.

706

134.

353

140.

050

147.

726

Topl

am O

ECD

13

1.16

219

6.46

427

5.65

2-2

95.5

2431

4.35

233

6.06

233

8.41

135

9.68

138

2.57

136

5.74

3 42

8.00

6 A

vrup

a 50

.370

55.4

5345

.001

-46.

250

41.8

4536

.083

37.3

5637

.702

30.0

0625

.529

27

.341

A

mer

ika

59.6

4698

.496

126.

918

-111

.236

84.0

1366

.334

67.0

3776

.373

97.8

1276

.436

10

0.57

0 A

sya-

Oky

anus

ya

21.1

4642

.515

103.

733

-138

.038

188.

494

233.

645

234.

018

245.

606

254.

753

263.

778

300.

095

Topl

am U

EA

131.

161

196.

464

275.

646

-295

.524

314.

348

336.

058

338.

407

359.

672

382.

563

365.

733

428.

001

Avr

upa

50.3

7055

.453

45.0

01-4

6.25

041

.845

36.0

8337

.355

37.7

0130

.005

25.5

24

27.3

41

Am

erik

a 59

.645

98.4

9612

6.91

2-1

11.2

3684

.009

66.3

3067

.034

76.3

6597

.805

76.4

31

100.

565

Asy

a-O

kyan

usya

21

.146

42.5

1510

3.73

3-1

38.0

3818

8.49

423

3.64

523

4.01

824

5.60

625

4.75

326

3.77

8 30

0.09

5 Ç

in Dş A

sya

680

924

4.44

4-2

4.01

941

.744

108.

053

145.

845

166.

504

156.

989

188.

050

208.

335

Latin

Am

erik

a 19

9515

.371

-22.

553

43.3

2160

.833

69.6

9971

.995

75.1

8175

.284

74

.678

A

frik

a 1.

767

28.5

7650

.066

-59.

884

70.3

9771

.981

69.3

1167

.507

58.4

3168

.047

69

.590

Kay

nak:

Coa

l 200

1

43


43

1971-2009 arasnda dünya toplam kahverengi kömür ihracat yllk ortalama %8,4 artşla, 3,7

mton’dan 95,9 mton’a ulaşmştr. Çek Cumhuriyeti ve ABD, OECD’nin lokomotifidir.

(Çizelge 4.11)

1980’li yllara kadar önemli bir ihracatç olan Polonya ise sonrasnda ihracatn önemli ölçüde

düşürmüştür. 1971 ylnda ihracatn tamamna yaknn Polonya yaparken, sonraki yllarda

Polonya’nn ihracat giderek azalmş ve 2006 ylnda sfra inmiştir.

Bir başka Avrupa ülkesi olan ve ilk kahverengi kömür ihracatn 7 milyon tonla yapan Çek

Cumhuriyeti ise ihracatn 1986 ylnda 11,6 milyon tona çkarsa da bu yldan sonra giderek

azaltmş, ve 2000’li yllarn ilk çeyreğinde 1 mton’a kadar düşürmüştür. Ülkenin ihracat 2008

ylnda 1,5 mton’a kadar çksa da 2009 yln 1,1 milyon tonla kapatmştr. İhracat 2010 geçici

rakamlarna göre 0,8 mton’a kadar düşmüştür.

İlk ihracatn 1976 ylnda 6 bton ile gerçekleştiren ABD’nin ihracat da 1993 ylna gelindiğinde

birden 46 bton’dan 1,9 mton’a çkmş, 1997, 1998 ve 2000 yllarndaki düşüşlerden sonra 2001

yulnda 9 mton ile tavan yapmş ve 2009 yln 5,6 mton olarak rapor etmiştir.

Endonezya, Filipinler, Rusya ve Kazakistan OECD dş ülkelerin ana ihracatçlardr.

Çek Cumhuriyeti gibi ihracat giderek azalan Rusya’nn 1990 ylnda 3,1 mton olan ihracat, 2009

ylnda 0,2 mton’a kadar inmiştir.

1978 ylnda 12 bton ile kahverengi kömür ihracatna başlayan Endonezya, ihracatn 1990 ylnda

1,6 mton’a, 1995’te 11,2 mton’a, 1999’da 20 mton’a, 2007’de 70 mton’a ve 2009 ylnda 84 milyon

ton’a çkarma başars göstermiştir. 2010 yl geçici rakamlarna göre 124,8 mton’luk bir ihracat

gerçekleştirmiştir. 1990 ylnda %9,5 olan toplam ihracattaki payn 2005’de %81’e ve 2009’da

%92’ye çkarmştr. Bir başka deyişle, günümüzde dünyadaki kahverengi kömür ihracatnn tek

hakimidir.

İhracata 2007 ylnda 0,8 mton ile başlayan Filipinler de, 2009 ylna gelindiğinde ihracatn 1,3

mton’a çkararak üçüncü büyük ihracatç ülke olmuştur. (Çizelge 4.12)

Kahverengi kömür ihracatnn neredeyse tamam yar bitümlü kömürdür. Bir tek Rusya’da %60

civarndadr. Linyit ihracat ise genelde Avrupa ülkeleri kaynakldr. (Çizelge 4.12)

44


44

Çiz

elge

4.1

1 D

ünya

kah

vere

ngi k

ömür

ihra

cat

19

7119

8019

9019

9520

00

2005

2006

2007

2008

2009

20

10 (g

) En

done

zya

401.

647

11.2

7120

.447

46

.299

65.9

4770

.159

71.9

8184

.035

12

4.87

2 A

BD

59

703.

086

1.13

4 7.

040

5.99

47.

730

7.66

15.

647

6.83

9 Fi

lipin

ler

n.a.

n.a.

79

989

31.

994

1.28

9 Ç

ek C

umhu

riyet

i 9.

064

9.23

96.

462

2.76

8 1.

207

1.38

71.

194

1.53

71.

175

774

Rus

ya

n.a.

n.a.

3.13

42.

171

1.59

2 55

253

958

464

989

3 16

7 K

azak

ista

n n.

a.n.

a.20

214

7 21

224

822

586

778

8 89

D

iğer

Asy

a n.

a.n.

a.17

5 22

522

358

030

331

8

Kan

ada

89

0 14

025

136

41.

516

287

139

Bos

na H

erse

k n.

a.n.

a.61

29

931

733

935

716

8 11

0 M

yam

mar

53

13

624

117

013

011

7 84

S

rbis

tan

n.a.

n.a.

100

6

291

165

116

27

Yen

i Zel

anda

73

Po

lony

a 3.

561

1.56

919

336

89

81

68

115

Mac

aris

tan

103

441

2 37

449

139

315

241

3

Alm

anya

n.

a.n.

a.17

91

1 1

11

1538

Dün

ya

3.71

411

.525

17.2

3523

.802

26.5

34

56.5

7475

.745

82.8

7286

.319

95.8

75

134.

637

Topl

am O

ECD

Dş

443

87.

001

13.8

3222

.515

47

.755

67.5

6273

.183

75.4

3188

.542

12

6.76

2 A

vrup

a-A

vras

ya

n.a.

n.a.

4.86

42.

559

1.84

0 1.

095

1.15

11.

475

2.12

42.

058

440

Topl

am O

ECD

3.

710

11.0

8710

.234

9.97

04.

019

8.81

98.

183

9.68

910

.888

7.33

3 7.

875

Avr

upa

3.70

211

.028

10.1

556.

884

2.88

5 1.

639

1.93

81.

595

1.71

11.

326

897

Am

erik

a 8

5979

3.08

61.

134

7.18

06.

245

8.09

49.

177

5.93

4 6.

978

Asy

a-O

kyan

usya

n.

a.n.

a.

73

To

plam

UEA

3.

710

11.0

8710

.078

9.96

04.

006

8.79

58.

140

9.68

210

.888

7.33

3 7.

875

Avr

upa

3.70

211

.028

9.99

96.

874

2.87

2 1.

615

1.89

51.

588

1.71

11.

326

897

Am

erik

a 8

5979

3.08

61.

134

7.18

06.

245

8.09

49.

177

5.93

4 6.

978

Asy

a-O

kyan

usya

73

Ç

in Dş A

sya

412.

137

11.2

7320

.675

46

.660

66.4

1171

.708

73.3

0786

.484

12

6.32

2 La

tin A

mer

ika

A

frik

a

Kay

nak:

Coa

l 201

0

45


45

Çizelge 4.12 Dünya kahverengi kömür ihracatnn yllar itibariyle dağlm (%)

1980 1990 1995 2000 2005 2007 2008 2009 2010 (g)Yar Bitümlü Kömür 0,35 9,89 60,33 81,40 94,22 95,15 94,86 95,79 98,71 Linyit 99,65 90,11 39,67 18,60 5,78 4,85 5,14 4,21 1,29

1970-1980 arasnda yllk ortalama %5, 1980-1990 arasnda %6,7 gibi yüksek bir oranda artan

dünya taşkömürü ithalat sonrasndaki on yllk periyotta %2’lere düşse de, 2000-2009 arasnda ilk

on yllk dönemdeki artş hzn yeniden yakalamştr. Ancak son iki ylda ancak %0,8 ve %0,6 artş

gösteren taşkömürü ithalat, 2009 ylnda 904,3 mton’a ulaşmştr. Bir başka deyişle ithalat 39 ylda

5,5 kat artmştr.(Çizelge 4.13)

Japonya, Çin, Kore ve Hindistan 2009 ylnda toplam ithalatn yarsn gerçekleştirmişlerdir.

Aslnda Japonya hariç diğerlerinin ithalat 1970’li yllarda yok denecek kadar azd. İlerleyen

yllarda, önce G. Kore sonra Hindistan ve Çin’in ithalatlar giderek artmştr.

Son on ylda toplam ithalatn beşte birini gerçekleştiren Japonya liderliği tek başna yürütmüştür.

Uzun yllar ithalatta ikinci sray paylaşan G. Kore srasn 2009 ylnda Çin’e kaptrmştr. G.

Kore’nin ithalat özellikle 1980 sonrasnda giderek artmştr. Ancak 1980 sonras onar yllk

periyotlara bakldğnda, ortalama büyüme hznn%16’dan önce %10’a sonra da %5’e düştüğü

görülür.

1990-2001 döneminde değil ilk on ilk otuz ülke arasna giremeyen Çin, 2002 ylna gelindiğinde

Türkiye’nin ardndan 16. sraya yerleşmiş, 2005, 2006 ve 2008 yllarn yedinci 2007 yln

dördüncü ve 2009 ylnda Kore’yi yerinden ederek son vererek ikinci srada yer almştr.

Bir başka dikkat çekici ülke olan Hindistan 1990 ylnda 15. sradayken 2000 ylnda dokuzuncu,

2005 ylna gelindiğinde ise beşinci sraya yerleşmiştir. 2008 ylnda üçüncü sraya kadar çkan

Hindistan, 2009 yln dördüncü srada tamamlamştr.

2000-2007 arasnda üçüncü büyük ithalatç olan Tayvan, 2008 yln beşinci, 2009 yln da 5. srada

tamamlamştr. Tayvan’n pay bu dönemde %6-7 arasnda olmuştur.

2000’li yllara kadar genelde ilk beş ülke içinde yer alan Rusya, 2005 yln 11. srada, 2007 yln

ise 12. srada tamamlamş, 2008-2009 yllarnda sekizinci büyük ithalatç olmuştur.

1990 ylna göre ithalatn iki kat artran Türkiye, 2000 yln 11. srada, 2005-2008 arasn 13. ve

14. srada, 2009 yln ise 20 mton ile 9. srada tamamlamştr.

46


46

Çiz

elge

4.1

3 D

ünya

taşk

ömür

ü ith

alat

19

71

1980

1990

1995

2000

20

0520

0620

0720

0820

0920

10 (g

) Ja

pony

a 46

.500

68

.570

106.

918

127.

354

150.

340

176.

977

179.

118

187.

004

184.

402

164.

051

186.

637

Çin

Hal

k C

umhu

riyet

i 0

1.99

02.

003

1.63

52.

178

26.1

7238

.106

51.0

1640

.340

125.

840

176.

958

Kor

e 56

5.

032

22.8

4743

.393

59.4

26

73.8

9676

.001

84.7

9996

.424

99.4

2011

3.50

1 H

indi

stan

0

550

6.04

612

.512

20.9

30

38.5

8643

.081

49.7

9459

.003

73.2

5590

.137

Ta

yvan

11

4.

637

18.5

2728

.698

40.7

08

55.4

5557

.061

59.3

4458

.019

52.7

0963

.238

A

lman

ya

16.0

88

16.1

5513

.580

15.0

5227

.948

37

.105

42.1

3246

.287

45.4

2738

.475

45.7

25

Birl

eşik

Kra

llk

4.24

1 7.

334

14.7

8315

.896

23.4

46

43.9

6850

.528

43.3

6443

.876

38.1

6726

.521

R

usya

n.

a.

n.a.

53.2

1022

.734

25.5

18

22.3

9025

.742

23.4

4130

.992

23.8

0819

.340

Tü

rkiy

e 0

945

5.55

75.

941

12.9

90

17.3

6020

.286

22.9

4519

.489

20.3

6426

.881

H

olla

nda

3.19

9 7.

156

17.4

4017

.134

22.5

39

20.4

1522

.844

26.0

3521

.157

19.9

0620

.440

A

BD

10

1 1.

083

2.44

96.

104

11.2

27

26.0

0930

.618

30.4

9027

.853

18.9

4316

.053

İta

lya

12.0

34

17.1

9720

.445

18.4

8519

.015

24

.150

24.6

3224

.953

25.0

9918

.914

21.5

08

İspa

nya

3.03

4 5.

678

10.4

5513

.408

21.6

49

24.7

5623

.704

24.4

3920

.967

17.0

3812

.818

M

alez

ya

16

762.

034

2.26

92.

776

12.3

3612

.728

15.7

1818

.144

17.0

2619

.142

Ta

ylan

d 0

9525

02.

298

3.68

4 8.

479

11.1

0413

.841

15.9

6016

.740

16.7

58

Dün

ya

164.

030

256.

735

490.

471

488.

991

604.

161

778.

927

841.

502

892.

017

898.

762

904.

292

1.03

5.28

6 To

plam

OEC

D Dş

22.7

83

38.0

9117

7.97

513

1.41

615

1.78

3 23

3.31

026

1.68

929

5.87

030

4.91

537

6.85

647

2.30

2 A

vrup

a-A

vras

ya

17.8

97

21.5

4311

8.63

851

.282

41.2

65

41.1

1646

.357

47.9

0555

.067

37.6

8241

.152

To

plam

OEC

D

141.

247

218.

644

312.

496

357.

575

452.

378

545.

617

579.

813

596.

147

593.

847

527.

436

562.

984

Avr

upa

77.8

98

126.

676

160.

219

160.

868

196.

449

236.

093

258.

714

261.

610

252.

315

217.

489

217.

394

Am

erik

a 16

.789

18

.363

18.5

0618

.866

36.2

15

45.8

9653

.162

49.1

2447

.835

34.0

9333

.577

A

sya-

Oky

anus

ya

46.5

60

73.6

0513

3.77

117

7.84

121

9.71

4 26

3.62

826

7.93

728

5.41

329

3.69

727

5.85

431

2.01

3 To

plam

UEA

14

0.73

4 21

6.98

530

6.14

934

7.28

643

6.04

8 52

6.92

956

0.13

157

4.03

257

1.81

050

8.15

954

2.28

7 A

vrup

a 77

.897

12

6.66

415

9.75

816

0.69

619

6.23

4 23

5.87

325

8.46

426

1.22

025

2.00

821

7.32

521

7.19

9 A

mer

ika

16.2

77

16.7

1716

.618

15.8

3930

.017

40

.113

46.4

8640

.889

38.8

7927

.296

24.8

98

Asy

a-O

kyan

usya

46

.560

73

.604

129.

773

170.

751

209.

797

250.

943

255.

181

271.

923

280.

923

263.

538

300.

190

Çin

Dş A

sya

1.06

7 6.

844

32.5

9550

.568

77.9

30

126.

668

137.

651

154.

664

167.

395

174.

345

211.

720

Latin

Am

erik

a 2.

449

5.54

611

.688

13.4

6715

.263

17

.426

16.8

6018

.766

19.3

4817

.221

22.7

55

Afr

ika

1.33

7 1.

305

3.89

74.

701

8.19

4 10

.350

10.6

4810

.702

11.0

199.

187

8.98

1 K

ayna

k: C

oal 2

011

47


47

İthalatta diğer bitümlü kömürlerinin pay giderek artarak %70’in üzerine çkarken, kokluk kömürün

pay payn ayn dönemde yardan fazla azaltmştr. Özellikle 2000’li yllarn ikinci yarsnda

önemli miktarda artş gösteren antrasit ithalat da giderek önem kazanmaya başlamştr.

(Çizelge (4.14)

Çizelge 4.14 Dünya taşkömürü ithalatnn yllar itibariyle dağlm (%)

1980 1990 1995 2000 2005 2007 2008 2009 2010 (g)

Antrasit 0,03 0,69 0,77 1,01 3,46 4,89 3,97 5,39 6,23 Kokluk Kömür 55,17 34,90 36,74 29,54 24,97 23,29 23,28 22,44 24,75 Diğer Bitümlü Kömür 44,80 64,41 62,50 69,45 71,58 71,83 72,75 72,18 69,02

Toplam kömür ithalatçs ilk beş ülke (Japonya, Çin, G. Kore, Tayvan, Hindistan), 2009 ylnda,

toplam diğer bitümlü kömür ithalatnn da yarsn gerçekleştirmiştir. Antrasit ithalatnda ise Çin’in

2005 sonras tartşlmaz üstünlüğü vardr. Bu üstünlük 200 ylna kadar Japonya’dayd. Bu iki

ülkeyle beraber G. Kore, toplam antrasit ithalatnn %87’sinden sorumludurlar. Çin kokluk kömür

de ilk sradadr, ancak 1980 ylna göre pay yar yarya azalmş durumdadr. Payn 2008 ylna

göre beş kat artrp ikinci sraya yerleşen Hindistan ve özellikle 2000 sonras payn yavaş yavaş

artran Japonya Çin’i takip etmektedir. Son on ylda %10’luk payn koruyan Rusya ise 4. sradadr.

1971 ylndan günümüze yllk ortalama %1.95 artan dünya kahverengi kömür ithalat, 12,8

mton’dan ancak 28 mton’a ulaşmştr. En yüksek artş hz %3,3 ile 1980-1990 arasnda

gerçekleşmiştir. (Çizelge 4.15)

1971 ylnda ithalatn tamamna yaknn gerçekleştiren OECD ülkelerinin pay, giderek azalarak

%70’e düşmüştür. 1990 ylnn ikinci yarsndan sonra OECD içinde pay hzla artan Asya

Okyanusya, payn 2000 ylnda %34’e çkarmş, ama hemen sonrasnda ani bir düşüşle 2003

ylnda %10’un altna düşmüş, daha sonra toparlanarak tekrar %20’nin üzerine çkmştr. İthalata

1991 ve sonrasnda başlayan Amerika ülkeleri ise paylarn 1994’de %34’e, 2003’de %75’e

çkarmştr. 2008 yln %68 ve 2009 yln da küresel krizin de etkisiyle %62 payla kapatmştr.

Buna karşn Avrupa ülkeleri paylarn önce1990 ylnda %94’e, 2000 ylnda %34’e ve 2009 ylnda

%16’ya düşürmüştür.

48


48

Çiz

elge

4.1

5 D

ünya

liny

it ith

alat

19

71

1980

19

90

1995

20

00

2005

20

06

2007

20

08

2009

C

hine

se T

aipe

i 4.

701

4.79

7 5.

250

5.88

85.

821

5.80

06.

360

Mek

sika

64

05.

492

5.96

23.

960

2.69

95.

462

6.16

9 Ka

nada

4.

441

6.64

1 4.

848

8.03

39.

523

4.54

43.

793

Kor

e 88

25.

469

2.86

2 3.

706

3.48

63.

160

3.56

25.

090

AB

D

124

1.62

5 2.

264

2.48

33.

179

1.59

51.

503

Rom

anya

26

03.

451

202

988

1.29

32.

338

1.32

284

984

6 Sl

ovak

ya

6.98

010

.128

7.07

580

673

7 93

292

31.

037

780

613

Yeni

Zel

land

a 1.

022

1.18

260

950

963

919

9 İta

lya

178

9913

312

8 8

44

585

606

Slov

enya

23

143

554

4 55

856

783

550

654

7 M

acar

ista

n 79

677

71.

153

657

706

674

652

813

381

276

Rus

ya

1025

3 34

127

027

533

828

0 Srb

ista

n 10

041

6 49

642

842

132

319

6 Al

bani

a 43

13

1313

1329

229

2 Ö

zbek

ista

n 1.

000

140

210

200

260

200

260

Dün

ya

12.8

5414

.243

19.7

3722

.408

27.4

93

28.9

1030

.981

31.0

4626

.747

28.0

29

Topl

am O

ECD

Dş

7750

75.

157

6.23

37.

171

8.08

09.

579

8.54

38.

016

8.78

5 A

vrup

a-A

vras

ya

7429

04.

332

1.48

92.

374

2.83

03.

681

2.71

82.

216

2.06

6 To

plam

OEC

D

12.7

7713

.736

14.5

8016

.175

20.3

22

20.8

3021

.402

22.5

0318

.731

19.2

44

Avr

upa

12.7

7713

.736

13.6

985.

501

2.68

0 2.

868

2.83

13.

433

2.92

92.

490

Am

erik

a 5.

205

13.7

58

13.0

7414

.476

15.4

0111

.601

11.4

65

Asy

a-O

kyan

usya

88

25.

469

3.88

4 4.

888

4.09

53.

669

4.20

15.

289

Topl

am U

EA

12.7

7713

.736

11.8

4613

.732

14.1

06

14.3

1016

.875

18.9

3812

.740

12.5

28

Avr

upa

12.7

7713

.736

10.9

643.

698

1.95

6 2.

310

2.26

42.

567

2.40

01.

943

Am

erik

a 4.

565

8.26

6 7.

112

10.5

1612

.702

6.13

95.

296

Asy

a-O

kyan

usya

88

25.

469

3.88

4 4.

888

4.09

53.

669

4.20

15.

289

Çin

Dş A

sya

321

782

54.

744

4.79

7 5.

250

5.89

85.

825

5.80

06.

687

Latin

Am

erik

a

22

Afr

ika

9

Kay

nak:

Coa

l 201

0

49


49

Tayvan, Meksika, Kanada ve G. Kore toplam ithalatn aşağ yukar %70’ini oluşturmaktadr. 1990

ylnda 59 bton ithalata başlayan Tayvan 2001 ylna geldiğinde ithalatn 6 mton’a payn da %23’e

çkarmştr. Bundan sonra hem pay hem de ithalat miktar biraz azalarak devam etmiştir. 1992

ithalat bin ton olan Meksika da 2003 ylnda tavan yaparak ithalatn 6 mton’a payn %21’e

çkarmştr. Hemen ertesi yl ithalat 2,8 mton’a düşmüş ama sonrasnda tekrar toparlanmş, her ne

kadar 2007 ylnda da benzer bir düşüş yaşasa da 2009 yln 5,5 mton ve %20,4 pay ile kapatmştr.

Üçüncü sradaki Kanada ithalata 1996 ylnda başlamş, 2002’de 8 mton ile ilk tavann, 2003

ylnda da 9,1 mton ile ikinci tavann yapmştr. Sonrasnda diğer ülkeler gibi ithalat diğer ülkeler

gibi azalmş, ancak 2008 ylnda en yüksek ithalat olan 9,5 mton’u yakalamştr. Bu yl toplamdaki

pay da %31 olarak kaydedilmiştir. Hemen sonrasnda ise, küresel krizinde etkisi ile ithalat yardan

fazla azalarak 4,4 mton’a düşmüştür.

2001 ylnda 5,9 mton ile en yüksek ithalatn yapan G. Kore 2009 ylnda 3,6 mton ile dördüncü

srada yer almştr.

1991 ylnda ithalata başlayan ABD’nin de ithalat miktar giderek artmş ancak 2009 ylnda

yaşanan küresel krizin etkisiyle bir önceki yla göre gerilemiştir.

1971 ylnda yaklaşk 7 mton ile toplam ithalatnn %54’ünü gerçekleştiren Slovakya, 1980 ylna

gelindiğinde ithalatn 10,1 mton’a payn da %71’e çkarmştr. Pay biraz azalsa da ithalatb

miktarn 1985 ylna kadar korumuş ancak bu yldan sonra giderek azalmştr. 1990 ylnda ithalat

7 mton, pay %35 olmuş, 2000 ylna gelindiğinde ise ithalat 0,8 mton’a pay da %3,6’ya

düşmüştür. 209 ylndaki pay %3’tür.

1980 ylnda ithalatn büyük bir ksm linyit iken bu oran günümüzde %10’lara düşmüştür.

Toplamda ilk sray oluşturan ülkeler daha çok yar bitümlü kömür ithal ederken, günümüzde

linyitin yarya yaknn (%47) Slovakya, Rusya, Arnavut ve Srbistan ithal etmektedir. Bu dört

ülkeye, Belçika, Özbekistan, Romanya ve ABD eklenirse %70’e ulaşlmaktadr. (Çizelge 4.16)

Çizelge 4.16 Dünya kahverengi kömür ithalatnn yllar itibariyle dağlm (%)

1980 1990 1995 2000 2005 2007 2008 2009 2010 (g)

Yar Bitümlü Kömür 5,50 13,95 30,65 72,27 89,07 88,76 89,47 88,59 89,81

Linyit 94,50 86,05 69,35 27,73 10,93 11,24 10,53 11,41 10,19

50


50

5 TÜRKİYE ENERJİYE GENEL BİR BAKIŞ

5.1 Birincil Enerji Üretimi

Türkiye’nin genel enerji üretimi 1970 ylndan günümüze kadar yllk ortalama %1,9 artş hzyla

yaklaşk iki kat artarak 15,4 mtep’ten 30,3 mtep’e ulaşmştr. Ancak toplam tüketiminin yllk

ortalama %4,5 artş hzyla beş katn üzerinde artmas ve yerli kaynaklarmzn kstl olmas

nedeniyle üretimin talebi karşlama oran giderek azalmştr. Türkiye 2009 ylnda ihtiyacnn ancak

%29’unu kendi kaynaklaryla karşlayabilmiştir.

ÜRETİM-İTHALAT

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

Üretim Net İthalat

Şekil 5.1 Üretimin talebi karşlama oran21

Üretimin ortalama yllk artş hz onar yllk periyotlar halinde incelendiğinde, 1970-1980 arasnda

%1,8 gibi bir artş hzn, bir sonraki dönemde iki katndan fazla artrdğ (%3,9), ancak iki büyük

ekonomik krizin ve Gölcük depreminin yaşandğ 1990-2000 arasnda ise hemen hemen durduğu

(%0,22) görülecektir. 2000 sonras dokuz yllk dönemde ise tekrar toparlanarak %1,71 gibi bir

oran yakalamştr. Çizelge 5.1 ve Çizelge 5.2, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlğ (ETKB)

tarafndan oluşturulan denge tablolarna göre; Türkiye'nin enerji üretimini yllar itibariyle ve kaynak

baznda, hem orijinal bazda hem de bin ton petrol eşdeğeri olarak vermektedir.

21 İhrakiye, net stok ve istatistiki hata ithalata dahil edilmiştir

51


51

Çizelge 5.1 Yllar itibariyle kaynak baznda birincil enerji üretimi (Orjinal Bazda)

Taşk

ömür

ü

Liny

it

Asf

altit

Odu

n

Hay

van

Bitk

i A

rt.k

lar

Petr

ol

Doğ

alga

z

Hid

rolik

Jeot

erm

al

Elek

trik

Biyo

yakt

Rüz

gar

Jeot

erm

l Is

Gün

eş

(bton) (bton) (bton) (bton) (bton) (bton) (106m3) (GWh) (GWh) (bton) (GWh) (btep) (btep)

1970 4.573 5.782 36 12.816 9.253 3.542 3.033 231971 4.639 6.222 23 12.189 9.316 3.452 2.610 381972 4.641 7.342 168 13.503 9.514 3.388 3.204 381973 4.642 7.754 289 13.847 9.807 3.511 2.603 481974 4.965 8.354 394 14.500 10.088 3.309 3.356 501975 4.813 9.150 456 14.562 10.495 3.095 5.904 561976 4.632 11.146 443 14.734 11.002 2.595 15 8.375 581977 4.405 12.176 434 14.989 11.276 2.713 18 8.572 581978 4.295 15.122 297 15.248 11.750 2.736 22 9.335 601979 4.051 13.127 203 15.506 12.258 2.831 34 10.289 601980 3.598 14.469 558 15.765 12.839 2.330 23 11.348 601981 3.970 16.476 560 16.023 12.689 2.363 16 12.616 601982 4.008 17.804 860 16.760 12.607 2.333 45 14.167 821983 3.539 20.956 750 17.086 12.748 2.203 8 11.343 1001984 3.632 26.115 225 17.256 11.978 2.087 40 13.426 22 1781985 3.605 35.869 523 17.368 11.039 2.110 68 12.045 6 2321986 3.526 42.284 607 17.570 11.343 2.394 457 11.873 44 304 51987 3.461 42.896 631 17.693 11.059 2.630 297 18.618 58 324 101988 3.256 35.338 624 17.711 10.987 2.564 99 28.950 68 340 131989 3.038 48.762 416 17.815 10.885 2.876 174 17.940 63 342 191990 2.745 44.407 276 17.870 8.030 3.717 212 23.148 80 364 281991 2.762 43.207 139 17.970 7.918 4.451 203 22.683 81 365 411992 2.830 48.388 213 18.070 7.772 4.281 198 26.568 70 388 601993 2.789 45.685 86 18.171 7.377 3.892 200 33.951 78 400 881994 2.839 51.533 0 18.272 7.074 3.687 200 30.586 79 415 1291995 2.248 52.758 67 18.374 6.765 3.516 182 35.541 86 437 1431996 2.441 53.888 34 18.374 6.666 3.500 206 40.475 84 471 1591997 2.513 57.387 29 18.374 6.575 3.457 253 39.816 83 531 1791998 2.156 65.204 23 18.374 6.396 3.224 565 42.229 85 6 582 2101999 1.990 65.019 29 17.642 6.184 2.940 731 34.678 81 21 618 2362000 2.392 60.854 22 16.938 5.981 2.749 639 30.879 76 33 648 2622001 2.494 59.572 31 16.263 5.790 2.551 312 24.010 90 62 687 2872002 2.319 51.660 5 15.614 5.609 2.442 378 33.684 105 48 730 3182003 2.059 46.168 336 14.991 5.439 2.375 561 35.330 89 61 784 3502004 1.946 43.709 722 14.393 5.278 2.276 708 46.084 93 58 811 3752005 2.170 57.708 888 13.819 5.127 2.281 897 39.561 94 59 926 3852006 2.319 61.484 452 13.411 4.984 2.176 907 44.244 94 2 127 898 4032007 2.462 72.121 782 12.932 4.850 2.134 893 35.851 156 14 355 914 4202008 2.601 76.171 630 12.264 4.883 2.160 1.017 33.270 162 20 847 1.011 4202009 2.863 75.577 1.058 11.766 4.862 2.237 685 35.959 436 10 1.495 1.250 429

52


52

Çizelge 5.2 Yllar itibariyle kaynak baznda birincil enerji üretimi (btep)

T.K

ömür

ü

Lin

yit

Asf

altit

Odu

n

Hay

van

Bitk

i A

rtk

lar

Petr

ol

Doğ

alga

z

Hid

rolik

Jeot

erm

al

Ele

ktri

k

Biy

oyakt

Rüz

gar

Jeot

erm

al

Is

Gün

eş

Top

lam

1970 2.790 1.735 15 3.845 2.128 3.719 261 23 14.5161971 2.830 1.867 10 3.657 2.143 3.625 224 38 14.3931972 2.831 2.203 72 4.051 2.188 3.557 276 38 15.2161973 2.832 2.326 124 4.154 2.256 3.687 224 48 15.6501974 3.029 2.506 169 4.350 2.320 3.474 289 50 16.1881975 2.936 2.745 196 4.369 2.414 3.250 508 56 16.4731976 2.826 3.004 190 4.420 2.530 2.725 14 720 58 16.4881977 2.687 3.269 187 4.497 2.593 2.849 16 737 58 16.8931978 2.620 4.057 128 4.574 2.703 2.873 20 803 60 17.8381979 2.471 3.343 87 4.652 2.819 2.973 31 885 60 17.3211980 2.195 3.738 240 4.730 2.953 2.447 21 976 60 17.3581981 2.422 4.271 241 4.807 2.918 2.481 15 1.085 60 18.2991982 2.445 4.652 370 5.028 2.900 2.450 41 1.218 82 19.1861983 2.159 5.378 323 5.126 2.932 2.313 7 975 100 19.3131984 2.216 6.498 97 5.177 2.755 2.191 36 1.155 19 178 20.3221985 2.199 8.212 225 5.210 2.539 2.216 62 1.036 5 232 21.9351986 2.151 8.949 261 5.271 2.609 2.514 416 1.021 38 304 5 23.5381987 2.111 9.827 271 5.308 2.544 2.762 270 1.601 50 324 10 25.0771988 2.212 8.603 268 5.313 2.527 2.692 90 2.490 58 340 13 24.6071989 2.027 10.564 179 5.345 2.504 3.020 158 1.543 54 342 19 25.7541990 2.080 9.524 119 5.361 1.847 3.902 193 1.991 69 364 28 25.4781991 1.827 9.117 60 5.391 1.821 4.674 185 1.951 70 365 41 25.5011992 1.727 10.299 92 5.421 1.788 4.495 180 2.285 60 388 60 26.7941993 1.722 9.790 37 5.451 1.697 4.087 182 2.920 67 400 88 26.4411994 1.636 10.471 0 5.482 1.627 3.871 182 2.630 68 415 129 26.5111995 1.319 10.735 29 5.512 1.556 3.692 166 3.057 74 437 143 26.7191996 1.382 10.899 15 5.512 1.533 3.675 187 3.481 72 471 159 27.3861997 1.347 11.759 13 5.512 1.512 3.630 230 3.424 71 531 179 28.2091998 1.143 12.792 10 5.512 1.471 3.385 514 3.632 73 582 210 29.3241999 1.030 12.242 12 5.293 1.422 3.087 665 2.982 70 2 618 236 27.6592000 1.060 11.418 9 5.081 1.376 2.887 582 2.656 65 3 648 262 26.0472001 1.145 11.124 13 4.879 1.332 2.679 284 2.065 77 5 687 287 24.5762002 1.047 10.311 2 4.684 1.290 2.564 344 2.897 90 4 730 318 24.2812003 1.132 9.501 144 4.497 1.251 2.494 510 3.038 76 5 784 350 23.7832004 1.081 9.141 310 4.318 1.214 2.389 644 3.963 80 5 811 375 24.3322005 1.184 9.648 382 4.146 1.179 2.395 816 3.402 81 5 926 385 24.5492006 1.348 11.545 195 4.023 1.146 2.284 839 3.805 81 2 11 898 403 26.5802007 1.089 13.372 336 3.880 1.116 2.241 827 3.083 134 12 31 914 420 27.4542008 1.204 15.205 265 3.679 1.134 2.268 931 2.861 140 18 73 1.011 420 29.2092009 1.294 15.632 476 3.530 1.136 2.349 627 3.092 375 9 129 1.250 429 30.328

53


53

1970’li yllarda toplam üretimin %12’sini oluşturan linyitin pay giderek artarak, 2009 ylnda

%50’nin üzerine çkmştr. Buna karşn üretimde taşkömürünün pay ayn dönemde giderek

azalarak %19’lardan %4’lere düşmüştür.

1970-2009 döneminde yaklaşk 12 kat artan hidrolik enerji üretiminin toplam içindeki pay da beş

kat artarak %2’lerden %10’lara çkmştr. Dönem içinde linyit ve hidrolikteki dalgalanmalar,

elektrik enerjisi üretiminde, yağşl ve kurak mevsimlerde birbirlerinin ikamesi olarak

kullanlmasndan kaynaklanmaktadr.

Söz konusu dönem başnda toplam üretimin dörtte birini oluşturan petrol üretimi %60 azalarak

%8’e gerilemiştir.

1970’de toplam üretimin %41’ini odun ve hayvan bitki atklar oluştururken, günümüzde bu oran

%15’e kadar düşmüştür.

Jeotermal elektrik ve s, güneş ve rüzgardan kaynaklanan enerji üretimi, 1970’lerde hemen hemen

hiç yokken 2009’da %7’lik bir paya ulaşmştr.

5.2 Birincil Enerji Tüketimi Birincil enerji tüketimi ya da bir başka deyişle toplam tüketim, üretime ihrakiye dahil net ithalatn,

net stok miktarnn ve istatistiki hatann eklenmesi ile hesaplanmaktadr.

1970 ylnda ancak 18,8 mtep olan birincil enerji tüketimi, 1990 ylnda 53 mtep’e, 2000 ylnda 80

mtep’e ve nihayetinde 2007 ylnda 107,6 mtep’e ulaşmştr. Ancak 2008 ve 2009 ylnda küresel

bazda yaşanan ekonomik durgunluğun da etkisiyle 106 mtep’e düşmüştür. (Çizelge 5.3-Çizelge 5.4)

1979 ylndaki %5,72’lik bir daralmadan sonra 1994 ylnda %1,89 gerileyen tüketim,2001 krizi ile

&6,33’lük bir gerileme ile tarihinin en büyük daralmasn yaşamş daha sonra toparlanmş, hatta

2006 ve 2007 yllarnda %9,4 ve %8 gibi bir büyüme hzn yakalmş sonrasnda ise küresel krizin

de etkisiyle tekrar düşüşe geçmiştir.

Tüketimdeki büyüme hz onar yllk periyotlar halinde incelendiğinde; 1970-1980 döneminde,

1978 ylndaki durgunluk ve hemen sonrasndaki %5,72’lik bir daralmaya rağmen yllk ortalama

%5,41 gibi yüksek bir artş ile tamamlanmş, bu artş hz hemen sonrasndaki on yllk periyotta da

%5,18 gibi yüksek bir oranla devam etmiştir. Ancak artş hz 1990 2000 döneminde önce %4,27’ye

sonraki dokuz ylda %3,12’ye düşmüştür.

54


54

Birincil enerji tüketimi kaynak baznda incelendiğinde 1970’de %15 olan taşkömürünün pay her ne

kadar 1990’l yllarn ilk yarsnda %9’lara kadart düşse de daha sonra özellikle ithal kömürdeki

artşla beraber tekarar artmş ve 2005 sonrasnda tekrar %14’lere ulaşabilmiştir. (Şekil 5.2)

70’li ylarn başnda %42 olan petrolün pay, 1977’ye gelindiğinde %55’lere ulamş, sonrasnda ise

giderek azalmş, 90’l yllara %45 payla girereken bu oran 2000 ylnda %40’a, 2005’de %35’e ve

nihayetinde %29’a kadar düşmüştür.

Petrolün oran düşerken, ilk kez 1987 ylnda 438 milyon m3 ile ithal edilen doğal gaz, özellikle

2000’li yllardan sonra ülkenin hayatna hzla girmiştir. 90’l yllarn başnda toplam tüketimin

%6’sn oluşturan doğal gaz, ortalarna gelidiğinde %10’a sonunda ise %17’lik bir paya sahip

olmuştur. Sonraki beş ylda payn bir %5 daha artran doğal gaz, 2009 ylna gelindiğinde toplam

tüketimin %31’ini oluşturur hale gelmiştir.

1970-2009 arasnda hidrolik enerjisi üretimi yaklaşk 12 kat artmasna rağmen toplam içindeki pay

ancak iki kat (%1,38’den %2,92’ye) artabilmiştir.

1970 ylnda %32 olan odun, hayvan ve bitki atklarnn toplam pay, 1990 ylna geldiğinde %14’e,

2000 ylnda %8’e ve 2009 ylnda %4,4’e gerilemiştir.

BİRİNCİL ENERJİ TÜKETİMİ

0

20

40

60

80

100

120

1970 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009

mtep

Kömür Petrol Doğalgaz Hidrolik Yenilenebilir

Şekil 5.2 Kaynak baznda birincil enerji tüketimi (mtep)

55


55

Çiz

elge

5.3

Kay

nakl

ar it

ibar

iyle

bir

inci

l ene

rji t

üket

imi (

Ori

jinal

baz

da)

TK

ömür

Li

nyit

Asf

altit

K

ok

P.K

ok

Brik

et

Odu

n H

.Bit.

A

rt.

Petr

ol

Doğ

al

Gaz

H

idro

lik

Jeo.

Elk

. B

ioya

kt

Rüz

gar

Ele

ktri

k Je

o.Is

Gün

eş

(b

ton)

(b

ton)

(b

ton)

(b

ton)

(b

ton)

(b

ton)

(b

ton)

(b

ton)

(b

ton)

(1

06 m3)

(G

Wh)

(G

Wh)

(b

ton)

(G

Wh)

(G

Wh)

(b

tep)

(b

tep)

19

70

4.72

75.

772

36

3812

.816

9.25

37.

579

3.03

323

19

71

4.65

16.

376

23

912

.189

9.31

68.

819

2.61

038

19

72

4.63

87.

355

168

3513

.503

9.51

410

.215

3.20

438

19

73

4.59

57.

642

290

23-2

13.8

479.

807

11.9

952.

603

48

1974

5.

031

8.18

8 39

4 13

12

14.5

0010

.088

12.1

323.

356

50

1975

4.

959

8.97

3 45

6 -1

214

.562

10.4

9513

.503

5.90

496

56

1976

5.

005

10.9

98

443

-32

214

.734

11.0

0214

.992

158.

375

332

58

1977

5.

057

11.6

75

434

4014

.989

11.2

7617

.230

188.

572

492

58

1978

4.

696

13.2

35

297

2015

.248

11.7

5017

.010

229.

335

621

60

1979

4.

898

13.8

82

203

-13

15.5

0612

.258

14.7

9634

10.2

891.

044

60

1980

4.

630

15.2

43

558

17-3

15.7

6512

.839

15.3

0923

11.3

481.

341

60

1981

4.

522

16.1

79

560

2-3

16.0

2312

.689

15.0

9016

12.6

161.

616

60

1982

5.

044

17.7

16

861

-45

616

.760

12.6

0716

.127

4514

.167

1.77

382

19

83

5.33

620

.663

75

0 -6

5-2

17.0

8612

.748

16.7

058

11.3

432.

221

100

19

84

5.67

825

.632

22

5 91

1117

.256

11.9

7816

.990

4013

.426

222.

653

178

19

85

6.18

934

.767

52

3 92

17.3

6811

.039

17.2

7068

12.0

456

2.14

223

2

1986

6.

545

42.3

54

607

-26

1117

.570

11.3

4318

.688

457

11.8

7344

777

304

5 19

87

7.22

040

.653

63

1 22

610

17.6

9311

.059

21.2

3973

518

.618

5857

232

410

19

88

7.52

533

.080

62

4 37

-117

.711

10.9

8721

.302

1.22

528

.950

6838

134

013

19

89

6.82

547

.557

40

9 5

-317

.815

10.8

8521

.732

3.16

217

.940

6355

934

219

19

90

8.19

145

.891

28

7 99

354

617

.870

8.03

022

.700

3.41

823

.148

80-7

3136

428

19

91

8.82

448

.851

13

9 12

334

1-4

17.9

707.

918

22.1

134.

205

22.6

8381

253

365

41

1992

8.

841

50.6

59

197

142

607

-118

.070

7.77

223

.660

4.61

226

.568

70-1

2538

860

19

93

8.54

546

.086

10

2 13

098

1-1

18.1

717.

377

27.0

745.

088

33.9

5178

-376

400

88

1994

8.

192

51.1

78

12

11.

078

118

.272

7.07

425

.859

5.40

830

.586

79-5

3941

512

9 19

95

8.54

852

.405

66

70

954

118

.374

6.76

527

.918

6.93

735

.541

86-6

9643

714

3 19

96

10.8

9254

.961

34

59

11.

690

18.3

746.

666

29.6

048.

114

40.4

7584

-73

471

159

1997

12

.537

59.4

74

29

621

1.89

818

.374

6.57

529

.176

10.0

7239

.816

832.

221

531

179

1998

13

.146

64.5

04

23

592

1.24

118

.374

6.39

629

.022

10.6

4842

.229

856

3.00

058

221

0 19

99

11.3

6264

.049

29

48

31.

592

17.6

426.

184

28.8

6212

.902

34.6

7881

212.

045

618

236

2000

15

.525

64.3

84

22

667

1.51

716

.938

5.98

131

.072

15.0

8630

.879

7633

3.35

464

826

2 20

01

11.1

7661

.010

31

62

21.

327

16.2

635.

790

29.6

6116

.339

24.0

1090

624.

147

687

287

2002

13

.830

52.0

39

5 56

61.

744

15.6

145.

609

29.7

7617

.694

33.6

8410

548

3.15

373

031

8 20

03

17.5

3546

.051

33

6 54

41.

715

14.9

915.

439

30.6

6921

.374

35.3

3089

6157

078

435

0 20

04

18.9

0444

.823

72

2 34

31.

866

14.3

935.

278

31.7

2922

.446

46.0

8493

58-6

8181

137

5 20

05

19.4

2156

.571

73

8 43

62.

168

13.8

195.

127

31.0

6227

.171

39.5

6194

59-1

.162

926

385

2006

22

.798

60.1

84

602

435

1.98

113

.411

4.98

431

.395

31.1

8744

.244

942

127

-1.6

6389

840

3 20

07

25.3

8872

.317

63

2 48

11.

877

12.9

324.

850

32.1

4336

.682

35.8

5115

614

355

-1.5

5891

442

0 20

08

22.7

2075

.264

63

0 21

92.

339

12.2

644.

883

30.8

7736

.928

33.2

7016

220

847

-333

1.01

142

0 20

09

23.6

9875

.641

1.

010

642.

684

11.7

664.

862

29.8

4535

.800

35.9

5943

610

1.49

5-7

341.

250

429

56


56

Çiz

elge

5.4

Kay

nakl

ar it

ibar

iyle

bir

inci

l ene

rji t

üket

imi (

btep

)

T.

Köm

. Li

nyit

A

sfal

tit

Kok

P.

Kok

O

dun

H

.Bit.

A

rt.

Petr

ol

Doğ

al

Gaz

H

idro

lik

Jeo/

Ele

B

iyo

yak

t R

üzga

r E

lekt

rik

Jeo/

Is

Gün

eş

Top

lam

1970

2.

883

1.73

2 15

27

3.84

52.

128

7.95

826

123

18.8

72

1971

2.

837

1.91

3 10

6

3.65

72.

143

9.26

022

438

20.0

88

1972

2.

829

2.20

7 72

25

4.05

12.

188

10.7

2627

638

22.4

11

1973

2.

803

2.29

3 12

5 15

4.15

42.

256

12.5

9522

448

24.5

12

1974

3.

069

2.45

6 16

9 93

4.35

02.

320

12.7

3928

950

25.5

35

1975

3.

025

2.69

2 19

6 -8

4.36

92.

414

14.1

7850

88

5627

.437

19

76

3.05

32.

960

190

-21

4.42

02.

530

15.7

4214

720

2958

29.6

95

1977

3.

085

3.11

9 18

7 28

4.49

72.

593

18.0

9216

737

4258

32.4

54

1978

2.

865

3.49

1 12

8 14

4.57

42.

703

17.8

6120

803

5360

32.5

71

1979

2.

988

3.57

0 87

-9

4.65

22.

819

15.5

3631

885

9060

30.7

08

1980

2.

824

3.97

0 24

0 10

4.73

02.

953

16.0

7421

976

115

6031

.973

19

81

2.75

84.

181

241

04.

807

2.91

815

.845

151.

085

139

6032

.049

19

82

3.07

74.

616

370

-29

5.02

82.

900

16.9

3341

1.21

815

282

34.3

88

1983

3.

255

5.29

4 32

3 -4

75.

126

2.93

217

.540

797

519

110

035

.697

19

84

3.46

46.

408

97

695.

177

2.75

517

.840

361.

155

1922

817

837

.425

19

85

3.77

57.

933

225

645.

210

2.53

918

.134

621.

036

518

423

239

.399

19

86

3.99

28.

879

261

-13

5.27

12.

609

19.6

2241

61.

021

3867

304

542

.472

19

87

4.40

49.

189

271

163

5.30

82.

544

22.3

0166

91.

601

5049

324

1046

.883

19

88

5.20

47.

932

268

255.

313

2.52

722

.590

1.11

52.

490

5833

340

1347

.910

19

89

4.72

210

.207

17

6 2

5.34

52.

504

22.8

652.

878

1.54

354

4834

219

50.7

05

1990

6.

150

9.76

5 12

3 72

269

5.36

11.

847

23.9

013.

110

1.99

169

-63

364

2852

.987

19

91

6.50

110

.572

60

84

259

5.39

11.

821

23.3

153.

827

1.95

170

2236

541

54.2

78

1992

6.

243

10.7

43

85

9946

15.

421

1.78

824

.865

4.19

72.

285

60-1

138

860

56.6

84

1993

5.

834

9.91

8 44

91

746

5.45

11.

697

28.4

124.

630

2.92

067

-32

400

8860

.265

19

94

5.51

210

.331

0

8583

15.

482

1.62

727

.142

4.92

12.

630

68-4

641

512

959

.127

19

95

5.90

510

.605

28

50

735

5.51

21.

556

29.3

246.

313

3.05

774

-60

437

143

63.6

79

1996

7.

401

11.1

87

15

414

1.30

15.

512

1.53

330

.939

7.38

43.

481

72-6

471

159

69.8

62

1997

8.

452

12.3

17

13

435

1.46

25.

512

1.51

230

.515

9.16

53.

424

7119

153

117

973

.779

19

98

8.92

112

.631

10

41

495

55.

512

1.47

130

.349

9.69

03.

632

7325

858

221

074

.709

19

99

7.70

812

.314

12

33

81.

226

5.29

31.

422

30.1

3811

.740

2.98

270

217

661

823

674

.275

20

00

9.93

312

.519

9

467

1.16

85.

081

1.37

632

.297

13.7

292.

656

653

288

648

262

80.5

00

2001

7.

011

11.4

29

13

435

1.02

24.

879

1.33

230

.936

14.8

682.

065

775

357

687

287

75.4

02

2002

8.

836

10.4

35

2 39

61.

343

4.68

41.

290

30.9

3216

.102

2.89

790

427

173

031

878

.331

20

03

11.2

019.

471

144

381

1.32

14.

497

1.25

131

.806

19.4

503.

038

765

4978

435

083

.826

20

04

12.3

269.

450

310

240

1.43

74.

318

1.21

432

.922

20.4

263.

963

805

-59

811

375

87.8

18

2005

12

.514

9.32

6 31

7 30

51.

670

4.14

61.

179

32.1

9224

.726

3.40

281

5-1

0092

638

591

.074

20

06

14.7

2111

.188

25

9 30

51.

526

4.02

31.

146

32.5

5128

.867

3.80

581

211

-143

898

403

99.6

42

2007

15

.411

13.4

44

272

337

1.44

53.

880

1.11

633

.310

33.9

533.

083

134

1231

-134

914

420

107.

627

2008

14

.179

15.0

03

265

149

1.79

53.

679

1.13

431

.915

33.8

072.

861

140

1873

-29

1.01

142

010

6.42

1 20

09

14.7

6815

.672

45

0 8

2.01

53.

530

1.13

630

.565

32.7

753.

092

375

912

9-6

31.

250

429

1061

38

57


57

5.3 Nihai Enerji Tüketimi Nihai enerji tüketimi, birincil enerji tüketiminden çevrim ve enerji sektörlerinin tüketiminin

çkarlmas ile hesaplanmakta olup, 1970-2009 arasnda yaklaşk beş kat artarak (yllk ortalama

%4,1 büyüme hz ile) 16,8 mtep’ten 80,6 mtep’e ulaşmştr.

Tüketim artş hz onar yllk periyotlarla incelendiğinde birincil enerji tüketimi ile paralellik

göstermektedir. En yüksek artş hz ortalamasn %5 ile 1970-1980 döneminde gösterdikten sonra

sonraki onar yllarda giderek düşerek %4,2 , %4 ve %3 olarak gerçekleşmiştir.

Tüketim kaynak baznda irdelendiğinde , 1970 yllarda son dönemler hariç %14’lerde olan kömürün

paynn konumunu aşağ yukar koruduğu, 1980’li ylllarn ikinci yarsnda %17 ile en yüksek

değeri görürken 1994 ylnda %11 ile en düşük pay aldğ görülecektir.

1970 ylnda %40 ile en yüksek paya sahip olan petrol payn 1977-1978 arasnda %50’nin hemen

üstüne çkarsa da, sonrasnda, özellikle ulaştrma sektörünün giderek artan talebi yüzünden uzun

yllar %45-48 aralğnda seyretmiş, 2000 ylndan sonra ise düşüşe geçerek 2009 yln %36 ile

kapatmştr.

Tamamen konut ve hizmetler sektömründe tüketildiği öngörülen odun, hayvan ve bitki artklarnn

oran da 1970-2009 döneminde artan kentleşme oran ile birlikte giderek düşmüş ve 1970 ylnda

%35 ile en yüksek olan pay 2009 ylnda %5,6’ya kadar gerilemiştir.

Petrol ve biyoyaktlarrn aksine ülke hayatna hzl bir biçimde giren doğal gaz, payn 2002 ylnda

%10’a, 2006 ylnda %15’e çkardktan sonra 2006 ve 2007’de %18 ve %19’a çkarmş, sonrasnda

biraz gerileyerek srasyla %17,5 ve %15,7’ye düşürmüştür.

Gelişmenin önemli göstergeleri arasnda saylan elektrik enerjisinin toplam tüketimdeki pay da söz

konus 38 yllk dönemde %3,7’den %17’ye kadar yükselmiş, 2009 ylnda krizin de etkisi ile bir

puan gerileyerek, %16’ya düşmüştür.

İlk olarak 1990 ylnda çimento sektörü için alternatif bir enerji kaynağ olarak ithal edilmeye

başlanan petrokok tüketimini günümüze kadar 7,5 kat artrmş ve toplamda da %2.5’lik bir oran

elde etmiştir. (Çizelge 5.5 ve Çizelge 5.6)

58


58

Çizelge 5.5 Kaynaklar itibariyle nihai enerji tüketimi (Orijinal bazda)

Taş

köm

ürü

Lin

yit

Asf

altit

Kok

Petr

okok

Bri

ket

Odu

n

Hay

van

ve

Bitk

i Artk

lar

.

Petr

ol

Doğ

alga

z (H

acag

az

Dah

il)

Biy

oyakt

Ele

ktri

k

Jeot

yerm

al Is

Gün

eş

(bton)) (bton) (bton) (bton) (bton) (bton) (bton) (bton) (bton) (106m3) (bton) (GWh) (btep) (btep)

1970 1652 4.565 36 1.605 66 12.816 9.253 6.357 131 7.233 231971 1.606 5.175 23 1.468 28 12.189 9.316 7.127 133 8.204 381972 1.474 6.151 168 1.521 42 13.503 9.514 8.174 133 9.427 381973 1.333 6.174 289 1.520 16 13.847 9.807 9.193 133 10.365 481974 1.880 6.154 394 1.578 22 14.500 10.088 9.408 127 11.184 501975 1.744 6.497 456 1.530 18 14.562 10.495 10.922 122 13.306 561976 1.294 7.594 443 1.897 18 14.734 11.002 12.336 151 15.879 581977 1.498 7.821 434 1.881 26 14.989 11.276 14.064 153 17.747 581978 1.035 8.427 297 1.989 28 15.248 11.750 13.793 162 18.699 601979 945 7.914 203 2.203 31 15.506 12.258 11.938 174 19.405 601980 1.020 9.191 558 2.091 30 15.765 12.839 12.296 153 20.077 601981 974 9.436 560 2.049 24 16.023 12.689 12.197 148 21.743 601982 1.152 10.700 860 2.218 37 16.760 12.607 13.024 175 23.195 821983 1.051 11.435 750 2.624 43 17.086 12.748 13.101 132 24.030 1001984 1.480 13.725 224 2.776 54 17.256 11.978 13.489 170 27.162 1781985 1.575 14.729 522 2.905 47 17.368 11.039 13.835 163 29.108 2321986 1.544 14.101 605 3.082 58 17.570 11.343 15.249 154 31.566 304 51987 1.817 16.784 628 3.527 56 17.693 11.059 17.570 169 35.850 324 101988 2.257 16.793 622 3.445 44 17.711 10.987 18.141 312 38.818 340 131989 2.271 17.934 406 2.866 38 17.815 10.885 18.427 523 42.170 342 191990 2.747 15.739 285 3.247 354 43 17.870 8.030 19.380 908 45.670 364 281991 3.254 16.320 137 3.471 341 27 17.970 7.918 19.248 1.380 47.827 365 411992 3.140 15.112 194 3.259 607 24 18.070 7.772 20.098 2.048 52.464 388 601993 2.972 13.961 99 3.219 981 10 18.171 7.377 23.073 2.576 57.579 400 881994 2.433 11.294 3.102 1.078 3 18.272 7.074 21.661 2.460 59.731 415 1291995 3.040 12.420 66 3.201 954 3 18.374 6.765 24.193 3.335 65.724 437 1431996 5.208 12.353 33 3.802 1.690 2 18.374 6.666 24.837 4.322 72.482 471 1591997 6.272 13.622 28 3.839 1.898 2 18.374 6.575 24.565 5.502 79.909 531 1791998 6.752 12.221 22 3.648 1.241 2 18.374 6.396 24.236 5.163 85.586 582 2101999 5.491 10.105 28 3.285 1.592 2 17.642 6.184 23.781 5.233 89.345 618 2362000 9.244 11.070 18 3.592 1.517 2 16.938 5.981 24.751 5.201 96.140 2.564 2622001 5.344 7.454 30 3.209 1.327 2 16.263 5.790 23.399 5.392 95.445 2.710 2872002 8.211 9.337 5 3.164 1.744 2 15.614 5.609 23.336 5.858 101.298 2.795 3182003 9.747 10.339 336 3.422 1.715 47 14.991 5.439 24.613 8.537 110.748 2.530 3502004 9.965 10.808 722 3.332 1.866 159 14.393 5.278 26.098 9.112 120.305 2.962 3752005 9.904 8.009 738 3.428 2.168 120 13.819 5.127 26.333 11.409 129.416 3.153 3852006 12.536 10.205 602 3.648 1.981 155 13.268 4.984 27.215 14.326 2 143.236 1.856 4032007 14.849 11.608 632 3.816 1.877 62 12.739 4.850 28.411 16.029 14 154.102 1.946 4202008 10.951 9.444 630 4.098 2.339 47 12.231 4.723 27.706 15.245 20 159.979 2.027 4202009 12.258 12.672 821 3.501 2.684 11.743 4.604 28.194 13.856 10 155.751 2.306 429

59


59

Çizelge 5.6 Kaynaklar itibariyle birincil enerji tüketimi (btep)

Taş

köm

ürü

Lin

yit

Asf

altit

Kok

( B

rike

t D

ahil)

Petr

okok

Odu

n

Hay

van

ve B

itki

Artk

lar

.

Petr

ol

Doğ

alga

z (H

acag

az D

ahil)

Biy

oyakt

Ele

ktri

k

Jeot

erm

al Is

Gün

eş

Top

lam

1970 1.008 1.370 15 1.100 3.845 2.128 6.675 55 622 23 16.8411971 980 1.553 10 988 3.657 2.143 7.483 56 706 38 17.6121972 899 1.845 72 1.031 4.051 2.188 8.583 56 811 38 19.5741973 813 1.852 124 1.018 4.154 2.256 9.653 56 891 48 20.8661974 1.147 1.846 169 1.070 4.350 2.320 9.878 53 962 50 21.8471975 1.064 1.949 196 1.034 4.369 2.414 11.468 51 1.144 56 23.7451976 789 2.278 190 1.287 4.420 2.530 12.953 71 1.366 58 25.9431977 914 2.346 187 1.279 4.497 2.593 14.767 73 1.526 58 28.2401978 631 2.528 128 1.349 4.574 2.703 14.483 79 1.608 60 28.1431979 576 2.374 87 1.506 4.652 2.819 12.535 90 1.669 60 26.3681980 622 2.757 240 1.433 4.730 2.953 12.911 76 1.727 60 27.5081981 594 2.831 241 1.399 4.807 2.918 12.807 70 1.870 60 27.5971982 703 3.210 370 1.532 5.028 2.900 13.675 96 1.995 82 29.5891983 641 3.431 323 1.816 5.126 2.932 13.756 59 2.067 100 30.2501984 903 4.117 96 1.931 5.177 2.755 14.163 91 2.336 178 31.7471985 961 4.419 225 2.022 5.210 2.539 14.527 93 2.503 232 32.7301986 942 4.230 260 2.154 5.271 2.609 16.011 87 2.715 304 5 34.5891987 1.108 5.035 270 2.462 5.308 2.544 18.449 102 3.083 324 10 38.6951988 1.580 5.036 267 2.434 5.313 2.527 18.653 232 3.338 340 13 39.7341989 1.590 5.372 175 2.025 5.345 2.504 18.957 440 3.627 342 19 40.3951990 1.954 4.709 123 2.294 269 5.361 1.847 19.931 804 3.928 364 28 41.6111991 2.205 4.881 59 2.443 259 5.391 1.821 19.766 1.235 4.113 365 41 42.5791992 2.146 4.518 83 2.293 461 5.421 1.788 20.643 1.845 4.512 388 60 44.1581993 2.010 4.171 43 2.258 746 5.451 1.697 23.729 2.335 4.952 400 88 47.8791994 1.591 3.379 2.173 831 5.482 1.627 22.341 2.237 5.137 415 129 45.3411995 1.979 3.713 28 2.242 735 5.512 1.556 24.943 3.035 5.652 437 143 49.9761996 3.494 3.696 14 2.662 1.301 5.512 1.533 25.640 3.933 6.233 471 159 54.6501997 4.206 4.074 12 2.688 1.462 5.512 1.512 25.388 5.007 6.872 531 179 57.4441998 4.596 3.654 9 2.554 955 5.512 1.471 25.088 4.699 7.360 582 210 56.6921999 3.733 3.029 12 2.301 1.226 5.293 1.422 24.690 4.762 7.684 618 236 55.0062000 6.009 3.315 8 2.516 1.168 5.081 1.376 25.806 5.182 8.268 2.564 262 61.5562001 3.463 2.233 13 2.247 1.022 4.879 1.332 24.373 5.282 8.208 2.710 287 56.0482002 5.339 2.789 2 2.216 1.343 4.684 1.290 24.220 5.777 8.712 2.795 318 59.4862003 6.313 3.101 144 2.419 1.321 4.497 1.251 25.514 8.025 9.524 2.530 350 64.9902004 6.581 3.242 310 2.412 1.437 4.318 1.214 27.134 8.673 10.346 2.962 375 69.0042005 6.665 2.402 317 2.459 1.670 4.146 1.179 27.319 10.685 11.130 3.153 385 71.5102006 8.263 3.030 259 2.628 1.526 3.980 1.146 28.159 13.958 2 12.318 1.856 403 77.4402007 8.925 3.624 272 2.699 1.445 3.822 1.116 29.430 15.784 12 13.253 1.946 420 82.7482008 7.010 4.138 265 2.636 1.795 3.669 1.086 28.864 13.957 18 13.758 2.027 420 79.6422009 7.851 5.317 345 2.300 2.015 3.523 1.059 29.340 12.685 9 13.395 2.306 429 80.574

60


60

Nihai enerji tüketimi sektör baznda incelendiğinde; 1970 ylnda tüketimin yarsn oluşturan konut

ve hizmetler sektörünün, yllk ortalama %4 gibi artş hzla artmasna rağmen 1980 ylnda payn

%40’a düşürdüğü, 80-90 arasndaki on ylda aylk artş hzn %2,3’e düşürmesine rağmen

toplamdaki payn koruduğu, 90-2000 arasnda artş hzn %0,6 artrdğ ancak payn%33’e

düşürdüğü, 2007 ylnda payn %30’a kadar düşürdüğü görülmektedir. Sonraki yedi ylda paynn

%30’lara kadar düşmüş, takip eden iki ylda tekrar toparlanarak %37’ye çkmştr.

Burada dikkat edilmesi gereken bir husus taşkömürünün tüketimindeki dağlmn 2007 ve 2008

ylnda çok farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Son iki ylda taşkömürü üzerinde yaplan detay

çalşmalar, tanmlanamayan kömür tüketiminin aslnda teshinde tüketildiğini göstermiştir. Yani

2007 ve öncesinde tanmlanamayan kömür diğer sanayide gösterilmiştir. Bu konuda yaplacak detay

çalşmalarla geriye yönelik bir yeniden hesaplama yaplmasndan sonra, konut ve hizmetler sektörü

tüketiminin ve paynn daha da artacağ umulmaktadr.

39 ylda yllk ortalama yllk %3,5 oranda artş gösteren ulaştrma sektörü payn %20’lerde

korumay başarabilmiştir. Ulaştrma sektöründe svlaştrlmş doğal gazn kullanlmas ilk defa

toplu taşmaclkta 1994 ylnda başlamştr. Fakat 2007 ylna kadar çok önemli bir artş

göstermemiştir. 2007 ylnda özellikle Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafndan yeni alnan toplu

taşma araçlarda svlaştrlmş doğal gazn tercih edilmesi tüketimin 4 milyon metreküpten birden

190 milyon metreküpe çkmasna neden olmuştur.

Yine bu sektörde bir başka yeni oluşum 2006 ylnda biyo dizelin kullanlmaya başlanmş

olmasdr. Her ne kadar yllk bir milyon tondan fazla üretim kapasitesi olsa da, biyo yaktlar

ithalattaki vergi uygulamasnn tekrar uygulamaya konulmas ile istenen seviyeye ulaşamamştr.

Sanayi sektöründe %25’lerde gezinen taşkömürünün paynn son iki ylda %10’lara düşmesinin

nedenine yukarda konut ve hizmetler sektörü tüketimin anlatlrken değinildiğinden bir kez daha

anlatlmayacaktr. Demir-çelik sektörü ve çimento sanayi bu sektörün lokomotifleridirler. Şeker

sektörünün tüketimi genelde ayn kalrken pay %4’den %1’e düşmüştür. Gübre sektörü ise hem

miktar hem pay olarak önemli oranda azalma göstermiştir.

Petrokimya feedstock olarak görünen rakam adndan da anlaşldğ üzere bu sektörde doğrudan

enerji amaçl olarak tüketilmeyen ancak hammadde olarak tüketilen nafta ve benzeri hafif ve orta

yağlarn tüketimini göstermekte olup, ithal edilen nafta ve benzeri yağlar 2007 ve öncesinde enerji

dşnda tanmlanmştr. (Çizelge 5.7 ve Çizelge 5.8)

61


61

Çizelge 5.7 Türkiye genel enerji dengesi (btep)

1970 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009

Yerli Üretim 14.516 17.358 21.935 25.478 26.719 26.047 24.549 26.580 27.454 29.209 30.328

İthalat 4.642 15.031 19.410 30.936 39.779 56.342 73.065 80.416 87.614 85.477 82.124

İhracat 284 301 1.753 2.104 1.947 1.584 5.171 6.572 6.926 7.183 6.829

İhrakiye 59 70 309 355 464 467 628 588 92 761 657

Stok Değişimi -30 -13 63 -949 -178 329 -735 -441 -408 -244 -301

İstatistik Hata 87 -108 -23 -197 -260 -275 -7 247 -16 -76 1.473

Birincil Enerji Arz 18.872 31.897 39.323 52.808 63.649 80.392 91.074 99.642 107.627 106.421 106.138

Rafineri Dş Üretim 0 77 76 179 30 109 Toplam Birincil Enerji Tüketimi 18.872 31.973 39.399 52.987 63.679 80.500 91.074 99.642 107.627 106.421 106.138

Çevrim ve Enerji Sektörü -2.031 -4.465 -6.669 -11.377 -13.703 -18.945 -19.564 -22.201 -24.879 -26.779 -25.565

Elektrik Santralleri -1.132 -2.317 -3.949 -5.743 -8.203 -12.169 -12.933 -14.565 -17.310 -20.005 -19.640

Hava Gaz Fabrikalar -34 -34 -31 -19

Kok Frnlar -156 -242 -368 -1.568 -1.112 -1.054 -1.076 -1.320 -903 -1.321 -1.091

Briket Tesisleri -2 -2 -2 -0,3 -2 -7 -6 -8

Petrol Rafinerileri -376 -936 -1.117 -1.313 -1.316 -1.728 -1.631 -1.785 -2.126 -1.714 -2.360

İç Tüketim ve Kayp -331 -935 -1.201 -2.734 -3.072 -3.994 -3.922 -4.525 -4.535 -3.730 -2.474

Nihai Enerji Tüketimi 16.841 27.508 32.730 41.611 49.976 61.556 71.510 77.440 82.748 79.642 80.574

Sanayi Tüketimi 4.122 7.955 9.779 14.543 17.372 24.501 28.084 30.996 32.466 26.906 25.965

Demir Çelik 974 1.605 2.217 2.961 3.214 3.433 3.695 3.789 4.197 5.054 5.155

Kimya-Petrokimya 182 532 788 1.128 1.312 1.636 1.953 1.975 1.409 523 872

Petrokimya Feedstock 107 234 530 1.512 1.701 1.540 793 996 810 1.789 1.796

Gübre 280 401 336 860 883 267 666 268 22 242 50

Çimento 1.162 1.720 1.605 2.383 2.324 2.613 4.029 4.134 3.893 4.691 4.426

Şeker 145 425 366 693 439 498 549 561 361 145 149

Demirdş Metaller 97 309 379 534 729 665 1.070 1.257 4.413 325 630

Diğer Sanayi 1.174 2.728 3.559 4.470 6.770 13.850 15.330 18.015 17.322 14.137 12.888

Ulaştrma 3.208 5.230 6.195 8.723 11.066 12.008 13.849 14.994 17.284 15.996 15.916Demiryollar 238 266 270 285 289 217 164 162

Denizyollar 159 226 195 411 464 507 491 525

Havayollar 311 924 1.034 1.368 1.509 2.014 1.748 1.721

Karayollar 8.015 9.652 10.509 11.785 12.604 14.369 188 199

Boru Hatlar 127 176 13.404 13.309

Diğer Sektörler 9.166 13.796 15.944 17.314 20.152 23.131 26.282 27.287 28.568 33.497 34.540Konut ve Hizmetler 8.656 12.833 14.438 15.358 17.596 20.058 22.923 23.677 24.623 28.323 29.466

Tarm 510 963 1.506 1.956 2.556 3.073 3.359 3.610 3.945 5.174 5.073

Enerji Dş 344 527 812 1.031 1.386 1.915 3.296 4.163 4.430 3.244 4.153

Elektrik Enerjisi Üretimi (GWh) 8.623 23.275 34.219 57.543 86.247 124.922 161.956 176.300 191.558 198.418 194.813

Kurulu Güç (MW) 2.235 5.119 9.122 16.318 20.954 27.264 38.844 40.565 40.836 41.817 44.761

62


62

Çizelge 5.8 Türkiye genel enerjisi büyüme hzlar (%)

1970-1980

1980-1990

1990-2000

2000-2009

1970-2009

1990-2009

Yerli Üretim 1,80 3,91 0,22 1,71 1,91 0,92 İthalat 12,47 7,49 6,18 4,28 7,64 5,27 İhracat 0,59 21,48 -2,80 17,63 8,50 6,39 İhrakiye 1,81 17,57 2,79 3,85 6,38 3,29 Birincil Enerji Arz 5,39 5,17 4,29 3,14 4,53 3,74 Toplam Enerji Tüketimi 5,41 5,18 4,27 3,12 4,53 3,72 Çevrim ve Enerji Sektörü 8,20 9,80 5,23 3,39 6,71 4,35

Elektrik Santralleri 7,42 9,50 7,80 5,46 7,59 6,69 Kok Frnlar 4,44 20,56 -3,90 0,39 5,11 -1,89 Petrol Rafinerileri 9,55 3,44 2,79 3,52 4,82 3,14 İç Tüketim ve Kayp 10,95 11,32 3,86 -5,18 5,29 -0,52

Nihai Enerji Tüketimi 5,03 4,23 3,99 3,04 4,10 3,54 Sanayi Tüketimi 6,80 6,22 5,35 0,65 4,83 3,10

Demir Çelik 5,12 6,32 1,49 4,62 4,36 2,96 Kimya-Petrokimya 11,34 7,80 3,79 -6,74 4,10 -1,34 Petrokimya Feedstock 8,14 20,51 0,18 1,72 7,50 0,91 Gübre 3,64 7,94 -11,04 -16,99 -4,33 -13,91 Çimento 4,00 3,32 0,93 6,03 3,49 3,31 Şeker 11,36 5,01 -3,26 -12,55 0,07 -7,78 Demir Dş Metaller 12,25 5,62 2,21 -0,59 4,91 0,87 Diğer Sanayi 8,80 5,06 11,97 -0,80 6,34 5,73

Ulaştrma 5,01 5,25 3,25 3,18 4,19 3,22 Demiryollar 1,27 -5,53 -2,01 Denizyollar 2,07 11,63 6,49 Havayollar 12,76 5,82 9,42 Karayollar 2,75 -35,66 -17,69 Boru Hatlar

Diğer Sektörler 4,17 2,30 2,94 4,56 3,46 3,70 Konut ve Hizmetler 4,02 1,81 2,71 4,37 3,19 3,49 Tarm 6,56 7,34 4,62 5,73 6,07 5,14

Enerji Dş 4,35 6,94 6,39 8,98 6,59 7,61 Elektrik Enerjisi Üretimi (Gwh) 10,44 9,47 8,06 5,06 8,32 6,63 Kurulu Güç (MW) 8,64 12,29 5,27 5,66 7,99 5,45

63


63

6 TÜRKİYE'DE KÖMÜR

6.1 Bat Karadeniz’in Petrografisi Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklğ Genel Müdürlüğü’nden (TPAO) Cengiz Alişan ve A. Sami

Derman, Adapazar’ndan Cide’ye kadar uzanan 400 km uzunluğundaki bir alan içerisinde geniş bir

araştrma yapmşlardr. Yaptklar çalşmada Amasra-Cide arasn kapsayan ve Çakraz Grup olarak

adlandrlan ktasal tabakalar22 ile birlikte Çamdağ (Adapazar) civarndaki ktasal tabakalar

incelemişlerdir.

Çakraz Formasyonu ismi ilk defa Akyol ve arkadaşlar tarafndan hazrlanan jeolojik haritalarda

kullanlmş olup, Amasra’nn doğusundaki Çakraz’dan Cide’ye kadar Karadeniz’e paralel olarak

uzanan alan kapsamaktadr. Akyol ve arkadaşlar, Çakraz Formasyonunu çökelme esnasndaki fakl

çevre ve iklim şartlarn yanstan tabaka ardalanmas (lithostratigraphic) özelliklerine göre üç ana

grupta nitelendirmişlerdir.

Değrimendere Formasyonu

Çakrazboz Formasyonu ve

Başköy Formasyonu

Şekil 6.1 Bat Karadeniz Bölgesi'nin petrografisi (Kavuşan JEM408 4/28)

22 sediman

64


64

Çalşkan ve Derman çalşmalarna göre, Çakraz Grubu genel olarak Triyas Döneme ait olup,

Başköy Formasyonunun Geç Triyasik Döneminde, Değirmendere ve Çakrazboz Formasyonlar ise

göreceli olarak daha sonraki dönemde oluşmuştur. Buna karşn Çamdağ Formasyonu Üst Triyas

Döneminde şekillenmiştir.

Triyas ve Permiyen tabakalar arasndaki dağlm ve ilişkiler Bat Karadeniz Bölgesinin Üst

Permiyen ve Üst Triyas Dönemlerinde yüksek oranda erozyona ve ktasal tabakalaşmaya maruz

kaldğn göstermektedir. [7]

6.1.1 Zonguldak Bölgesi’nin Petrografisi Türkiye’nin üretken kömürlü karboniferi, Zonguldak yöresindedir. 1853 ylnda Uzun Mehmet adl

bir çoban tarafndan mostras ilk kez saptanan Zonguldak taşkömürü havzas, Fransz şirketleri

tarafndan işletilmiş ve 1933 ylnda oluşturulan bir konsorsiyum tarafndan önce millileştirilmiş

daha sonrada Saha-i Fehmiye kanunuyla devletleştirilmiştir.

Uzun yllar boyunca Ereğli Taşkömürü İşletmesi daha sonra Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK)

adyla işletilmiş olup günümüzde özelleştirme kapsamna alnmş ve Türkiye’nin tek taşkömürü

yatağdr. [8]

Bölgedeki maden yataklarnn bulunduğu örtü tabakalarnn oluşumlar Üst Devoniyen’den Üst

Karbonifer’e kadar uzanr. (Şekil 6.2)

Göktepe Formasyonu tarafndan temsil edilen Üst Devoniyen tabakalar birbirini izleyen deniz

şistleri ve kireçtaşlarndan oluşmuştur. Tabanda konglomera ile başlayp, kumlu kireçtaş sonras

kireçtaş-şist değişimleri ile devam eder.

Alt Karbonifer Dönemi (Vizen Kat) iyi yataklanmş 100-1200 metre arasnda değişen dolomitik

kireçtaşlarndan oluşan Gökgöl Formasyonu ile temsil edilir. Yer yer çört nodüllüdür. Çörtler,

litostatik yükler nedeniyle yasslaşarak disk görünüşü kazanmşlardr.

Namuriyen Dönemi Alacaağz Formasyonu ince yatakl şist ve arkosik kumtaş ardalanmasndan

oluşmuştur. Doğuda merceksel ve ince birkaç kömür damarndan oluşurken batda damarlarn

kalnlklar artar ve verimli olur. 650-1000 m arasnda değişen kalnlktadr. Alacaağz kat,

Almanya-Schleisian basenindeki Waldenburg ve Fransa Basse-Loire katna eşdeğerdir, Belçika

karboniferinde eşdeğeri yoktur.

Westfaliyen-A dönemi Kozlu Formasyonu genel olarak konglomera ve kumtaşndan oluşmuştur.

Formasyon ayn zamanda şist ve kömür damarlar da içerir. Verimli olan bu katta damar says 22

65


65

olup bunun 19’u işletilmektedir. Katn toplam tortul kalnlğ 1200 m’dir. Kozlu kat, Almanya-

Schleisien basenindeki Schatzlar ve Saarland’daki Saarbrücken katna eşdeğerdir.

Kozlu Formasyonu tabanda Klç Kat, tavanda ise Dilaver Kat olmak üzere iki gruba ayrlmştr.

Klç Damar serisi Kozlu’da Kandilli-Çaml arasndaki Klç vadisinde gözlenen bir seridir. Dik

durumda bulunan toplam kalnlğ 10 m olan beş kömür damarn içerir.

Şekil 6.2 Zonguldak Kömür Havzas'nn petrografisi

66


66

Dilaver serisi Doğu-Bat istikametinde bükünlü bir şekilde yer alp yaklaşk 50 kömür damar içerir.

Bu damarlardan 20 kadar Aşağ Klç grubunda olup, 30 tanesi Yukar Dilaver bölgesindedir.

Dilaver Grubunda yer alan Asma Madeninde 22 damar işletilebilir durumdadr.

Westfaliyen B-C-D döneminde oluşan Karadon Formasyonu tabanda iri taneli konglomera ile

başlayp kumtaş ve şist ardalanmas ile (arada rastgele konglomeralar içeren) devam eder. Kozlu

katna göre daha yüksek enerjili bir sedimantasyonu karakterize eder. Çatalağz vadisinde birbirine

yakn 4 adet kömür damar işletilmektedir. Damar says 8 adettir. 600-650 m kalnlktadr.[9]

6.2 Linyit Petrografisi Türkiye’nin ilk paleojeolojik atlas 1976 ylnda Lutting ve arkadaşlar tarafndan hazrlanrken,

ikincisi TÜBİTAK-İTÜ ve MTA tarafndan yaplan ortak bir çalşma ile hazrlanmştr. Bu çalşma

sonucunda Görür ve arkadaşlar tarafndan hazrlanan Türkiye Triyasik-Miyosen Paleojeolojik

Atlas 1998 ylnda yaynlanrken Bingöl bu atlaslara dayanarak Türkiye’nin 1/2.000.000 ölçekli

jeolojik haritasn hazrlamştr.

Türkiye’deki linyit yataklar yaşlarna göre aşağdaki şekilde ayrştrlabilir:

• Jura yaşl yataklar

• Eosen yaşl yataklar

• Oligosen yaşl yataklar

• Miyosen yaşl yataklar

• Pliyosen yaşl yataklar

Jura yaşl yataklar arsnda olan Adana-Kozan-Bacakl sahas Alt Liyas yaşldr. Bu yatağn yaş

kesin olarak palinolojik olarak belirlenmiştir. Bayburt yatağ ise literatürde Liyas yaşnda

geçmesine rağmen kesinleşmiş bir veri ortaya konulmamştr.

Diğer yataklar Şekil 6.1’de verilmiştir.[10]

67


67

Çizelge 6.1 Önemli linyit kaynaklarnn jeolojik yaş, kömür tipi ve çevre

Kömür Tipi Kömür Tipi Kömür Tipi Sistem

Seriler Zaman (Ma) Yar Bitümlü

Environment Linyit

Environment Turba

Quaternary

Holocene

Pleistocene

Son Dönem

1.7

Konya-Argthan-Dursunluk

Bataklk Turbas

Hakkari (Yüksekova) Bolu (Yeniçağa ve diğerleri

PLİYOSEN

(3.7)

5.4

Bursa-Kele3-Harmanalan, Konya-Seydişehir Bayavşar

Limnic-fluvial with volcanogenic inter-calations

Adana-Tufanbeyli, Adyaman-Gölbaş, Afşin-Elbistan, Erzurum-Horasan-Aliçeyrek, Erzurum-İspir, Sivas-Kangal


NEOGENE

MİYOSEN

(17.6)

23.0

Aydn-Sahinali, Aydn-Söke, Balkesir-Dursunbey-Odaköy, Bolu-Göynük-Himmetoğlu, Bursa-Orhaneli-Burmu, Çanakkale-Yenice-Çrplar, Corum-Alpagut-Dodurga, Denizli-Kale-Kurbanlk, Erzurum-Aşkale-Kükürtlü, Erzurum-Oltu-Balkaya and Sütkans, Eskişehir-Mihalçk-Koyunağl, İçel-Namrun-Çamlyayla, Karaman-Ermenek, Konya-Ilgn-Haremiköy, Kütahya-Seyitömer-Tunçbilek, Manisa-Soma (Eynez, Darkale, Işklardere, Deniş, Manisa-Gördes-Çtak, Muğla-Milas (Alakilise,Çakralan)


Balkesir-Dursunbey-Hamzack-Çakrca, Muğla-Milas (Ekizköy, Sekköy, Hüsamlar) Muğla-Yatağan (Tnaz-Bağyaka-Eskihisar-Bayr


OLİGOSEN

(14.0)

37.0

Edirne-Uzunköprü-Harmanl, Tekirdag-Saray-Edirköy


Tekirdağ-Malkara-Ahmetpaşa, Tekirdağ-Hasköy-İbrice

Limnic-fluvial

PALEOGENE

EOSEN

(18.0)

55.0

Bolu-Mengen-Salpazar, Yozgat-Sorgun, Amasya-Çeltek

Limnic-fluvial

Kaynak: Chemical and Technological Properties of Turkish Coal Tertiary Coals, MTA, 2002.

68


68

6.3 Kömür Rezervleri Türkiye’de kömür rezervleri ile ilgili olarak son yllara kadar koordine bir çalşma yaplmamştr.

Bu nedenle, gerek daha önce tespit edilen rezervlerle ilgili olarak, gerekse yeni bulunan rezervlerin

değerlendirilmesi sonrasnda, kurumlar tarafndan değişik değerler dile getirilmiştir. Kurumlarn

ayn bölge ya da saha ile ilgili farkl bilgiler iletmeleri neticesinde yaşanan karmaşklğ gidermek

amacyla, 2008 ylnda, ETKB tarafndan, ilgili kamu kurumlarnn temsilcilerinin yer aldğ bir

“Rezerv Tespit Komisyonu” oluşturulmuştur.

Komisyon yaptğ çalşmalar neticesinde, 2010 ylndan itibaren her yl düzenli olarak yeni tespit

edilen rezervleri varolan rezerv miktarlarna ilave ederek ve o ylki üretimleri düşerek ortaya çkan

nihai rezerv bilgilerini yeniden güncelleyip yaynlama karar almştr.

Bu bölümde yer alan rezerv bilgileri, Komisyon tarafndan hazrlanan “Kömür Rezervlerinin

Güncellenmesi Çalşmasna” ait ikinci rapordan alnmştr. Söz konusu raporda yer alan veriler

2010 yl sonu itibariyle güncel olan verilerdir.

Ülkenin en önemli taşkömürü rezervleri Zonguldak Havzas'nda ve TTK uhdesinde bulunmaktadr.

Havzada bugüne kadar yaplan rezerv arama çalşmalarnda -1200 m derinliğe kadar saptanmş

toplam jeolojik rezerv 1,3 milyar ton olup, bunun %40’ (yaklaşk 515 mton) görünür rezerv olarak

kabul edilmektedir. Havzada Koklaşabilir rezervler Kozlu, Üzülmez ve Karadon bölgelerinde yer

almaktadr. Armutçuk bölgesinde yer alan rezervler; yar-koklaşma özelliği, yüksek sl değer ve

düşük bünye külü içeriği ile hem koklaşabilir kömürlerle harmanlanarak hem de pulverize

enjeksiyon (PCI) kömürü olarak demir-çelik fabrikalarnda kullanma uygun niteliktedir. Amasra

bölgesi kömürlerinin koklaşma özelliği bulunmamakla birlikte, belirli oranlarda metalurjik

kömürler ile harmanlandğnda koklaşma özelliğini bozmamaktadr. (Şekil 6.3) [11]

Şekil 6.3 Koklaşabilir özelliklerine göre Zonguldak Havzas kömür rezervleri

69


69

Çizelge 6.2. 2010 yl sonu itibariyle ülkemiz taşkömürü rezervlerini, Çizelge 6.5 ise lavvarlar

baznda üretilen satlabilir taşkömürlerinin özelliklerini vermektedir.

Çizelge 6.2 2010 yl sonu itibariyle Türkiye taşkömürü rezervleri

REZERVLER (ton) KİMYASAL ÖZELLİKLER (Orijinal Kömürde)

Nem Kül Kükürt Uçucu Madde

Alt Isl Değer

GÖRÜNÜR

MUHTEMEL

MÜMKÜN

TOPLAM

(%) (%) (%) (%) (kcal/kg)

Armutçuk 9.033.413 15.859.636 7.883.164 33.876.938 5±1 14±2 0,9 29±1 6650±150

Kozlu 67.690.363 40.539.000 47.975.000 158.551.057 5±1 14±2 0,9 29±1 6650±150

Üzülmez 136.140.603 94.342.000 74.020.000 305.886.243 5±1 14±2 0,9 29±1 6650±150

Karadon 131.458.852 159.162.000 117.034.000 413.261.284 5±1 14±2 0,9 29±1 6650±150

Amasra 170.828.066 115.052.000 121.535.000 407.828.966 5±1 14±2 1,0 48±1 6000±200

TOPLAM 515.151.297 424.954.636 368.447.164 1.319.404.488

Çizelge 6.3 Lavvarlar baznda üretilen satlabilir taşkömürlerinin özellikleri

ARMUTÇUK

LAVVARI KOZLU-ÜZÜLMEZ LAVARLARI

ÇATALAĞZI LAVVARI

AMASRA LAVVARI

Rutubet (ar) % 2-14 2-14 2-14 3-14 Kül (ar) % 9 11-13 12-13 14-15 Uçucu Madde (ar) % 29-34 25-27 25-27 32-35 Sabit Karbon (ar) % 47-54 52-57 51-56 41-47 Üst Is Değeri (ar) Kcal/kg 6.250-7.250 6.500-7.150 6.400-7.150 5.650-6.050 Alt Is Değeri (ar) Kcal/kg 6.050-7.050 6.400-6.950 6.200-6.950 5.450-6.050 Uçucu Madde (daf) % 38 32 32 43±2 Sabit Karbon (daf) % 61±1 60-67 67±1 56±2 Üst Isl Değeri (daf) Kcal/kg 8150 8400 6200-6950 7600 Karbon C (ad) % 75±2 73-76 75±2 70±3 Hidrojen H (ad) % 4+1 4+1 4+1 4+1 Kükürt S (ad) % Max 0,9 0,8 0,8 1,5 Azot N (ad) % 1,1±0,3 1±0,2 1±0,2 1,2±0,4 Kül Ergime Noktas Min 0C 1270 1350 1350 1270 ISO Koklaşma Değeri Orta-Zayf Orta-İyi Çok-İyi Pek Zayf ISO Kod No 622 533-534 534 711 ISO Snf VIA VC-VD VC VII ASTM Rank Grubu hvAb hvAb hvAb hvBb ASTM Rank Skalas 62-148 68-154 69-155 58-139 ASTM Rank Snf II-Bitümlü II-Bitümlü II-Bitümlü II-Bitümlü

ar- orijinal numunude, daf- kuru külsüz, ad- havada kurutulmuş, ISO- Ulusl aras Standartlar Organizasyonu, ASTM- Amerikan Standar Kaynak TTK 2010 yllk Faaliyet Raporu

70


70

Taşkömürünün aksine linyit ülkenin her yöresine yaylmş durumdadr. Jeolojik olarak oldukça

genç olan linyitlerimiz genelde düşük sl değere ve yüksek neme sahiptir. Şekil 6.4 kamunun elinde

bulunan linyit rezervlerinin sl dağlmn vermekte olup, toplam rezervlerin %86’sn temsil

etmektedir23. (10,15 milyar ton) Özel sektörün verileri dahil edilse bile bu şekil çok değişmeyeceği

göz önüne alndğnda, Türkiye linyitlerinin %70’inin 1500 kcal/kg’n, ya da dörtte üçünün sl

değerinin 2000 kcal/kg’n altnda olduğunu söylemek yanlş olmayacaktr. [12]

0,05%

71,41%3,58%

16,08%3,79% 4,96% 0,13%

-1499 1500-1999 2000-2499 2500-2999 3000-3499 3500-3999 4000-

Şekil 6.4 Türkiye linyitlerinin sl (kcal/kg) dağlm (%)

Linyit rezervlerimizin çoğunluğu 1976–1990 yllar arasnda bulunmuştur. Bu dönemden sonra

kapsaml rezerv geliştirme etüt ve sondajlar yaplamamştr. Enerjide dşa bağmllğmzn giderek

artmas yannda pahal oluşu, yerli kaynaklara daha fazla yönelmemizi gerektirmiştir. Bu anlayşla

“Linyit Rezervlerimizin Geliştirilmesi ve Yeni Sahalarda Linyit Aranmas” Projesi TKİ

koordinatörlüğünde, teknik olarak MTA’nn öncülüğünde ve sorumluluğunda, ETİ Maden, TPAO,

EÜAŞ, TTK ve DSİ’nin katlm ile 2005 ylnda başlatlmştr. Proje ile başta MTA ve TKİ

arşivlerindeki linyit arama raporlar olmak üzere diğer kuruluşlarn kömürle ilgili verileri

değerlendirilerek araştrlacak alanlar belirlenmiştir.

23 Benzer şekil Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi tarafndan yaynlanan raporlarda da yer almaktadr. Ancak bu yaynlardaki şekil yeni rezervleri içermediğinden, bu Rapor için yeniden üretilmiştir.

71


71

Şeki

l 6.5

Tür

kiye

'nin

yen

i köm

ür sa

hala

r v

e re

zerv

leri

(Kay

nak

MT

A 2

010)

72


72

Yaplan çalşmalar neticesinde, Şekil 6.5.’de de gösterildiği gibi Afşin-Elbistan Havzasnda 1,8

milyar ton, Konya-Karapnar Havzasnda 1,8 milyar ton, Eskişehir-Alpullu Havzasnda 275 mton,

Trakya havzasnda 495 mton ve Soma-Eynez Havzasnda 172 mton, Afyon-Dinar bölgesinde 160

mton ve Malatya-Yazhan bölgesinde 13,5 mton olmak üzere toplam 4,7 milyar ton rezerv artş

sağlanmş olup, bulunan bu rezervlerin snflandrlmas ile ilgili çalşmalar sürdürülmektedir.

Kömür arama çalşmalar özellikle yeni bulunan sahalarda yoğun olarak devam etmektedir.[13]

MTA ayrca kurumlar aras işbirliği kapsamnda Ankara-Beypazar’nda EÜAŞ ile, Manisa-Soma

sahasnda TKİ ile çalşmalarn sürdürmektedir.

Çizelge 6.4. Türkiye linyit rezervlerini bölgesel olarak ve kimyasal özellikleri ile birlikte

vermektedir. Çizelgeye MTA tarafndan çalşmalar sürdürülen sahalar da dahil edilmiştir. Ancak

burada verilen değerler geçici rakamlar olup, çalşmalar neticesinde artş ya da azalş olabilecektir.

Çizelge’ye göre linyit rezervlerinin%70’inin sl değeri 1500 kcal/kg’dan az olup, ayn zamanda

%50’den fazla nem içermektedir. Bu diğer bir deyişle, çevresel ve işletimsel problemler demektir.

Kömürün değişken karakteristikleri de göz önüne alnrsa, rezervlerin elektrik enerjisi üretimi

amaçl kullanlmas durumunda, verimli bir santral işletmesinde stok sahalarnn yönetimi önem

kazanmaktadr.

Ülkemizin en büyük linyit rezervleri Afşin-Elbistan havzasnda bulunmaktadr. EÜAŞ Genel

Müdürlüğü tarafndan işletilen alt kömür sahasnn her birinde bir termik santral ile birlikte

projelendirilmiştir. (Şekil 6.6) [14]

Havzadaki Kşlaköy Sektörü Afşin-Elbistan A Termik Santralini (AEATS) beslerken, Çoğulhan

Sektörü üzerinde kurulu olan Afşin Elbistan B Termik Santrali (AEBTS) Çöllolar Sektörü’nden

beslenmektedir.

Çöllolar Sahas’na ait yataklarn işletilmesi ve AEBTS’nin beslenmesi işi Mart 2007 tarihinde özel

sektöre ihale edilmiştir. Sahada 6 şubat ve 10 Şubat 2011 tarihlerinde iki kez şev kaymas

olmuştur.24 2010 ylnda sahada yaşanan şev kaymas neticesinde saha kullanlamaz duruma

gelmiştir. Kangal Sahas da ayn şekilde uzun zamandr özel sektör tarafndan işletilmektedir.

Çayrhan Sahas ise 2000 ylnda İşletme Hakknn Devri yöntemiyle özelleştirilmiştir.

24 Meydana gelen şev kaymas sonucu akan malzeme yaklaşk 1,5 km2’lik bir alan kapsamş ve yaklaşk 50 milyon m3 malzeme açk ocak sahasn kaplamştr. Olayla ilgili olarak proje çalşmasnn, uygulama aşamalarnn ve işletme süreçlerinin incelendiği çalşmalar halen sürdürülmektedir.

73


73

Çiz

elge

6.4

Tür

kiye

liny

it re

zerv

leri

ve

kim

yasa

l öze

llikl

eri

R

EZE

RV

LE

R (

1000

ton)

KİM

YA

SAL

ÖZE

LLİK

LE

R (O

rijin

al K

ömür

de)

G

ÖR

ÜN

ÜR

M

UH

TEM

EL

MÜ

MK

ÜN

TO

PLA

M

Nem

K

ül

Kük

ürt

Uçu

cu

Mad

de

AID

(%

) (%

) (%

) (%

) (k

cal/k

g)

Top

lam

TKİ

2.30

3.39

425

1.81

11.

560

2.55

6.76

5 28

,14

30,6

6 1,

80

23,2

7 22

07

Ada

na-T

ufan

beyl

i 32

3.32

932

3.32

9 41

,00

28,0

0 2,

10

24,0

0 12

98

Bur

sa-O

rhan

eli v

e K

eles

75

.722

19.9

451.

560

97.2

27

29,6

0 25

,31

2,84

17

,91

2279

Ç

anak

kale

-Çan

79

.073

79.0

73

23,0

0 25

,00

4,20

30

,00

3000

K

onya

-Ilgn

ve

Beyşe

hir

99.8

0897

410

0.78

2 45

,69

23,7

8 1,

55

21,3

0 13

05

Küt

ahya

-Sey

itöm

er

147.

733

32.8

0018

0.53

3 32

,17

42,8

5 1,

20

22,0

2 20

74

Küt

ahya

-Tav

sanl

276.

595

276.

595

15

41

1,60

25

25

60

Man

isa-

Som

a 57

2.37

954

.400

626.

779

14,5

7 35

,24

1,25

24

,96

2818

M

uğla

-Mila

s 25

4.76

625

4.76

6 29

,88

26,2

8 2,

69

24,7

0 20

46

Muğ

la-Y

atağ

an

165.

218

165.

218

31,7

7 24

,43

2,11

19

,80

2452

Te

kird

ağ-S

aray

ve

Çer

kezk

öy

25.0

4811

1.65

113

6.69

9 44

,61

16,6

7 1,

91

20,0

3 20

70

Diğ

erle

ri 28

3.72

332

.041

315.

764

35,9

1 26

,40

1,36

21

,07

1817

T

opla

m E

ÜAŞ

4.

741.

300

104.

500

4.84

5.80

0 50

,37

19,8

5 2,

36

20,1

7 12

01

K. M

araş

-Elb

ista

n 4.

381.

300

4.38

1.30

0 50

-55

17-2

1 1,

5-4,

0 19

-21

1031

-120

1 Si

vas-

Kan

gal

98.5

0098

.500

48

-52

19-2

1 2.

5-3.

5 18

-20

1282

A

nkar

a-B

eypa

zar

261.

500

104.

500

366.

000

24-2

6 30

,00

3-4

20-2

5 20

00-2

400

Top

lam

MT

A

2.64

3.19

610

8.33

42.

964

2.75

4.49

4 44

,76

22,1

9 2,

59

22,8

0 14

44

Kon

ya-K

arapn

ar

1.71

5.71

61.

715.

716

47,3

4 19

,65

2,76

23

,00

1382

K

.Mar

aş-E

lbis

tan

515.

055

515.

055

48,0

8 24

,08

2,14

22

,56

1043

İs

tanb

ul-Ç

atal

ca

228.

457

51.7

7228

0.22

9 31

,96

30,2

5 2,

52

21,9

7 20

15

Teki

rdağ

-Mer

kez

160.

585

50.9

332.

964

214.

482

33,2

0 27

,43

2,64

22

,62

2156

A

fyon

-Din

ar

23.3

835.

629

29.0

12

42,5

4 22

,53

1,16

24

,68

1419

Ö

zel S

ektö

r 1.

101.

490

362.

122

138.

617

1.60

2.22

8

Top

lam

MT

A1

512.

500

170.

000

50.0

0073

2.50

0 38

,31

27,3

2

16

72

Kon

ya-K

arapn

ar

110.

000

5.00

011

5.00

0 47

,00

20,0

0

12

20

Eskişe

hir-

Alp

u 15

0.00

010

0.00

050

.000

300.

000

34,0

0 32

,00

2100

M

alat

ya-Y

azh

an

2.50

015

.000

17.5

00

26,0

0 35

,00

1950

A

fyon

-Din

ar

250.

000

50.0

0030

0.00

0 40

,00

25,0

0

14

00

TO

PLA

M T

ÜR

KİY

E2 10

.789

.380

826.

767

143.

141

11.7

59.2

87

43,2

5 23

,21

2,28

20

,21

1.52

0 T

OPL

AM

TÜ

RKİY

E3 11

.301

.880

996.

767

193.

141

12.4

91.7

87

42,9

2 23

,48

2,13

20

,21

1.53

0 1 M

TA ta

rafn

dan

çalş

mal

ar d

evam

ede

n 2 M

TA ta

rafn

dan

çalş

mal

ar d

evam

ede

n sa

hala

r har

iç 3 M

TA ta

rafn

dan

çalş

mal

ar d

evam

ede

n sa

hala

r dah

il

74


74

Afşin-Elbistan ve Kangal Havzalar haricindeki kömür sahalar TKİ tarafndan işletilse de, stok

sahalarnn işletimi ve denetimi EÜAŞ tarafndan yaplmaktadr. Bununla birlikte geçmiş

deneyimler EÜAŞ’n stok sahalarn istenen şekilde yönetemediğini göstermiştir. Termik

santrallerde yeterli Maden Mühendisi’nin çalştrlmamas nedenlerden bir tanesidir. Stok

sahalarnn tekrar TKİ’ye devredilmesi de zaman zaman gündeme gelmektedir.

Şekil 6.6 Afşin Elbistan kömür havzas25

6.4 Kömür Üretimi Ülkemizde taşkömürü madenciliği Zonguldak Taşkömürü Havzasnda TTK tarafndan

gerçekleştirilmektedir. Derin yer alt kömür madenciliği yaplan Zonguldak Taşkömürü Havzasnn

karmaşk jeolojik yaps tam mekanizasyona gidilmesini engellemekte, taşkömürü üretimi büyük

ölçüde insan gücüne dayal emek-yoğun bir şekilde gerçekleştirilmektedir. 2004 ylndan itibaren

TTK tarafndan işletilemeyen rezervlerin hukuku TTK uhdesinde kalmak kaydyla redevans

karşlğ özel firmalara işlettirilmesi uygulamas başlatlmştr. [11]

25 Kaynak: euas.gov.tr (2011 Yl Faaliyet Raporu)

75


75

30 Kasm 1990-6 Şubat 1991 tarihleri arasnda yaşanan “Büyük Madenci Grevi ve Direnişi”

sonrasnda TTK yeniden yaplandrlmş olup, 1980 yl öncesinde 40 bin olan çalşan says 2008

ylnda on binin altna düşmüş, daha sonra yeni işçi almlar ile 2006 sonras seviyesini korumuştur.

(Çizelge 6.5)

Çizelge 6.5 Yllar itibariyle TTK çalşan says26

Yl Üretimde Yeralt Yerüstü Toplam

1950 5.276 18.233 15.223 33.456 1960 5.507 22.727 20.316 43.043 1970 3.634 20.196 14.475 34.671 1975 4.119 22.498 17.504 40.002 1980 3.897 24.230 17.697 41.927 1990 3.930 21.024 13.325 34.349 1991 3.363 18.338 12.877 31.215 1992 2.955 17.003 12.492 29.495 1993 2.957 16.592 11.837 28.429 1994 4.541 14.427 9.537 23.964 1995 4.486 13.348 8.172 21.520 1996 4.193 13.028 7.375 20.403 1997 3.770 12.277 6.397 18.674 1998 3.490 11.684 5.722 17.406 1999 3.042 10.898 5.282 16.180 2000 6.022 14.588 4.563 19.151 2001 4.938 13.425 4.600 18.025 2002 4.597 11.761 4.000 15.761 2003 4.279 10.339 3.723 14.062 2004 3.861 8.932 3.329 12.261 2005 3.277 8.200 3.049 11.249 2006 2.936 7.703 2.908 10.611 2007 2.970 7.985 2.568 10.553 2008 2.309 7.391 2.294 9.685 2009 3.678 8.754 2.225 10.979 2010 4.033 9.330 2.126 11.456 2011 3.863 9.125 1.980 11.104

Taşkömürü üretiminin son 40 yllk geçmişine bakldğnda. 1974 ylnda tavan yapan taşkömürü

üretimi giderek azalarak 1999 ylnda 1,99 mton üretimle taban yapmş. daha sonra biraz

toparlanmş ve son yllarda rödövansl sahalarn üretimiyle 2,9 mton’a ulaşmştr. 2010 ylnda ise

küresel bazda yaşanan ekonomik krizin de etkileriyle 2,6 milyon tonda kalmştr.

26 http://www.taskomuru.gov.tr/index.php?page=sayfagoster&id=39

76


76

Taşkömürü üretimi 1974 ylnda en yüksek noktay gördükten sonra, 1979 ylnda 4.000 tona inmiş,

hemen sonraki yldaki %11 düşüşten sonra 1982’de tekrar 4.000 tonu yakalamş, ancak sonrasnda

azalmaya devam ederek 1990 ylnda 2.745 ton’a kadar düşmüştür. Üretim seviyesini 1994 ylna

kadar hemen hemen koruduktan sonra tekrar azalarak 1999 ve 2004 yllarnda 2.000 tonun altna

düşmüştür. 2004 ylndan 2009 ylna kadar TTK’daki düşüş devam etse de redevansl sahalarn da

üretime olan katks ile toplamda artarak, 2009 ylnda 1992 seviyesine yakn olan 2.863 tonluk

üretimi yakalamştr. (Şekil 6.7) 2010 ylnda ise, 1,7 mton’u TTK tarafndan olmak üzere toplam

2,6 mton taşkömürü üretilmiştir.

TAŞKÖMÜRÜ ÜRETİMİ

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

(bton)

Hard Coal Rödevans

Şekil 6.7 Türkiye'nin yllar itibariyle taşkömürü üretimi Ancak bu da bir çare olmamş, ülkenin artan talebini karşlamak amacyla ithalatmz özellikle 1995

ylndan sonra hzla artmştr. Bir başka deyişle 1970’li yllarda talebimizin hemen hemen tamamn

karşlayan ülkemiz günümüzde ancak %10’unu karşlayabilir hale gelmiştir.

Ülkemizde taşkömürü elektrik enerjisi üretimi ve kok kömürü üretimi dşnda çimento üretim

tesisleri başta olmak üzere sanayi sektöründe ve snma amaçl olarak kullanlmaktadr.

Kok fabrikalarnn 70’li yllarn başnda 1.8 mton olan kok taşkömürü tüketimi giderek artarak 80’li

yllarn başnda 2,6 mton’a. 90’l yllarn başnda da 4,7 mton’a ulaşmştr. Daha sonra giderek

azalarak 2000’li yllarn ilk çeyreğinde 3,5 mton’a kadar düşmüş. ancak daha sonra hzla

toparlanarak, 2009 ylnda 4,9 mton seviyesine ulaşmştr. Sektörün artan kok talebini karşlamada,

kok frnlarnn kapasitesinin yetersiz kalmas sonucu, kok ithalatmz da hzla artmştr. Son

yllarda dünyadaki gelişmelere paralel olarak, hem maliyetleri hem de kok miktarn azaltmak

77


77

amacyla, önce Erdemir sonra da İsdemir pulverize kömür kullanmaya başlamştr. Her ne kadar

kullanlan kömürün çoğu ithal kaynakl ise de bir miktar yerli kömürümüz de bu amaçla

kullanlmaktadr.

Havzada Armutçuk bölgesinde yer alan ve yar-koklaşma özelliği gösteren kömürlerin bu sektör

dahilinde ekonomiye kazandrlmas için, yaplacak Ar-Ge harcamalarnn ve buna paralel

yatrmlarn artrlmas, ülkemiz ithalat bağmllğnn biraz olsun azaltlmasna ve ayn zamanda

istihdama katkda bulunabilecektir.

1970 ylnda toplam elektrik enerjisi üretimimizin yaklaşk %20’si yerli taşkömürü ile

karşlanmasna rağmen bu oran 80’li yllarn başnda %4’e, 90’l yllarn başnda%1’lere kadar

düşmüş, daha sonra toparlanarak 2000’li ylarn başnda önce %3’lere, İSKEN ithal kömür

santralinin devreye girmesiyle de %8’lere çkmştr.

Ülkenin çimento sektörü tarafndan tüketilen kömür miktar da artan üretime paralel olarak sürekli

bir artş göstermiştir. Onar yllk periyotlar halinde incelendiğinde en yüksek artş hz ortalama

yllk 23,9 ile 1980-1990 yllar arasnda olmuştur. Hemen bir sonraki on ylda (1990-2000)

%2,7’lik bir artş hzna düşmüşse de son dokuz ylda %5,5’lik bir oran yakalamay başarmştr.

80’li yllara kadar, ülkenin taşkömürü snma amaçl olarak daha çok çkarldğ yörede

kullanlmaktayd. Bu dönemde her ne kadar taşkömürü ithalat artş trendi gösterse de 95’li yllara

kadar 5,5 mton civarnda kalmştr. Ancak bu yllardan sonra hzla artarak son yllarda 20 mton

seviyesine gelmiştir. Bu artşa paralel olarak toplam tüketilen kömürün de yaklaşk %30’u snma

amaçl kullanlmaktadr.

Çizelge 6.6 Türkiye taşkömürü dengesini özetlemekte ve onar yllk büyüme hzlarn vermektedir.

78


78

Çizelge 6.6 Türkiye taşkömürü dengesi (bton) ve onar yllk büyüme hzlar (%)

1970 1980 1990 1995 2000 2005 2007 2008 2009 1970-1980

1980-1990

1990-2000

2000-2009

Üretim 4.573 3.598 2.745 2.248 2.392 2.170 2.462 2.601 2.863 -2,37 -2,67 -1,37 2,02

İthalat 945 5.557 5.941 12.990 17.360 22.946 19.489 20.364 19,38 8,86 5,12

Toplam Kömür Tüketimi 4.727 4.630 8.191 8.548 15.525 19.421 25.388 22.720 23.698 -0,21 5,87 6,60 4,81

Çevrim ve Enerji Sektörü 3.075 3.610 5.444 5.508 6.282 9.517 10.539 11.769 11.440 1,62 4,19 1,44 6,89

Elektrik Santralleri 959 765 474 1.246 2.034 5.259 5.912 6.197 6.361 -2,23 -4,67 15,68 13,50

Kok Frnlar 1.847 2.619 4.723 4.182 4.191 4.218 4.443 5.526 4.900 3,55 6,07 -1,19 1,75

Nihai Kömür Tüketimi 1.652 1.020 2.747 3.040 9.244 9.904 14.849 10.951 12.258 -4,71 10,41 12,90 3,19

Sanayi Tüketimi 440 586 1.459 1.803 8.529 8.970 13.984 4.435 4.918 2,91 9,55 19,31 -5,93

Çimento 41 111 946 1.137 1.236 1.982 2.666 2.495 2.566 10,47 23,90 2,71 8,45

Diğer Sanayi 399 475 513 666 7.293 6.988 11.318 1.940 2.353 1,76 0,77 30,40 -11,81

Ulaştrma 826 243 13 4 1 -11,52 -25,38 -22,62 -100

Konut ve Hizmetler 386 191 1.275 1.233 714 935 865 6.516 7.340 -6,79 20,91 -5,63 29,55

Elektrik Enerjisi Üretimi (GWh) 1.382 912 621 2232 3.819 13.246 15.136 15.858 16.148 -4,08 -3,77 19,92 17,37

Kurulu Güç (MW) 350 323 332 326 480 1.986 1.986 1.986 2.256 -0,80 0,25 3,77 18,76

1970 ylnda 5,8 mton olan linyit üretimimiz, ara ara düşüşler gösterse de sürekli artarak 1980

ylnda 14,5 mton’a. 1990 ylnda 44,4 mton’a ve 1998 ylnda 65 mton’a ulaşmştr. 2001-2004

arasnda keskin bir düşüş seyrettikten sonra, 2005 yl itibariyle tekrar artşa geçerek 2009 ylnda

75,5 mton seviyesine gelmiştir. 1970-1980 ve 1980-1990 döneminde yllk ortalama %9,61 ve

%11,87 artş gösteren üretim sonraki onar yllk dönemde srasyla %3,2 ve%2,44 artş

gösterebilmiştir. Yani 70-90 aras dönemdeki artş hz sonraki 19 yllk dönemde üç katndan fazla

azalmştr.

Linyit daha önce de bahsedildiği gibi ülkemizde hemen hemen her yörede yaygn olarak bulunan bir

enerji kaynağ olup, büyük oranda elektrik enerjisi üretiminde kullanlmaktadr. Elektrik enerjisi

üretiminde kullanlan linyitin toplam linyit tüketimi içindeki pay irdelendiğinde, 1970 ylnda %20

olan payn neredeyse her on ylda bir %20 artarak 2000 ylnda %83’e ulaştğ, bu periyotdan sonra

çok daha az bir artş hzyla 2009 ylnda %87 olduğu görülmektedir.

Ülkemizde linyite dayal santrallerin 2000 ylnda özel sektöre devredilen Çayrhan Termik Santrali

hariç kamu elinde olmas nedeniyle, bol yağşl dönemlerde hidrolik santrallerine ağrlk verildiği

ve linyit santrallerinin bilinçli olarak çok daha az çalştrldğ görülmektedir. (Şekil 6.8)

79


79

Şekil 6.8 Yllar itibariyle linyit ve hidrolik kaynakl elektrik enerjisi üretimleri

Linyitin elektrik enerjisi üretimindeki kullanm giderek artarken, sanayi ve snma amaçl kullanm

giderek azalmaya başlamştr.

1970 ylnda toplam tüketilen linyitin %36’s sanayi amaçl kullanlrken bu oran 1980 ylnda

%23’e, 1990 ylnda %18’e ve 2000 ylnda %10’a düşmüştür.

1970’de entegre gübre tesislerinde kullanlan linyitin toplam linyit tüketimi içindeki pay %13,

sanayi tüketimindeki pay %37 iken, bu oranlar 1980’e gelindiğinde %4 ve %13, 1990 ylnda ise

%1 ve %6 olarak gerçekleşmiş, 2000 sonrasnda da sektör linyit tüketimini tamamen terk etmiştir.

1970 ylnda 303 bton linyit tüketen şeker fabrikalar, tüketimini 1980 ylnda yaklaşk iki katna

çkarrken, linyit tüketiminin sanayi sektörü içindeki pay da %1 artmş, tüketim 1991 ylnda 1.545

bton ile pik yaptktan sonra, payn hemen hemen korumasna rağmen tüketimdeki düşüşü devam

ederek 2009 ylnda 109 bton ile tamamlamştr.

1970 ylnda 258 bton olan çimento sektörünün linyit tüketimi, 80 ylna gelindiğinde üç kat,

sonraki on ylda 2,5 kat artmştr. 1987 ve 1988 yllarnda 2.300 bton ile pik yaptktan sonra tüketim

inişe geçmiş, hatta 1999 ylnda 807 bton ile 1981 yl öncesi düzeye gerilemiştir. Sektörün linyit

tüketimi sonrasnda toparlanarak 2006 ylnda 1.806 bton, 2008 ylnda ise 2.199 bton’a (1986

seviyesi) kadar çkmş ve 2009 yln 1.565 bton ile kapatmştr.

Türkiye’de çimento sektöründe önemli gelişmeler yaşanmasna rağmen sektörde kullanlan

linyitteki düşüşün nedeni, frnlarda linyit yerine taşkömürünün ve özellikle petrokokun

80


80

kullanlmaya başlanmasndan ileri gelmektedir. (Şekil 6.9) Petrokok ilk defa sektör tarafndan, 1990

ylnda 461 bton olarak ithal edilmeye başlanmş ve çimento sektörü içindeki payn hzla

artrmştr. Şekil 6.6’da da görüldüğü üzere, taşkömürü, linyit ve petrokoktan oluşan toplam tüketim

içindeki payn %10’dan, önce 1992 ylnda %27’ye, hemen bir sonraki yl da %44’e çkarmştr.

(toplam çimento sektörü tüketimindeki pay ise 1993 ylnda %30’a, 1999 ylnda ise %40’a

çkarmştr)

Çimento Sektörü Tüketimi

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

bton

Taşkömürü Linyit Petrokok

Şekil 6.9 Çimento sektörü kömür ve petrokok tüketimi 2009 ylnda sanayi sektöründe kullanlan linyitin %25,5’i çimento sektöründe kullanlrken,

yaklaşk %10’u gda sektöründe, %4,5’i kimya sektöründe, %3’ü tekstil ve deri sanayinde, %2’si

tuğla ve kiremit fabrikalarnda kullanlmştr. Kimya sektöründe kullanlan linyitin yars soda külü

üretiminde kullanlan miktardr. Otoprodüktör tesisleri tarafndan üçüncü şahslara satlan buhar

üretimi için tüketilen linyit kömürü de, toplam sektör tüketiminin yaklaşk %12’sine karşlk gelip,

diğer sanayi içinde yer almaktadr.

1970 ylnda Türkiye’de üretilen linyitin %42’si konut ve hizmetler sektöründe snma amaçl

olarak kullanlrken, bu oran 1980 ylnda %37’ye ve 1990 ylnda %16’ya kadar düşmüştür. 2000

ylnda %8’lere kadar gerileyen pay 2004 ylnda %12’lere kadar çksa da genelde bu düzeyde

devam etmiştir. Teshinde linyitin yerini özellikle doğal gaz ve belli bir oranda da ithal taşkömürü

almştr. 2009 ylnda valilikler araclğyla dağtlan linyit miktar yaklaşk 800 bton’dur.

Türkiye’nin linyit dengesi ve onar yllk büyüme hzlar Çizelge 6.5.’de verilmiştir.

81


81

Çiz

elge

6. 7

Tür

kiye

liny

it de

nges

i (bt

on) v

e bü

yüm

e h

zlar

19

70

1980

19

85

1990

19

95

2000

20

05

2007

20

08

2009

19

70-

1980

19

80-

1990

19

90-

2000

20

00-

2009

Ü

retim

57

814

.469

35.8

6944

.407

52.7

5860

.854

57.7

08

7212

176

.171

75.5

779,

6111

,87

3,2

2,44

İth

alat

15

1011

Topl

am K

ömür

Tük

etim

i 5.

772

15.2

4334

.767

45.8

9152

.405

64.3

8456

.571

72

.317

7526

475

.641

10,2

11,6

53,

441,

81

Çev

rim

ve

Ener

ji Se

ktör

ü 1.

207

6.05

220

.038

30.1

5239

.985

53.3

1448

.562

60

.709

6582

062

.969

17,4

917

,42

5,87

1,87

El

ektri

k Sa

ntra

llar

1.

130

6.03

219

.835

29.8

8439

.815

53.3

1248

.319

60

.536

65.6

8562

.894

18,2

317

,35

5,96

1,85

B

riket

Fab

rikal

ar

7720

3135

22

160

5247

Nih

ai K

ömür

Tük

etim

i 4.

565

9.19

114

.729

15.7

3912

.420

11.0

708.

009

11.6

0894

4412

.672

7,25

5,53

-3,4

61,

51

Sana

yi T

üket

imi

2.06

03.

485

5.49

88.

470

6.01

36.

144

3.20

2 5.

006

4553

6.14

25,

49,

29-3

,16

G

übre

76

258

237

950

912

440

-2

,66

-1,3

3-2

2,47

Ç

imen

to

258

772

2.04

01.

980

1.54

91.

283

1.74

7 1.

513

2.19

91.

565

11,5

89,

88-4

,25

2,23

Şe

ker

303

548

503

1.42

583

51.

113

872

547

6610

96,

110

,03

-2,4

4-2

2,73

D

iğer

San

ayi

1.32

31.

902

2.92

23.

914

2.50

82.

436

2.61

8 2.

060

2.26

51.

674

3,7

7,48

-4,6

3-4

,08

Ulaştrm

a 96

125

6222

01

2,67

-15,

95

Kon

ut v

e H

izm

etle

r 2.

409

5.58

19.

169

7.24

76.

407

4.92

64.

807

6.60

248

906.

530

8,76

2,65

-3,7

93,

18

Elek

trik

Ene

rjisi

Üre

timi (

GW

h)

1.44

25.

049

14.3

1819

.561

25.8

1534

.367

2994

6 38

.295

4185

839

.089

13,3

514

,55,

81,

44

Kur

ulu

Güç

(M

W)

307

1.06

92.

886

4.89

66.

048

6509

7.13

1 8.

211

8205

8.11

013

,316

,44

2,89

2,47

Çiz

elge

6.8

ve

6.9

ylla

r itib

ariy

le T

ürki

ye taşk

ömür

ü ve

liny

it de

ngel

erin

i gös

term

ekte

dir.

82


82

Çiz

elge

6.8

.1 T

ürki

ye taşk

ömür

ü de

nges

i (19

70-1

989)

(bto

n)

19

70

1971

1972

1973

1974

1975

1976

1977

1978

19

7919

8019

8119

8219

8319

8419

8519

8619

8719

88

1989

Ü

retim

4.

573

4.63

94.

641

4.64

24.

965

4.81

34.

632

4.40

54.

295

4.05

13.

598

3.97

04.

008

3.53

93.

632

3.60

53.

526

3.46

13.

256

3.03

8 İth

alat

1616

020

131

267

453

7 82

694

565

01.

106

1.67

01.

982

2.66

22.

998

3.91

74.

503

3.61

5 İh

raca

t 27

4 14

11

2

22

31

2

2 St

ok D

eğiş

imi

428

26-3

-63

-94

-55

62-2

1-1

36

2389

-96

-67

127

64-7

723

-158

-234

17

4 İs

tatis

tik H

ata

Biri

ncil

Ener

ji Tü

ketim

i 4.

727

4.65

14.

638

4.59

55.

031

4.95

95.

005

5.05

74.

696

4.89

84.

630

4.52

25.

044

5.33

65.

678

6.18

96.

545

7.22

07.

525

6.82

5

Çev

rim

ve

Ener

ji Se

ktör

ü 3.

075

3.04

53.

164

3.26

23.

151

3.21

53.

711

3.55

93.

661

3.95

33.

610

3.54

83.

892

4.28

54.

198

4.61

45.

001

5.40

35.

268

4.55

4 El

ektri

k Sa

ntra

llar

95

9 1.

032

1.04

21.

094

1.10

61.

080

1.05

199

693

1 87

776

573

673

463

762

263

567

052

831

1 24

7 H

ava

Gaz F

abrik

alar

26

9 29

028

728

125

222

426

329

029

1 27

522

623

323

222

418

918

416

716

716

0 13

7 K

ok F

abrik

alar

1.

847

1.72

31.

835

1.88

71.

793

1.91

12.

397

2.27

32.

439

2.80

12.

619

2.57

92.

926

3.42

43.

369

3.71

54.

092

4.34

34.

524

3.86

8 B

riket

Fab

rikal

ar

İç T

üket

im v

e K

ayp

18

8072

365

273

302

N

ihai

Ene

rji T

üket

imi

1.65

2 1.

606

1.47

41.

333

1.88

01.

744

1.29

41.

498

1.03

5 94

51.

020

974

1.15

21.

051

1.48

01.

575

1.54

41.

817

2.25

7 2.

271

Sana

yi T

üket

imi

440

393

365

422

706

701

482

797

539

433

586

573

683

593

914

969

989

1.01

893

9 97

1 D

emir

Çel

ik

Kim

ya-P

etro

kim

ya

242

270

Petro

kim

ya F

eeds

tock

G

übre

Ç

imen

to

41

2727

4230

5240

6228

80

111

6382

8127

637

656

655

651

4 44

6 Şe

ker

21

1825

2116

2539

3530

68

7255

5450

3446

4150

17

15

Dem

ir Dş M

etal

ler

4 6

Diğ

er S

anay

i 37

8 34

831

335

966

062

440

370

048

1 28

540

345

554

746

260

454

738

241

216

2 23

4 U

laştrm

a 82

6 84

680

373

174

564

758

738

626

3 23

124

329

329

728

724

817

796

6958

30

K

onut

ve

Hiz

met

ler

386

367

306

180

429

396

225

315

233

281

191

108

172

171

318

429

459

730

1.26

0 1.

270

Tarm

Elek

trik

Ene

rjisi

Üre

timi (

GW

h)

1.38

2 1.

453

1.43

11.

502

1.51

61.

427

1.34

61.

266

1.20

7 1.

067

912

892

913

787

706

710

773

628

345

317

Kur

ulu

Güç

(MW

) 35

0 35

035

035

035

035

035

035

032

3 32

332

332

332

324

622

022

019

818

218

2 33

2

83


83

Çiz

elge

6.8

.2 T

ürki

ye taşk

ömür

ü de

nges

i (19

90-2

009)

(bto

n)

19

90

1991

19

92

1993

19

94

1995

19

96

1997

19

98

1999

20

00

2001

20

02

2003

20

04

2005

20

06

2007

20

08

2009

Üre

tim

2.74

5 2.

762

2.83

02.

789

2.83

92.

248

2.44

12.

513

2.15

61.

990

2.39

22.

494

2.31

92.

059

1.94

62.

170

2.31

92.

462

2.60

1 2.

863

İthal

at

5.55

7 6.

083

5.41

45.

640

5.46

35.

941

8.27

29.

874

10.3

618.

864

12.9

908.

028

11.6

9316

.166

16.4

2717

.360

20.2

8622

.946

19.4

89

20.3

64

İhra

cat

Stok

Değ

işim

i -1

11

-21

597

116

-110

359

179

150

629

508

144

654

-182

-690

531

-109

193

-20

629

471

İsta

tistik

Hat

a

Bi

rinc

il En

erji

Tüke

timi

8.19

1 8.

824

8.84

18.

545

8.19

28.

548

10.8

9212

.537

13.1

4611

.362

15

.525

11.1

7613

.830

17.5

3518

.904

19.4

2122

.798

25.3

8822

.720

23

.698

Çev

rim

ve

Ener

ji Se

ktör

ü 5.

444

5.57

05.

701

5.57

35.

759

5.50

85.

684

6.26

56.

394

5.87

1 6.

282

5.83

25.

619

7.78

88.

939

9.51

710

.262

10.5

3911

.769

11

.440

El

ektri

k Sa

ntra

llar

47

4 78

21.

339

1.29

81.

441

1.24

61.

476

1.82

81.

885

1.72

9 2.

034

2.27

42.

051

3.70

64.

565

5.25

95.

477

5.91

26.

197

6.36

1 H

ava

Gaz F

abrik

alar

96

85

8137

7

Kok

Fab

rikal

ar

4.

723

4.31

44.

177

4.12

24.

200

4.18

24.

135

4.36

74.

448

4.08

6 4.

191

3.55

13.

506

4.03

24.

328

4.21

84.

745

4.44

35.

526

4.90

0 B

riket

Fab

rikal

ar

İç T

üket

im v

e K

ayp

15

1 38

910

411

611

180

7370

6156

57

762

5046

4040

184

46

179

N

ihai

Ene

rji T

üket

imi

2.74

7 3.

254

3.14

02.

972

2.43

33.

040

5.20

86.

272

6.75

25.

491

9.24

45.

344

8.21

19.

747

9.96

59.

904

12.5

3614

.849

10.9

51

12.2

58

Sana

yi T

üket

imi

1.45

9 1.

865

1.63

01.

507

1.65

11.

803

4.22

44.

948

6.00

54.

879

8.52

94.

548

7.35

28.

763

9.06

18.

970

11.6

7113

.984

4.43

5 4.

918

Dem

ir Ç

elik

8989

293

713

928

Kim

ya-P

etro

kim

ya

42

4748

5255

55

5575

1 72

Pe

troki

mya

Fee

dsto

ck

G

übre

0,

1 Ç

imen

to

946

1.45

81.

329

903

1.36

81.

137

1.31

71.

588

1.11

81.

627

1.23

695

11.

014

1.33

91.

879

1.98

22.

215

2.66

62.

495

2.56

6 Şe

ker

80

201

2356

8577

90

9079

6059

7172

139

6 D

emir

Dş M

etal

ler

2

33

3740

6572

72

7272

8580

8994

9416

3

0,1

Diğ

er S

anay

i 43

3 38

529

760

128

358

72.

797

3.19

14.

678

3.04

8 7.

076

3.38

06.

099

7.28

47.

035

6.82

39.

200

10.8

481.

217

1.34

6 U

laştrm

a 13

10

1514

84

117

76

1

K

onut

ve

Hiz

met

ler

1.27

5 1.

379

1.49

51.

451

774

1.23

397

31.

317

740

606

714

796

859

984

904

935

865

865

6.51

6 7.

337

Tarm

2

E

lekt

rik

Ener

jisi

Üre

timi

(GW

h)

621

998

1.81

51.

796

1.97

82.

232

2.57

43.

273

2.98

13.

123

3.81

94.

046

4.09

38.

663

11.9

9813

.246

14.2

1715

.136

15.8

58

16.1

48

Kur

ulu

Güç

(MW

) 33

2 35

335

335

335

332

634

133

533

533

5 48

048

048

01.

800

1.84

51.

986

1.98

61.

986

1.98

6 2.

256

84


84

Çiz

elge

6.8

.3 T

ürki

ye li

nyit

deng

esi (

1970

-198

9) (b

tep)

19

70

1971

19

72

1973

19

74

1975

19

76

1977

19

78

1979

19

80

1981

19

82

1983

19

84

1985

19

86

1987

19

88

1989

Üre

tim

2.79

0 2.

830

2.83

12.

832

3.02

92.

936

2.82

62.

687

2.62

0 2.

471

2.19

52.

422

2.44

52.

159

2.21

62.

199

2.15

12.

111

2.21

2 2.

027

İthal

at

10

9812

319

041

132

8 50

457

639

767

51.

019

1.20

91.

624

1.82

92.

389

3.15

2 2.

531

İhra

cat

167

91

1

11

12

11

1

Stok

Değ

işim

i 26

1 16

-2-3

8-5

7-3

438

-13

-83

1454

-59

-41

7739

-47

14-9

6-1

60

166

İsta

tistik

Hat

a

Bi

rinc

il En

erji

Tüke

timi

2.88

3 2.

837

2.82

92.

803

3.06

93.

025

3.05

33.

085

2.86

5 2.

988

2.82

42.

758

3.07

73.

255

3.46

43.

775

3.99

24.

404

5.20

4 4.

722

Ç

evri

m v

e En

erji

Sekt

örü

1.87

6 1.

857

1.93

01.

990

1.92

21.

961

2.26

42.

171

2.23

3 2.

411

2.20

22.

164

2.37

42.

614

2.56

12.

815

3.05

13.

296

3.62

4 3.

132

Elek

trik

Sant

ralla

r

585

630

636

667

675

659

641

608

568

535

467

449

448

389

379

387

409

322

154

117

Hav

a G

az F

abrik

alar

16

4 17

717

517

115

413

716

017

717

8 16

813

814

214

213

711

511

210

210

211

2 96

K

ok F

abrik

alar

1.

127

1.05

11.

119

1.15

11.

094

1.16

61.

462

1.38

71.

488

1.70

91.

598

1.57

31.

785

2.08

92.

055

2.26

62.

496

2.64

93.

167

2.70

8 B

riket

Fab

rikal

ar

İç T

üket

im v

e K

ayp

-1

1-4

9-4

4-2

23-1

91

-211

Nih

ai E

nerj

i Tük

etim

i 1.

008

980

899

813

1.14

71.

064

789

914

631

576

622

594

703

641

903

961

942

1.10

81.

580

1.59

0 Sa

nayi

Tük

etim

i 26

8 24

022

325

743

142

829

448

632

9 26

435

735

041

736

255

859

160

362

165

7 68

0 D

emir

Çel

ik

Kim

ya-P

etro

kim

ya

169

189

Petro

kim

ya F

eeds

tock

G

übre

Ç

imen

to

25

1616

2618

3224

3817

49

6838

5049

168

229

345

339

360

312

Şeke

r 13

11

1513

1015

2421

18

4144

3433

3121

2825

3112

11

D

emir

Dş M

etal

ler

3 4

Diğ

er S

anay

i 23

1 21

219

121

940

338

124

642

729

3 17

424

627

833

428

236

833

423

325

111

3 16

4 U

laştrm

a 50

4 51

649

044

645

439

535

823

516

0 14

114

817

918

117

515

110

859

4241

21

K

onut

ve

Hiz

met

ler

235

224

187

110

262

242

137

192

142

171

117

6610

510

419

426

228

044

588

2 88

9 Ta

rm

El

ektr

ik E

nerj

isi Ü

retim

i (G

Wh)

1.

382

1.45

31.

431

1.50

21.

516

1.42

71.

346

1.26

61.

207

1.06

791

289

291

378

770

671

077

362

834

5 31

7 K

urul

u G

üç (M

W)

350

350

350

350

350

350

350

350

323

323

323

323

323

246

220

220

198

182

182

332

85


85

Çiz

elge

6.8

.4 T

ürki

ye taşk

ömür

ü de

nges

i (19

90-2

009)

(bte

p)

19

90

1991

19

92

1993

19

94

1995

19

96

1997

19

98

1999

20

00

2001

20

02

2003

20

04

2005

20

06

2007

20

08

2009

Üre

tim

2.08

0 1.

827

1.72

71.

722

1.63

61.

319

1.38

21.

347

1.14

31.

030

1.06

01.

145

1.04

71.

132

1.08

11.

184

1.34

81.

089

1.20

4 1.

294

İthal

at

4.20

4 4.

664

4.13

14.

046

3.95

14.

347

5.92

37.

017

7.42

26.

378

8.80

35.

452

7.85

710

.546

10.9

2911

.432

13.2

5614

.334

12.7

08

13.1

19

İhra

cat

Stok

Değ

işim

i -1

34

1138

566

-75

239

9688

356

300

7041

4-6

8-4

7731

6-1

0211

6-1

226

7 35

5

İsta

tistik

Hat

a

Bir

inci

l Ene

rji T

üket

imi

6.15

0 6.

501

6.24

35.

834

5.51

25.

905

7.40

18.

452

8.92

17.

708

9.93

37.

011

8.83

611

.201

12.3

2612

.514

14.7

2115

.411

14.1

79

14.7

68

Çev

rim

ve

Ener

ji Se

ktör

ü 4.

195

4.29

64.

097

3.82

43.

921

3.92

63.

906

4.24

64.

325

3.97

5 3.

924

3.54

83.

497

4.88

85.

744

5.84

96.

458

6.48

67.

170

6.91

7 El

ektri

k Sa

ntra

llar

21

9 35

460

959

165

656

867

383

685

879

4 78

791

786

31.

873

2.50

92.

653

2.86

33.

137

3.28

8 3.

409

Hav

a G

az F

abrik

alar

77

58

5729

50

00

Kok

Fab

rikal

ar

3.

778

3.57

03.

356

3.11

63.

186

3.30

43.

184

3.36

33.

425

3.14

3 3.

101

2.62

82.

594

2.98

43.

206

3.17

03.

569

3.23

73.

853

3.38

3

Brik

et F

abrik

alar

İç T

üket

im v

e K

ayp

12

1 31

475

8874

5449

4741

38

353

3931

3026

2611

228

12

6

Nih

ai E

nerj

i Tük

etim

i 1.

954

2.20

52.

146

2.01

01.

591

1.97

93.

494

4.20

64.

596

3.73

3 6.

009

3.46

35.

339

6.31

36.

581

6.66

58.

263

8.92

57.

010

7.85

1 Sa

nayi

Tük

etim

i 1.

074

1.29

11.

120

1.03

31.

082

1.17

62.

842

3.32

94.

098

3.32

3 5.

545

2.95

14.

782

5.68

05.

986

6.05

07.

693

8.40

72.

816

2.81

5

Dem

ir Ç

elik

6059

176

437

597

Kim

ya-P

etro

kim

ya

27

3232

3535

35

3948

1 48

Petro

kim

ya F

eeds

tock

Güb

re

0,

05

Çim

ento

68

4 1.

021

897

606

891

721

875

1.04

875

81.

106

796

614

671

868

1.21

91.

290

1.46

31.

603

1.57

0 1.

474

Şeke

r 64

14

11

1637

5752

59

5950

3838

4547

85

4

Dem

ir Dş M

etal

ler

0 1

22

2427

4348

48

4850

5552

5861

6298

Diğ

er S

anay

i 32

6 25

522

042

419

140

41.

893

2.16

93.

199

2.08

3 4.

608

2.19

03.

958

4.72

24.

672

4.59

36.

061

6.52

180

3 69

3

Ulaştrm

a 10

7

1111

52

75

54

1

Kon

ut v

e H

izm

etle

r 87

0 90

71.

015

966

504

801

644

872

494

406

464

512

557

634

596

615

570

518

4.19

4 5.

035

Tarm

1

E

lekt

rik

Ene

rjis

i Ü

retim

i (G

Wh)

62

1 99

81.

815

1.79

61.

978

2.23

22.

574

3.27

32.

981

3.12

3 3.

819

4.04

64.

093

8.66

311

.998

13.2

4614

.217

15.1

3615

.858

16

.148

K

urul

u G

üç (M

W)

332

353

353

353

353

326

341

335

335

335

480

480

480

1.80

01.

845

1.98

61.

986

1.98

61.

986

2.25

6

86


86

Çiz

elge

6.9

.1 T

ürki

ye li

nyit

deng

esi (

1970

-198

9) (b

ton)

19

70

1971

19

72

1973

19

74

1975

19

76

1977

19

78

1979

19

80

1981

19

82

1983

19

84

1985

19

86

1987

19

88

1989

Üre

tim

5.78

2 6.

222

7.34

27.

754

8.35

49.

150

11.1

4612

.176

15.1

2213

.127

14

.469

16.4

7617

.804

20.9

5626

.115

35.8

6942

.284

42.8

9635

.338

48

.762

İth

alat

İhra

cat

5024

513

1 19

7

St

ok D

eğiş

imi

-10

154

13-1

12-1

66-1

77-9

8-5

01-1

.642

886

971

-297

-88

-293

-483

-1.0

9123

1-2

.243

-2.2

58

-1.2

05

İsta

tistik

Hat

a

-11

-161

Bir

inci

l Ene

rji T

üket

imi

5.77

2 6.

376

7.35

57.

642

8.18

88.

973

10.9

9811

.675

13.2

3513

.882

15

.243

16.1

7917

.716

20.6

6325

.632

34.7

6742

.354

40.6

5333

.080

47

.557

Ç

evri

m v

e En

erji

Sekt

örü

1.20

7 1.

201

1.20

41.

468

2.03

42.

476

3.40

43.

854

4.80

85.

968

6.05

26.

743

7.01

69.

228

11.9

0720

.038

28.2

5323

.869

16.2

87

29.6

23

Elek

trik

Sant

ralla

r

1.13

0 1.

181

1.16

31.

453

2.02

12.

463

3.39

43.

835

4.79

25.

951

6.03

26.

723

6.99

29.

048

11.7

3619

.835

28.0

4423

.649

16.0

62

29.3

66

Hav

a G

az F

abrik

alar

Kok

Fab

rikal

ar

Brik

et F

abrik

alar

77

20

4115

1313

1019

1617

20

2024

3129

3131

2929

40

İç

Tük

etim

ve

Kayp

149

142

172

178

191

196

217

Nih

ai E

nerj

i Tük

etim

i 4.

565

5.17

5 6.

151

6.17

46.

154

6.49

77.

594

7.82

18.

427

7.91

4 9.

191

9.43

610

.700

11.4

3513

.725

14.7

2914

.101

16.7

8416

.793

17

.934

Sa

nayi

Tük

etim

i 2.

060

2.31

5 2.

524

2.53

12.

642

2.79

33.

044

3.22

63.

298

3.66

8 3.

485

3.69

53.

543

3.70

35.

427

5.49

84.

925

6.41

87.

617

8.21

2 D

emir

Çel

ik

13

15

62

23

22

11

11

Kim

ya-P

etro

kim

ya

41

9 42

5 Pe

troki

mya

Fee

dsto

ck

G

übre

76

2 73

8 83

267

976

578

782

267

272

858

6 58

260

851

368

666

937

945

864

242

7 52

5 Ç

imen

to

258

304

423

398

439

485

535

591

653

732

772

1.26

81.

421

1.60

31.

808

2.04

02.

200

2.30

02.

300

2.25

0 Şe

ker

303

399

399

408

403

539

676

647

635

689

548

565

960

532

576

503

1.01

01.

109

899

1.18

2 D

emir

Dş M

etal

ler

D

iğer

San

ayi

724

859

864

1.04

41.

033

979

1.00

91.

314

1.28

11.

660

1.58

21.

253

649

882

2.37

42.

576

1.25

72.

367

3.57

2 3.

830

Ulaştrm

a 96

17

8 13

416

015

097

142

127

245

241

125

118

120

9869

6248

4416

18

K

onut

ve

Hiz

met

ler

2.40

9 2.

682

3.49

33.

483

3.36

23.

607

4.40

84.

468

4.88

44.

005

5.58

15.

623

7.03

77.

634

8.22

99.

169

9.12

810

.322

9.16

0 9.

704

Tarm

Ele

ktri

k E

nerj

isi

Üre

timi

(GW

h)

1.44

2 1.

527

1.48

91.

742

2.35

52.

686

2.98

23.

626

4.36

25.

371

5.04

95.

244

5.52

87.

790

9.41

314

.318

18.6

6517

.026

12.1

41

19.9

53

Kur

ulu

Güç

(MW

) 30

7 30

7 30

960

960

960

960

990

91.

069

1.06

9 1.

069

1.23

41.

622

1.82

62.

381

2.88

63.

601

4.45

64.

456

4.73

6

87


87

Çiz

elge

6.9

.2 T

ürki

ye li

nyit

deng

esi (

1990

-200

9) (b

ton)

19

90

1991

19

92

1993

19

94

1995

19

96

1997

19

98

1999

20

00

2001

20

02

2003

20

04

2005

20

06

2007

20

08

2009

Üre

tim

44.4

07

43.2

07

48.3

8845

.685

51.5

3352

.758

53.8

8857

.387

65.2

0465

.019

60

.854

59.5

7251

.660

46.1

6843

.709

57.7

0861

.484

72.1

2176

.171

75

.577

İth

alat

15

18

5 14

610

123

239

1111

29

İh

raca

t

15

St

ok D

eğiş

imi

1.46

9 5.

459

2.25

740

1-3

61-3

631.

073

1.96

4-7

23-9

79

3.51

91.

427

380

-101

1.11

4-1

.137

-1.3

2919

6-9

07

64

İsta

tistik

Hat

a

B

irin

cil E

nerj

i Tük

etim

i 45

.891

48

.851

50

.659

46.0

8651

.178

52.4

0554

.961

59.4

7464

.504

64.0

49

64.3

8461

.010

52.0

3946

.051

44.8

2356

.571

60.1

8472

.317

75.2

64

75.6

41

Çev

rim

ve

Ener

ji Se

ktör

ü 30

.152

32

.531

35

.547

32.1

2539

.884

39.9

8542

.608

45.8

5252

.283

53.9

44

53.3

1453

.556

42.7

0335

.712

34.0

1548

.562

49.9

7960

.709

65.8

20

62.9

69

Elek

trik

Sant

ralla

r

29.8

84

32.2

93

35.3

1831

.917

39.7

0139

.815

42.4

4145

.694

52.1

1553

.780

53

.312

53.4

3542

.576

35.5

5633

.777

48.3

1949

.709

60.5

3665

.685

62

.894

H

ava

Gaz F

abrik

alar

Kok

Fab

rikal

ar

Brik

et F

abrik

alar

35

28

3014

32

22

22

22

243

140

160

190

5247

İç T

üket

im v

e K

ayp

23

3 21

0 19

919

418

016

816

615

616

616

2 0

119

124

113

9883

8012

188

75

N

ihai

Ene

rji T

üket

imi

15.7

39

16.3

20

15.1

1213

.961

11.2

9412

.420

12.3

5313

.622

12.2

2110

.105

11

.070

7.45

49.

337

10.3

3910

.808

8.00

910

.205

11.6

089.

444

12.6

72

Sana

yi T

üket

imi

8.47

0 8.

797

7.38

26.

870

5.02

46.

013

5.99

06.

885

6.49

45.

198

6.14

44.

871

5.75

46.

208

5.40

93.

202

4.89

65.

006

4.55

3 6.

142

Dem

ir Ç

elik

K

imya

-Pet

roki

mya

42

5 35

35

3025

2525

4545

47

4747

4732

3216

316

929

12

279

Petro

kim

ya

Feed

stoc

k

Güb

re

509

395

283

135

5512

468

5711

350

40

2721

1911

Çim

ento

1.

980

1.50

2 1.

108

1.07

51.

396

1.54

91.

503

1.36

31.

206

807

1.28

31.

600

1.25

61.

582

1.80

71.

747

1.87

61.

513

2.19

9 1.

565

Şeke

r 1.

425

1.54

5 1.

220

1.18

082

083

599

81.

014

1.13

81.

182

1.11

31.

136

965

937

756

872

722

547

66

109

Dem

ir Dş M

etal

ler

48

66

6660

4040

4044

4448

48

4848

5560

15

2 D

iğer

San

ayi

4.08

3 5.

254

4.67

04.

390

2.68

83.

440

3.35

64.

362

3.94

83.

064

3.61

32.

013

3.41

73.

583

2.74

342

12.

129

2.91

72.

277

4.03

7 U

laştrm

a 22

20

2

2

1

K

onut

ve

Hiz

met

ler

7.24

7 7.

503

7.72

87.

091

6.27

06.

407

6.36

26.

737

5.72

74.

907

4.92

62.

583

3.58

24.

131

5.39

94.

807

5.30

96.

602

4.89

0 6.

530

Tarm

E

lekt

rik

Ene

rjisi

Üre

timi

(GW

h)

19.5

61

20.5

63

22.7

5621

.964

26.2

5725

.815

27.8

4030

.587

32.7

0733

.908

34

.367

34.3

7228

.056

23.5

9022

.450

29.9

4632

.433

38.2

9541

.858

39

.089

Kur

ulu

Güç

(MW

) 4.

896

5.07

2 5.

451

5.66

15.

861

6.04

86.

048

6.04

86.

214

6.35

2 6.

509

6.51

16.

503

6.43

96.

451

7.13

18.

211

8.21

18.

205

8.11

0

88


88

Çiz

elge

6.9

.3 T

ürki

ye li

nyit

deng

esi (

1970

-198

9) (b

tep)

19

70

1971

19

72

1973

19

74

1975

19

76

1977

19

78

1979

19

80

1981

19

82

1983

19

84

1985

19

86

1987

19

88

1989

Üre

tim

1.73

5 1.

867

2.20

32.

326

2.50

62.

745

3.00

43.

269

4.05

73.

343

3.73

84.

271

4.65

25.

378

6.49

88.

212

8.94

99.

827

8.60

3 10

.564

İth

alat

İhra

cat

150

7439

59

Stok

Değ

işim

i -3

46

4

-34

-50

-53

-29

-150

-493

266

291

-89

-37

-84

-90

-276

-22

-638

-671

-3

58

İsta

tistik

Hat

a

-3-4

8

B

irin

cil E

nerj

i Tük

etim

i 1.

732

1.91

3 2.

207

2.29

32.

456

2.69

22.

960

3.11

93.

491

3.57

0 3.

970

4.18

14.

616

5.29

46.

408

7.93

38.

879

9.18

97.

932

10.2

07

Çev

rim

ve

Ener

ji Se

ktör

ü 36

2 36

0 36

144

061

074

368

277

396

31.

195

1.21

21.

351

1.40

61.

864

2.29

13.

514

4.64

84.

153

2.89

6 4.

835

Elek

trik

Sant

ralla

r

339

354

349

436

606

739

679

767

958

1.19

0 1.

206

1.34

51.

398

1.81

02.

240

3.45

34.

586

4.08

72.

829

4.75

8 H

ava

Gaz F

abrik

alar

Kok

Fab

rikal

ar

Brik

et F

abrik

alar

23

6 12

54

43

65

5 6

67

99

99

99

12

İç T

üket

im v

e K

ayp

4543

5253

5759

65

N

ihai

Ene

rji T

üket

imi

1.37

0 1.

553

1.84

51.

852

1.84

61.

949

2.27

82.

346

2.52

82.

374

2.75

72.

831

3.21

03.

431

4.11

74.

419

4.23

05.

035

5.03

6 5.

372

Sana

yi T

üket

imi

618

695

757

759

793

838

913

968

989

1.10

0 1.

046

1.10

91.

063

1.11

11.

628

1.64

91.

478

1.92

52.

284

2.46

0 D

emir

Çel

ik

4 5

21

11

11

0,3

0,3

0,3

0,3

Kim

ya-P

etro

kim

ya

12

6 12

8 Pe

troki

mya

Fee

dsto

ck

G

übre

22

9 22

1 25

020

423

023

624

720

221

817

6 17

518

215

420

620

111

413

719

312

8 15

8 Ç

imen

to

77

91

127

119

132

146

161

177

196

220

232

380

426

481

542

612

660

690

690

675

Şeke

r 91

12

0 12

012

212

116

220

319

419

120

7 16

417

028

816

017

315

130

333

327

0 35

5 D

emir

Dş M

etal

ler

D

iğer

San

ayi

217

258

259

313

310

294

303

394

384

498

475

376

195

265

712

773

377

710

1.07

0 1.

146

Ulaştrm

a 29

53

40

4845

2943

3874

72

3835

3629

2119

1413

5 5

Kon

ut v

e H

izm

etle

r 72

3 80

5 1.

048

1.04

51.

009

1.08

21.

322

1.34

01.

465

1.20

2 1.

674

1.68

72.

111

2.29

02.

469

2.75

12.

738

3.09

72.

747

2.90

6 Ta

rm

E

lekt

rik

Ene

rjisi

Ü

retim

i (G

Wh)

1.

442

1.52

7 1.

489

1.74

22.

355

2.68

62.

982

3.62

64.

362

5.37

1 5.

049

5.24

45.

528

7.79

09.

413

14.3

1818

.665

17.0

2612

.141

19

.953

Kur

ulu

Güç

(MW

) 30

7 30

7 30

960

960

960

960

990

91.

069

1.06

9 1.

069

1.23

41.

622

1.82

62.

381

2.88

63.

601

4.45

64.

456

4.73

6

89


89

Çiz

elge

6.9

.4 T

ürki

ye li

nyit

deng

esi (

1990

-200

9) (b

tep)

19

90

1991

19

92

1993

19

94

1995

19

96

1997

19

98

1999

20

00

2001

20

02

2003

20

04

2005

20

06

2007

20

08

2009

Üre

tim

9.52

4 9.

117

10.2

999.

790

10.4

7110

.735

10.8

9911

.759

12.7

9212

.242

11

.418

11.1

2410

.311

9.50

19.

141

9.64

811

.545

13.3

7215

.205

15

.632

İth

alat

5

56

42

337

73

33

9

İh

raca

t

5

Stok

Değ

işim

i 23

7 1.

399

440

128

-142

-133

289

521

-168

69

1.09

730

212

4-2

530

8-3

22-3

6672

-202

40

İs

tatis

tik H

ata

Bir

inci

l Ene

rji T

üket

imi

9.76

5 10

.572

10

.743

9.91

810

.331

10.6

0511

.187

12.3

1712

.631

12.3

14

12.5

1911

.429

10.4

359.

471

9.45

09.

326

11.1

8813

.444

15.0

03

15.6

72

Çev

rim

ve

Ener

ji Se

ktör

ü 5.

056

5.69

2 6.

225

5.74

76.

952

6.89

27.

491

8.24

38.

977

9.28

5 9.

203

9.19

67.

646

6.37

06.

208

6.92

48.

157

9.82

010

.865

10

.355

El

ektri

k Sa

ntra

llar

4.

976

5.62

0 6.

157

5.68

56.

897

6.84

17.

441

8.19

68.

927

9.23

5 9.

203

9.16

07.

608

6.32

36.

136

6.85

18.

076

9.77

110

.822

10

.336

H

ava

Gaz F

abrik

alar

Kok

Fab

rikal

ar

Brik

et F

abrik

alar

11

8 9

41

10,

51

11

11

113

4248

5724

21

İç

Tük

etim

ve

Kayp

70

63

60

5854

5050

4750

49

3637

3429

2524

2523

19

N

ihai

Ene

rji T

üket

imi

4.70

9 4.

881

4.51

84.

171

3.37

93.

713

3.69

64.

074

3.65

43.

029

3.31

52.

233

2.78

93.

101

3.24

22.

402

3.03

03.

624

4.13

8 5.

317

Sana

yi T

üket

imi

2.53

8 2.

631

2.21

52.

044

1.50

41.

804

1.79

32.

065

1.94

01.

558

1.83

81.

458

1.72

31.

862

1.62

396

11.

469

1.74

21.

922

2.50

6 D

emir

Çel

ik

K

imya

-Pet

roki

mya

12

8 11

11

98

88

1414

14

1414

1410

1049

5111

5 84

Pe

troki

mya

Fee

dsto

ck

G

übre

15

3 11

9 85

4117

3720

1734

15

128

66

3

Ç

imen

to

591

451

332

323

419

465

451

409

362

242

385

480

377

475

542

524

563

574

1.10

5 67

4 Şe

ker

428

456

366

354

246

251

295

304

341

355

334

338

287

281

227

261

217

195

24

40

Dem

ir Dş M

etal

ler

14

20

2018

1212

1213

1314

14

1414

1718

19

D

iğer

San

ayi

1.22

5 1.

576

1.40

11.

300

803

1.03

21.

007

1.30

81.

177

918

1.07

960

41.

025

1.07

582

312

663

996

278

7 1.

688

Ulaştrm

a 7

6 1

0.

5

0.23

Kon

ut v

e H

izm

etle

r 2.

164

2.24

3 2.

302

2.12

71.

875

1.91

01.

903

2.00

81.

714

1.47

1 1.

477

774

1.06

71.

239

1.61

91.

441

1.56

11.

883

2.21

6 2.

811

Tarm

Ele

ktri

k E

nerj

isi

Üre

timi

(GW

h)

19.5

61

20.5

63

22.7

5621

.964

26.2

5725

.815

27.8

4030

.587

32.7

0733

.908

34

.367

34.3

7228

.056

23.5

9022

.450

29.9

4632

.433

38.2

9541

.858

39

.089

Kur

ulu

Güç

(MW

) 4.

896

5.07

2 5.

451

5.66

15.

861

6.04

86.

048

6.04

86.

214

6.35

2 6.

509

6.51

16.

503

6.43

96.

451

7.13

18.

211

8.21

18.

205

8.11

0

90


90

7 DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE ELEKTRİK ENERJİSİ

7.1 Elektrik Enerjisine Küresel Bakş 1971 ylnda 5.256 TWh olan dünya elektrik enerjisi üretimi yllk ortalama %3,7 artşla 20.269

TWh’e ulaşmştr. Üretim onar yllk periyotlar halinde incelenirse; 1971-1980 arasnda %5,71 olan

ortalama büyüme hz, bir sonraki on ylda önce %3,64’e, daha sonraki on ylda da %2,69’a

düşmüştür. 2000 sonrasnda tekrar hzlanarak son dokuz yl ortalama %3,43 büyüme hzyla

tamamlamştr. [15]

1971 ylnda üretimin %95’i ana faaliyeti elektrik enerjisi üretimi olan tesisler tarafndan

üretilirken, otoprodüktör statüsünde olanlar ile kojenerasyon tesislerinin üretimdeki paylar yalnzca

%5’ti. Ancak gerek özellikle sanayinin farkl kollarlnda üretim yapan tesislerin elektrik enerjisi arz

güvenliği endişeleri, gerekse ihtiyaçlarn karşlarken diğer taraftan elektrik enerjisi ihtiyaçlarnn da

karşlanmas dolays ile dünyada kojenerasyon tesislerinin ve otoprodüktör statüde elektrik enerjisi

üreten tesislerin says hzla çoğalmştr. 2009 ylna gelindiğinde ana faaliyeti elektrik enerjisi

üretmek olan tesislerin toplam üretimdeki katks %87’ye düşerken, diğerlerinin pay da %13’e

çkmştr. (Şekil 7.1)

Şekil 7.1 Tesis tipine ve statüsüne göre elektrik enerjisi üretimi

91


91

1971 ylnda küresel elektrik enerjisi üretiminin %73’ü OECD üyesi ülkeler tarafndan

karşlanrken, bu oran önce 2000 ylnda %63’e ve 2009 ylnda da %52’ye kadar düşmüştür.

(Şekil 7.2) 1971-1980 yllar arasndaki büyüme hz %5,2 iken bu oran sonraki on yllarda önce

%3,64’e, sonra da 2,69’a düşmüştür. 2000 sonraki sekiz yllk büyüme hz ise %2,96 olarak

gerçekleşmiştir.

OECD ülkelerinde Avrupa ve Amerika’nn pay zaman içinde %5 kadar düşerken, bu düşüş Asya-

Okyanusya ülkelerinin artş ile dengelenmiştir.

Şekil 7. 2 Bölgelere göre elektrik enerjisi üretimi

Buna karşn OECD dş ülkelerin 1971-2008 aras yllk ortalama büyüme hz %5,27 olmuştur.

Büyüme oran onar yllk periyotlar halinde incelenirse; 1971-1980 aras %7,1, 1980-1990 aras

%4,8, 1990-2000 aras %3,1 ve 2000-2009 arasnda %6,1 olduğu görülür. Büyümenin ana kaynağ

Çin’dir. 1971 ylnda OECD dş ülkelerin ürettiği elektrik enerjisinin ancak %10’undan sorumlu

olan Çin, 2009 ylna geldiğinde bu oran %38’e çkarmştr. Son 38 yllk ortalama büyüme hz

%9,0, son dokuz yllk büyüme hz ise ortalama %11,8 olarak gerçekleşen Çin, 2009 ylnda tek

başna OECD üyesi Avrupa ülkelerinin toplam üretiminden fazla bir üretim gerçekleştirmiştir.

Kömürün elektrik enerjisi üretimindeki yerine bakldğnda; genelde kömür rezervleri açsndan

zengin olan ülkelerin elektrik üretiminde kaynak önceliğini kömüre verdikleri görülmektedir.

92


92

Ancak baz istisnai durumlar da olabilmektedir. Bu ülkelerden birisi dünyann en büyük görünür

linyit rezervlerine ve dördüncü büyük görünür taşkömürü rezervlerine sahip olan Rusya

Federasyonu’dur. Ayn zamanda dünyann en zengin doğal gaz kaynaklarna sahip ülkelerden biri

olmas nedeniyle Rusya elektrik enerjisi üretiminin yarya yaknn bu kaynaktan elde etmektedir.

Yine yaklaşk 1,5 milyar ton görünür taşkömürü rezervlerine sahip olan Brezilya, zengin hidrolik

kaynaklar sayesinde elektrik enerjisi üretiminin büyük bir ksmn hidrolik kaynaklardan

karşlamaktadr.(Şekil 7.3-turba hariç, kömürden kaynaklanan gazlar dahil)

Her ne kadar aşağdaki şekilde yer almasa da Botsvana (%100) ve Moğolistan (%96) ürettikleri

elektrik enerjisinin hemen hemen tamamn kömürden elde etmektedir. Bu iki ülkeyi Güney Afrika

ve Polonya izlemektedir. Çin özellikle son on ylda yaptğ yatrmlarla neredeyse ürettiği elektrik

enerjisinin %80’ini kömürden elde etmektedir.

2009 ylnda dünyann dördüncü büyük linyit üreticisi olan Türkiye ise elektrik enerjisi üretiminin

ancak %30’unu kömürden karşlarken yarya yaknn doğal gazdan karşlamas özellikle arz

güvenliği açsndan şaşrtcdr. Hemen hemen hiçbir enerji kaynağ olmayan Japonya bile elektrik

enerjisi üretiminin %27’sini kömürden karşlarken, Türkiye’nin bu derecede dşa bağml olmas

düşündürücüdür.

2007-2008 arasnda %2 artş gösteren küresel elektrik enerjisi tüketimi, 2009 ylnda %0,72

gerileyerek 18.452 TWh olarak gerçekleşmiştir. Bu, 1971 ylndan bu güne kadar görülen ilk

gerilemedir. Son 38 ylda dünya elektrik enerjisi tüketimi büyüme hz iki defa, 1982 ve 1992

yllarnda %1’in altna düşmüş, ama hiç gerilememiştir. Bir başka açdan bakldğnda, küresel

krizin ciddiyeti de anlaşlmaktadr.

Aslnda düşüş OECD üyesi ülkelerde olmuş, OECD dş ülkelerde ise yalnzca artş hznda bir

azalma olmuştur. 2000’li yllarn ilk yarsnda %18 büyüme gösteren OECD ülkeleri ikinci yarda

yalnzca %10 büyüme göstermiştir. 2009 yln da %4’lük bir düşüşle kapatmştr. 1971 ylnda

toplam tüketimin dörtte üçünü gerçekleştiren OECD ülkeleri, süreç içinde payn %53’e kadar

düşürmüştür.

Son 9 ylda ortalama %6,41 büyüyen OECD dş ülkelerde ise, 2003 ylndan beri yaşanan %8

civarndaki artş hz 2008’de %4’e, 2009’da da %re düşmüştür. Bu ülkeler içinde Çin, Rusya ve

Hindistan tek başlarna tüketimin %60’n oluşturmaktadr. 2009 ylnda Çin tek başna OECD dş

ülkelerin toplam tüketiminin %40’n, dünya tüketiminin ise beşte birini gerçekleştirmiştir.

93


93

Şeki

l 7.3

Ele

ktri

k en

erjis

i üre

timin

de k

ömür

ün p

ay

(Kay

nak:

UEA

)

94


94

Dünyann en zengin, bir başka deyişle küresel gelirin %48’ini gerçekleştiren üç ülke (ABD,

Japonya ve Çin Halk Cumhuriyeti), arza sunulan elektriğin de %46’sn tüketmektedir. Çizelge

7.1’den de anlaşlacağ üzere, dünya gelirinin beşte dördünü gerçekleştiren 20 ülke, toplam

tüketilen elektrik enerjisinin de beşte dördünden sorumludurlar. Dünyann geriye kalan ülkeleri

maalesef beşte birle yetinmek zorundadrlar.

Çizelge 7.1 2009 yl dünya elektrik enerjisi tüketimi ile GSYİH karşlaştrmas

GSYİH (109 2000 ABD Dolar) Elektrik Tüketimi (TWh)27

ABD 11.357 ABD 3.962Japonya 4.872 Çin (Hong Kong Dahil) 3.545Çin (Hong Kong Dahil) 3.169 Çin Halk Cumhuriyeti 3.503Çin Halk Cumhuriyeti 2.938 Japonya 997Almanya 1.999 Rusya Federasyonu 870Birleşik Krallk 1.677 Hindistan 690Fransa 1.473 Almanya 555İtalya 1.111 Kanada 522Hindistan 875 Fransa 483Brezilya 856 Güney Kore 438Kanada 847 Brezilya 426G. Kore 753 Birleşik Krallk 352Meksika 724 İtalya 317İspanya 713 İspanya 276Avustralya 535 Avustralya 244Hollanda 432 Güney Afrika 224Tayvan 412 Tayvan 220Arjantin 398 Meksika 218Rusya Federasyonu 398 Suudi Arabistan 199Türkiye 357 Türkiye 165İsviçre 286 İran 164 Dünya 39.674 Dünya 18.452Toplam OECD 29.633 Toplam OECD 9.813Toplam OECD Dş 10.041 Toplam OECD Dş 8.638

Çizelge 7.2 Uluslararas Enerji Ajans tarafndan yaynlanan enerji verilerinden yola çkarak

hazrlanmş olup, elektrik enerjisinin küresel bazda üretimden nihai tüketime kadar olan süreçlerini

vermektedir.

27 Üretim+Net İthalat-Kayplar

95


95

Çiz

elge

7.2

Kür

esel

ele

ktri

k en

erjis

i den

gesi

(TW

h) v

e bü

yüm

e h

zlar (

%)

19

71

1980

19

90

1995

20

00

2005

20

07

2008

20

09

1970

-19

8019

80-

1990

1990

-20

00

2000

-20

09

BRÜ

T Ü

RET

İM

5.25

5.76

78.

297.

730

11.8

66.3

1813

.295

.717

15.4

81.2

2918

.342

.100

19

.885

.968

20.2

43.6

1620

.132

.212

5,20

3,64

2,69

2,

96

İTH

ALA

T 73

.006

161.

825

463.

197

401.

572

509.

666

613.

092

627.

053

616.

790

590.

504

9,25

11,0

90,

96

1,65

İHR

AC

AT

-71.

498

-153

.939

-460

.795

-403

.322

-511

.825

-617

.403

-6

28.4

76-6

13.6

33-5

82.8

688,

8911

,59

1,06

1,

45

BRÜ

T A

RZ

5.25

7.27

58.

305.

616

11.8

68.7

2013

.293

.967

15.4

79.0

7018

.337

.789

19

.884

.545

20.2

46.7

7320

.139

.848

5,21

3,63

2,69

2,

97

İSTA

TİST

İKİ H

ATA

50

3-5

.392

-5.9

71-2

.410

2.66

62.

102

566

11.7

4782

.413

-230

,16

1,03

46

,41

DÖ

NÜŞT

ÜR

ME

SÜR

EÇLE

Rİ

852

7.13

86.

125

4.27

1 4.

099

3.85

33.

891

21,8

1 -4

,92

Is P

ompa

lar

72.

342

2.28

51.

961

1.81

61.

806

1.67

078

,39

-3,4

2

Elek

trikl

i Kaz

anla

r 84

54.

796

3.84

02.

310

2.28

32.

047

2.22

116

,34

-5,9

0

ENER

Jİ S

AN

AYİSİ İ

Ç T

ÜK

ETİM

45

1.67

680

6.89

11.

150.

426

1.29

2.95

31.

446.

991

1.64

8.20

7 1.

713.

245

1.77

3.73

61.

769.

958

6,66

3,61

2,32

2,

26

Köm

ür M

aden

leri

63.4

6781

.410

108.

599

112.

100

100.

793

119.

241

119.

098

119.

981

122.

169

2,81

2,92

-0,7

4 2,

16

Petro

l ve

Gaz

Çk

arm

19.2

2362

.124

121.

135

126.

169

139.

657

178.

890

176.

727

182.

814

181.

432

13,9

26,

911,

43

2,95

Yük

sek

Frn

lar

116

154

285

366

422

339

9,

16

Gaz

Üre

tim T

esis

leri

(Gas

Wor

ks)

3.87

02.

953

3.25

53.

226

5.34

65.

003

6.53

47.

592

8.70

4-2

,96

0,98

5,09

5,

57

Biy

ogaz

Gaz

laştrm

a Te

sisl

eri

Kok

Fr

nlar

1.97

92.

414

5.61

04.

540

4.13

63.

999

4.28

74.

353

4.63

92,

238,

80-3

,00

1,28

Pate

nt Y

akt

Tesi

sler

i 64

385

544

440

535

6852

47-5

,63

-18,

3656

,48

-22,

00

Brik

et (B

KB

) Tes

isle

ri 4.

124

5.08

29.

373

7.60

25.

167

5.08

1 5.

057

5.51

95.

031

2,35

6,31

-5,7

8 -0

,30

Petro

l Raf

iner

ileri

81.2

2613

8.61

711

9.00

716

1.50

918

3.72

020

6.48

7 22

4.96

622

1.14

722

1.25

26,

12-1

,51

4,44

2,

09

Köm

ür Svlaştrm

a Te

sisl

eri

066

45

6070

Sv

laştrm

a (L

NG

) /Te

krar

G

azlaştrm

a Te

sisl

eri

205

829

1.06

81.

195

1.18

91.

054

1.56

81.

539

1.57

816

,79

2,57

1,08

3,

19

Gaz

dan

Sv

laştrm

a (G

TL) T

esis

leri

El

ektri

k ve

Is Ü

retim

Tes

isle

ri İç

Tü

ketim

i (K

ojen

eras

yon

dahi

l) 23

8.13

345

0.65

566

0.12

173

5.14

684

9.58

995

0.59

3 1.

001.

661

1.06

1.99

51.

064.

437

7,34

3,89

2,56

2,

54

Pom

pajl

Dep

olam

ada

Kul

lan

lan

15.5

8025

.590

70.7

8087

.046

104.

468

113.

671

112.

526

104.

611

97.5

395,

6710

,71

3,97

-0

,76

Nük

leer

San

ayi

11.7

1618

.788

16.9

8916

.663

382

441

309

300

4,84

-1,1

9 -3

6,00

Odu

n K

ömür

ü Ü

retim

Tes

isle

ri

Tan

mla

nmam

ş (E

nerji

) 23

.805

25.4

6332

.685

36.7

7135

.669

62.9

20

59.9

0163

.342

62.4

210,

752,

530,

88

6,42

KA

YIP

LAR

42

6.62

868

2.72

81.

002.

039

1.13

4.77

71.

366.

335

1.61

0.62

1 1.

663.

852

1.66

2.37

21.

688.

347

5,36

3,91

3,15

2,

38

96


96

Çiz

elge

7.3

Kür

esel

ele

ktri

k en

erjis

i den

gesi

(TW

h) v

e bü

yüm

e h

zlar (

%)

NİH

Aİ E

LE

KT

RİK

TÜ

KE

TİMİ

4.37

9.59

16.

811.

155

9.70

6.03

310

.857

.360

12.6

62.8

2915

.061

.225

15

.708

.956

16.4

83.7

1216

.815

.507

5,03

3,61

2,69

3,16

SAN

AYİ

4.37

9.47

46.

810.

605

9.70

9.43

210

.856

.689

12.6

62.2

8515

.076

.792

16

.503

.915

16.8

18.5

5916

.760

.065

4,28

2,47

1,84

2,72

Dem

ir ve

Çel

ik

2.37

1.04

33.

457.

863

4.41

1.54

84.

643.

290

5.29

4.25

36.

218.

193

6.97

1.97

17.

011.

599

6.73

8.34

74,

410,

871,

454,

23

Kim

ya-P

etro

kim

ya

332.

718

490.

661

534.

985

552.

869

618.

046

796.

549

949.

369

926.

199

897.

527

3,70

2,14

1,30

1,79

Dem

ir Dş M

etal

ler

441.

020

611.

850

755.

866

795.

211

860.

470

999.

013

1.08

6.14

31.

053.

997

1.00

9.44

04,

630,

182,

553,

17

Met

al Dş M

iner

alle

r 27

6.92

841

6.02

142

3.50

645

7.83

154

4.79

765

3.69

8 76

8.82

477

3.85

072

1.17

84,

822,

232,

274,

75

Ulaştrm

a A

raçl

ar

119.

527

182.

512

227.

638

258.

904

284.

846

374.

700

435.

358

440.

072

432.

579

3,11

0,27

6,14

2,12

Mak

ine

61.2

6880

.711

82.9

2710

2.28

515

0.48

816

8.59

3 18

5.44

218

9.58

418

1.81

44,

925,

320,

073,

37

Mad

enci

lik v

e Taşo

cağ

18

8.29

429

0.05

548

7.15

344

5.45

749

0.61

958

1.91

9 67

3.41

469

6.78

666

1.42

65,

194,

600,

743,

42

Gd

a ve

Tüt

ün

72.0

9211

3.66

717

8.19

817

8.12

219

1.85

924

7.45

9 27

1.34

927

6.63

725

9.67

65,

513,

742,

722,

47

Kağt,

pul

p ve

bas

k

98.2

4615

9.26

123

0.02

026

7.26

830

0.96

235

5.21

5 38

1.57

938

2.04

237

4.94

34,

084,

082,

11-0

,20

Odu

n ve

Odu

n Ü

rünl

eri

169.

944

243.

658

363.

575

413.

865

448.

060

490.

340

490.

645

484.

780

439.

891

6,49

7,40

-0,3

40,

02

İnşa

at

24.9

1943

.897

89.6

1580

.241

86.6

4081

.342

88

.734

92.6

0686

.827

6,72

1,29

-0,5

76,

50

Teks

til v

e D

eric

ilik

25.1

4845

.163

51.3

4752

.102

48.4

8760

.015

73

.223

81.3

1385

.476

3,27

3,80

0,92

3,01

Tan

mla

nmam

ş (S

anay

i) 86

.690

115.

830

168.

207

175.

479

184.

338

219.

634

255.

662

248.

363

240.

646

3,82

2,11

2,86

2,44

ULA

ŞTIR

MA

47

4.24

966

4.57

781

8.51

186

3.65

61.

084.

641

1.18

9.71

6 1.

312.

229

1.36

5.37

01.

346.

924

4,03

4,32

-1,2

12,

44

Kar

ayol

u 11

2.93

416

1.21

624

6.08

221

1.72

321

7.79

725

8.22

2 27

2.75

027

2.09

627

0.66

9-4

,41

Dem

iryol

u 12

3924

26

2626

4,00

-4,1

34,

412,

68

Bor

uhat

lar

Ulaş

m

108.

598

154.

556

101.

339

147.

231

156.

085

180.

635

192.

887

195.

019

198.

079

2,40

37,4

6-2

,94

0,04

Tan

mla

nmam

ş (U

laştrm

a)

1.40

91.

745

42.0

3525

.790

31.2

0133

.672

34

.170

34.8

1631

.321

5,93

35,5

2-1

1,44

3,42

DİĞ

ER

2.92

74.

915

102.

708

38.6

9030

.472

43.8

91

45.6

6742

.235

41.2

415,

964,

703,

543,

51

Kon

ut

1.89

5.49

73.

191.

526

5.05

1.80

26.

001.

676

7.15

0.23

58.

600.

377

9.25

9.19

49.

534.

864

9.75

1.04

96,

274,

013,

513,

12

Tica

reth

ane

ve K

amu

Hiz

met

leri

993.

579

1.71

6.78

32.

544.

276

3.04

4.91

73.

590.

964

4.21

6.36

5 4.

473.

674

4.61

3.35

24.

734.

889

7,30

5,20

4,06

3,30

Tarm

/Orm

anc

lk

640.

934

1.20

8.67

72.

006.

822

2.41

0.41

42.

987.

260

3.55

6.74

0 3.

850.

061

3.94

8.41

54.

002.

739

5,20

7,03

-0,0

42,

49

Balk

çlk

11

2.50

317

7.47

535

0.06

637

0.46

234

8.59

337

8.61

8 41

1.04

341

5.64

743

4.94

6-2

,01

14,2

8

Tan

mla

nmam

ş (D

iğer

) 1.

559

1.81

71.

273

3.82

2 4.

094

4.26

24.

233

-5,5

85,

344,

0711

,13

97


97

7.2 Türkiye’de Elektrik Enerjisinin Gelişimi Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) tarafndan yaynlanan verilere göre, 1940 ylnda 397 kWh

olan elektrik enerjisi üretimi 1942 yl hariç, 2000 ylna kadar sürekli artş göstererek 2000 ylnda

125 TWh’e ulaşmştr. 2001 ylnda yaşanan ekonomik kriz neticesinde üretimde ilk defa bir

gerileme, bir başka deyişle eksi büyüme yaşanmştr. 2008 yl sonunda başlayan ve tüm dünyay

saran ekonomik krizin de etkileriyle birlikte büyüme hz 2008 ylnda gerilemiş ve 2009 ylnda

ikinci kez bir daralma yaşanmştr. (Çizelge 7.4.) Bu 69 yllk dönemde, 8 yl haricinde üretim artş

%5’in üzerinde gerçekleşmiştir. Üretimdeki artş hz onar yllk periyotlar halinde incelendiğinde;

1940-2009 aras onar yllk ortalama artş hzlar srasyla %7,1, %13,6, %11,8, %10,4, %9,5, %8,1

ve %5,3 olarak gerçekleştiği görülmektedir. Üç ayr askeri darbe, ambargolar, saysz kriz ve iç

karşklklarla dolu olan ülke yakn tarihi göz önüne alndğnda; geçmiş yllarda görülen yüksek

artş hzlar hem şaşrtc hem de önemli bir başar olarak görülebilir. Sonraki küresel olmak üzere

iki ayr krizin yarattğ ekonomik daralmadan dolay son dokuz yln ortalamasnn bu kadar düşük

olmas da aslnda şaşrtc bir sonuç değildir.

Çizelge 7.4 Türkiye elektrik enerjisi üretimi (GWh)

1970 1980 1990 1995 2000 2005 2007 2008 2009 2010

Toplam Kömür 2.825 5.960 20.181 28.047 38.186 43.193 53.431 57.716 55.685 55.046Taşkömürü 1.382 912 621 2.232 3.819 13.246 15.136 15.858 16.148 18.120Linyit 1.442 5.049 19.561 25.815 34.367 29.946 38.295 41.858 39.089 35.942Asfaltit

Toplam Petrol 2.600 5.831 3.942 5.772 9.311 5.483 6.527 7.519 4.803 2.180Fuel Oil 2.337 5.223 3.921 5.498 7.459 5.121 6.470 7.209 4.440 2.144Motorin 264 608 21 274 981 3 13 266 346 4LPG 324 34 Nafta 547 326 44 18

Doğal Gaz 10.192 16.579 46.217 73.445 95.025 98.685 96.095 98.144Yenilenebilir ve Atk 166 136 222 220 122 214 220 340 458Toplam Termal 5.590 11.927 34.315 50.621 93.934 122.242 155.196 164.139 156.923 155.828Hidro 3.033 11.348 23.148 35.541 30.879 39.561 35.851 33.270 35.959 51.795Jeotermal 80 86 76 94 156 162 436 668Rüzgar 33 59 355 847 1.495 2.916

Toplam 8.623 23.275 57.543 86.247 124.922 161.956 191.558 198.418 194.813 211.207Büyüme Hz (%) 10.0 3.3 10.6 10.1 7.3 7.5 8,7 3,6 -1,8 8,4

98


98

Üretim kaynak baznda irdelendiğinde; 1940’l yllarda %86 olan kömürün payn 1950’li yllarn

sonuna kadar koruduğu, bu yllarn sonuna doğru özellikle 1957 sonras devreye giren hidrolik

santrallerden dolay %60’lara kadar gerilediği, 1960’l yllarn sonuna doğru hidrolik santrallerinin

yan sra devreye giren petrol santrallerinin de etkisiyle %30’lara düştüğü, 1980’li yllara

gelindiğinde ise %25’e kadar gerilediği görülmektedir. 1980’li yllarda zaman zaman düşse de

kömürün paynn artş gösterdiği, hatta yağş rejimine de paralel olarak %50’lere kadar yaklaştğ

gözlemlenmiştir. 1990’l yllarn başnda %35 olan kömürün pay, on yllk dönemin sonuna doğru

%30’a kadar gerilemiştir. 2003 ve 2004 ylnda %23 olarak gerçekleşen kömürün üretimdeki pay,

ithal taşkömürünün de etkisiyle %29’lara kadar ulaşabilmiştir. (Şekil 7.4.)

40’l yllarda kömürden elde edilen elektrik enerjisi üretiminin %90’ taşkömüründen

kaynaklanmaktayd. Bu pay sonraki onar yln sonunda önce %80’e, sonra %65’e düşmüş, ülkenin

var olan linyit rezervlerinin elektrik üretimi amacyla değerlendirilmesi politikas, üçüncü on yln

sonunda %49’a kadar düşmüştür. 1970 yl başnda %51 olan linyitin pay on yl içinde %85’e,

sonraki on ylda da %97’ye kadar çkmştr. 2000 yl sonras devreye giren ithal kömür santralleri

ile birlikte bu oran 2010 ylnda %67 olarak gerçekleşmiştir.

Şekil 7.4 Kaynak baznda elektrik üretiminin yllar itibariyle dağlm

99


99

1990’l yllarda elektrik enerjisi üretiminde kömürün pay gerilerken yerini hzla doğal gaz almştr.

Yüksek verimi, arz esnekliği, düşük yatrm maliyeti gibi faktörler, özellikle kombine çevrim

santralarnda, doğal gaz kullanmn ön plana çkarmaktadr. Türkiye’de ana hat güzergah dşnda

Karadeniz, Ege ve Güney bölgelerine ulaştrlmas planlanan iletim hatlarnn gerçekleştirilmesi ve

diğer taraftan elektrik üretim kapasitelerinin arttrlmas projeleri gibi son gelişmeler, doğal gaza

olan talebin giderek artacağn ortaya koymaktadr.

1990 ylnda toplam üretimde %17 olan doğal gazn pay 1998 ylnda %22’ye, 1999 ylnda %31’e,

2000 ylnda %37’ye, 2005 ylnda %45’e ve 2007 ylnda %50’ye kadar çkmştr.

Kömür kaynaklar bakmndan zengin olan ülkelerin çoğu, özellikle arz güvenlikleri açsndan

önceliklerini kömüre verirken, dünyada üçüncü büyük linyit kömürü üreticisi olan Türkiye’nin,

hemen hemen tamamnn yurt dşndan ithal edilen doğal gaza bu kadar bağml olmas ülkede

izlenen enerji politikalarndaki çarpklğ da ortaya koymas açsndan şaşrtcdr. Bu durumun

devam etmesi ülkenin arz güvenliği açsndan önemli bir sorun oluşturmaktadr.

1940 ylnda 217 MW olan kurulu güç, 1950 ylnda iki kat civarnda artarak 408 MW olmuş, 1960

ylna gelindiğinde ise 1940 ylna göre alt kat artarak 1272 MW’a ulaşmştr. 1980 ylnda 5119

MW, 1990 ylnda 16318 MW ve 2000 ylnda, 27264 MW’a ve 2005 ylnda 38844 MW’a

erişmiştir. 2010 ylnda gelindiğinde Türkiye’nin kurulu gücü artk 49524 MW’tr. (Şekil 7.5)

Şekil 7.5 Kurulu gücün kaynak baznda ve yllar itibariyle dağlm

100


100

Türkiye ilk kez 1996 ylnda 96 GWh elektrik enerjisi ithal etmiştir. Bu yldan sonra da ithalat

kesintisiz artarak devam eden ithalatmz 1985 sonrasnda düşüşe geçmiş, 1997 sonrasnda tekrar

başlayarak 2010 ylnda 1.144 GWh olarak gerçekleşmiştir. Elektrik ihracat ise ilk kez 1990 ylnda

907 GWh olarak başlamş, 2000 ylna kadar azalarak devam etmiş, bu yldan sonra tekrar artmaya

başlamş ve 2010 ylnda 1.918 GWh olarak kayt edilmiştir..

Brüt üretime paralel olarak gerçekleşen toplam tüketim de 2009 ylnda 231.264 GWh olarak

gerçekleşmiştir.

70’li yllarda net tüketimin (rafinerilerin ihtiyac hariç) tüketimin %64’ünü sanayi sektörü, %35’ini

ise konut ve hizmetler sektörü oluştururken, ülkenin ekonomik gelişmesine paralel olarak yaşam

standartlar da artmş ve sanayinin tüketimdeki pay %48’lere gerilerken konut ve hizmetlerin pay

%50’lere ulaşmştr.

Çizelge 7.5 onar yllk dönemler halinde Türkiye elektrik enerjisinin üretimden nihai tüketime kadar

dengesini ve büyüme hzlarn vermektedir.

101


101

Çiz

elge

7.5

Tür

kiye

ele

ktri

k en

erjis

i den

gesi

(GW

h)

19

70

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2007

2008

2009

2010

1970

-19

80

1980

-19

90

1990

-20

00

2000

-20

10

BRÜ

T Ü

RET

İM

8.62

3 23

.275

34.2

1957

.543

86.2

4712

4.92

216

1.95

619

1.55

819

8.41

819

4.81

321

1.20

810

,44

9,47

8,

06

5,39

İç T

üket

im v

e K

ayp

lar

1.31

5 4.

218

6.65

39.

992

18.1

5829

.980

30.5

3134

.865

36.1

3837

.185

37.3

7012

,36

9,01

11

,61

2,23

İç T

üket

im

448

1.39

42.

307

3.31

14.

389

6.22

46.

487

8.21

88.

656

8.19

4n.

a.

12,0

2 9,

04

6,52

İletim

Kayp

lar

1.

200

1.61

11.

787

2.03

53.

182

3.69

54.

523

4.38

83.

973

5.69

0

4,06

5,

94

5,99

Dağt

m K

ayp

lar

1.

625

2.73

54.

893

11.7

3420

.574

20.3

4922

.124

23.0

9325

.018

n.a.

11,6

5 15

,44

Net

Üre

tim

7.30

8 19

.057

27.5

6647

.551

68.0

9094

.942

131.

425

156.

693

162.

280

157.

628

173.

838

10,0

6 9,

57

7,16

6,

24

İthal

at

1.

341

2.14

217

60

3.79

163

686

478

981

21.

144

-1

8,38

35

,93

-11,

29

İhra

cat

90

769

643

71.

798

2.42

21.

122

1.54

61.

918

-7,0

4 15

,93

TOPL

AM

TÜ

KET

İM

7.30

8 20

.398

29.7

0846

.820

67.3

9498

.296

130.

263

155.

135

161.

948

156.

894

173.

064

10,8

1 8,

66

7,70

5,

82

Raf

iner

iler

75

321

600

1.15

01.

670

2.15

684

71.

033

1.96

91.

143

1.07

215

,65

13,6

1 6,

49

-6,7

5

NİH

Aİ T

ÜK

ETİM

7.

233

20.0

7729

.108

45.6

7065

.724

96.1

4012

9.41

615

4.10

215

9.97

915

5.75

117

1.99

210

,75

8,57

7,

73

5,99

Sa

nayi

4.

615

12.6

8719

.008

28.0

6236

.337

46.6

8658

.721

73.7

9572

.881

69.3

2779

.338

10,6

4 8,

26

5,22

5,

45

Dem

ir-Ç

elik

80

7 1.

824

2.83

14.

839

6.95

58.

395

11.6

6115

.477

16.0

1516

.000

16.5

758,

50

10,2

5 5,

66

7,04

Kim

ya-P

etro

kim

ya

465

1.43

92.

198

4.04

24.

377

6.38

14.

913

4.59

53.

689

4.48

05.

622

11,9

6 10

,88

4,67

-1

,26

Güb

re

369

420

581

1.15

338

050

050

819

525

122

814

51,

30

10,6

3 -8

,01

-11,

65

Çim

ento

64

7 2.

002

2.83

73.

992

2.88

33.

998

4.32

35.

475

5.64

65.

564

5.32

611

,96

7,15

0,

01

2,91

Şeke

r 13

8 28

338

738

035

746

948

832

77,

45

2,99

Dem

ir Dş

350

1.51

91.

935

2.55

32.

162

2.48

53.

036

2.47

21.

924

2.30

715

,81

5,33

Diğ

er S

anay

i 1.

839

5.20

08.

239

11.1

0319

.223

27.4

1234

.831

44.9

2444

.339

40.6

4249

.037

10,9

5 7,

88

9,46

5,

99

Dem

iryol

lar

80

149

213

345

490

720

749

936

486

659

543

6,42

8,

76

7,63

-2

,78

Kon

ut v

e H

izm

etle

r 2.

502

7.08

19.

576

16.6

8827

.384

45.6

6465

.833

74.3

9180

.805

80.8

8686

.524

10,9

6 8,

95

10,5

9 6,

60

Tarm

36

16

031

157

51.

513

3.07

04.

113

4.98

15.

806

4.87

95.

586

16,0

9 13

,65

18,2

4 6,

17

KU

RU

LU G

ÜÇ

(MW

) 2.

235

5.11

99.

122

16.3

1820

.954

27.2

6438

.844

40.8

3640

.836

44.7

6148

.932

8,64

12

,29

5,27

6,

02

102


102

8 GELECEĞE İLİŞKİN ÖNGÖRÜLER

8.1 Dünya Uluslararas Enerji Ajans tarafndan, Baş Ekonomist Fatih Birol başkanlğnda yaplan Referans

Seenaryosu28 çalşmalarna göre, 2007 ylnda 12 milyar tep olan birincil enerji talebinin yllk

ortalama %1,5 artşla 2030 ylnda 16,8 milyar tep’e çkacağ (%40’lk bir artş) öngörülmektedir.

Artşn bir önceki sene yaynlanan senaryo çalşmasna göre daha düşük olmasnn nedeni son

yllarda yaşanan mali ve ekonomik krizin etkilerinin yeni projeksiyonlara yanstlmasndan

kaynaklanmaktadr. (Şekil 8.1) [16]

2007-2030 arasnda öngörülen küresel enerji talebindeki artşn yaklaşk %77’si fosil yaktlardan

gelmektedir. 2030 ylnda da petrolün %30 pay ile ilk sray koruyacağ ve bunu %29 ile kömürün

takip edeceği düşünülmektedir. Payn 2007 ylna göre iki puan daha artran kömür ayn zamanda

artş hz en yüksek olan fosil yakt olarak görülmektedir.

0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

16.000

18.000

1980 1990 2007 2015 2020 2025 2030

(mtep)

Kömür Petrol

Gaz Nükleer

Hidrolik Biyokütle ve Atk

Diğer Yenilenebilir

Şekil 8.1 WEO Referans Senaryo-Kaynak baznda birincil enerji arz

28 Referans Senaryo hükümetlerin var olan politika ve önlemleri gelecekte değiştirmeden sürdürecekleri, enerji sektörünü etkileyen bir değişiklik yapmayacaklar varsaymna göre tanmlanmaktadr.

103


103

Bölgesel bazda bakldğnda, planlama döneminde küresel birincil enerji talebinde öngörülen artşn

%90’nn OECD dş ülkelerden kaynaklandğ görülmektedir. Buna paralel olarak da, toplamdaki

pay %52’den %63’e çkmaktadr.

Çin ve Hindistan OECD dş ülkelerdeki büyümenin lokomotifi olmaktadr. Toplam talepteki payn

%7 artran Çin, toplamdaki artşn da %39’undan sorumlu iken, toplamdaki payn %8’e çkaran

Hindistan is, toplam artşn %15’ini oluşturmaktadr. Çin’deki artşn önemli bir ksm elektrik

üretim amacyla kullanlan kömürden kaynaklanmaktadr.

Yaplan tahminlere göre, Çin tek başna kömürdeki küresel artşn %65’ini gerçekleştirecektir.

Kalan artşn da çoğu Hindistan ve OECD dş Asya ülkelerinden gelmektedir.

Planlama döneminde, OECD dş ülkelerinin yllk ortalama artş hz %2,3 olurken OECD

ülkelerinde bu oran %0,2’de kalmştr. (Şekil 8.2)

Şekil 8.2 WEO Referans Senaryo-Bölgesel bazda birincil enerji arznn pay

Dünya elektrik enerjisi talebinin (nihai elektrik tüketimi) yllk ortalama büyüme hznn, 2007-2014

arasnda %2,7 ve 2015-2030 arasnda %2,4 olacağ tahmin edilmektedir. (2007-2030 aras %2,5).

Planlama dönemindeki büyüme hz OECD ülkelerinde %1 iken OECD dş ülkelerde %3,9’dur.

2007-2014 arasnda OECD ülkeleri için 2009 krizinden dolay daha düşük bir büyüme hz (0,7),

OECD dş ülkeler içinse daha yüksek bir büyüme hz (%5) beklenmektedir.

Büyümenin %80’inden fazlas OECD dş ülkelerden, özellikle Asya’dan kaynaklanmaktadr.

Çin’in 2000-2007 aras ylk ortalama %14 büyüyen elektrik enerjisi talebinin, 2030 ylnda üç kat

artmas beklentisine rağmen daha yavaş bir hzla devam edeceği (%4,5) öngörülmektedir. Bunun

ana nedeni de ekonomide ağr sanayiden daha az enerji yoğun bir sanayiye ve hizmet sektörüne

geçişin beklentisidir. Bu dönemde Hindistan’n da elektrik enerjisi talebinin yllk ortalama %5,7

artmas beklenmektedir.

104


104

Dünya elektrik enerjisi üretiminin de talebe paralel olarak artacağ ve ortalama yllk %2,4 artşla,

2007 yl değeri olan 19.756 TWh’den 34.292 TWh’e çkacağ beklenmektedir. Planlama dönemi

sonunda, üretimde doğal gazn pay %21 ile sabit kalrken, nükleer ve hidroliğin pay düşerken bir

tek kömürün pay %42’den %44’e çkmaktadr. Her ne kadar hidrolik dş yenilenebilir enerji

kaynaklar çok dha büyük bir hzla artsa da, toplamdaki pay %2,5’den ancak %9’lara

çkabilmektedir. (Şekil 8.3)

4.424 1.332 1.727 2.013 2.144 173

8.216 1.117 4.126 2.719 3.078 500

10.461 859 4.982 3.107 3.692 1.252

11.744 776 5.620 3.263 4.027 1.802

13.457 717 6.270 3.532 4.352 2.342

15.259 665 7.058 3.667 4.680 2.962

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

1990

2007

2015

2020

2025

2030

Kömür Petrol

Gaz Nükleer

Hidro Diğer

Şekil 8.3 WEO Referans Senaryo-Kaynak baznda elektrik üretimi (GWh)

Elektrik enerjisi üretiminde, kömürün tüm dünyada önemini korumaya devam edeceği tahmin

edilmektedir. Kömür kaynakl üretimin dönem sonunda hemen hemen iki katna çkmas

beklenmektedir. Üretimin büyük bir ksmnn OECD dş gelişmekte olan ülkelerden

kaynaklanacağ aşikardr. Günümüzde inşaat halinde olan kömür yaktl yaklaşk 217 GW’lk

kapasitenin %80’i OECD dş ülkelerdedir. (Şekil 8.4)

2007 ylnda dünya enerji talebinin %27’sini oluşturan kömür, özellikle OECD dş ülkelerin

elektrik enerjisi talebini karşlamada öncelikli yer almasndan dolay payn planlama dönemi

sonunda %27’ye çkarmştr. Küresel olarak bakldğnda 2007-2030 arasndaki dünya kömür

talebindeki artşn dörtte üçü elektrik enerjisi üretiminden, %12’si de sanayi sektöründen

gelmektedir.

105


105

112

51

19

17

12

5

0

30

60

90

120

150

180

OECD Dş OECD

(GW)

DiğerAvrupaABDHindistanÇin

Şekil 8.4 İnşa halindeki kömür yaktl elektrik enerjisi üretim tesisleri29

2007 ylnda küresel kömür üretiminin %86’s Çin, ABD, Avustralya, Hindistan, Endonezya, Rusya

ve Güney Afrika’dan oluşan yedi ülke tarafndan üretilmiştir. Bu yedi ülkeden Çin tek başna

küresel üretimin %41’ini, ABD de %18’ini gerçekleştirmiştir. 2030 ylnda üretimin %52 artmas

beklenmektedir. Üretimin lokomotifi toplam kümülatif artşn %61’inden sorumlu olan Çin

olacaktr. Hindistan’n 2015 yl itibariyle ABD’nin ardndan üçüncü sray almas beklenmektedir.

Elektrik enerjisi üretiminde her yl ortalama %5 artan kömür ihtiyacn karşlamak zorunda olan

Endonezya’nn 2025 ylnda dünyann en büyük kahverengi kömür üreticisi olmas beklenmektedir.

Günümüzde küresel kömür üretiminin yaklaşk dörtte üçünü oluşturan buhar kömürünün payn

2030 ylnda %82’ye çkarmas beklenmektedir. Buhar kömürü ve kok kömüründeki artşn

neredeyse üçte ikisinin Çin tarafndan gerçekleştirilmesi, kahverengi kömür ve turbadaki artşn

%71’inin de Endonezya’dan kaynaklanmas beklenmektedir.

29 “Platt Dünya Elektrik Üretim Tesisleri, Aralk 2010 versiyonu”-UEA tarafndan kaynak olarak kullanlmştr.

106


106

Çizelge 8.1.1 WEO Referans Senaryo sonuçlar

Enerji Talebi (mtep) Katks (%) Büyüme Hz (%) 1990 2007 2015 2020 2025 2030 2007 2030 2007-2031

Toplam Birincil Enerji Arz 8.761 12.013 13.488 14.450 15.611 16.790 100 100 1,5 Kömür 2.221 3.184 3.828 4.125 4.522 4.887 27 29 1,9 Petrol 3.219 4.093 4.234 4.440 4.691 5.009 34 30 0,9 Gaz 1.671 2.512 2.801 3.035 3.299 3.561 21 21 1,5 Nükleer 526 709 810 851 921 956 6 6 1,3 Hidrolik 184 265 317 346 374 402 2 2 1,8 Biyokütle ve Atk 904 1.176 1.338 1.428 1.512 1.604 10 10 1,4 Diğer Yenilenebilir 36 74 160 224 292 370 1 2 7,3 Elektrik Üretimi 2.981 4.557 5.338 5.823 6.420 7.042 100 100 1,9 Kömür 1.228 2.167 2.631 2.871 3.174 3.481 48 49 2,1 Petrol 376 284 220 199 183 167 6 2 -2,3 Gaz 576 988 1.093 1.202 1.318 1.464 22 21 1,7 Nükleer 526 709 810 851 921 956 16 14 1,3 Hidrolik 184 265 317 346 374 402 6 6 1,8 Biyokütle ve Atk 59 84 128 160 200 257 2 4 5 Diğer Yenilenebilir 32 60 138 194 251 314 1 4 7,4 Diğer Enerji Sektörü 880 1.212 1.399 1.498 1.612 1.682 100 100 1,4

Elektrik 183 287 342 379 420 461 24 27 2,1 Nihai Enerji Tüketimi 6.293 8.273 9.201 9.838 10.599 11.405 100 100 1,4 Kömür 761 727 846 878 918 961 9 8 1,2 Petrol 2.607 3.527 3.732 3.961 4.254 4.581 43 40 1,1 Gaz 957 1.292 1.419 1.510 1.619 1.728 16 15 1,3 Elektrik Üretimi 833 1.413 1.752 1.963 2.217 2.488 17 22 2,5 Is 333 273 292 301 314 322 3 3 0,7 Biyokütle ve Atk 797 1.029 1.139 1.194 1.236 1.270 12 11 0,9 Diğer Yenilenebilir 4 13 22 30 41 55 0 0 6,6 Sanayi 1.800 2.266 2 650 2.836 3.067 3.302 100 100 1,7 Kömür 470 581 677 706 745 789 26 24 1,3 Petrol 327 320 328 336 346 355 14 11 0,5 Gaz 355 460 510 544 584 622 20 19 1,3 Elektrik Üretimi 379 596 786 881 991 1.103 26 33 2,7 Is 150 120 128 131 135 139 5 4 0,6 Biyokütle ve Atk 117 189 220 238 263 292 8 9 1,9 Diğer Yenilenebilir 0 0 1 1 1 2 0 0 7 Ulaştrma 1.578 2.297 2.530 2.753 3.019 3.331 100 100 1,6 Petrol 1.485 2.161 2.337 2.524 2.764 3.052 94 92 1,5

Deniz İhrakiye 113 192 199 214 228 244 8 7 1,1 Hava İhrakiye 85 138 152 168 184 204 6 6 1,7

Biyoyaktlar 6 34 77 104 120 133 1 4 6,1 Diğer Yaktlar 87 101 116 125 135 146 4 4 1,6 Diğer Sektörler 2.440 2 941 3.185 3.377 3.603 3.830 100 100 1,2 Kömür 254 110 117 116 113 108 4 3 -0,1 Petrol 437 453 458 472 491 505 15 13 0,5 Gaz 456 613 647 689 741 796 21 21 1,1 Elektrik Üretimi 433 794 936 1.046 1.186 1.338 27 35 2,3 Is 183 153 163 171 179 183 5 5 0,8 Biyokütle ve Atk 674 806 842 853 854 845 27 22 0,2 Diğer Yenilenebilir 4 12 21 30 40 53 1 6,5 Enerji Dş Kullanm 475 770 836 873 911 942 100 100 0,9

107


107


Elektrik Üretimi (TWh) Katks (%) Büyüme Hz (%)

1990 2007 2015 2020 2025 2030 2007 2030 2007-2031 Toplam Üretim 11.814 19.756 24.352 27.232 30.670 34.292 100 100 2,4 Kömür 4.424 8.216 10.461 11.744 13.457 15.259 42 44 2,7 Petrol 1.332 1.117 859 776 717 665 6 2 -2,2 Gaz 1.727 4.126 4.982 5.620 6.270 7.058 21 21 2,4 Nükleer 2.013 2.719 3.107 3.263 3.532 3.667 14 11 1,3 Hidro 2.144 3.078 3.692 4.027 4.352 4.680 16 14 1,8 Biyokütle ve Atk 131 259 408 522 654 839 1 2 5,2 Rüzgar 4 173 678 1.010 1.289 1.535 1 4 9,9 Jeotermal 36 62 97 121 146 173 0 1 4,6 Güneş 1 5 67 146 248 402 0 1 21,2 Dalga ve Aknt 1 1 2 3 5 13 0 0 14,6


Kurulu Güç (GW) Katks (%) Büyüme Hz (%)

2007 2015 2020 2025 2030 2007 2030 2007-2031 Toplam Kurulu Güç 4.509 5.728 6.284 7.026 7.821 100 100 2,4 Kömür 1.440 1.897 2.108 2.408 2.705 32 35 2,8 Petrol 445 422 345 300 268 10 3 -2,2 Gaz 1.168 1.464 1.573 1.749 1.972 26 25 2,3 Nükleer 371 411 427 459 475 8 6 1,1 Hidro 923 1.099 1.196 1.289 1.382 20 18 1,8 Biyokütle ve Atk 46 71 91 114 146 1 2 5,2 Rüzgar 96 295 422 522 600 2 8 8,3 Jeotermal 11 16 19 22 26 0 0 4,0 Güneş 9 53 102 162 244 0 3 15,3 Dalga ve Aknt 0 1 1 1 3 0 0 11,5

8.2 Türkiye 03.03.2001 tarih ve 24335 Sayl Resmi Gazete’de yaymlanan 4628 sayl Elektrik Piyasas

Kanunu (Revize 13.02.2011) uyarnca, 20 yllk Türkiye Elektrik Enerjisi Talep Projeksiyonu’nu

hazrlamak ve iki ylda bir rapor halinde yaynlama görevini Enerji ve Tabii Kaynaklar

Bakanlğ’na verilmiştir. Türkiye Elektrik İletim A.Ş. ise, 22.01.2003 tarih ve 25001 sayl Resmi

Gazete’de yaymlanan “Elektrik Piyasas Şebeke Yönetmeliği” uyarnca söz konusu raporun

yaynlanmasndan sonra Uzun Dönem Elektrik Enerjisi Üretim Gelişim Plan’n hazrlamak ve

Bakanlğn onayna sunmakla zorunludur. Bakanlk da ayn zamanda her yln son günü, EPDK

tarafndan hazrlanan Elektrik Piyasas Gelişim Raporu sonuçlarn dikkate alarak Elektrik Enerjisi

Arz Güvenliği Raporunu da yaynlamakla sorumludur. (Kutu1)

108


108

ELEKTRİK PİYASASI KANUNU Kanun Numaras : 4628 Kabul Tarihi : 20/2/2001 Yaymlandğ Resmi Gazete : 3/3/2001 tarih ve 24335 Mükerrer say

Arz güvenliği EK MADDE 3- (Ek: 9/7/2008-5784/6. md.) a) Görev ve sorumluluklar: Bakanlk, elektrik enerjisi arz güvenliğinin izlenmesinden ve arz güvenliğine ilişkin tedbirlerin alnmasndan sorumludur. Arz güvenliği

bağlamnda; 1) Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi, iletim kstlarn asgari seviyeye indirecek şekilde iletim şebekesinin planlanmasndan, tesisinden,

işletilmesinden, sistem güvenilirliğinin muhafaza edilmesinden ve üretim kapasite projeksiyonu ile 20 yllk Uzun Dönem Elektrik Enerjisi Üretim Gelişim Plannn hazrlanmasndan sorumludur. Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi, sistem güvenilirliğinin muhafaza edilmesini teminen ve yeterli kapasite olmamas nedeniyle oluşabilecek bölgesel sistem ihtiyaçlarn karşlamak üzere, yan hizmetler anlaşmalar kapsamnda yeni üretim tesisi yaptrmak ve/veya mevcut üretim tesislerinin kapasitelerini kiralamak amacyla ihale yapabilir. İhaleler çerçevesinde Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi tarafndan ödenecek kapasite kiralama bedeli sistem işletim fiyatna yanstlmak suretiyle, enerji bedeli ise kullanm amacna bağl olarak Dengeleme ve Uzlaştrma Yönetmeliği çerçevesinde piyasa katlmclar tarafndan ve/veya ticari yan hizmetler anlaşmalar kapsamnda sistem işletim fiyatna yanstlmak suretiyle karşlanr. Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi tarafndan yan hizmetler anlaşmalar kapsamnda kapasite kiralanmas amacyla yaplacak ihaleye ilişkin usul ve esaslar, bu Kanunun yürürlüğe girmesinden itibaren 3 ay içerisinde Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi tarafndan hazrlanacak ve Kurul tarafndan onaylanarak yürürlüğe girecek yönetmelik ile düzenlenir.

2) Perakende satş lisansna sahip dağtm şirketleri, bölgelerindeki serbest olmayan tüketicilerin elektrik enerjisi ve kapasite talebini karşlamakla yükümlüdürler. Söz konusu tüzel kişiler her yl Aralk ay sonuna kadar, gelecek 5 yl için, tahmin ettikleri elektrik enerjisi puant güç taleplerini, ihtiyaç duyduklar elektrik enerjisi miktarn, bu miktarn temini için yaptklar sözleşmeleri ve ilave enerji/kapasite ihtiyaçlarn Kuruma bildirmek zorundadr.

3) Serbest tüketicilerin elektrik enerjisi talebini karşlayan tedarikçiler her yl, serbest tüketicilerle yaptklar sözleşmeler kapsamnda enerjiyi temin edecekleri kaynaklar, bir önceki yln Aralk ay sonuna kadar tedarikçi baznda Kuruma bildirmek zorundadr.

4) Kurum, lisans verilen üretim tesislerinin gerçekleşmelerinin izlenmesinden, ilgili mevzuat kapsamnda bu tesislerin öngörülen zamanda devreye girmesi için gerekli önlemlerin alnmasndan, Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi tarafndan yaplacak arz-talep dengesi çalşmalarnda kullanlmak üzere, 5 yl içerisinde işletmeye girecek ve arz hesabnda dikkate alnacak lisansl yeni üretim kapasite miktarlarnn Bakanlğa düzenli aralklarla bildirilmesinden sorumludur.

b) Gerekli kurulu gücün yeterli yedek kapasite ile oluşturulmas: Arz güvenliğinin temini için gerekli yedek kapasite de dâhil olmak üzere yeterli kurulu güç kapasitesinin oluşturulmas amacyla kapasite

mekanizmalar oluşturulur. Kapasite mekanizmalarnn oluşturulmasna ilişkin usul ve esaslar bu Kanunun yürürlüğe girmesinden itibaren 6 ay içerisinde, Kurum görüşü alnarak Bakanlk tarafndan hazrlanacak ve Bakanlar Kurulu karar ile yürürlüğe girecek yönetmelikle belirlenir.

c) Arz güvenliğinin izlenmesi ve değerlendirilmesi: Gelecek 20 yl kapsayan Türkiye Elektrik Enerjisi Talep Projeksiyonu Raporu, her iki ylda bir Devlet Planlama Teşkilat Müsteşarlğ ve

Kurum görüşleri de alnmak suretiyle Bakanlk tarafndan hazrlanr ve yaymlanr. Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi, Türkiye Elektrik Enerjisi Talep Projeksiyonu Raporunun yaymlanmasn müteakiben, gelecek 20 yl

kapsayacak şekilde yaplan talep tahminini, mevcut arz potansiyelini, potansiyel arz imkânlarn, yakt kaynaklarn, iletim ve dağtm sisteminin yaps ve gelişme planlarn, ithalat ve/veya ihracat imkânlarn ve kaynak çeşitliliği politikalarn dikkate alarak enerji politikalarnn belirlenmesinde yararlanmak üzere Uzun Dönem Elektrik Enerjisi Üretim Gelişim Plann hazrlayarak Bakanlğn onayna sunar. Bu plan onaylanmasn müteakip Bakanlk tarafndan yaymlanr.

Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi, üretim kapasite projeksiyonu kapsamnda her yl gelecek 5 yl kapsayacak şekilde, Uzun Dönem Elektrik Enerjisi Üretim Gelişim Planna göre gerçekleşmeler ile ksa ve orta dönem arz-talep dengesini belirleyerek Bakanlğa ve Kuruma sunar.

Bakanlk, her yl 31 Aralk tarihine kadar, yukarda belirtilen çalşmalarn ve Kurum tarafndan hazrlanan Elektrik Piyasas Gelişim Raporunun sonuçlarna göre arz-talep dengesini, kaynak çeşitliliğini, iletim ve dağtm sistemi ile üretim tesislerinin durumunu dikkate alarak Elektrik Enerjisi Arz Güvenliği Raporunu hazrlar ve Bakanlar Kuruluna sunar. Rapor, elektrik piyasasnn gelişimi ve işlemesi hakknda değerlendirmeleri ve arz güvenliği açsndan tespitleri, sorunlar ve çözüm önerilerini kapsar.

Elektrik üretim yatrmlarnn elektrik enerjisi talebini karşlayamamas ve/veya puant gücün belirli bir yedekle karşlanmasnda yetersiz kalnacağnn tespiti halinde, tedarikçilerin talebini karşlamak üzere Bakanlar Kurulu kararyla merkezi bir yarşma düzenlenebilir. Bu yöntemlere ilişkin usul ve esaslar bu Kanunun yürürlüğe girmesinden itibaren 6 ay içerisinde Kurum görüşü alnmak suretiyle Bakanlk tarafndan hazrlanacak ve Bakanlar Kurulu karar ile yürürlüğe girecek yönetmelikle belirlenir.

Yukarda öngörülen tedbirlerle de arz güvenliğinin sağlanamayacağnn Bakanlk tarafndan tespit edilmesi halinde, kamu elektrik üretim şirketlerine gerekli üretim tesisi yapma görevi de dahil arz güvenliği bakmndan gerekli görülen tedbirleri almaya Bakanlar Kurulu yetkilidir

109


109

Genel enerji ve elektrik enerjisi planlama çalşmalar ETKB ve TEİAŞ tarafndan, Uluslararas

Atom Enerjisi Ajans tarafndan geliştirilen ve üyesi ülkelerin kullanmna sunulan ENPEP (Energy

Planning and Evaluation Programme) modelinin alt modülleri olan MAED (Model for Analysing

Energy Demand), BALANCE, WASP (Wien Automatic System Energy Planning) ve

VALORAGUA modeli kullanlarak yaplmaktadr. Enerji ve elektrik enerjisi uzun dönemli talep

çalşmalar ETKB tarafndan MAED modülü kullanlarak yaplrken, talebin hangi kaynaklarla ne

şekilde karşlanacağ ve sistemin maliyeti BALANCE modülü ile gerçekleştirilmektedir. Elektrik

enerjisi kapasite talep tahminleri ise TEİAŞ tarafndan WASP modülü ile yaplmaktadr. TEİAŞ,

hidrolik enerjisi için ayrca VALORAGUA modülünü de kullanmaktadr.

MAED ve BALANCE modülleri daha çok senaryo ağrlkl simülasyon modellerdir. Modeller

talebin ne olduğundan daha çok, farkl koşullarda ve politikalarda sistemin nasl etkileneceği ve ne

gibi bir maliyet getireceği ile ilgilenirler. Genel enerji ve elektrik enerjisinden kaynaklanan sera

gazlarn ve maliyetlerini de hesaplamas açsndan, BALANCE modeli alternatif seragaz salm

senaryolarnn oluşturulmasnda da kullanlr. Modeller kullanlrken oluşturulan bir “Referans

Senaryo” üzerinde oluşturulacak yeni politika ve önlemlerle ortaya çkan senaryolarn karar

vericilere sunulmas ve verecekleri kararlara yol göstermesi amaçlanmaktadr.

Bu iki modelin aksine, MAED modelinin elektrik modülü çktlarn kullanan WASP ise, Monte

Carlo simülasyonu30 ile, ne zaman hangi santralin en uygun şekilde devreye gireceğini belirten bir

optimizasyon modelidir.

Türkiye’de en son yaplan uzun dönemli planlama çalşmas 2004 ylnda yaplmştr. Bu çalşma

baz BALANCE modeli kullanlarak yaplan senaryo çalşmalar Birleşmiş Milletler İklim

Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi uyarnca ülkenin vermekle yükümlü olduğu ilk Ulusal Bildirim’de

yer almştr. 31

Ancak. özellikle 2008 ylnn ikinci yarsnda başlayan ve 2009 ylnda ağrlğ iyice hissedilen

ekonomik krizin etkileri nedeniyle söz konusu projeksiyonlar güncelliğini yitirmiş durumdadr.

30 Monte-Carlo simülasyonu, ilk kez John Von Neumann ve Arkadaşlar tarafndan II. Dünya savaş srasnda orduyu ve savaş yönetmek maksadõyla kullanlmş, daha sonra bu çalşmalar modern simülasyonun temelini oluşturmuştur. Simülasyon 1940.dan günümüze; probabilistik finansal planlama, sigorta değerlendirmesi, yatrm modelleri ve talep tahminleri gibi birçok alana başaryla uygulanmştr. Monte-Carlo yöntemi, olaslk dağlmndan örnek değerlerinin tesadüfen seçilerek kullanldğ yöntemdir. Bu örnek değerleri, daha sonra bir simülasyon modeli için girdileri veya faaliyet değerlerini temsil eder. Bundan dolay Monte Carlo simülasyonu, olaslkl simülasyon modelleriyle birlikte kullanlan bir yöntem veya bir metottur. [17] 31 Söz konusu çalşmann detay “PIMS 3367 Turkey First National Communication Project- Reference Case. Energy Sector modelling Final Report” ad altnda toplanmştr.

110


110

TEİAŞ tarafndan hazrlanan en son Üretim Kapasite Projeksiyonu çalşmas ise, 2011-2020

yllarn kapsamakta olup, internet sayfasnda yaynlanmaktadr.32 Söz konusu çalşmada

mevcut olan üretim tesisleri, mevcut – inşa halindeki kamu üretim tesisleri, mevcut – inşas devam eden kamu – Aralk 2010 tarihi itibariyle lisans almş ve

öngörülen tarihlerde devreye girmesi beklenen ve Ocak 2011 Dönemi İlerleme Raporlarna göre iki ayr senaryo halinde hazrlanmş inşa halindeki özel sektör üretim tesisleri

ile her iki talep serisinin nasl karşlanacağ incelenmiştir.

2011-2020 dönemini kapsayan Üretim Kapasite Projeksiyon çalşmasnda;

ETKB tarafndan, yln ilk 5 ayndaki gerçekleşmeler de dikkate alnarak, makro ekonomik

hedeflere uygun olarak Haziran 2011’de yaplan model çalşmas sonucunda elde edilen

Yüksek ve Düşük Talep tahmin serileri ile

2010 yl sonu itibariyle lisans almş olan üretim tesisi projelerinden inşa halinde olan ve

projeksiyon döneminde işletmeye alnmas öngörülen özel sektör üretim tesislerinin

işletmeye giriş tarihleri itibariyle yllara göre kurulu güç, proje ve güvenilir üretim değerleri

Ocak 2011 Dönemi İlerleme Raporlarna göre güncelleştirilmiş olarak EPDK tarafndan

verilen kabuller çerçevesinde hazrlanan iki ayr senaryo

kullanlarak farkl çözümler oluşturulmuştur. Genel kabul Yüksek Talep serisi ile Senaryo 1’in

birlikte kullanldğ çözümdür.

Yüksek Talep ve Düşük Talep serileri ile yllara göre artşlar srasyla Çizelge 8.1’de verilirken

2010 yl sonu itibariyle mevcut kapasitenin üzerine halen inşaat devam eden ve Senaryo 1’e göre

lisans almş ve öngörülen tarihlerde devreye girmesi beklenen üretim tesisi kapasiteleri ilave

edildiğinde kurulu gücün birincil kaynaklara ve üretici kuruluşlara dağlm ile birlikte gelişimi

Çizelge 8.2’de verilmektedir.

32 http://www.teias.gov.tr/

111


111

Çizelge 8.1 Talep tahmin serileri

YÜKSEK TALEP DÜŞÜK TALEP

PUANT TALEP ENERJİ TALEBİ PUANT TALEP ENERJİ

TALEBİ MW Artş

(%) GWh Artş (%) MW Artş

(%) GWh Artş (%)

2011 36.000 7,8 227.000 7,9 36.000 7,8 227.000 7,9 2012 38.400 6,7 243.430 7,2 38.000 5,6 241.130 6,2 2013 41.000 6,8 262.010 7,6 40.130 5,6 257.060 6,6 2014 43.800 6,8 281.850 7,6 42.360 5,6 273.900 6,6 2015 46.800 6,8 303.140 7,6 44.955 6,1 291.790 6,5 2016 50.210 7,3 325.920 7,5 47.870 6,5 310.730 6,5 2017 53.965 7,5 350.300 7,5 50.965 6,5 330.800 6,5 2018 57.980 7,4 376.350 7,4 54.230 6,4 352.010 6,4 2019 62.265 7,4 404.160 7,4 57.685 6,4 374.430 6,4 2020 66.845 7,4 433.900 7,4 61.340 6,3 398.160 6,3

Çizelge 8.3’e göre; işletmede olan santrallere inşa halindeki kamu ve lisans almş öngörülen

tarihlerde devreye girmesi beklenen inşa halindeki özel sektör santralleri eklendiğinde, 2011

ylndaki paylarn çok değişmediği görülmektedir. Dokuz yllk ortalama büyüme hzlar göz önüne

alndğnda yerli linyit ve ithal taşkömürü santrallerinden kaynaklanan elektrik enerjisi üretiminin

doğal gaza göre neredeyse iki kat daha hzl artacağ öngörülmektedir. Yani kömür ksa vadedeki

talebi karşlamada önemli bir kaynak olarak konumunu korumaktadr.

Yukarda verilen talep serisi ve güvenilir üretim kapasitesi göz önüne alndğnda, puant güç talebi

2020 ylnda açk vermekte olup, enerji üretimi açsndan bakldğnda ise; yalnzca işletmede olan

santraller göz önüne alndğnda 2016 ylnda güvenilir enerji üretimine göre, 2018 ylnda proje

üretimine göre enerji talebi karşlanamamaktadr. (Çizelge 8.4)

Bir başka deyişle; mevcut sisteme ilave; 3476 MW inşa halindeki kamu ve 13707 MW inşa

halindeki özel sektör üretim tesislerinin öngörülen tarihlerde işletmeye girmeleriyle proje

üretimlerine göre enerji talebinin 2018 ylndan itibaren karşlanamadğ, güvenilir üretimlerine

göre ise talebin 2016 ylnda yedeksiz başa baş karşlanabildiği ve 2017 ylndan itibaren yüksek

elektrik enerjisi talebinin karşlanamadğ görülmektedir.

112


112

Çiz

elge

8.2

Top

lam

güv

enili

r ür

etim

kap

asite

sini

n ka

ynak

bazn

da g

eliş

imi-S

enar

yo 1

(GW

h)33

20

1120

1220

1320

1420

1520

16

2017

2018

2019

2020

Büy

üme

Hz (

%)

Liny

it 40

.158

42.4

4544

.306

51.3

8254

.022

54.0

22

54.1

1954

.119

54.6

3154

.631

3,48

Taşk

ömür

ü+A

sfal

tit

3.80

23.

554

3.85

73.

857

3.85

73.

857

3.85

73.

857

3.85

73.

857

0,16

İth

al K

ömür

24

.904

26.8

2126

.780

30.5

7135

.110

35.8

01

35.3

6635

.413

35.4

1335

.413

3,99

D

oğal

Gaz

13

1.82

913

4.12

114

8.35

315

3.38

815

5.35

215

5.46

4 15

5.15

215

5.38

515

4.92

815

4.92

81,81

Je

oter

mal

65

270

91.

108

1.45

11.

451

1.45

1 1.

451

1.45

11.

451

1.45

19,30

Fu

el O

il 8.

326

9.56

29.

562

9.56

29.

562

9.56

2 9.

562

9.56

29.

562

9.56

21,55

M

otri

n 14

814

814

814

814

814

8 14

814

814

814

8

Diğ

er

1.40

81.

408

1.40

81.

408

1.40

81.

408

1.40

81.

408

1.40

81.

408

Te

rmik

Top

lam

21

1.22

721

8.76

823

5.52

225

1.76

626

0.90

926

1.71

2 26

1.06

226

1.34

126

1.39

726

1.39

72,40

B

iyog

az+A

tk

783

939

1.03

31.

055

1.05

51.

055

1.05

51.

055

1.05

51.

055

3,37

H

idro

lik

37.6

0341

.928

46.2

5350

.020

53.0

8353

.425

53

.425

53.4

2553

.425

53.4

253,98

Rüz

gar

4.20

55.

133

7.79

89.

819

9.81

99.

819

9.81

99.

819

9.81

99.

819

9,88

TO

PLA

M

253.

817

266.

768

290.

605

312.

660

324.

866

326.

011

325.

362

325.

640

325.

696

325.

696

2,81

Çiz

elge

8.3

İşle

tmed

e ve

inşa

hal

inde

ki k

amu

ve ö

zel s

ektö

r sa

ntra

lleri

yle

tale

bin

karşla

nmas

20

1120

1220

1320

1420

15

2016

2017

2018

2019

2020

Puan

t Tal

ep (M

W)

36.0

0038

.400

41.0

0043

.800

46.8

00

50.2

1053

.965

57.9

8062

.265

66.8

45Y

edek

(%)

47,3

44

,1

52,1

48

,9

41,9

32

,3

23,1

14

,5

6,7

-0,7

Ta

lep

(GW

h)

2270

0024

3.43

026

2.01

028

1.85

030

3.14

0 32

5.92

035

0.30

037

6.35

040

4.16

043

3.90

0Y

edek

(%)

30,3

26

,9

27,3

26

,4

21,7

13

,8

5,5

-1,6

-8

,4

-14,

7

33

İşle

tmed

e, İnşa

Hal

inde

ki K

amu

ve

Lisa

ns A

lmş

Öng

örül

en T

arih

lerd

e D

evre

ye G

irmes

i Bek

lene

n İnşa

Hal

inde

ki Ö

zel S

ektö

r San

tralla

ryla

113


113

9 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ

1952 ve 1953 yllarnda 2 yl üst üste Londra’da hava kirliliğinden dolay insanlarn ölmesinden

sonra, bu durum 1960’l yllarda bütün sanayileşmiş ülkelerde görülmeye başlanmştr. Hatta,

İngilizler başta durumu hava kirliliği ile açklamayp, durumu duman (smoke) olarak

tanmlamşlardr. Sanayileşmiş ülkelerde görülen hava kirliliğinin ardndan su kaynaklarnn da

kirlendiği ortaya çkmş ve su ürünlerinden zehirlenmeler, hatta ölümler olmas üzerine,

kirlenmenin kaynağ üzerinde soru işaretleri belirmeye başlamştr.

1960’l yllarda aşr tüketim artk her şeye egemen olduğu, ancak ayn zamanda, toplumun

bilinçlenmeye başladğ ve değişik sosyal gruplarn başkaldrya geçtiği zamandr. Sürekli tüketimin

nereye kadar dayanacağ, günün birinde kaynaklarn yok olup olmayacağ sorgulanmaya başlanmş

ve bu konular gelişmiş ülkelerde toplumsal protesto ve eylemlere yol açmştr.

1970'li yllarn başnda Roma Kulübü tarafndan Massachusetts Institute of Technology’den (MIT)

bu konular içeren ”Büyümenin Snrlar” isimli raporda, üretim-tüketim süreçlerinin bu hzla

sürrmesi halinde dünyann sonunun yakn olduğu mevcut durumun sürebilmesi için ülkelerin

büyüme hzlarndan vazgeçmeleri gerektiği tezi dile getirilmiştir. Halbuki, bu dönemde toplumun

temel paradigmas iktisadi büyümedir. İktisadi büyüme her şeyi çözeceğine ve bu yüzden iktisadi

büyümenin de önünün açlmas gerektiğine inanlmaktadr.

Bütün bu olaylarn sonucunda, artan basklarla birlikte, Birinci Dünya Çevre Konferans. BM

tarafndan Stockholm’de toplanmş, ancak Doğu Almanya'nn davet edilmemesi üzerine, Sovyetler

Birliği ve beraberindeki Doğu Bloğu bu toplanty protesto ederek katlmamştr. Toplant çok

verimli geçmemekle birlikte sonunda çevrenin önemi tüm ülkelerce kabul edildi ve BM Çevre

Program (UNEP) kuruldu.

Artk o güne kadar ihmal edilmiş bir bilim dal olan “ekoloji” önem kazanmaya başlamş ve 1970’li

yllar boyunca ekolojik araştrmalar hzla artmştr. Bu araştrmalar sonunda toplumun daha önce

göremediği ekolojik ilişkiler de ortaya çkmaya ve çevre daha farkl tanmlanmaya başlanmştr.

Sistemin öğelerinin birbirleri ile ilişkili olduğu ve bir öğe bozulursa sistemin de bozulacağ

anlaşlmştr. Önceleri yalnzca insan merkezli olan yaklaşm, 1970’li ylarn sonunda değişecek ve

çevredeki bütün öğelerin (ekosantik) düşünülmesi önem kazanacaktr.

1987 ylnda Dünya Çevre ve Kalknma Komisyonu tarafndan açklanan “Ortak Geleceğimi” isimli

raporda, ya da hazrlayann adyla “Brunland Raporu”nda, daha sonra dünyay, ilgilendirecek olan

“sürdürülebilir kalknma” kavram ortaya çkmştr. Daha öncesinde BM tarafndan kullanlan

114


114

“sürekli ve dengeli kalknma-eco development” kavram vard. Tokyo Bildirgesi “Büyümenin

Snrlar” isimli raporda ileri sürülen tezin karşsnda olmuştur. Kaynaklarn yetersizliği sfr

büyümeyi gerektirmemektedir, önemli olan şey kaynaklarn nüfusa göre dağlmamş olmasdr.

Uluslararas toplum kaynaklar çok dengeli bir şekilde kullanmal ve gelecek kuşaklarn da ayn

ölçüde yararlanabilmesi sağlanmaldr. Kaynaklar sürekli olarak kuşaktan kuşağa geçecek şekilde

kullanlmaldr.

Ardndan 1992’de Rio’da gerçekleştirilen 2. Dünya Çevre Zirvesi, Tokyo Bildirgesi’ndeki

“sürdürülebilir kalknma” slogann kendi raporunun bildirgesine ald. Ülkeler kaynaklar

kullanrken de sürdürülebilir olmalydlar. Rio Zirvesi’nde İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi

(İDÇS) imzaland. Hemen arkasndan Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi imzaland. İstanbul’da

gerçekleştirilen HABİTAT ile Gündem 21 ad altnda bir eylem plan hazrland.

Kyoto Protokolü bunu yaşama geçirecek bir belgedir. Bu protokolü imzalayan ülkeler,

karbondioksit ve sera etkisine neden olan diğer beş gazn salmn azaltmaya veya bunu

yapamyorlarsa salm ticareti yoluyla haklarn arttrmaya söz vermişlerdir. Protokol, ülkelerin

atmosfere saldklar karbon miktarn 1990 ylndaki düzeylere düşürmelerini gerekli klmaktadr.

1997'de imzalanan protokol, 2005'te Rusya'nn taraf olmasyla birlikte yürürlüğe girebilmiştir.34.

Türkiye, bir OECD üyesi olarak, BMİDÇS 1992 ylnda kabul edildiğinde gelişmiş ülkeler ile

birlikte Sözleşme’nin EK-I ve EK-II listelerine dâhil edilmişti. 2001’de Marakeş’te gerçekleştirilen

7. Taraflar Konferans’nda (COP7) alnan 26/CP.7 sayl Kararla Türkiye’nin diğer EK-I

Taraflarndan farkl konumu tannarak, ad BMİDÇS’nin EK-II listesinden çkarlmş fakat EK-I

listesinde kalmştr. Türkiye 24 Mays 2004’te 189. Taraf olarak BMİDÇS’ne katlmştr.

Türkiye 5386 Sayl Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesine Yönelik Kyoto

Protokolüne Katlmamzn Uygun Bulunduğuna Dair Kanun’un 5 Şubat 2009’da Türkiye Büyük

Millet Meclisi’nce kabulü ve 13 Mays 2009 tarih ve 2009/14979 Sayl Bakanlar Kurulu Karar’nn

ardndan, katlm aracnn Birleşmiş Milletlere sunulmasyla 26 Ağustos 2009 tarihinde Kyoto

Protokolü’ne Taraf olmuştur. Protokol kabul edildiğinde BMİDÇS taraf olmayan Türkiye, EK-I

Taraflarnn saysallaştrlmş salm snrlama veya azaltm yükümlülüklerinin tanmlandğ Protokol

EK-B listesine dâhil edilmemiştir. Dolaysyla, Protokol’ün 2008-2012 yllarn kapsayan birinci

yükümlülük döneminde Türkiye’nin herhangi bir saysallaştrlmş salm snrlama veya azaltm

yükümlülüğü bulunmamaktadr35.

34 http://tr.wikipedia.org/wiki/Kyoto_Protokol%C3%BC

35 http://www.iklim.cob.gov.tr/iklim/AnaSayfa/Kyoto.aspx?sflang=tr

115


115

BMİDÇS’ne taraf olan emisyon envanterlerini hem Sektörel Yaklaşm ile hem de Referans

Yaklaşm ile hazrlayarak Sekreterya’ya sunmakla yükümlüdürler. Ancak iki yaklaşm her zaman

ayn sonucu vermeyebilir. Bunun ana nedeni Referans Yaklaşmn yukardan aşağya (to-down) bir

yaklaşmla ülkenin enerji arz verilerini kullanmas ve detaya yer vermemesidir. Genelde %5’e

kadar olan farkllklar normal kabul edilmektedir.

UEA yaktlarn yanmas sonucu açğa çkan karbondioksit salmlarn, veri tabanndaki enerji

verilerini ve Hükümetleraras İklim Değişikliği Paneli tarafndan 1996 ylnda yaynlanan

Rehberde36 (IPCC 1996) bulunan emisyon faktörlerini kullanarak hesaplamakta ve rapor halinde

yaynlamaktadr. Her ne kadar 2006 ylnda revize bir rehber çkarld ise de ülkemizin de dahil

olduğu pek çok ülke 1996 Rehberini kullanmaktadr.

Çizelge 9.1 UEA tarafndan hazrlanan CO2 emisyonlarn vermektedir. Çizelgeden de anlaşlacağ

gibi dünyadaki toplam CO2 emisyonlarnn ana kaynağ enerjidir. 1971 ylnda %75 olan enerjinin

pay 2008 ylnda %80’e çkmştr. 2008 ylnda bu oran OECD dş ülkeler için %72,1 ve OECD

üyesi ülkeler için %95’dir. Bu oran Çin’de %90’a yaklaşrken, ABD için neredeyse tamamna

yakndr. Türkiye’de ise %90 civarndadr. [18]

Şekil 9.1 Karbondioksit emisyonlarnda enerjinin pay (%)

36 Revised 1996 IPCC (International Panle on Climate Change)Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories, IPCC/ OECD/IEA Paris, 1997

116


116

Çizelge 9.1 UEA tarafndan hazrlanan CO2 emisyonlarn vermektedir. Bölgesel bazda

bakldğnda OECD dş ülkelerin emisyonlar 1971 ylnda %30 iken, 2009 ylna gelindiğinde

%55’e ulaşmştr. Artşn ana kaynağnn Çin ve Hindistan olduğunu söylemek gereksizdir.

Çizelgede OECD üyesi ülkeler ile OECD dş ülkelerin toplamnn dünya toplamna ulaşmamasnn

nedeni büyük oranda ihrakiyeden kaynaklanmaktadr. OECD ülkelerinde emisyonlarn yars

Amerika’dan gelmektedir. 1971 ylnda %38 olan Avrupa’nn pay, 2009 ylnda %31’e düşerken,

aradaki fark Asya-Okyanusya bölgesine eklenmiştir. Pay 1971 ylna göre 7 kat artan Orta Doğu

Bölgesi’ne karşn Latin Amerika’nn pay yalnzca 1,3 kat artmştr.

Ülke baznda bakldğnda ise, dünya karbondioksit emisyonlarnn %42’si yalnzca Çin ve

ABD’den gelmektedir. Bu iki ülkeye Hindistan, Rusya ve Japonya eklendiğinde %56’ya

ulaşlmaktadr. Fransa dahil ilk 17 ülke toplam salmn %75’ini gerçekleştirirken, Türkiye %29 ile

22. srada yer almaktadr.

İlk sradaki Çin’in pay son 38 ylda (1971-2009), %5,7’den %23,7’ye çkarken ABD’nin pay

%30,5’den %17,9’a inmiştir. Rusya’nn pay da 1990 ylna göre yar yarya azalmş görünmektedir.

Emsiyonlardaki pay ciddi oranda azalan bir başka ülke ise Almanya’dr.

Dünyada kömür tüketiminden kaynaklanan CO2 emisyonlar37 toplam emisyonlarn %43’ünü

oluşturmaktadr. 1971 ylnda %37 olan payn artmasnn kaynağ OECD Dş üye ülkelerdir.

OECD ülkelerinin pay ise hemen hemen ayn kalmştr. BU ülkelerde Avrupa’nn pay düşerken,

Amerika’nn ve Asya-Okyanusya ülkelerinin pay bir miktar artmştr.

Şekil 9.1 baz ülkelerde kömür kaynakl karbondioksidin payn vermektedir. 2009 yl göz önüne

alndğnda, emisyonlarn en büyük kaynağ olan Çin, %80 payla K. Koreden sonra en fazla paya

sahip ikinci ülke konumundadr. Çin’i benzer oranlarda Mongolya, Güney Afrika ve Zimbabwe

izlemektedir. Bu oran dünyann ikinci büyük kirletici ABD’de yalnzca %33’tür. (%40 petrol ve

petrol ürünleri ve %24 gaz). Rusya Federasyonu’nda ise oran %25’e düşmektedir. >Zengin doğal

gaz rezervlerine sahip Rusya’da enerji kaynakl CO2 emisyonlarnn yars doğal gazdan

kaynaklanmaktadr.

Türkiye’ye bakldğnda ise, enerjiden kaynaklanan emisyonlarn %41’i kömürden, %30’u petrol ve

petrol ürünlerinden ve %26’s doğal gazdan kaynaklanmaktadr.

37 Turba dahil

117


117

Çiz

elge

9. 1

Sek

töre

l yak

laşm

bazn

da e

mis

yonl

ar (m

ton)

19

71

1980

1985

1990

1995

2000

2005

20

0620

0720

0820

0919

90-2

009

(Artş

Hz (

%)

2009

Pay

(%

Dün

ya

14.0

85

18.0

5218

.628

20.9

6621

.792

23.4

9327

.188

28

.096

29.0

4829

.454

28.9

9938

,31

O

ECD

Dş

4.20

4 6.

796

7.66

79.

195

9.41

410

.034

13.1

69

14.0

8514

.851

15.6

0815

.939

73,3

5 54

,96

OEC

D

9.37

0 10

.711

10.4

4411

.158

11.6

7912

.634

13.0

56

12.9

9913

.142

12.7

9912

.045

7,95

41

,53

AB

-27

n.a.

n.

a.n.

a.4.

052

3.84

73.

831

3.97

9 3.

996

3.94

23.

868

3.57

7-1

1,73

12

,33

Çin

Dş A

sya

434

710

916

1.27

31.

691

2.11

92.

616

2.75

62.

914

2.98

83.

153

147,

70

10,8

7 La

tin A

mer

ika

348

529

509

578

687

814

898

938

964

995

975

68,4

8 3,

36

Orta

Doğ

u 10

4 31

445

455

774

992

51.

211

1.28

61.

372

1.45

61.

509

171,

01

5,20

A

frik

a 26

6 40

847

754

559

868

582

2 83

988

494

192

870

,05

3,20

Hon

g K

ong

Dah

il Ç

in

810

1.42

01.

727

2.24

43.

022

3.07

75.

103

5.64

56.

072

6.54

96.

877

206,

46

23,7

1 A

BD

4.

291

4.66

24.

546

4.86

95.

139

5.69

85.

772

5.68

55.

763

5.58

75.

195

6,70

17

,91

Hin

dist

an

200

283

411

582

777

972

1.16

0 1.

252

1.35

71.

431

1.58

617

2,32

5,

47

Rus

ya F

eder

asyo

nu

n.a.

n.

a.n.

a.2.

179

1.57

51.

506

1.51

6 1.

580

1.57

91.

593

1.53

3-2

9,66

5,

28

Japo

nya

759

881

878

1.06

41.

148

1.18

41.

221

1.20

51.

242

1.15

31.

093

2,68

3,

77

Alm

anya

97

9 1.

056

1.01

595

086

982

781

2 82

480

080

475

0-2

1,07

2,

59

İran

44

93

147

180

252

317

427

462

501

523

533

196,

96

1,84

K

anad

a 33

9 42

740

243

246

553

355

9 54

456

855

152

120

,45

1,80

G

. Kor

e 52

12

415

322

935

943

846

8 47

649

050

251

512

4,80

1,

78

Birl

eşik

Kra

llk

623

571

545

549

517

524

533

534

521

512

466

-15,

19

1,61

Su

udi A

rabi

stan

13

99

123

159

207

252

333

352

362

387

410

158,

37

1,42

M

eksi

ka

97

212

252

265

297

349

386

395

410

404

400

50,9

0 1,

38

Avu

stra

lya

144

208

221

260

285

339

389

393

389

393

395

51,8

3 1,

36

İtaly

a 29

3 36

034

839

740

942

646

1 46

444

743

538

9-2

,03

1,34

En

done

zya

25

6988

142

202

264

336

356

366

343

376

164,

65

1,30

G

. Afr

ika

174

215

229

255

277

298

330

331

357

388

369

45,0

4 1,

27

Fran

sa

432

461

360

352

354

377

388

380

374

371

354

0,56

1,

22

Bre

zily

a 91

18

016

819

424

030

332

2 32

734

236

133

873

,88

1,16

Po

lony

a 28

7 41

341

934

233

129

129

3 30

430

429

928

7-1

6,18

0,

99

İspa

nya

120

188

176

206

233

284

340

332

344

318

283

37,6

9 0,

98

Ukr

ayna

..

....

688

393

292

306

310

314

309

256

-62,

73

0,88

T

ürki

ye

41

7195

127

153

201

216

240

265

264

256

101,

96

0,88

118


118

Şeki

l 9.2

Ene

rjid

en k

ayna

klan

an e

mis

yonl

arda

köm

ürün

pay (

%)

119


119

10 TEMİZ KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ

Kömür madenlerdeki işletimi aşamasndan, yanmas sonucu atmosfere salnan toz ve gazlara kadar

son derece kirletici bir enerji kaynağdr. Üretimden tüketimin son aşamasna kadar her aşamada

kirletir. Madencilik faaliyetleri sonucu oluşan asitik çözeltilerin kontrolsüz bir biçimde nehir ve

rmaklara drenajndan, yandğnda kansere yol açan dioksin ve diğer toksinlerin açğa çkmasna ve

insan sağlğn tehdit eden kirletici gazlarla toz parçacklarna kadar kirlilik yaratan bir süreçtir.

Karş karşya kaldğmz en büyük çevresel korku olan iklim değişikliğine en büyük katky yapan

enerji kaynağdr. Karbon yoğunluğu en fazla olan fosil yakttr.

“Temiz kömür” kömürün bu kirli imajn gidermeye yönelik bir çabadr. “Temiz kömür

teknolojisi” kirletmeyi önlemeyi amaçlayan teknolojilere işaret etmektedir. Ancak, bu kömür

santrallerinin temiz olacağ anlamna gelmez. “Temiz kömür” yöntemleri kirleticileri yalnzca bir

kanaldan başka kanala yönlendirmektedir, nihayetinde bu kirleticiler atmosfere salnmaktadr.

Kömür her yakldğnda kirleticiler açğa çkar ve öyle ya da böyle bir yere gider. Bu kirleticiler,

külün içinde, sera gazlar ile, deşarj edilen suda veya cüruf içinde açğa çkabilir. Ama sonuçta, hala

çevreyi kirletmeye devam edecektir.38

“Temiz kömür” kavram, iklim ve çevre üzerindeki kömürün kullanmndan kaynaklanan her türlü

olumsuz etkinin en aza indirilmesi için tasarlanmş varolan tüm teknoloji ve stratejileri

içermektedir. Temiz kömür sürekli olarak yeni teknolojiler geliştiren ve bu teknolojileri özümseyen

dinamik bir süreçtir. Bununla birlikte, yapsal durumuna bağl olarak, farkl hedefleri takip ederek,

kömürü çevreyle uyumlu bir şekilde kullanmak isteyen kömür endüstrisine de olanak

sağlamaktadr.

Temiz kömür yalnzca teknolojik gelişme ile snrlandrlamaz. Ayn zamanda, fosil kaynakl

enerjiyi kullanrken, zorunlu olarak istenen değişik taleplere de sosyo-ekonomik bir çözüm

sunmaktadr. Temiz kömür, kömürün, bir ana yakt olarak, sürdürülebilir bir biçimde ve uzun

vadeli olarak kabul edilmesine önemli bir katk yapabilir. “Temiz Kömür Kavram”nn öbek yaps,

onun teknoloji uygun oldukça, kademeli bir şekilde başlatlmas anlamna gelmektedir.

Temiz kömür dünya ölçeğinde, ama yerel çevre tarafndan sunulan frsat ve ihtiyaçlar da göz önüne

alacak şekilde tantlmaktadr. Temiz Kömür Kavram elastik bir yapda olmas yüzünden de,

sürdürülebilir kalknma açsndan sosyal adalete katkda bulunmaktadr. [19]

38 http://www.greenpeace.org/raw/content/new-zealand/press/reports/clean-coal-technology-briefing.pdf,

120


120

Elektrik üretiminde “Temiz Kömür Teknolojileri” kömürün yanma verimini ve santral verimini

artrmak ve çevre teknolojilerini de kapsayarak olumsuz çevresel etkileri en aza ve kabul edilebilir

seviyelere indirmek amacyla geliştirilmiş/tasarlanmş teknolojiler olarak tanmlanabilir. Temiz

kömür teknolojileri, konvansiyonel teknolojilere göre, üstün nitelikli teknolojiler olup, sürekli

gelişim göstermektedir.

Kömürün coğrafik olarak dünyada homojen dağlm, bol miktarda bulunmas, ucuz bir enerji

kaynağ olmas gibi nedenlerle elektrik üretimindeki önemi günümüze kadar devam etmiş olup,

gelecekte de bu önemini koruyacağ anlaşlmaktadr. Ancak, söz konusu avantajlarn yan sra,

kömür yukarda da bahsedildiği üzere, önemli çevre sorunlar yaratan bir kaynaktr. [20]

Avrupa Birliği (AB) açsndan bakldğnda; Temiz Kömür tüm AB ülkeleri tarafndan

kullanlabilen ancak daha da önemlisi özel durumlara göre kullanlabilen, aşamal ve kademeli bir

kavram üzerinde durmaktadr. Bu kavram eş zamanl olarak üç yaklaşm takip etmektedir.:

Temiz Kömür 1: Enerji verimliliğini artrmak ve SO2, NOx ve toz emisyonlarn azaltmak

amacyla, mevcut tesislerin modernizasyonu ve yeni tesislerin en iyi teknolojiye göre inşa

edilmesi.

Temiz Kömür 2: Günümüzde %40'larn üstünde olan verimliliği %50'lerin üstüne çkarmak

hedefiyle paralel olarak, yeni santral kavramnn geliştirilmesi ve demonstrasyonunun

sağlanmas

Temiz Kömür 3: Elektrik enerjisi üretiminden kaynaklanan CO2 salmlarnn tutulmas ve

depolanmas

Modernizasyon, ileri santral teknolojisi ve CO2 tutma ve depolama, aşama aşama yönetilmesi

gereken bir yoldur. Bu bir taraftaki mevcut ekonomik ve uzun vadeli ekonomik politika hedefleri ile

diğer taraftaki teknik olarak gerçekleştirilebilmesi arasndaki bağlanty sağlar. [21]

Genel anlamda temiz kömür teknolojileri dört ana kategoride snflanabilir:

Kömür hazrlama ve iyileştirme teknolojileri (Yanma öncesi)

Emisyon kontrol teknolojileri (Yanma sonras)

Verimli yakma teknolojileri (Yanma esnasnda) ve

Karbon tutma ve depolama

10.1 Kömür Hazrlama ve İyileştirme Teknolojileri Kömür hazrlama ve iyileştirme teknolojileri; kömürün kullanm amacna yönelik olarak

krma/öğütme, eleme/boyutlandrma, susuzlaştrma, ykama işlemlerinden oluşmaktadr. Bu

teknolojiler ile ksaca, kömür oluşum sürecinde ve üretim esnasnda kömüre karşan inorganik

121


121

maddelerin (kül yapc mineraller ve piritik kükürt) bir ksmn kömürden ayrarak azaltmak ve/veya

nem orann düşüren kalori değerini yükseltmek mümkün olabilmektedir.[20]

Kömür hazrlama, genel anlamda fiziksel ve kimyasal olmak üzere iki alanda odaklaşmasna

rağmen, günümüzde bu iki alana biyoloji de eklenmiştir.

Fiziki temizleme ile, üretim esnasnda oluşan şist, kil kum gibi istenmeyen maddeler ile istenmeyen

inorganilerin veya piritik sülfürün kömürden ayrlmasn sağlanr. Bu iş genellikle sulu ortamda,

kömür ve istenmeyen maddeler arasndaki yoğunluk fark kullanlarak yaplr. Sonuçta kömür

parçalara ayrldğnda ve ykandğnda, daha ağr olan ve istenmeyen parçacklar kömürden

ayrlarak, daha temiz bir kömür elde edilir.

Kolon flotasyonu39, ince toz haline getirilmiş kömürün suda yüzdürülmesi ile temiz kömür elde

edilen bir yöntemidir. Bir yandan kömürün kimyasal olarak yüzen hava kabarcklarna yapşmas

sağlanrken, diğer yandan pritik sülfür gibi hemen hemen tüm inorganik maddelerin flotasyon

kolonuna batmasn sağlanr.

Ne kömür içinde kimyasal olarak karbona bağl olan sülfür, bir başka deyişle organik sülfür, ne de

nitrojen fiziksel yöntemlerle ayrştrlabilir. Bu nedenle, kömürdeki organik sülfürü almak için

kimyasal yöntemlerden yararlanlr. Tekniklerden biri erimiş-yakc özütlemedir.40 Bu yöntemde

kömür bir kimyasal içine batrlarak sülfürün ve diğer minerallerin özütlenmesi sağlanr.

Biyolojik temizleme41, tabiri caizse kömürün içindeki sülfürü yiyen bakterilerin kullanldğ bir

yöntemdir. Bilim insanlar bakterilerin sülfürü özütleme karakteristiklerini geliştirmeye halen

devam etmektedirler. Diğer baz bilim insanlar mantarlar (fungi) kullanrken, bir ksm da hala da

sülfürü yiyen bakterinin kimyasn ya da enzimini iki katna çkarmann yolunu bulmaya

çalşmaktadrlar.42

39 Flotasyon teknolojisindeki en önemli gelişme, şüphesiz ki kolon flotasyonudur. Bu kolonlarn verimliliği, klasik flotasyondan hücresine göre çok daha yüksektir ve bu sebeple, endüstride kullanm alan bulmuştur. Kolonlar temel olarak iki bölümden oluşmaktadrlar. Kabarcklar üretilip kolonun altndan beslenir. Malzeme ise, genelde kolonun yüksekliğinin 2/3'nden kolona beslenir. Malzeme ile taneciklerin karşlaştğ bölge, toplama bölgesidir. Kolonun altndan gelen kabarcklar orta bir bölgede bu taneciklerle buluşurlar. Bu noktada yüzey kimyas uygun olan tanecikler, kabarcklarla yüzeye taşnrken, kabarcklara tutunamayan tanecikler, kolonun altna çöker. İkinci bölge ise; kolonun üstünde, köpüğün biriktiği köpük bölgesidir. Köpük bölgesi sürekli olarak, ters akml olarak ykanr. Bu şekilde, köpüklerle ile beraber yükselmiş gang mineralleri ykanarak uzaklaştrlr. http://tr.wikipedia.org 40 molten caustic leaching

41 Biyoliç, geleneksel liç yöntemlerine göre daha az yatrm maliyetine sahip olan, çevreye karş daya duyarl bir prosestir. Bugüne kadar doğada kendiliğinden gerçekleşmiş de olsa, bilimsel açdan ilk defa 1940'larda keşfedilmiştir. Ksaca biyoliç; geleneksel liç yöntemleri ile çözünmeyen metal sülfürlerin, bakteriler yardmyla çözeltiye alnma işlemidir. Bu işlemin doğada kontrolsüz şekilde oluşmas, çevre açsndan çok büyük risk oluşturmasna karşn, özellikle madencilik sektöründe kontrollü uygulamalar ile çok verimli ve ekonomik bir proses olabilmektedir. 42 Coal and Clean Coal Technologies. http://www.coaleducation.org/lessons/sec/Illinois/cleanil.pdf (18.04.2011)

122


122

10.2 Emisyon Kontrol Teknolojileri Yanma sonras teknolojiler kömürün yanmas sonucunda ortaya çkan gazlarn ve diğer

istenmeyen maddelerin baca öncesinde veya atmosfere karşmadan önce tutulmas amacyla

uygulanan tekniklerdir. Bunlar:

Toz tutucular

Sülfür tutucular

NOx Tutucular ve

İz elementleri tutucular

10.2.1 Toz Tutucular İlk önemli emisyonlar toz parçacklardr. Kömürün yanmas sonucu oluşan başlca tozlar kül ve

kurumdur. Bilimsel çalşmalar çok küçük toz parçacklarnn (<10 mikrondan) insanlarn

akciğerlerine yerleştiğini ve bunun sonucunda ağrlaşmş astma ve akciğerlerin fonksiyonlarnn

azalmasna neden olduğunu göstermektedir.

Bir termik santralin faaliyetinde açğa çkan kirleticilerin arasnda kontrolü en kolay olan toz

emisyonlardr. Kazanda kömür külünden meydana gelen toz parçacklar uçucu kül olarak

adlandrlr. Toz parçacklarnn azaltlmas için kullanlan beş temel yöntem vardr. Bunlar:

Mekanik tutucular ya da siklonlar (mechanical collectors),

Yaş tutucular (wet collectors)

Granül yatak filtreleri (granular bed filters)

Elektrostatik çökelticiler (electrostatic precipitators) ve

Torba filtreler (fabric filters)

Bunlar arasnda yalnzca torba filtreler ve elektrostatik çökelticiler bir termik santral kazan için

uygundur. Diğerleri sanayi tipi kazanlar ve küçük tesislerin kazanlarna uyumludurlar.[22] Akşkan

yataklarda kullanlan granül yatak filtreleri teknolojisi ise ileride anlatlacaktr.

Elektrostatik filtreler büyük yakma tesislerinde yaygn bir biçimde kullanlmaktadr ve geniş

scaklk, basnç ve toz yükü aralklarnda çalştrlmaya uygundur. Özellikle tanecik boyutuna

duyarl değildir ve tozu hem kuru, hem slak koşullarda toplayabilir. Elektrostatik filtre, metalden

yaplmş bir dizi levhann belli aralkla (yaklaşk 10 cm) dikey olarak dizildiği ve levhalar arasnda

oluşan geçitlerden de tozlu gazn aktğ bir kutudan meydana gelir. Levhalar arasndaki geçidin

ortasna yüksek voltaj taşyan elektrotlar yerleştirilmiştir. Yüksek voltajdan (40-50 KV) dolay

elektrot etrafnda ve elektrotlar boyunca bir elektrik alan oluşur. (Şekil 10.1)

123


123

Şekil 10.1 Elektrostatik toz tutucu çalşma prensibi şemas

Partiküller gaz akmndan dört basamakta ayrlrlar:

• Partiküllerin negatif elektrikle yüklenmesi,

• Elektrik yüklü partiküllerin pozitif anoda doğru hareket etmesi,

• Tozun anot (levhalar) üzerinde tutulmas (toplanmas),

• Tozun alt taraftaki toz haznesine dökülmesi.

Elektrostatik filtrelerin ilk yatrm maliyeti, kullanlan yakta göre torba filtreler veya diğer kontrol

tekniklerinden daha düşük veya daha yüksek olabilir. Fakat işletim maliyetleri diğer tekniklere göre

daha düşüktür ve uçucu küllerin farkl özelliklerine göre değişebilir. Bakm maliyetleri ise sradan

uçucu kül söz konusu olduğunda normaldir. Elektrostatik filtrenin toz toplama verimi çok yüksektir

(%99,9’un üzeri). Ayrca basnç kayb oldukça düşük, yapm da basittir. Bu yüzden termik

santrallerde uçucu küllerin baca gazndan temizlenmesinde çok yaygn olarak kullanlmaktadr.

Torba filtreler, endüstriyel tesislerden ve daha küçük yakma tesislerinden çkan baca gazlarnda

bulunan partiküllerin tutulmasnda dünya çapnda yaygn olarak kullanlan bir teknolojidir. Ancak

günümüzdeki eğilim, bu teknolojinin daha büyük çapl tesislerde de kullanlmasna yöneliktir. Bir

torba filtre ünitesi, kumaştan torba şeklinde yaplmş, alt taraf açk, üst taraf kapal olan filtrelerin

bir metal kabin içinde sralanmasndan meydana gelir.

Torbalar temizleneceği zaman temiz gazdan alnan bir miktar basnçl gaz, bu kez ters yönde

torbalarn dşndan içine doğru verilir. Torbalarn içinden dökülen partiküller, ünitenin alt tarafndan

toplanarak alnr.

Torbalarn her 2-5 yl arasnda bir sürede değiştirilme zorunluluğundan dolay torba filtrelerin

bakm maliyetleri pahaldr. Torbalar değiştirmenin minimum bedeli, yatrm maliyetinin yaklaşk

olarak % 10’u kadardr. Filtrelerde toplanan tozlar, geri dönüştürülmesi kolay ve ekonomik değeri

olabilecek maddelerdir. Torba filtreler % 100’e yaklaşan partikül toplama verimlerine ulaşabilirler.

124


124

Yüksek küllü ya da kükürt içerikli kömürler için filtrenin ömrü, artan temizleme sklğndan ve SO3

korozyonundan dolay ksalr. Ayrca elektrostatik çöktürücü ile kyaslandğnda basnç düşmesi ve

işletim maliyeti daha yüksektir. [23]

10.2.2 SOx Kontrol Sistemleri Kömürün içinde bulunan piritik kükürdün %90' yanma öncesi uygulanan fiziki temizleme

metodlaryla alnabilmektedir. Ancak pritik sülfür kömür içinde bulunan ancak yarsn içerir. Bu

yüzden kömür hazrlama esnasnda uygulanan fiziki yöntemler kömür içindeki sülfürün tamamnn

alnmas için yeterli değildir. [22]

Kömür ve petrol ürünleri yakan santrallerde kazan veya yanma odas baca gazlarndan kükürt

dioksiti (SO2) ayran teknolojilere “baca gaz kükürt artma tesisleri (BGD)” veya baca gaz

desülfürizasyon tesisleri” ad verilir.

Kükürt oksitleri, fosil yaktlarn yanmas sonucunda yakt içinde bulunan kükürdün oksitlenmesiyle

oluşmaktadr. Baca gazndan kükürt oksitlerini (başlca SO2 gazn) giderme yöntemleri 150 yldr

üzerinde çalşlan bir konudur. Konuyla ilgili ilk düşünceler 1850'li yllarda İngiltere'de ortaya

çkmştr. İlk BGD tesisi ise 1931 ylnda London Power Company'e ait Battersea santralinde

kurulmuş ve arkasndan 1935'de Swansea ve 1938'de Fulham Santrali'nde BGD tesisi kurulmuştur.

2. Dünya Savaş sonrasnda da ABD ve Japonya'da kurulmaya başlanmştr. [20]

Kömür ve petrolde bulunan kükürdün yaklaşk %95'i yanma srasnda, normal scaklkta, baca

gaznda bulunan oksijenle reaksiyona girerek kükürt diokside (SO2) dönüşür. Baca gaznda

oksijenin yüksek olmasndan dolay kükürt dioksit tekrar okside olarak kükürt trioksiti (sülfit-SO3)

oluşturur. Bu gaz da ortamda bulunan su molekülleri ile birleşerek sülfirik asit'e (H2SO4)

dönüşür.[20] Baca gazndaki kükürt artma sistemleri iki gruba ayrlr:

slak sistemler,

kuru ya da yar kuru sistemler.

Islak sistemde SO2 baca gazndan sulu bir solisyona ya da çamura ilave edilen emici bir madde

(sorbent) reaksiyona girerek alnr. Kullanlan sorbent miktar arttkça tutulan SO2 miktar da

artmaktadr. Günümüzde en yaygn olarak kullanlan BGD sistemleri, kireç/kireçtaş kullanan

sistemlerdir. Bu sistemler, piyasada % 80’lik bir paya sahiptir. Kireçtaş reaktivitesinin BGD

sisteminin verimliliği üzerinde de önemli bir etkisi vardr. Buna rağmen günümüzde reaktiviteleri

test etmek için standart bir metod yoktur. Magnezyumla zenginleştirilmiş kireç de ayrca sorbent

olarak kullanlmaktadr.Kireç taş kullanan yaş sistemdeki ana reaksiyonlar aşağdaki gibidir.

Emme (absorbtion) SO2 + H2O H2SO3 SO3+H2O H2SO4

125


125

Nötrolizasyon (neutralization) CaCO3 +H2SO3 CaSO3 + CO2 + H2O

CaCO3+ H2SO4 CaSO4 + CO2 + H2O

Oksidasyon ve kristalleşme CaCO3+1/2 O2 CaSO4 + 2H2O CasO4*2H2O

Şekil 10.2 Kireç /kireçtaş kullanan BGD tesisi akm şemas

Kuru ve yar kuru sistemlerde ise ekonomizerde43 ya da baca gaz kanalnda44 kuru bir sorbent

(genelde kireçtaş) ya da yar kuru bir sorbent (genelde kireç) enjekte edilerek baca gazndaki

SO2'nin doğrudan reaksiyona girmesi sağlanr. Yaş prosesler daha verimli olmasna rağmen kuru

prosesler daha ekonomiktir. SO2 tutma sistemi olan termik santrallerin yaklaşk %90' kireçtaş

tutma sistemini kullanr.[22]

Başlca kuru sistemler şunlardr:

Püskürtmeli kurutma prosesleri

Alkali enjeksiyon prosesleri

Kalsiyum içeren alkali enjeksiyon prosesi

Sodyum içeren alkali enjeksiyon prosesi

43 economizer

44 flue gas duct

126


126

Aktif kömür ile adsorbsiyon prosesi

Katalitik oksidasyon prosesi

Başlca yaş proseler ise aşağdadr:

Kalsiyum içeren bileşiklerin kullanldğ prosesler

Magnezyum içeren bileşiklerin kullanldğ prosesler

İkili alkali (Sodyumkarbonat-kireç, Amonyak-kireç) prosesleri

Amonyağn kullanldğ prosesler

Sodyum bileşiklerinin kullanldğ prosesler

Organik maddelerin kullanldğ prosesler

Deniz suyunun kullanldğ prosesler [23]

10.2.3 NOx Kontrol Sistemleri Fosil yaktlarn yanmas sonucu oluşan kirleticiler arasnda, azot ve oksijenin farkl oranlarda

birleşmesiyle oluşan gazlar tanmlamak için kullanlan azot oksitler (NOx) da bulunmaktadr.

Termik santrallerde yanma sonucu oluşan azot oksitlerin büyük bir bölümünü azot monoksit (NO)

oluştururken, daha düşük oranlarda azot dioksit (NO2) ve diazot monoksit (N2O) da bulunmaktadr.

Azot oksitler ya havadaki azotun (termal (NOx) ya da yaktn içinde bulunan azotlu bileşiklerin

(yakta bağl NOx) oksidasyonu sonucu oluşmaktadr. Bunlarn dşnda atmosferik azotun çeşitli

hidrokarbon radikalleri ile girdiği karmaşk reaksiyonlar sonucunda oluşan ani azot oksitler de

vardr, ancak bunlarn pay çok düşüktür.

Genel olarak pulverize kömür yakan sistemlerdeki toplam NOx salmnn %80'i yakttaki azottan,

%20'si de havadaki azottan kaynaklanmaktadr. NOx kontrol yöntemleri yanmaya ilişkin önlemler

ve teknikler (birincil kontrol teknolojileri) ve yanma sonrasnda uygulanan teknolojiler (ikincil

kontrol yöntemleri) olarak iki grupta ele alnr.

Yanmaya ilişkin alnan NOx Kontrol ve önlemleri şunlardr:

İşletme koşullarnn optimizasyonu

Düşük NOx Yakclar45

Alev Üzeri Hava46

45 low NOx burners

46 open fire air

127


127

Baca Gaz Resirkülasyonu

Yakt Kademeleme/Yeniden Yakma

NOx emisyonlarnn azaltlmas için ilk yaplmas gereken işletme koşullarnn optimizasyonudur.

Örneğin, sisteme alnan fazla havann optimizasyonu ile daha fazla NOx oluşumu engellenebilir.

Diğer bir yöntem; yakt ve havay yanma odasna üflerken yakt/hava orann kontrol ederek

kademeli yanmann sağlanmasdr. Düşük alev scaklğ ve alevin belli bölümlerinde oksijen

konsantrasyonunun azaltlmas ile NOx oluşumu azaltlabilmektedir.

Bu yöntemlerin kullanlmasna karşlk NOx emisyonlarnn istenen düzeye indirilememesi halinde,

yanma sonras NOx kontrolü için de kimyasal süreçlerden yararlanlmaktadr. Bu amaçla kullanlan

teknolojiler aşağda verilmektedir:

Seçici Katalitik İndirgeme (Selective Catalytic Reduction-SCR)

Seçici Olmayan Katalitik İndirgeme (Non-Selective Catalytic Reduction -NSCR)

Melez Süreçler (İki teknolojinin birlikte kullanldğ süreçler)

10.2.4 Bileşik SOx-NOx Kontrol Sistemleri Konvansiyonel birleşik SO2-NOx süreçleri, genel olarak kireçtaş ya da kirece dayal baca gaz

kükürt artma sistemleri ile SCR prosesinin bileşiminden ya da buna benzer kombinasyonlardan

oluşmaktadr. Bunlarn yan sra ayr teknolojiler yerine ayn zamanda iki veya daha fazla kirleticiyi

artmaya yönelik olarak kullanlan artma teknolojileri de mevcut olup, bunlarn çoğu geliştirme

aşamasnda olan oldukça karmaşk sistemlerdir. Aşağda bu teknolojilerden belli başl olanlar

sralanmaktadr:

Aktif Karbon Prosesi

Elektronla Işma Prosesi

DeSONOx Prosesi

10.3 Verimli Yakma Teknolojileri Verimli yakma teknolojileri, istenmeyen maddelerin ve gazlarn, kömürün yanma esnasnda

tutulmas amacyla geliştirilmiş süreçlerdir. En belirgin kullanlan teknolojiler süper kritik kazan

teknolojisi ve akşkan yatak yakma teknolojisidir.

128


128

10.3.1 Akşkan Yatakl Yakma Teknolojileri Çeşitli uygulama şekillerine sahip akşkan yatakl yakma47, SOx ve NOx emisyonlarn %90 hatta

daha da fazla oranda azaltabilmektedir. Akşkan yatakl yakma sisteminde kömür, akşkan bir

havann içinde stlmş ve askda duran taneciklerden oluşan bir yatakta yaklmaktadr. Yüksek

hava akm hzlarnda bu yatak bir akşkan gibi davranarak tanelerin çok hzl bir şekilde

karşmasna neden olur. Bu akşkan hareket, nispeten düşük scaklklarda kömürün tamamyla

yanmasna olanak sağlar. Akşkan yatakl yakma sistemleri sahip olduğu yakt esnekliği ile hemen

hemen yanabilen her türlü malzemeyi yakt olarak kullanabilir. Örneğin ABD’de akşkan yatakl

yakma sistemlerinde, kömür atk yğnlar giderek artan bir oranda kullanlmakta ve bu sayede çevre

için problem oluşturabilecek bir hadise, yararl bir enerji kaynağna dönüştürülmektedir. Akşkan

yatakta yakma teknolojisinde, son 10 ylda kat pulverize kömür yerine pülp halinde kömür-su

karşmlarnn yaklmas da benimsenmiş olup, bu sistemde çalşan pek çok santral

gerçekleştirilmiştir.[24]

Homojen dağtlmş hava ya da gaz, ince bir elek (mesh) üzerinde yğlmş kum taneciklerini

andran bir yatak bölgesinden geçtiğinde, eğer havann hz düşükse tanecikler üzerinde yeterli

kuvvet uygulayamayacağndan dolay tanecikleri hareket ettiremez. Burada parçacklarn hareket

etmediği sabit bir yatak oluşur. Havann hz giderek artrldğnda, bir süre sonra yerçekimi

kuvveti ile havann itme kuvveti arasnda bir denge sağlanr ve parçacklar havada asl bir halde

kalr. Bu durumda, parçacklarn havada asl halde oluşturduklar yatak “akşkan” olarak

adlandrlr.

Hava hznn daha da artrlmas durumunda, hava kabarcklarnn, şiddetli türbülanslarn, gazla

paçacklar arasnda hzl karşmn ve yoğun bir yatak yüzeyinin oluştuğu görülür. Yatak üzerindeki

kat parçacklarn kaynayan bir su gibi hareket ettiği ve “kabarckl akşkan yatak” olarak

adlandrlan akşkan bir görünüm gözlemlenir.

Daha yüksek hzlarda kabarcklarn yok olur ve parçacklar yatağn dşna itilir. Sistemi sabit bir

konumda tutmak için bir miktar parçacğn yeniden dolaşma dahil edilmesi gerekecektir ki, bu

duruma “dolaşml akşkan yatak” ad verilir. Bu prensip aşağdaki şekilde verilmektedir.

47 fluidized bed combustion (FBC)

129


129

Şekil 10.3 Sabit, kabarckl ve akşkan yatak prensipleri

Akşkanlk parçack boyutuna ve hava hzna bağl olarak değişir. Ortalama parçack hz48 gaz

hzndan daha az bir oranda artar. Ortalama parçack hz ile ortalama gaz hz arasndaki farka

kayma hz49 denir. İyi bir s transferi ve yakn temas için parçacklar ve gaz arasndaki hzn

maksimum olmas beklenir.

Eğer akşkan bir durumdaki kum tanecikleri, kömürün tutuşma scaklğna kadar stlrsa ve kömür

sürekli olarak yatağa beslenirse kömür hzla yanacak ve yatak düzenli bir scaklk kazanacaktr.

Akşkan Yatakta Yakma 8400C ile 9500C scaklk aralğnda olur. Scaklk kül ergime scaklğndan

çok daha aşağ olduğundan, külün erimesi gibi sorunlardan da kaçnlmş olunacaktr.

Yanma süreci “zaman” “scaklk” ve “türbülans” faktörleri ile ilişkilidir. Akşkan yatakl yanmada

türbülans akşkanlk için teşvik edilir. İyileştirilmiş bir karşm düşük scaklkta eşit olarak

48 mean solid velocity 49 slip velocity

130


130

dağtlmş bir s sağlar. Rezidans zaman50 çoğu zaman geleneksel zgara ateşlemesinden daha

büyüktür. Bu yüzden akşkan yatakl yanma düşük scaklklarda daha verimli bir s açğa çkarr.

Yatak parçacklar olarak kireçtaş kullanldğndan, yanma odasndaki sülfür dioksit ve azot

oksitlerin emisyonlar ilave bir kontrol mekanizmasna ihtiyaç duymadan tutulur. Bu geleneksel

kazanlar üzerindeki en önemli avantajlarndan biridir.51

Akşkan yatak teknolojisinin avantajlar aşağdaki şekilde özetlenebilir.

Yüksek yanma verimi ve yüksek s transfer katsays

Yakt hazrlama kolaylğ

Yüksek emre amadelik

Yakt bileşiminde esneklik

Düşük NOx ve SO2 emisyonlar

Kullanlabilir kül [25]

Akşkan yatakta yakma teknolojileri atmosferik (atmosfer basncnda) ve basnçl olmak üzere iki

ana grupta snflandrlr. Bu teknolojiler akşkanlaşma koşullarna bağl olarak da kabarckl52 ve

dolaşml53 olmak üzere ikiye ayrlrlar. Günümüzde ticari boyuta ulaşan ve yaygnlaşmş olan

teknoloji atmosferik dolaşml akşkan yatak yakma54 teknolojisi olup, basnçl kabarckl akşkan

yatak yakma55) ile basnçl dolaşml akşkan yatak yakma56 teknolojileri henüz gelişme

aşamasndadr.

Atmosferik Dolaşml Akşkan Yatakta Kazan teknolojisinde kömür parçacklar kazanda

yanarken gittikçe küçülürler ve kazan terk ederler. Yanma odasndan gazla taşnan uçucu kül,

yanmamş kömür, kireçtaş v.b. Tanecikler siklonlarda tutulup kazana geri beslenir. Bu geri besleme

kazanda kalş sürelerinin ve dolaysyla yanma ve kükürt artma verimlerinin artmasna neden olur.

Bu sirkülasyon kat döngüsünü oluşturur ve bu nedenle bu tip sistemlere “dolaşml” denir.

Dolaşml (Çevrimli) Akşkan Yatakl Kazan sisteminde baca gaz siklonlar ikinci çekiş yönünden

terk ederken, uçucu küller elektrofiltrelerde ayrlr. Kazann ilk çalşmasnda veya bir

revizyonundan sonra yanma odas önce kum veya mevcut yatak malzemesi ile doldurulur. Yatak

50 residence time 51 http://www.em-ea.org/Guide%20Books/book-2/2.6%20FBC.pdf 52 bubbling 53 circulating 54 Atmospheric Circulating Fluidized Bed Combustion (ACFBC)

55 Pressurized Bubbling Fluidized Bed Combustion-PBFBC 56 Pressurized Circulating Fluidized Bed Combustion-CFBC

131


131

malzemesi döner besleyici ve zincirli konveyör vastasyla yanma odasna sevk edilir. Yatak

malzemesinin homojen dağlmas için besleme esnasnda primer hava minimum seviyede tutulur.

Kabarckl Akşkan Yatak teknolojisinde kolon içindeki taneciklerin oluştuğu yatak bölgesine

alttan verilen havann hzlar arttkça hava parçacklara kuvvet uygular ve hava kabarcklar oluşur.

Bu nedenle bu teknoloji “kabarckl akşkan yatakta yakma” olarak adlandrlmaktadr.

Şekil 10.4 Basnçl akşkan yatak şemas

10.3.2 Süper Kritik Kazan Teknolojileri Süperkritik pulverize kömür yakan bir termik santral geleneksel pulverize kömür yakma sistemine

göre daha yüksek buhar scaklğnda ve basncnda çalşmaktadr ve %45 gibi daha yüksek bir

verime kadar çkabilir. Bu yüzden de daha düşük emisyonlara sahiptir. Çok yüksek scaklk ve

basnçta çalşan bir ultra süperkritik termik santralden, %50’lere kadar çkabilen daha da yüksek

verimler beklenmektedir. [24]

Kazan teknolojileri ana buhar basnç değerlerine göre üç kategoriye ayrlr:

Kritik alt (subcritical)

Kritik üstü (supercritic)

Ultra kritik üstü (ultrasuper critic)

132


132

Buhar parametrelerinin dşnda kritik alt ve kritik üstü kazanlar arasndaki en önemli fark “dom”

olarak bilinen ve genellikle kritik alt kazanlarda bulunan buhar ayrcsnn kritik üstü kazanlarda

olmamasdr. Ayrca devreye alş şekilleri de farkldr. [20]

Şekil 10.5 Kritik alt ve kritik üstü kazan teknolojilerinin akm şemas

Kazan tiplerinin çalşma buhar aralğ ve scaklklar aşağda verilmektedir:

Kritik alt kazanlar 160-250 bar basnç ve 538ºC scaklkta

Kritik üstü kazanlar 250-285 bar basnç ve 610ºC scaklkta

Ultra krtik üstü kazanlar 300 bar basnç ve 700ºC scaklkta

10.4 Karbon Tutma ve Depolama57 Karbon tutma ve depolama, karbon dioksiti enerji üretimi veya diğer sanayi tesisleri baca gazndan

ayrma, taşma ve uzun dönemde atmosferden izole etme işlemidir. Petrol ve doğal gaz sahalar,

ekonomik olarak çkarlamayan yeralt kömür yataklar ve yeralt tuz sahalar gibi jeolojik depolama

alanlar ile okyanus dipleri potansiyel teknik depolama tesisleri olarak gösterilebilir. [26]

57 carbon capture and storage

133


133

Şekil 10.6 Karbondioksit tutma ve depolama aşamalar

10.4.1 Karbon Tutma Karbon dioksit tutmann amac yüksek basnçta yüksek konsantrasyonda bir depolama sahasna

nakledilebilecek bir CO2 akş elde etmektir. Şu anda da CO2 ayrma tesisleri bulunmaktadr, ancak

bunlarda amaç diğer gazlar üretmek amacyla saflaştrmaktr ve ayrlan CO2 atmosfere

atlmaktadr. Santrallerin baca gazndan CO2 üretimi yaplan uygulamalarda vardr, ancak bunlar

500 MW’n altnda ki küçük santrallerdir. Şu anda kömür, gaz, petrol veya biyo kütleye dayal

santrallerde CO2 tutma için üç temel yaklaşm bulunmaktadr.

Yanma Sonras (Post-combustion)

Yanma Öncesi (Pre-combustion)

Oksi yakt yanma (Oxyfuel combustion)

Yanma sonras sistemde sistemde normal bir kömür santral veya doğal gaz kombine çevrim

santralnn baca gazndan CO2’yi ayrma işlemidir. Ana unsuru azot olan baca gazndan sv bir

solvent kullanarak CO2’nin belli bir yüzdesi (Hacimsel olarak %3-15) ayrştrlr. Modern bir

pulverize kömür santralnda veya doğal gaz kombine çevrim santralnda normal olarak bir organik

solvent örneğin monoetanolamin (MEA) kullanlr.

Yanma Öncesi sistemde ise primer yakt bir reaktör içinde buhar, hava veya oksijen’le işleme tabi

tutularak büyük ölçüde hidrojen ve karbon monoksitten oluşan bir karşm (sentetik gaz) elde edilir.

Bir başka reaktörde karbonmonoksit, buharla reaksiyona girerek ilave hidrojenle birlikte CO2 elde

edilir. Bu karşmda hidrojen ve CO2 ayrştrlr. Eğer CO2 depolanacaksa karbonsuz bir yakt olan

hidrojen enerji ve s elde etmek üzere yaklabilir. Başlangçtaki admlar “yanma sonras” prosesine

göre pahal ve karmaşk olsa da özellikle ikinci reaktördeki daha yüksek basnç ve

134


134

konsantrasyondaki (%15-60) CO2, “yanma öncesi” prosesini CO2 ’yi ayrmak için daha tercih edilir

hale getirmektedir. Yanma öncesi prosesi IGCC -Entegre Gazlaştrma Kombine Çevrim

Santrallerinde kullanlmas uygun olacaktr.

Oksi yakt prosesinde primer yakt havayla değil de oksijenle yaklr. Sonuçta baca gaz su buhar

ve CO2’den oluşur. Burada baca gazndaki CO2 konsantrasyonu oldukça yüksektir ve hacimsel

olarak %80’lere ulaşmaktadr. Bacadan çkan gaz soğutularak ve skştrlarak su buhar ayrştrlr.

Oksi yakt yanmada havadaki oksijenin %95-99 orannda saflkta ayrştrlmas gerekir. Kazanlarda

CO2 tutma ve oksi yakt yakma sistemleri hala demonstrasyon safhasndadr. Oksi yaktn gaz

türbinlerinde kullanlmas konusu ise hala araştrma ve kavramsal dizayn safhasndadr. [27]

10.4.2 Karbon Taşma Karbon tutma yöntemleri ile tutulan CO2 skştrlarak ve içindeki nem alnarak depolanacak yere

taşnmas gerekmektedir. CO2 naklinin genel olarak borularla yaplmas öngörülmektedir. Ancak,

uygun olmas halinde, skştrlmş doğal gazn taşndğ gibi, tankerler ile taşnmas da mümkündür.

Depolanacak CO2 miktar, depolama yerinin konumu, santrale uzaklğ, nakil yöntemi vb. Hususlar

nakil maliyetini etkileyecek önemli faktörlerdir. Boru hatlar ile taşnmas durumunda, depolanacak

CO2 miktar arttkça taşma maliyeti düşmekte, buna karşlk depolama yerinin santrale uzaklğnn

fazla olmas maliyeti artrmaktadr. Boru hatlaryla taşmada, ara kompresör istasyonlarnn

kurulmas da gerekebilir. [20]

10.4.3 Karbon Depolama Karbon tutma ve depolamann üçüncü aşamas karbondioksidin yüzyllar boyunca mümkün olduğu

kadar atmosfere szmasn engelleyecek şekilde szdrmazlk ve güvenlik şartlarna uygun

rezervuarlara depolanarak atmosferden soyutlanmasdr.

Karbondioksit, jeolojik formasyonlarda süperkritik bir sv olarak depolanmaktadr. Bu evrede, sv

ve gaz arasnda ayrm yaplamamakta ve CO2 bulunduğu kabn şeklini alan ve skştrlabilen bir

sv olarak davranmaktadr. Yoğunluğu ise sv yoğunluğuna sahiptir. Yaklaşk 800–850 m

derinliklerde karbondioksit maksimum yoğunluğuna ulaşmaktadr ve bu evrede karbondioksit süper

kritik bir svdr. Bu derinliğin üzerinde CO2 bir gazdr ve yoğunluğu ekonomik olarak

depolanamayacak kadar düşüktür.

Karbondioksitin depolandğ jeolojik rezervuarlar; petrol ve doğal gaz rezervuarlar, derin tuzlu

formasyonlar ve işletilemeyen kömür damarlarndan oluşmaktadr

Jeolojik depolama seçenekleri arasnda maliyetler açsndan bir değerlendirme yapldğnda, aktif

petrol kuyularnda CO2’nin depolama maliyeti en az olmaktadr. Bunu srasyla, kömür yataklar ve

tüketilmiş petrol ve gaz rezervleri takip etmektedir. Derin tuzlu formasyonlarda jeolojik

135


135

depolamann maliyeti ise net olarak bilinmemekte olup, bunlar en yüksek depolama kapasitesine

sahiptirler. Bu formasyonlardan sonra srasyla tüketilmiş petrol ve gaz rezervleri ve aktif petrol

kuyular yüksek miktarda CO2 depolama kapasitesine sahiptirler. Aktif petrol kuyular ve tüketilmiş

petrol ve gaz rezervleri yüksek depolama güvenliğine ve uygulanabilirliğe sahipken diğer yöntemler

için bu yöndeki çalşmalar devam etmektedir. Petrol ve gaz rezervleri sahip olduklar önemli

avantajlardan ötürü CO2 depolamada genellikle birincil tercihtirler. Bu alanlar detayl olarak

araştrlmş yerler olduğu için CO2 depolanmas için güvenilir olduklar düşünülür. Ayrca, daha

önceden mevcut kuyular ve alt yaplar CO2 depolanmas için kullanlabileceğinden yeniden bu tür

hazrlğa gerek kalmayacaktr. Bu da hazrlk maliyetinde düşüşe yol açacaktr. [26]

10.5 Kömür Gazlaştrma ve Svlaştrma

10.5.1 Kömür Gazlaştrma Kömür gazlaştrma prosesi, kömürün doğrudan yaklmas yerine, termokimyasal bir yöntemle

kimyasal bileşenlerine ayrlmas işlemidir. Gazlaştrma prosesinde kullanlacak hammadde sadece

kömürle snrl olmayp, petrokok gibi petrol kökenli maddelerin, biyokütle ve atklarn da

gazlaştrma işlemine tabi tutulmas mümkündür.

Kömürün gazlaştrlmas kömürün elektrik, hidrojen ve diğer enerji ürünlerine dönüştürülmesinde

kullanlan en temiz ve birden çok amaca hizmet eden yöntemlerden biridir. Bir gazlaştrcda,

kömür yüksek basnç ve scaklklarda, ortamda buhar varken, kontrollü miktarlardaki hava veya

oksijene maruz braklr ve moleküler yaps parçalanarak karbonmonoksit, hidrojen ve diğer

bileşenlerine ayrlr. Esas olarak hidrojen ve karbonmonoksitten meydana gelen bu gaza sentez gaz

(syngas) denmektedir. Gazdaki diğer bileşenler, hammaddenin türüne ve gazlaştrcnn koşullarna

bağl olarak değişiklik göstermektedir.[20]

Entegre Gazlaştrma Kombine Çevrim Sistemlerinde kömür veya bir fosil yakt, yakt hazrlama

ünitelerinden gazlaştrcya beslenir ve burada yine gazlaştrcya beslenen oksijen veya hava ve

buhar karşm ile reaksiyona girerek ham gaz oluşturur. Ham gaz içinde partiküller, CO, CO2, H2,

CH4, N2 ve H2S bulunmaktadr. Ham gaz, yüksek scaklklarda çalşan bir Gaz Temizleme

sisteminden geçirilerek içindeki partiküllerden ve daha sonra istenmeyen kirletici gazlardan (H2S

gibi) temizlenir. Temizlenen sentez gaz, gaz türbininde yaklarak elektrik enerjisi elde edilir.

Gaz türbininden çkan scak gazlar, bu kez içindeki snn geri kazanlmas için bir s değiştiriciden

geçirilir. Yüksek basnç ve scaklkta üretilen buhar bu kez bir buhar türbinine gönderilerek elektrik

enerjisi üretiminde kullanlr. Böylece, hem gaz hem de buhar türbininde elektrik üretilmiş olur. Bu

nedenle çevrime Kombine Çevrim denilmektedir.

136


136

EGKÇ sistemlerinin verimi, gaz türbininin çalşma scaklğna ve üretilen elektrik enerjisinin

frekansna göre değişmektedir. Tipik gaz türbini scaklklar 1100-1260°C’dir. Tipik net üretimler

60-Hz istenen yerlerde 275 MW, 50-Hz istenen yerlerde 400 MW’dr. Tüm EGKÇ sisteminin net

verimi % 40-44’tür (üst s değeri baz alnarak). Yeni geliştirilen gaz türbinleri kullanarak bu

verimin % 46-48’e çkmas beklenmektedir.[23]

10.5.2 Kömür Svlaştrma Kömürden sv yakt üretimi57, gazlaştrlan kömürden Fischer Tropsch (F-T) yöntemi kullanlarak

sv yakt ve kimyasal ürünler üretmek ile daha az gelişmiş bir teknoloji olan dorudan svlaştrma

teknolojilerini kapsamaktadr.

Petrol fiyatlarnn yüksekliği ve istikrarszlğ, gelişmekte olan ülkelerin artan enerji talebi, petrol

üreten ülkelerin bazlarnda yaşanan jeopolitik istikrarszlk, yüksek enerji talebi olan ülkelerde

kömürün mevcudiyeti ve azalan petrol rezervlerine karşn kömür rezervlerinin bolluğu kömürün

svlaştrmasna olan ilginin artmasnn ana sebepleridir.

Kömürden sv yakt teknolojileri “doğrudan svlaştrma” ve “dolayl svlaştrma” olmak üzere iki

kategoride ele alnr.

Kömürün dolayl svlaştrlmas58 yönteminde, kömür önce buhar ve hava, ya da oksijen ile

gazlaştrlarak sentez gaz (H2 ve CO) elde edilmektedir. Parçack madde, kükürt bileşikleri

(özellikle H2S, CS) ve azot gibi kirlilikler içeren bu karşm gaz temizlenip Fischer Tropsch veya

Metanol prosesinden geçirilerek temiz, yüksek kaliteli ürünler (metanol, etanol, dizel, hidrokarbon s

FORMTEXT v yaktlar vb.) üretilmektedir. Temizlenen gazdan CO2 tutulup ayrlabilmektedir.

Ayrca sentez gazndan elektrik ile hidrojen üretilebilmektedir. Modern tesislerde enerji verimliliği

%40’n üzerindedir.

Kömürün doğrudan svlaştrlmas59 prosesi ile toz kömür, doğrudan bir çözelti içinde yüksek

scaklk ve basnçta sv yakta dönüştürülerek yüksek enerji yoğunluklu ürünler elde edilmektedir.

Proses esnasnda Hidrojen Karbon oran hidrojen gaz eklenerek artrlr. Hidrojen ayn zamanda

oksijen, kükürt, ve azotun uzaklaştrlmas amacyla da eklenmektedir. Uzaklaştrma H2O, H2S ve

NH3 olarak gerçekleştirilmektedir. Katalizör kullanlarak gerekli reaksiyonlar hzlandrmak

mümkündür. Dolayl svlaştrma prosesine kyasla doğrudan svlaştrmada işletme maliyetleri

57 Coal to liquid (CTL)

58 indirect coal liquification

59 direct coal liquification

137


137

SONSÖZ

Dünyada ekonomi geliştikçe, herhangi bir ülke ya da bölgede başlayp giderek tüm dünyay saran

ekonomik buhranlar da artmştr. Aniden ve beklenmedik bir şekilde ekonomik ya da politik

nedenlerle ortaya çkan krizler, önce ortaya çktğ ülke ya da bölgeyi üzerinde etkili olup, daha

sonra dalgalar halinde yaylarak tüm ülkeleri ve ülkelerde faaliyet gösteren firmalar önemli ölçüde

etkilemiştir.

Son krk ylda dünyada çkan ekonomik krizleri aşağdaki şekilde özetlemek mümkündür:

1973 Birinci petrol krizi (petrol fiyatlar dört kat artt)

1980 İkinci petrol krizi (petrol fiyatlar bir buçuk kat artt)

1985 Bono ve hisse senedi piyasas krizi

1987 19 Ekim Kara Pazartesi borsa krizi

1989 Aktif balon ekonomisinn çöküşünü takiben oluşan Japonya krizi

1992 Avrupa Para Sistemi krizi

1994 Meksika krizi

1997 Güneydoğu Asya krizi

1998 Rusya krizi

2001 Arjantin ve Türkiye krizleri

2007 ABD ipotekli konut piyasas krizi

2008 Ekonomik kriz

Yukarda bahsedilen bütün krizler dünya ekonomisinin daralmasna, hatta baz ülkelerin iflasna yol

açmştr. Kriz sonucu gelirler düşerken, buna bağl olan enerji ve elektrik enerjisi taleplerinde de

daralmalar yaşanmştr.

138


138

Şekil S- 1 Küresel bazda ekonomik büyüme, enerji ve elektrik enerjisi büyüme hzlar

Daha henüz emekle dönemindeki genç Türkiye Cumhuriyeti, ilk ekonomik bunalmn tüm

dünyann yaşadğ 1929 buhran ile yaşamştr. Bundan sonra defalarca ekonomik kriz yaşayacak

olan ülkenin son krk yldaki ekonomik krizleri de aşağdaki gibi özetlenebilir.

1974 Birinci petrol krizi ve ekonomik ambargo

1978 Ksa vadeli borç krizi

1980 İkinci petrol krizi

1986 Bütçe açğ krizi

1989 Japonya krizi sonras mali piyasalrdaki dalgalanma

1991 Körfez krizi

1994 Avrupa para piyasalarndaki kargaşa sonucu oluşan finansal kriz

1997-98 Güneydoğu Asya krizi ve Rusya krizi ile scak para çkş

2001 22 Kasm 2000-Kara Çarşamba sonras 13 banka batt

2007 ABD ipotekli konut piyasas krizi ve hemen sonrasnda başlayan mali

finans krizi

Dünyada ve dolays ile Türkiye'de yaşanan ekonomik buhranlarn gelir ve enerji üzerindeki etkileri

analiz edildiğinde, gerek küresel ekonominin gerekse ülke ekonomisinin nasl krlgan bir yapda

olduğu, en küçük bir mali dalgalanmada tüketimin ve gelirin yavaşladğ açk bir şekilde

görülmektedir.

139


139

Şekil S- 2 Türkiye’de ekonomik büyüme, enerji ve elektrik enerjisi büyüme hzlar

Şekil S-1 ve Şekil S-2'den de anlaşlacağ üzere; 1974, 1980, 1990 ve 2000 yllarnda, yani

neredeyse her on ylda bir çok ciddi krizlerin yaşandğ ancak, elektrik üretimindeki ve gelirdeki

artş hznn küresel bazda hiçbir zaman eksiye düşmediği görülmektedir. 1982 ylnda küresel

gelirde büyümenin sfr noktasna gelmesi ise yaşanan krizin vehametini ortaya koymaktadr.

Dünyada yaşanan krizlere paralel olarak, Türkiye'de de ulusal gelirin artş hznda gerilemeler

yaşanmştr. En fazla düşüş ise elektrik üretimindeki artş hznn sfrn altna indiği yani bir önceki

yla göre azaldğ 2001 ylnda olmuştur. Bu yla kadar elektrik üretimi hep bir önceki yldan fazla

olmuştur. Son yllarda yaşanan ekonomik krizin analizi ise veriler netleştikten sonra daha iyi ortaya

çkacaktr.

Büyüme hzlarna kömür açsndan bakldğnda, taşkömüründeki dünya üzerindeki dalgalanmalarn

lokomotifi OECD dş ülkeler olurken, kahverengi kömürün lokomotifi OECD ülkeleri olmuştur.

Burada rezervlerin dağlm da önemli olmaktadr.

Büyüme hzlar iki grup arasnda çok farkllk gösterirken, ayn gruptaki ülkeler arasnda dahi

aykrlklar gözlemlenmektedir. Örneğin Çin ve Hindistan dönem dönem farkl davranşlar

sergilemiş, birinde büyüme hz gerilerken diğerinde artğ görülmüştür. Çin'deki taşkömürü

büyüme hz 1976-1979 arasnda 2. petrol krizinden aşr etkilenip eksilere düşerken, Hindistan'da

tam aksine büyüme olmuştur. Hemen öncesinde ise tam tersinin yaşandğ gözlemlenmektedir.

Hindistan 1977 ve 1998 yllarnda üretimde gerileme yaşarken, Çin 1974 ile 1997-2000 arasnda

gerileme yaşanmştr.

140


140

Genel enerji açsndan bakldğnda, tüketilen toplam birincil enerjinin tüketiminin dörtte birinden

biraz fazlas kömürden kaynaklanmaktadr. Bu oran nihai enerji tüketimine gelindiğinde %10'lara

inmektedir.

Elektrik üretimine gelindiğinde ise kömürün pay bir anda %40'a çkmaktadr. Söz konusu dönemde

doğal gaz payn %13'lerde %21'lere çkarrken, kömürün payn hemen hemen korumas, dikkate

değer bir noktadr. Kömür, elektrik enerjisi üretiminde, hem OECD ülkelerinde hem de OECD dş

ülkelerde önemini korumay başarmştr.

Türkiye'ye bakldğnda ise birincil enerji tüketiminde kömürün paynn dünya ile paralel gittiği

gözlemlenirken, nihai enerji tüketiminde ise, dünya ortalamasnn biraz üzerinde olduğu

görülmektedir.

Ancak elektrik enerjisi üretiminde kömürün payna bakldğnda, dönemsel varyasyonlar hesaba

katlmadğnda, dünya ortalamasnn epeyce aşağsnda olduğu göze çarpmaktadr. Aslnda son

yllardaki kömürün payndan gelen artşn, ithal kömürden kaynaklandğ da düşünülürse, durumun

arz güvenliği açsndan ne kadar ciddi olduğu daha iyi anlaşlr. Yine de genel olarak bakldğnda

kömür enerji tüketimi ve elektrik enerjisi üretimi açsndan önemli bir yer tutmuştur.

Geçmişte bu kadar önemli bir yere sahip olan kömürün, UEA tarafndan yaplan senaryo

sonuçlarna göre, gelecekte de önemini koruyacağ hatta elektrik enerjisi üretimi açsndan payn

çok az da olsa artracağ görülmektedir. Ancak küresel çevre kayglar da toplumlar temiz kömür

teknolojileri kullanmaya zorlayacaktr. Bir başka deyişle, günümüzde enerji politikalar çevre

politikalar ile daha özdeşleşmek zorundadr.

Burada unutulmamas gereken bir husus kürsel snma üzerindeki spekülsyonlarn devam ettiğidir.

Son dönemde ortaya çkan gelişmeler ve bilimsel makaleler, dünyann mini buzul dönemine

girdiğine ve bu durumun yaklaşk 20 sene devam edeceğine işaret etmektedir. Bu konuda net bir

bilimsel görüş hiç olmamştr. Zaten, 1990'l yllardaki “küresel snma” kavram günümüzde

“iklimler değişiyor” sloganna dönüşmüştür. Bu durumda, gelecekte yeni politikalarla birlikte

değişik sloganlarn ortaya çkmas da şaşrtc olmayacaktr.

Ancak bu çevrenin koşulsuz kirletilmesi de demek değildir. 1987 ylnda deklare edilen “Bruntland

Raporu” ile dünya gündemine giren sürdürülebilirlik kavram günümüzde her alanda kendini

göstermektedir. Bu madenlerin işletilmesinden, kirletici gaz ve tozlarn havaya salnmasna kadar

geçen her aşamada vazgeçilmez bir olgu olmuştur.

İşte bu noktada kaynaklarn verimli kullanlmas, mevcut teknolojilerin verimli hale gelmesi ve yeni

tesislerde en iyi teknolojilerin kullanlmas açsndan temiz kömür teknolojileri özel bir öneme

sahiptir. Özellikle enerji arz güvenliği ve ülke ekonomisi açsndan yerli kömür kaynaklarnn

141


141

kullanlmas nasl bir zorunluluksa, insan ve kendisini kuşatan doğann sağlğ açsndan da temiz

kömür teknolojileri ayr bir zorunluluktur.

Olaya yalnzca spekülatif iklim değişikliği söylemleri ile bakmak, hatta bu söylemlere körü körüne

inanmak, henüz yeterli teknoloji üretemeyen bir ülke için bu konuda gelişmiş ülkelerin oyuncağ

olmak çok kolay olacaktr. Çünkü politikalar ister istemez bu yönde oluşacak ve gereksiz yere baz

teknolojiler ithal edilecektir.

Doğru olan, oyunu iyi oynamak, gelişen konjonktüre uygun dayatma teknolojiler yerine ülke

gerçeklerine uygun teknolojiler kullanmak ve gerektiğinde bu açdan yeni teknolojiler üretmek, bir

taraftan sömürülmeye karş durmay diğer taraftan kaynaklar etkin ve verimli ama ayn zamanda

çevre dostu olarak kullanmay sağlayacaktr.

Bu bağlamda, Türkiye'nin öncelikle kaynaklarn yeniden, gerektiğinde bir havza plan çerçevesinde

gözden geçirilmesi, işletmede olan tesilerinde verimliliği artracak yatrmlarn bir an önce

tamamlamas ve yeni tesislerini kurarken en uygun teknolojiyi kullanmas ve hepsinden önemlisi

enerji politikalarn bir bütünlük içinde yeniden gözden geçirmesi gerekmektedir.

142


142

KAYNAKLAR

[1] Guler M. “Evaluation of State Owned Indigenous Coal Fired Power Plants Including Coal

Reserves, Y. Lisans Tezi, Şubat 2010

[2] Korkmaz S. “Coal Occurence in Ancient Sedimentary Environment”, Coal, 1994

[3] Fuzuli Yağmurlu, “Kömürleşme Alanlarnn Ortamsal Özellikleri ve Kömür Aramalardaki

Önemi”, MMO

[4] Bundesanstalt für Geowissenschaften und Rohstoffe, “Energy Resources 2009-Reserves,

Resources, Availability”, Federal Institute for Geosciences and Natural Resources, 2009

[5] Karayiğit A.I. “Origin of Coal”, Coal 1994

[6] Uluslararas Enerji Ajans IEA Statistics “Coal Information 2011”, International Energy

Agency, 2011

[7] Alişan C. Ve Derman A.S. “The First Palynological Age, Sedimentological and Stratigraphic

Data fort he Çakraz Group (Triassic), Western Black Sea”, Geology of the Black Sea egion, MTA,

1995

[8] Kavuşan JEM408 4/28

[9] Dirik K. Erler A. Karahanoğlu N. “The First Palynological Age, Sedimentological and

Stratigraphic Data fort he Çakraz Group (Triassic), Western Black Sea”, Geology of the Black Sea

Region, MTA, 1995

[10] Chemical and Technological Properties of Turkish Coal Tertiary Coals, MTA, 2002

[11] Türkiye Taşkömürü Kurumu “Taşkömürü Sektör Raporu”, Mart 2010

[12] Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi “2007-2008 Türkiye Enerji Raporu” Aralk 2008

[13] Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü “2009 Yl Faaliyet Raporu”, 2010

[14] Elektrik Üretim A.Ş. “2009 Yl Faaliyet Raporu”, 2010

[15] Uluslararas Enerji Ajans “Electricity Information 2010”

[16] Uluslararas Enerji Ajans “World Energy Outlook 2009”

[17] Patir Said, YldzM Selami, Talep Tahmininde Monte Carlo Simülasyonunun Uygulanmas,

EKEV AKADEM. DERG.S. Y.l: 7 Say.: 17 (Sonbahar 2003) 327)

[18] Uluslararas Enerji Ajans “CO2 Emissions From Fuel Combustion 2010”

143


143

[19] Eurocoal 2005, Clean Coal

[20] DEK TMK, “Temiz Kömür Teknolojileri” Mart 2010

[21] Eurocoal 2007, The Long Term Perspectives for Coal in the EU Electricity Sector

[22] Rozpondek M., Siudek M., Pollution Control Technologies Applied to Coal Fired Power plant

Operation, Acta Montanistica Slovaca Roenic 2009

[23] TEPAV, “Pilot Etki Analizi Çalşmas Termik Santrallerde AB Büyük Yakma Tesisleri

Direktifi’ne Uyum”, Nisan 2008

[24] Atesok G., Ozer M., Burat F., Karakas F., “Teknolojiden Yararlanarak Bir Gelecek Kurmak-

Temiz Kömür Teknolojilerinde Yeni Boyutlar”, Turkiye 10.Enerji Kongresi, 27-30 Kasm 2006,

[25] Akşkan Yatakl Kazanlar, Olcay Oymak, Aykan Batu, MİMAG-SAMKO Enerji Teknolojileri

A.Ş.

[26] TÜBAV Bilim 2(2) 2009 175-184 İ. Karakurt, G. Aydn, K. Aydner

[27] TMMOB Türkiye VI. Enerji Sempozyumu-Küresel Enerji Politikalar ve Türkiye Gerçeği,

“Karbon dioksit Tutma ve Depolama” Muzaffer Başaran 22-24 Ekim 2007

144


enerji ve kömür raporu

Documents