energetska efikasnost u javnom sektoru kao inovativni model

DOBA FAKULTET

ZA PRIMENJENE POSLOVNE I DRUŠTVENE STUDIJE MARIBOR

MAGISTARSKI RAD

Borko Raičević

Maribor, 2014

ii

DOBA FAKULTET

ZA PRIMENJENE POSLOVNE I DRUŠTVENE STUDIJE MARIBOR

ENERGETSKA EFIKASNOST U JAVNOM SEKTORU KAO

INOVATIVNI MODEL POSLOVANJA

(magistarski rad)

Program Međunarodno poslovanje

Borko Raičević

Maribor, 2014

Mentor: izr. prof. dr. Peter Stanovnik

Komentor: viš. pred. dr. Branko Škafar

mr Andrea Boršoš

iii

IZJAVA O AUTORSTVU

Ja, dolje potpisani Borko Raičević izjavljujem da sam autor magistarskog rada pod naslovom

“ENERGETSKA EFIKASNOST U JAVNOM SEKTORU KAO INOVATIVNI MODEL

POSLOVANJA” i da sam za potrebe arhiviranja predao elektronsku verziju završnog rada u

Biblioteku DOBA Fakulteta. Magistarski rad sam izradio uz pomoć mentora i komentora i u

skladu sa stavom 1 člana 21. Zakona o autorskim i srodnim pravima (Ur. L. RS, št. 16/2007)

dozvoljavam da gore navedeni završni rad bude javno dostupan.

Izjavljujem da dozvoljavam objavu ličnih podataka vezanih za završetak studija (ime,

prezime, godina i mjesto rođenja, datum diplomiranja, naslov magistarskog rada) na web

stranama i u publikacijama DOBA Fakulteta.

Potpis studenta:

iv

SADRŽAJ:

REZIME / ABSTRACT ................................................................................................................... 1

SPISAK NAJČEŠĆE KORIŠĆENIH SKRAĆENICA .................................................................. 2

1. UVOD ....................................................................................................................................... 3

1.1. Problem istraživanja ..................................................................................................... 3

1.2. Svrha i ciljevi istraživanja ............................................................................................ 4

1.3. Metode istraživanja ...................................................................................................... 5

1.4. Predviđene pretpostavke, hipoteze i ograničenja pri proučavanju problema ............... 6

1.5. Kompozicija rada ......................................................................................................... 7

2. POJAM ENERGETSKE EFIKASNOTI I ZNAČAJ SA ASPEKTA INOVATIVNOSTI .... 8

2.1. Pojam energetske efikasnosti i benefiti ........................................................................ 8

2.2. Značaj sa aspekta inovativnosti .................................................................................. 10

3. ENERGETSKA EFIKASNOST U JAVNOM SEKTORU ................................................... 13

3.1. Prakse na međunarodnom nivou i u Evropskoj Uniji ................................................ 15

3.2. Razmatranje problematike u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana .......... 37

3.3. Uporedna analiza ........................................................................................................ 58

4. UVOĐENJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI KAO NOVOG INOVATIVNOG MODELA POSLOVANJA U JAVNOM SEKTORU ZEMALJA ZAPADNOG BALKANA ....................................................................................................................... 87

4.1. Značaj za javni sektor Zapadnog Balkana ................................................................. 87

4.2. Opšte preporuke ......................................................................................................... 89

4.3. Detaljne preporuke za Crnu Goru .............................................................................. 98

5. ZAKLJUČAK ....................................................................................................................... 112

6. PRILOZI ............................................................................................................................... 116

7. SPISAK KORIŠĆENE LITERATURE I DRUGIH IZVORA ........................................... 135

v

SADRŽAJ SLIKA:

Slika 1. Višestruki benefiti energetske efikasnosti ..................................................................... 9

Slika 2. Vrijednost energetskog intenziteta - 1980 i 2010. godina (ten/ hiljadu dolara) .......... 15

Slika 3. Investicije u energetsku efikasnost, po zemljama i regionima, 2011. godina (milijardi

dolara) ....................................................................................................................................... 16

Slika 4. Uvozna energetska zavisnost EU (%) ......................................................................... 18

Slika 5. Trend rasta bruto domaćeg proizvoda ukupne potrošnje energije i energetskog

intenziteta u EU ........................................................................................................................ 18

Slika 6. Energetski intenzitet u EU, 2000. i 2010. godina (ten po milionu eura) .................... 19

Slika 7. Finalna potrošnja energije u EU, 2010. godina .......................................................... 19

Slika 8. Energetska samodovoljnost, 2011 ............................................................................... 38

Slika 9. Primarni i finalni energetski intenzitet (ten/hiljadu dolara) ........................................ 38

Slika 10. Primarni i finalni energetski intenzitet u slučaju obračuna BDP-a po paritetu

kupovne moći (ten/hiljadu dolara) .......................................................................................... 39

Slika 11. Potrošnja energije po glavi stanovnika (ten po stanovniku) ..................................... 40

Slika 12. Prosječne godišnje stope rasta, zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%) ........ 43

Slika 13. Projektovane stope rasta za zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%) ............. 43

Slika 14. Opšti javni dug zemalja Zapadnog Balkana kao % BDP-a, Oktobar 2013 .............. 43

Slika 15. Izdvajanja u istraživanja, razvoj i obrazovanje, kao % BDPa, različite godine........ 45

Slika 16. Struktura mape puta za energetsku efikasnost .......................................................... 47

Slika 17. Potrošnja energije po sektorima, 1997-2011. godina (%) ........................................ 62

Slika 18. Potrošnja energije u sektoru ostale potrošnje, 1997-2011. godina (%) .................... 62

Slika 19. Osnovne karakteristike anketiranih organizacija ...................................................... 72

Slika 20. Pogodnost političkih impulsa za inovacije u javnom sektoru u Crnoj Gori ............. 74

Slika 21. Primjenjivost EU modela inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u

Crnoj Gori ................................................................................................................................ 74

Slika 22. Koristi usvajanja standarda i praksi EU za javni sektor u Crnoj Gori ...................... 75

Slika 23. Činioci koji utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog sektora u Crnoj Gori

.................................................................................................................................................. 76

Slika 24. Prioritetni koraci za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u

institucijama javnog sektora ..................................................................................................... 76

Slika 25. Oblasti koje mogu biti konkurentna prednost za javni sektor u Crnoj Gori ............. 77

Slika 26. Uticaj redukcija u javnim budžetskim sredstvima na inovativno poslovanje javnog

sektora ...................................................................................................................................... 78

vi

Slika 27. Energetska efikasnost kao model poslovanja u budućnosti ...................................... 79

Slika 28. Percepcija anketiranih o inovativnosti organizacije .................................................. 79

Slika 29. Procjena konkurencije ............................................................................................... 80

Slika 30. Nagrade za inovativnost ............................................................................................ 80

Slika 31. Oblici inoviranja u poslovanju .................................................................................. 80

Slika 32. Glavni izvori inoviranja ............................................................................................ 81

Slika 33. Elementi koji pogoduju inovacijama ........................................................................ 81

Slika 34. Inoviranje i konkurentnost ........................................................................................ 83

Slika 35. EU integracije za uspjeh u poslovanju ...................................................................... 83

Slika 36. Elementi inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti ........................... 84

Slika 37. Interakcije sa drugim akterima aktivnim na polju energetske efikasnosti ................ 85

Slika 38. Javna nabavka i kriterijum energetske efikasnosti .................................................... 85

Slika 39. Uvođenje sistema upravljanja energijom .................................................................. 86

Slika 40. Zainteresovanost za inovativne modele finansiranja - ESCO ................................... 86

Slika 41. Opcije za finansiranja energetske efikasnosti u javnom sektoru (“finansijska

ljestvica”) ................................................................................................................................. 93

SADRŽAJ TABELA:

Tabela 1. Potencijal energetske efikasnosti do 2020. godine – Zapadni Balkan ................... 40

Tabela 2. Cijene električne energije u 2011. godini, po vrsti potrošača .................................. 41

Tabela 3. Pregled dostupnih fondova za finansiranje energetske efikasnosti u Zapadnom

Balkanu, ažurirano 2013. godine ............................................................................................. 52

Tabela 4. Uporedna analiza sprovođenja politika energetske efikasnosti u javnom sektoru ... 58

Tabela 5. SWOT analiza – energetska efikasnost u javnom sektoru u Crnoj Gori .................. 99

SADRŽAJ PRILOGA:

Prilog 1. Osnovni energetski indikatori – Zapadni Balkan i EU ........................................... 117

Prilog 2. Spisak anketiranih institucija u Crnoj Gori ............................................................. 118

Prilog 3. Anketni upitnik ....................................................................................................... 121

1

REZIME / ABSTRACT

Ključne riječi: energetska efikasnost, javni sektor, Zapadni Balkan, inovativnost

Magistarski rad je razmatrao oblast inovativnog poslovanja javnog sektora u oblasti

energetske efikasnosti, pri čemu se posebno težilo odgovoriti na glavno istraživačko pitanje

da li zemlje Zapadnog Balkana mogu usvojiti i sprovesti politike i standarde Evropske Unije

(EU) u oblasti energetske efikasnosti.

Rad je obuhvatio generalnu analizu energetske efikasnosti u javnom sektoru i značaj primjene

ovog modela sa aspekta inovativnosti, analizu prakse u EU i zemljama članicama (Austriji i

Sloveniji), kritičko razmatranje ove problematike u zemljama Zapadnog Balkana, i potvrdio

primjenjivost posmatranog EU modela u regionu Zapadnog Balkana. Ovome je posebno

doprinijela uspješno sprovedena anketa u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori.

Na kraju su date preporuke za uvođenje i implementaciju koncepta inovativnog poslovanja u

oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru Zapadnog Balkana, uopšteno na nivou

regiona a detaljnije za Crnu Goru, uključuju preporuke na nacionalnom i lokalnom nivou, kao

i u samim javnim preduzećima.

Keywords: energy efficiency, public sector, Western Balkans, innovation

Master's thesis examined the innovative operation of the public sector in the area of energy

efficiency, with a key aspiration to answer the main research question, i.e. whether the

Western Balkans countries are able to adopt and implement policies and standards of the

European Union (EU) in the field of energy efficiency.

The paper presented a general analysis of energy efficiency in the public sector, as well as the

importance of implementation of this model in terms of innovation; practices in EU and

Member States (Austria and Slovenia); a critical review of situation in Western Balkans,

which finally confirmed the applicability of the observed EU model in Western Balkans.

Important contribution to this was successfully conducted survey in public sector

organizations in Montenegro.

Recommendations for the introduction and implementation of innovative concepts in the field

of energy efficiency were finally presented for the public sector in Western Balkans. This

included both overall recommendations for the region and detailed recommendations for

Montenegro - at national and local level, as well as for public enterprises.

2

SPISAK NAJČEŠĆE KORIŠĆENIH SKRAĆENICA

BDP Bruto domaći proizvod

EBRD European Bank for Reconstruction and Development / Evropska banka za

obnovu i razvoj

EK Evropska Komisija

EU European Union / Evropska Unija

EE Energetska efikasnost

EIO Eco-Innovation Observatory / Opservatorij eko-inovacija

ESCO Energy Service Company / Kompanija koja pruža energetske usluge

EU European Union / Evropska Unija

Eurostat European Union Statistical Office / Statistički zavod Evropske Unije

FP7 The Seventh Framework Programme of EU / Sedmi okvirni program EU

GIZ Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit / Njemačka

organizacija za međunarodnu saradnju

IEA International Energy Agency / Međunarodna agencija za energetiku

IKT Informaciono komunikacione tehnologije

IPA Instrument for Pre-Accession Assistance / Instrument za predpristupnu pomoć

KfW Kreditanstalt für Wiederaufbau / Njemačka razvojna banka

MONSTAT Zavod za statistiku Crne Gore

NEEAP National Energy Efficiency Action Plan / Nacionalni akcioni plan za

energetsku efikasnost

OECD Organisation for Economic Co-operation and Development / Organizacija za

ekonomsku saradnju i razvoj

OJ Official Journal of the European Union / Službeni list Evropske Unije

SEAP Sustainable Energy Action Plan / Akcioni plan za održivu energiju

ten tona ekvivalentne nafte

UNDP United Nations Development Programme / Program Ujedinjenih nacija za

razvoj

UNECE United Nations Economic Commission for Europe / Ekonomska komisija

Ujedinjenih Nacija za Evropu

WBIF Western Balkans Investment Framework / Investicioni Fond za Zapadni

Balkan

3

1. UVOD

Istraživanje u okviru magistarskog rada se generalno odnosi na oblast kreativnog rukovođenja

inovacijama u uslužnoj djelatnosti, a konkretnije na kreativno poslovanje u javnom sektoru (u

državnoj i lokalnoj upravi i objektima u njihovoj nadležnosti, kao i javnim preduzećima) u

oblasti energetske efikasnosti.

Nastojala se analizirati praksa u Evropskoj uniji (EU) i nekim zemljama članicama (Austrija i

Slovenija) i uporediti situacija u zemljama kandidatima i potencijalnim EU kandidatima na

teritoriji Zapadnog Balkana1, utvrditi primjenjivost EU modela u ovom regionu, sa posebnim

osvrtom i preporukama na jednu od zemalja - Crnu Goru.

1.1. Problem istraživanja

EU karakteriše visoka uvozna energetska zavisnost, jer iz sopstvenih izvora zadovoljava samo

48% svojih energetskih potreba (Evropska Komisija, 2011). Energetska efikasnost, odnosno

postizanje istog učinka uz smanjenu potrošnju energije, je stoga jedan od ključnih

opredjeljenja EU energetske politike, a takođe je i u središtu globalne EU strategije “Evropa

2020 - strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast“ (EK, 2010). U EU se kod promovisanja

mjera energetske efikasnosti posebna uloga lidera u ovom procesu daje javnom sektoru

uključujući, pored ostalog, uvažavanje kriterijuma energetske efikasnosti u postupcima javne

nabavke opreme, tehnologija i usluga, uvažavanje visokih energetskih standarda kod

izgradnje i sanacije javnih zgrada i promovisanja visokih energetskih performansi usluga

javnog sektora, upravljanje potrošnjom energije (tzv. energetski menadžment), inovativne

aktivnosti i pametna energetska rješenja u gradovima (koncept tzv. pametnih gradova) i dr. Na

ovaj način javni sektor doprinosi i razvoju šireg tržišta energetski efikasnih tehnologija,

usluga i inovativnih biznis modela.

Slična situacija po pitanju visoke energetske zavisnosti je prisutna i u zemljama Zapadnog

Balkana (Sekretarijat Energetske zajednice, 2012). Ove zemlje su se potpisivanjem Ugovora

o osnivanju Energetske zajednice 2005. godine obavezale da transformišu svoja energetska

tržišta u skladu sa EU standardima, a od decembra 2009. godine su se obavezale da

transponuju i implementiraju niz EU direktiva u oblasti energetske efikasnosti (Energetska

zajednica, 2013).

1Albanija, Bosna i Hercegovina, Kosovo, Makedonija, Srbija Crna Gora. Hrvatska je u vrijeme pisanja rada postala članica EU, ali se takođe tretira kao zemlja Zapadnog Balkana.

4

Za razliku od EU, u zemljama Zapadnog Balkana nije detaljno istraživano područje

energetske efikasnosti, kao i primjene ovog koncepta u javnom sektoru, pa se u radu nastojalo

istražiti i uporednom metodom doći do preporuka za ovaj region. Karakteristične osobine

zemalja Zapadnog Balkana zahtijevaju istraživanje trenutnog stanja, primjenjivosti novog

koncepta, kao i davanje preporuka za implementaciju ovog modela poslovanja.

1.2. Svrha i ciljevi istraživanja

Namjena istraživanja je želja da se novi inovativni model poslovanja javnog sektora u oblasti

energetske efikasnosti, koji se promoviše na nivou EU, analizira i u regionu Zapadnog

Balkana, a detaljnije u Crnoj Gori.

Ovaj problem do sada nije analiziran detaljno u ovom regionu, te se nastoji detaljnije istražiti,

s obzirom da sve zemlje žele sprovesti reforme u skladu sa EU praksama, ali nailaze na razne

teškoće poput finansijskih ograničenja, implementacije relativno novog koncepta za ovaj

region, nedostatka kapaciteta i dr.

S obzirom da su zemlje Zapadnog Balkana zemlje u razvoju, tj. nijesu na istom stepenu

razvoja kao i većina zemalja članica EU, postavlja se pitanje da li će i u kojoj mjeri ove

zemlje moći da se odgovore zahtjevima koje definiše politika EU u ovoj oblasti. Stoga je

postavljeno sledeće glavno istraživačko pitanje: „Da li institucije javnog sektora u zemljama

Zapadnog Balkana mogu usvojiti i sprovesti politike i standarde EU u oblasti energetske

efikasnosti?“

U skladu sa tim postavljena su i specifična istraživačka pitanja:

1. Koji su osnovni elementi EU politike u oblasti energetske efikasnosti?

2. Kakvo je trenutno stanje i koji su činioci koji utiču na trenutnu neefikasnost javnog

sektora u zemljama Zapadnog Balkana?

3. Koje su komparativne prednosti u cilju uspješnog promovisanja energetske

efikasnosti u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana?

Ciljevi istraživanja, odnosno pretpostavljeni rezultati rada su sledeći:

Ukazati na važnost i mjesto energetske efikasnosti, nastojeći posebnu pažnju usmjeriti na

primjene u javnom sektoru;

Pregled relevantne literature iz oblasti istraživanja, ustanoviti da li postoje statistički važne

razlike između zemalja EU i zemalja Zapadnog Balkana (makroekonomske, socijalne,

energetske);

5

Definisati činioce koji utiču na trenutnu neefikasnost javnog sektora u zemljama Zapadnog

Balkana;

Definisati prednosti transformacije javnog sektora u ovom regionu;

Ustanoviti optimalne načine poboljšanja i uvođenja ove vrste inovacija u javni sektor, na

osnovu analize različitih izvora;

Razraditi model na primjeru jedne zemlje - Crne Gore.

1.3. Metode istraživanja

Tokom istraživanja su sprovedeni sledeći koraci (tok istraživanja):

1. Traženje i analiza postojeće literature, izvještaja i članaka, sakupljanje statističkih i

drugih relevantnih podataka dostupnih na internetu;

2. Pisanje teoretskog dijela magistarskog rada;

3. Istraživanje, sekundarna analiza dostupnih podataka i sakupljanje dodatnih podataka;

4. Obrada, analiza i interpretacija podataka, provjera hipoteza;

5. Pisanje praktičnog dijela magistarskog rada.

Metode upotrijebljene za postizanje ciljeva magistarskog rada su sledeće:

Sakupljanje podataka za pisanje teoretskog dijela rada: analiza postojeće literature,

izvještaja i članaka, statističkih i drugih dostupnih podataka; metodom deskripcije i

komparacije su se objasnili nalazi i uporedili podaci za zemlje EU i Zapadnog Balkana;

Za istraživanje u praktičnom dijelu rada pristupilo se sekundarnoj analizi dostupnih

podataka, sakupljanju dodatnih podataka kroz sprovođenje ankete, zapažanja i dr.;

Korišćenje kvalitativne i kvantitativne metode kod obrade, analize i interpretacije

podataka, te provjere hipoteza; Prikazivanje podataka je obavljeno tekstualno, grafički i

tabelarno;

Literatura dostupna na temu energetske efikasnosti je veoma brojna, s obzirom na aktuelnost

ove teme u EU i šire. Nakon sprovedenog postupka sistematskog traženja literature,

identifikovan je veliki broj interesantnih publikacija koje odgovaraju široj tematici energetske

efikasnosti. U postupku selekcije literature, odabrani su pretežno radovi novijeg datuma, kao i

oni koji obuhvataju javni sektor, kao i geografska područja EU i Zapadnog Balkana. Kritička

procjena se odnosila na pregled glavnog sadržaja, strukture dokumenta i zaključaka kako bi se

odredili dokumenti koji najbolje odgovaraju temi, razmatraju aktuelna pitanja u EU,

zemljama Zapadnog Balkana ili posebno u Crnoj Gori, kao i da su objavljeni od strane

6

relevantnih autora ili institucija. Na kraju ovog postupka odabrane su najrelevantnije

publikacije i izvori, dati na kraju rada.

1.3.1. Ciljna populacija, uzorak i metoda biranja uzoraka

U magistarskom radu se nastojala analizirati praksa u EU i zemljama članicama u oblasti

energetske efikasnosti, uporediti sa zemljama Zapadnog Balkana, te utvrditi primjenjivost EU

modela u ovom regionu, sa posebnim osvrtom i detaljnim preporukama za Crnu Goru.

Prema postavci rada i istraživačkim pitanjima jasno je da su ciljna populacija institucije

javnog sektora u zemljama Zapadnog Balkana i posredno EU. Pri određivanju uzorka treba

imati u vidu da nije bilo moguće obuhvatiti cjelokupni javni sektor, već ključne institucije.

Kao instrument za prikupljanje relevantnih podataka odabrano je sa jedne strane sprovođenje

detaljnog istraživanja institucija u Crnoj Gori, na osnovu pripremljenog anketnog upitnika

datog u prilogu. Ciljna grupa za popunjavanje upitnika su bili zaposleni u javnom sektoru

(državnim i lokalnim organima, javnim institucijama i preduzećima), kao i nevladine

institucije i privatni sektor (koji sarađuju i posredno imaju veze sa javnim sektorom). Posebno

su bili od interesa zaposleni na menadžerskom ili operativnom nivou, povezani sa poslovima

strateškog planiranja i sprovođenja mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru.

Sa druge strane, u ostalim zemljama Zapadnog Balkana su prikupljeni podaci analizom javno

dostupnih podatataka i putem razgovora sa predstavnicima zemalja i institucija EU. Dio

podataka potrebnih za istraživanje se prikupio istraživanjem relevantne literature dostupne na

internetu, kao i pregledom dostupnih statističkih podataka iz Eurostat-a, Međunarodne

agencije za energetiku, nacionalnih statističkih zavoda i dr.

1.4. Predviđene pretpostavke, hipoteze i ograničenja pri proučavanju problema

Osnovna pretpostavka je da su modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti

u javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i za zemlje Zapadnog Balkana, te da je

značaj primjene ovih mjera kao vid društveno odgovornog poslovanja od koristi za

konkurentnost, održiv ekonomski razvoj, kao i razvoj šireg tržišta za energetsku efikasnost

koji će doprinijeti razvoju novih poslovnih mogućnosti u zemljama Zapadnog Balkana.

Takođe se pretpostavlja da će sa daljim reformama energetskog sektora u cjelini, uključujući

reformu cijena energenata, ovaj model poslovanja bivati podsticajniji sa ekonomskog

stanovišta i sve više dobijati na značaju.

7

Ograničenja u istraživanju se sa jedne strane odnose se na uzorak ankete i intervjua. Naime,

neće biti moguće obuhvatiti cjelokupni javni sektor, već će se istraživanje pretežno odnositi

na predstavnike Ministarstava, državnih Agencija i opštinskih organa koji su zaduženi za

promovisanje energetske efikasnosti, pri čemu se pretpostavlja da oni dobro poznaju stanje u

širem javnom sektoru u svojoj zemlji.

Takođe će se situacija detaljno razmatrati u Crnoj Gori i ograničenja stoga postoje po pitanju

replikabilnosti preporuka na nivou cijelog regiona.

Ograničenja se mogu odnositi i na ograničenost pristupa svim raspoloživim podacima javnog

sektora koji bi mogli da podrobnije objasne situaciju.

1.5. Kompozicija rada

Magistarski rad je podijeljen u četiri tematske i logično povezane cjeline.

Prvi, uvodni dio predstavlja problem istraživanja i objašnjava odabrane metode i pristup

istraživanju energetske efikasnosti kao inovativnog modela poslovanja u javnom sektoru.

U drugom dijelu rada se pojašnjavanje koncept energetske efikasnosti, kritički razmatraju

benefiti i značaj primjene ovog modela sa aspekta inovativnosti.

Treći dio rada se fokusira na energetska efikasnost u javnom sektoru, počevši od razmatranja

trenutne prakse u EU i širem međunarodnom kontekstu i samog uspjeha implementacije, a

potom se ova problematika razmatra posmatrajući zemlje Zapadnog Balkana, uključujući

upoređivanje statističkih podataka i indikatora, razmatranje barijera i trenutne aktivnosti

javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti. Na kraju se daje uporedna analiza

implementacije i detaljnije razmatra stanja i perspektiva u Crnoj Gori, uključujući rezultate

ankete sprovedene u organizacijama javnog sektora u ovo zemlji.

Konačno, u četvrtom dijelu rada se sažimaju rezultati prethodnih poglavlja, kako bi se što

uspješnije razmotrio značaj i dale preporuke za uvođenje i implementaciju koncepta

inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru zemalja Zapadnog

Balkana. Predložena rješenja su prezentovana uopšteno na nivou regiona, a detaljnije za Crnu

Goru, pri čemu su posebno date preporuke za unaprijeđenje politika i praksi na nacionalnom i

lokalnom nivou, kao i u javnim preduzećima.

8

2. POJAM ENERGETSKE EFIKASNOTI I ZNAČAJ SA ASPEKTA

INOVATIVNOSTI

2.1. Pojam energetske efikasnosti i benefiti

Energetska efikasnost se definiše kao odnos utrošene energije u nekom procesu i ostvarenog

korisnog učinka, usluge, dobara ili energije, dok se poboljšanje energetske efikasnosti definiše

kao poboljšanje ovog odnosa (tj. korišćenje manje energije za postizanje istog učinka) i

postiže kroz tehnološke i ekonomske promjene, kao i promjene ponašanja potrošača (EU

direktiva o energetskoj efikasnosti, 2012, str. 10). Time energetska efikasnost dobija širi

karakter od često „usko gledano“ tehnoloških promjena, i pored toga uključuje i netehnološke

faktore koji utiču na smanjenje potrošnje energije i postizanje niza pratećih benefita.

Kao primjer se može uzeti energetska efikasnost u zgradarstvu, gdje nova tehnološka rješenja

gradnje (gradnja “niskoenergetskih” i „pasivnih“zgrada) i primjene savremenih uređaja i

sistema (npr. inovativni IKT sistemi koji omogućavaju upravljanje energijom u zgradama, te

rad zaposlenih na daljinu) dramatično smanjuju potrošnju energije. Sa druge strane, mnogi

netehnološki faktori mogu takodje značajno uticati na smanjenje potrošnje energije u

zgradama, uključujući inovativne finansijske mehanizme, inovativne modele javno-privatnog

partnerstva kroz ugovore o upravljanju energijom i održavanju, praćenje potrošnje,

informisanje i edukovanje korisnika i sl. Ponašanje korisnika takođe utiče ne potrošnju

energije, uključujući odabir nivoa toplotnog komfora, sklonost ka korišćenju sopstvenog

vozila na uštrb javnog transporta i sl.

Značaj energetske efikasnosti sa aspekta energetskih i finansijskih ušteda je očigledan. Ako

uzmemo za primjer potrošnju energije za rasvjetu, treba imati u vidu da se svega oko 10%

proizvedene energije (u slučaju proizvodnje iz termoelektrane) korisno potroši za samo

osvjetljenje, zbog gubitaka u proizvodnji i distribuciji električne energije, kao i samih

toplotnih gubitaka rasvjetnih tijela. To znači da se za svaku ušteđenu jedinicu na strani

potrošnje štedi devet jedinica na strani proizvodnje, što ima značajan uticaj na održivi

energetski razvoj.

Pored očiglednog (direktnog) benefita koji se odnosi na smanjenje utrošene energije i

finansijskih troškova, prisutno je još niz značajnih socio-ekonomskih benefita koje nudi

energetska efikasnost. Međunarodna agencija za energetiku (Ryan i Campbell, 2012)

9

prepoznaje ove benefite, klasifikujući ih zavisno od uticaja koje imaju na individualnom,

sektorskom, nacionalnom i međunarodnom nivou (Slika 1).

Slika 1. Višestruki benefiti energetske efikasnosti

Izvor: IEA, 2012

Benefiti na individualnom nivou (na nivou pojedinca) se odnose na povećanje kvaliteta

života i zdravstvene koristi kroz stvaranje zdravijeg životnog okruženja i smanjenje zagađenja

vazduha usljed primjene novih, efikasnih i zelenijih tehnologija, ali i smanjenje siromaštva

kroz veću dostupnost raspoložive energije, kao i pozitivnu redistribuciju dohotka i veću

potrošačku moć pojedinaca.

Na sektorskom nivou (industrija, transport, sektor usluga) energetska efikasnost pozitivno

utiče na poboljšanje produktivnosti i konkurentnosti, smanjenje negativnog uticaja energetski

intenzivnih sektora na životnu sredinu, pružanje kvalitetnijih usluga od strane energetskih

kompanija i dr.

Koristi za državu (nacionalni nivo) se ogledaju u mogućnosti otvaranja novih (domaćih)

radnih mjesta, smanjenje izdataka javnog sektora za utrošenu energiju, te većoj energetskoj

sigurnosti i pozitivnim makroekonomskim učincima koji se ogledaju u povećanoj

konkurentnosti ekonomije, porastu BDP-a i poboljšanju trgovinskog bilansa ( što je posebno

značajno za zemlje zavisne od uvoza energije).

Globalno gledano (međunarodni nivo), energetska efikasnost doprinosi smanjenju emisija

gasova sa efektom staklene bašte i ublažavanju klimatskih promjena (gdje je uticaj sektora

energetike najveći), dostizanju međunarodnih milenijumskih razvojnih ciljeva (posebno za

zemlje u razvoju, uključujući poboljšani pristup energetskim uslugama, iskorjenjivanje

10

siromaštva), te održivom upravljanju energetskim resursima i globalno održivom ekološkom i

ekonomskom razvoju.

S druge strane, prisutna su i viđenja (Keay, 2011) da su benefiti koje pruža energetska

efikasnost značajno umanjeni (ili čak negativni) usljed uticaja takozvanog „povratnog efekta“

(eng. rebound effect). Do ovog efekta dolazi nakon primjene mjera energetske efikasnosti,

kada tehnologija ili proces postanu energetski efikasniji. Naime, kada se energetska ušteda

prevede na niže mjesečne račune za utrošenu energiju, ušteđena finansijska sredstva se mogu

investirati u druga dobra ili usluge, što vodi do ponovnog rasta potražnje i potrošnje energije.

Ovaj efekat je jači kod zemalja u razvoju zbog nižeg životnog standarda i potrebe za

povećanjem kvaliteta života. Nekoliko skorašnjih razmatranja ovog problema (Maxwell et al.,

2011; Ryan i Campbell, 2012) su došli do sličnog zaključka da povratni efekt postoji, ali da

nije dovoljno jak da nadjača energetske, finansijske i druge prateće benefite koje proizlaze iz

mjera energetske efikasnosti. Takođe se preporučuje da kreatori politika posmatraju

višestruke benefite energetske efikasnosti u smislu širih nacionalnih prioriteta. Na taj način

uticaj povratnog efekta postaje pozitivan za dobrobit društva u cjelini, posebno kod zemalja u

razvoju koje prioritetno nastoje da poboljšaju kvalitet života svojih građana.

Ako se pogledaju svi benefiti koje nudi energetska efikasnost, posebno u kontekstu sve veće

potražnje za energijom, ograničenosti energetskih resursa i problema klimatskih promjena,

može se zaključiti da je unapređenje energetske efikasnosti dobitna kombinacija za javni

sektor i društvo u cjelini, i treba biti značajna poluga održive razvojne politike svake države

koja teži ka razvoju pametnog i konkurentnog društva.

2.2. Značaj sa aspekta inovativnosti

Inovativnost je širok pojam i generalno se odnosi na primjenu novog ili značajno poboljšanog

proizvoda (robe ili usluge) ili procesa, nove marketinške metode, ili nove organizacione

metode u poslovnim praksama, na radnom mjestu ili u spoljnim odnosima (OECD, Eurostat,

2005). Minimalni zahtjev koji se pri tome postavlja jeste da proizvod, proces, marketinška ili

organizaciona metoda moraju biti novi (ili značajno poboljšani). Pod inovativnim

aktivnostima se podrazumijevaju sve naučne, tehnološke, organizacione, finansijske i

komercijalne aktivnosti kojima se teži ili se uvodi i sprovodi inovacija (Pojmovnik inovacija

EK, 2013).

Danas je dobro poznat doprinos inovacija kao pokretača ekonomskog i socijalnog napretka

jedne države, kao i za postizanje konkurentne prednosti i uspjeha poslovanja nekog

11

privrednog subjekta ili organizacije. Ovo je posebno važno u savremenim dinamičnim

uslovima poslovanja. Stanovnik i Kavaš (2011) veoma važnu ulogu pridaju razvijenom

inovativnom menadžmentu, koji uključuje razvoj i implementaciju inovativnih strategija, kao

odlike inovativnih preduzeća. Mulej (2012) smatra da posebno u sadašnjim uslovima

poslovanja, uz još aktuelne negativne efekte finansijske i ekonomske krize, preduzeća i

organizacije trebaju odgovoriti sistemskim pristupom upravljanju inovacijama, usklađenog sa

dugoročno održivim i društveno odgovornim principima poslovanja.

U cilju održivog razvoja i društveno odgovornog poslovanja kojem teže savremena društva

važno mjesto zauzima promovisanje takozvanih zelenih ili eko-inovacija. Ove inovacije

doprinose iznalaženju novih načina rješavanja sadašnjih i budućih ekoloških problema i

smanjenju potrošnje energije (i drugih prirodnih resursa), integrisanjem održivog poslovanja i

razvoja (EIO, 2013). Inovacije u oblasti energetske efikasnosti su jedan od važnih elemenata

politika koje vode ka održivom razvoju, sa značajnim potencijalom za doprinos eko-

inovacijama, te se intezivno promovišu u savremenim društvima, uključujući i EU.

Kao što je prethodno rečeno, energetska efikasnost direktno i indirektno pozitivno utiče na

konkurentnost ekonomije. Značaj i vezu inovacija (uključujući eko-inovacije i energetsku

efikasnost) sa konkurentnošću, pojašnjava Porter (vidi ECEEE, 2013), koji tvrdi da

konkurentnost nacije treba biti određena produktivnošću koja je opet funkcija odnosa

vrijednosti roba i usluga (mjereno cijenom) i nivoa efikasnosti njihove proizvodnje. Drugim

riječima, produktivnost je određena odnosom količine proizvedenih roba i usluga i količine

uložene energije, rada, kapitala i drugih resursa neophodnih za njihovu proizvodnju. Važan

indikator u ovom kontekstu je energetski intenzitet ekonomije, koji mjeri potrošnju energije

ekonomije po jedinici BDP-a, tj. njenu energetsku efikasnost. Energetski intenzitet se može

poboljšati kao rezultat strukturnih promjena ekonomije, a inovativnost u oblasti energetske

efikasnosti i kapacitet ekonomije da inovira je ključni faktor u ovom kontekstu.

Inovacije u oblasti energetske efikasnosti se najčešće vežu za tehnološke inovacije, tj.

primjenu novih tehnologija. Međutim, kao što je navedeno u prethodnom poglavlju, kod

poboljšanja energetske efikasnosti su zastupljene i tehnološke i netehnološke aktivnosti, a

time i mogućnost primjene inovacija u obije oblasti. Netehnološke inovacije su jednako važne

jer je energetska efikasnost takođe do izvjesne mjere pitanje individualnog stava i ponašanja

pojedinaca koji sprovode ili su uključeni u sprovođenje mjera energetske efikasnosti, bilo da

je u pitanju izbor tehnologije ili načina rada. Stoga je jasno da poboljšanje energetske

efikasnosti podrazumijeva poboljšanje tehničkih performansi sistema, ali takođe treba

12

uključiti poboljšanje upravljanja energijom ili organizaciona poboljšanja. Ovo je posebno

značajno sa stanovišta sektora usluga i uže javnog sektora, koje će biti detaljno tretirano u

narednim poglavljima.

2.2.1. Inovativnost i javni sektor

Javni sektor ima stalni izazov, a posebno u aktuelnim uslovima finansijske krize i fiskalnih

ograničenja, da primjenjuje nove načine ili poboljšanja u poslovanju, od kreiranja politike do

pružanja samih usluga. Inovativnim poslovanjem i iznalaženjem novih pristupa, poboljšanjem

komunikacionih ili organizacionih metoda, može se povećati efikasnost i produktivnost

javnog sektora, smanjiti troškovi, povećati transparentnost i prijemčivost javnog sektora i

pomoći da se održi povjerenje u vladu (OECD, 2013). Takođe, finansijskim uštedama u

javnom sektoru štedi se novac poreskih obveznika.

Sa aspekta inoviranja u javnom sektoru, a posebno u vremenu recesije, često se od strane

medija, privatnog sektora i liberalnih političara potencira mišljenje da je javni sektor inertan i

suviše birokratski u odnosu na dinamični privatni sektor, i da je veći upliv privatnog sektora

(uz minimalističku ulogu države svedenu na kreiranje osnovnih uslova i pravila za

pospješivanje inovacija) preduslov za inovativnu i dinamičnu ekonomiju. Nasuprot tome

Mazzucato (2011) proučava odnose između inovacija i ekonomskog rasta i obrazlaže da je

proaktivnija uloga države takođe nužna, jer u najuspješnijim ekonomijama, pored nosioca

politika, država ima vodeću ulogu investitora u inovacijama i zaslužna je za sprovođenje ranih

(baznih) istraživanja i preuzimanje rizika koje su doprinijele razvoju nekih novih oblasti

(poput računara, interneta, informacionih tehnologija, nanotehnologija itd.), te da je država ta

koja postavlja viziju za strateške promjene i zaslužna za kreiranje društva zasnovanog na

znanju, dok je privatni sektor zaslužan uglavnom za razvoj, te manje rizične i profitabilnije

inovacije. Tu se u isto vrijeme postavlja i pitanje razvoja preduzimljivih državnih organizacija

i efikasnih mehanizama javno-privatnog partnerstva, kako da država pronađe adekvatne

mehanizme povrata sredstava za ogromni rizik koji preuzima, npr. u fondove koji bi poslužili

za nove inovacije i dr.

13

3. ENERGETSKA EFIKASNOST U JAVNOM SEKTORU

Javni sektor je dosta širok pojam i prisutna su različita tumačenja, pa je na početku ovog

poglavlja korisno pojasniti ovo pitanje. Po definiciji prihvaćenoj i u upotrebi u međunarodno

standardizovanom sistemu nacionalnih računa (EK et al., 2009), javni sektor obuhvata sve

aktivnosti (tržišne ili ne-tržišne) koje su pod kontrolom i dominantno finansirane od strane

države, na različitim nivoima administracije. To uključuje opšti državni sektor i javni

korporativni sektor. Opšti državni sektor uključuje sve državne organe (na nacionalnom,

regionalnom ili lokalnom nivou), fondove socijalnog osiguranja i neprofitne, netržišne javne

ili privatne institucije. Javni korporativni sektor obuhvata sve institucionalne jedinice koje

proizvode za tržište.

U EU ne postoji jedinstvena definicija javnog sektora među zemljama članicama, a slična

situacija je i u zemljama Zapadnog Balkana. Na nacionalnom nivou, javni sektor se posebno

definiše u zakonima koji tretiraju finansiranja iz državnog budžeta ili u posebnim sektorskim

zakonima koji postavljaju određena obaveze javnom sektoru (što je slučaj i sa oblašću

energetske efikasnosti). Na primjer, u Zakonu o budžetskom sistemu Republike Srbije

(Službeni glasnik RS, br. 108/2013, član 2), javni sektor je definisan kao dio nacionalne

ekonomije koji obuhvata opšti nivo države, kao i nefinansijska preduzeća pod kontrolom

države (javna preduzeća) koja se primarno bave komercijalnim aktivnostima. Zakon o

efikasnom korišćenju energije (Službeni glasnik RS, br. 25/2013) usvaja istu definiciju i

razrađuje obaveze javnog sektora po pitanju energetske efikasnosti. Slična situacija je i u

Crnoj Gori, gdje se, u skladu sa Zakonom o sistemu unutrašnjih finansijskih kontrola u

javnom sektoru (Službeni list CG, br. 73/2008, član 2), pod javnim sektorom podrazumijevaju

svi korisnici sredstava budžeta Crne Gore, budžeta opština, državni fondovi, nezavisna

regulatorna tijela, akcionarska društva i druga pravna lica u kojima država ili opštine imaju

većinski vlasnički udio. Zakon o energetskoj efikasnosti (Službeni list CG, br. 29/2010), dalje

razrađuje obaveze javnog sektora, o čemu će kasnije biti više riječi.

Inovativno poslovanje u oblasti energetske efikasnosti objedinjava naizgled suprotstavljene

argumente koje se postavljaju pred javni sektor - štednja sredstava u javnom sektoru i

pospješivanje ekonomije putem inovacija, jer se postižu i pozitivni efekti inovativne prakse i

finansijske uštede uslijed štednje energije i drugih resursa. Primjenom mjera energetske

efikasnosti, kao vida eko-inovacija u javnom sektoru se postiže korišćenje manje količine

energije (tj. energenata) za obavljanje istog posla, npr. za proizvodnju/plasiranje proizvoda i

pružanje usluga, grijanje i hlađenje prostora, rasvjetu, pogon vozila i dr. Javni sektor ima

14

često najvažniju ulogu u nacionalnom energetskom sektoru, jer obično postavlja pravila igre,

donoseći politike i propise koje se odnose na snabdijevanje i potrošnju energije. Javni sektor

je takođe pojedinačno jedan od najznačajnijih potrošača energije (po podacima Eurostata, taj

udio se u EU članicama kreće od 5-15% ukupne finalne potrošnje energije). Korišćenje

energije u javnom sektoru se najčešće odnosi na:

zgrade (za administraciju, zdravstvo, obrazovanje, kulturu, sport),

socijalno stanovanje,

javnu rasvjetu i saobraćajnu signalizaciju,

javni transport (autobuski i željeznički),

sopstveni vozni park i

vodovodne pumpne stanice i tretman voda.

Pored toga sto se usljed postignutih energetskih i finansijskih ušteda značajna javna sredstva

mogu preusmjeriti za druge namjene, značaj primjene mjera energetske efikasnosti u javnom

sektoru je i u tome što javni sektor kao veoma značajan i vidljiv potrošač (i na nacionalnom i

na lokalnom nivou) može svojim primjerom pokazati pravi odnos u pogledu racionalne

potrošnje energije i podstaći pozitivne promjene kod građana i privatnog sektora, stimulisati

transformaciju tržišta ka efikasnijim proizvodima, zgradama i uslugama, novim tržištima

energetski efikasnih tehnologija, biznis modela, te značajno doprinijeti unaprijeđenju znanja i

vještina u oblasti energetske efikasnosti, te održivom razvoju ekonomije i društva koje

odgovorno i inteligentno koristi svoje resurse.

Javni sektor sa značajnim učešćem u ukupnom BDP-u (po podacima Eurostata, više od 20%

na nivou EU) i kao važan kupac robe i usluga (npr. oko 16% ukupnog EU BDP-a se trošilo

2009. godine od strane javnog sektora), može takođe imati važnu ulogu u podsticanju

inovacija putem javnih nabavki, tj. testiranju i stimulisanju novih energetski efikasnih

tehnologija, što dalje može podstaknuti daljnji razvoj ovih proizvoda i njihov prodor na šire

tržište, a paralelno povećati kvalitet i efikasnost javnih usluga (Rigby et al., 2012).

Uloga javnog sektora je posebno važna na lokalnom nivou. Trenutno više od polovina

svjetske populacije živi u urbanim sredinama (u EU 80%, sa tendencijom rasta ubuduće) sa

ogromnim uticajem na potrošnju energije i uticajem na klimu. Gradovi postaju globalna

tržišta i uloga lokalnih vlasti je vrlo važna da obezbijedi efikasnu upravu, ali i poveže i

angažuje sve aktere i time ojača zajednice ka zajedničkom cilju unaprijeđenja kvaliteta života.

Promovisanje energetske efikasnosti je mnogo efektnije u gradovima, gdje su lokalne vlasti

bliže građanima i mogu se ostvariti masovniji efekti primjenom odgovarajućih mjera

15

(posebno u zgradama, saobraćaju i uslugama). Promovisanje ovih mjera u okviru integrisanih

urbanih strategija omogućava izbalansiran socijalni, ekološki i ekonomski razvoj gradova i na

kraju omogućava građanima da se prijatno osjećaju u urbanim sredinama. Primjena

tehnoloških inovacija je važan faktor, ali samo dio integrisanog pristupa. Jedan primjer je da

se nabavkom savremenih vozila za javni transport može smanjiti potrošnja goriva po jedinici

pređenog kilometra, ali se još veće uštede mogu postići integrisanom politikom, npr.

adekvatnom infrastrukturom i saobraćajnim menadžmentom koji povećava brzinu saobraćaja,

te adekvatnim urbanim dizajnom uticati na smanjenje potrebe za motornim vozilima kroz

obezbjeđivanje više prostora za šetnju i biciklizam.

3.1. Prakse na međunarodnom nivou i u Evropskoj Uniji

3.1.1. Stanje i prakse na međunarodnom nivou

Energetska efikasnost zavisi od mnogo faktora i predstavlja se sa više indikatora, a jedan od

njih je i energetski intenzitet, kojim se mjeri nivo energetske efikasnosti, i predstavlja

potrošnju energije po jedinici BDP-a. Sto je niži nivo energetskog intenziteta, to je veća

energetska efikasnost, i obratno. Na globalnom nivou, Japan i EU su regije s najnižom

vrijednošću energetskog intenziteta (Slika 2), čime se odražava visok opšti nivo tehničke

efikasnosti, podstaknut relativno visokim cijenama energenata i politikama za podizanje

svijesti među građanima i kompanijama, kao i promovisanje energetski efikasnih tehnologija.

Sa druge, strane u SAD-u je postignut najveći napredak u poboljšanju energetskog intenziteta

u zadnjem periodu. Globalno gledano energetski intenzitet je znatno veći u zemljama u

razvoju u odnosu na razvijene zemlje (OECD), mada je usljed globalizacije (razmjene dobrih

praksi i tehnologija), ova razlika zadnjih godina smanjuje.

Slika 2. Vrijednost energetskog intenziteta - 1980 i 2010. godina (ten/ hiljadu dolara)

Izvor: IEA, World Energy Outlook, 2012

16

Što se tiče obima investicija u energetsku efikasnost, na globalnom nivou je u 2011. godini

bilo raspoloživo 180 milijardi dolara za investicione projekte primarno u oblasti energetske

efikasnosti (Slika 3), od čega najviše otpada na EU (42%), a potom Kinu i SAD.

Slika 3. Investicije u energetsku efikasnost, po zemljama i regionima, 2011. godina (milijardi dolara)

Izvor: IEA, World Energy Outlook, 2012

Po izvještaju Međunarodne agencije za energetiku (IEA, 2012) veliki broj zemalja je

postavilo energetsku efikasnost kao ključni strateški pravac u nacionalnim strategijama,

tretirajući je kao dobar način za realizaciju ciljeva u raznim oblastima (klimatske promjene,

konkurentnost, održivi razvoj i dr.). Međusektorske politike obično kreiraju okvir za

implementaciju mjera energetske efikasnosti u raznim sektorima ekonomije. Ove politike

obično uključuju ciljeve za unapređenje energetske efikasnosti, energetskog intenziteta ili

energetskih ušteda. Mnoge zemlje su takođe obezbijedile subvencije i poreske olakšice za

investicione projekte u oblasti energetske efikasnosti, i sada razvijaju dugoročnije finansijske

mehanizme kako bi pospješile investicije privatnog sektora u ovoj oblasti. Međutim,

subvencioniranje cijena energije i dalje ostaje glavna prepreka za poboljšanje energetske

efikasnosti, ograničavajući podsticaje za potrošače da smanje potrošnju energije. Zemlje sve

više uvode politike za poboljšanje energetske efikasnosti u zgradama. Većina zemalja OECD-

a su uvele obavezujuću regulativu za nove i postojeće zgrade, iako s različitim nivoima

oštrine i uspjeha u praktičnoj implementaciji. U zemljama koje nisu članice OECD

(uključujući zemlje Zapadnog Balkana), i gdje je udio novih zgrada puno veći, relevantna

regulativa se sve više i više uvodi. Neke zemlje, poput Njemačke, su uvele mehanizma

finansiranja koje podstiču privatne investitore da poboljšaju energetsku efikasnost u

zgradama. Energetsko označavanje je prepoznato kao važan način informisanja korisnika o

potrošnji energije zgrada, opreme i uređaja tokom njihove kupovine. To je sada obavezujuće

za zgrade i neke uređaje u sve većem broju zemalja, uključujući i EU. Kod saobraćaja, sve

više su zastupljene politike za ekonomičnu potrošnju goriva vozila u drumskom saobraćaju,

kao i za smanjenje korišćenja privatnih vozila poboljšanjem javnog prevoza i adekvatnim

urbanim planiranjem.

17

Uvođenje politika energetske efikasnosti je samo prvi korak u osiguravanju da se ostvare

energetske uštede, pa veoma važno vršiti monitoring implementacije, što je u ranoj fazi

razvoja u mnogim zemljama. Stepen implementacije je generalno niži od očekivanog a neke

od ključnih prepoznatih barijera su:

Nedovoljna vidljivost ili nedovoljna svjesnost donosioca odluka je jedna od glavnih

barijera koja koči veću implementaciju energetski efikasnih tehnoloških i netohnoloških

rješenja. Razlog može biti što se ne prate i kvantifikuju efekti trenutnih politika, ili zato

što donosioci odluka nisu na pravi način obaviješteni o prilikama.

Druga značajna prepreka je činjenica da odluke o troškovima i benefitima primjene

potencijalnih mjera energetske efikasnosti često zavisi od više aktera. Ovi podijeljeni

podsticaji se mogu pojaviti na različite načine, npr. u javnom sektoru kupac opreme nije

često ista osoba koja je odgovorna za troškove rada i održavanja, i sl.

Prepreke za implementaciju energetske efikasnosti mogu biti dodatno usložene i

činjenicom da se potrošnja energije dijeli na mnoštvo raznolikih načina upotrebe

(grijanje, priprema hrane, rad IKT opreme i dr.), a često i među više korisnika. Ovakva

fragmentacija komplikuje dizajniranje i usvajanje široko primjenjivih rješenja,

povećavajući složenost i troškove razvoja djelotvornih programa energetske efikasnosti.

Na kraju, važno je prepoznati da postoje razni instrumenti politika energetske efikasnosti koji

su u stanju da uklone većinu pomenutih barijera. Akcije nadležnih administracija javnog

sektora ka razvoju i implementaciji politika i programa energetske efikasnosti su ključne za

otklanjanje barijera (IEA, 2012, str. 282). Na primjer, veoma je važna uloga da se promoviše

energetska efikasnost i podiže svjesnost o troškovima i koristima potencijalnih investicionih

odluka. Podijeljeni podsticaji se mogu rješavati kroz kombinaciju regulatornih mjera i razvoj

organizacionih i finansijskih mehanizama koji omogućavaju adekvatnu podjelu benefita među

različitim učesnicima uključenim u sprovođenje konkretnih projekata energetske efikasnosti.

Barijere koje se odnose na fragmentaciju se često mogu tretirati kroz snažni menadžment

programa energetske efikasnosti, propisima i mjerama za ječanje kapaciteta i znanja učesnika.

Adekvatna politika cijene energenata će osigurati dodatne podsticaje za poboljšanje

energetske efikasnosti i štednju energije, a sistematski monitoring i verifikacija

implementacije su potrebni kako bi se na pravi način provjerilo da mjere energetske

efikasnosti daju očekivane rezultate i predložile eventualne izmjene.

18

3.1.2. Stanje i prakse u Evropskoj Uniji

Iz prethodnog poglavlja se može vidjeti da je EU u samom vrhu zemalja po pitanju

sprovođenja i finansiranja politika energetske efikasnosti. I pored toga se smatra da se

trenutno oko trećina energije potrošene u EU nepotrebno troši, zbog energetske neefikasnosti

(EK/JRC, 2013, str. 15).

a. Energetski indikatori

EU karakteriše visoka uvozna energetska zavisnost od preko 50% (Slika 4). Najveći neto

uvoznici energije su Kipar, Malta i Luksemburg, a jedino Danska među državama članicama

EU izvozi energiju (Eurostat, 2012).

Slika 4. Uvozna energetska zavisnost EU (%)

Izvor: Eurostat, 2012

Bruto domaći proizvod je porastao u EU za oko 40% u posljednje dvije decenije, dok je

ukupna potrošnja energije rasla sa stopom od za 3,2% (Slika 5). EU je uspješno razdvojila

ekonomski rast od rasta potrošnje energije, jer je u istom periodu energetski intenzitet opao za

26%, sa godišnjem stopom od 1,5 %.

Slika 5. Trend rasta bruto domaćeg proizvoda ukupne potrošnje energije i energetskog intenziteta u EU

Izvor: Evropska agencija za zaštitu okoline, 2013

19

U samoj EU energetski intenzitet varira medju državama članicama (Slika 6). Najniži nivo

energetskog intenziteta je zabilježen u Danskoj i Irskoj, dok su energetski najintenzivnije

države članice Bugarska, Estonija i Rumunija. Treba napomenuti da struktura privrede igra

važnu ulogu, jer post-industrijske ekonomije s velikim uslužnim sektorima će prikazati

relativno niske stope energetskog intenziteta, dok zemlje u razvoju mogu imati značajan udio

privredne aktivnosti u industrijskom sektoru, što dovodi do veće vrijednosti energetskog

intenziteta.

Slika 6. Energetski intenzitet u EU, 2000. i 2010. godina (ten po milionu eura)


Analiza finalne potrošnje energije u EU (Slika 7) pokazuje da su transport (31,7%) i

domaćinstva (26,7%) dominantni sektori potrošnje. Kako bi se efikasno smanjila potrošnja,

EU fokusira aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti na sektor transporta i sektor zgrada

(koji kao međusektor sektora usluga i domaćinstava troši oko 40% finalne potrošnje energije).

Međutim, uloga javnog sektora (dio sektora usluga) je jako važna u EU kao veoma vidljivog

potrošača koji posredno utiče na druge sektore i ima veoma veliki značaj na stvaranje tržišta

za energetsku efikasnost.

Slika 7. Finalna potrošnja energije u EU, 2010. godina


20

b. EU politike u oblasti energetske efikasnosti

U samom Osnivačkom sporazumu (OJ C 326, 2012, str. 53), EU jasno potencira uključenje

principa održivog razvoja kod implementacije EU politika, čime se teži postići izbalansirani

socio-ekonomski razvoj na nivou EU, konkurentnost i visok stepen zaštite životne sredine.

Važna stavka u ovom smjeru predstavlja pametno i racionalno iskorišćavanje prirodnih

resursa. U sektoru energetike se u tom cilju promoviše proizvodnja „zelene energije“,

energetska efikasnost i štednja energije, uz niz donesenih ciljeva i mjera za sprovođenje ove

politike. Pri tome je za zemlje članice predviđena mogućnost finansijske podrške iz EU

fondova. EU predstavlja globalnog lidera u promovisanju održivog upravljanja resursima i

borbi protiv klimatskih promjena (svjesna da suočavanje sa ovim problemima nije dovoljno

samo u granicama EU), uključujući saradnju sa susjednim zemljama kandidatima za članstvo

u EU, i šire, kako bi se iskorijenilo siromaštvo, pospješio razvoj ispunili milenijumski

razvojni ciljevi.

Ovo opredjeljenje nije slučajno, s obzirom na izazove sa kojima se susreće EU, a koji se

odnose na visoku uvoznu energetsku zavisnost (EU je najveći svjetski uvoznik energenata) i

oskudnost energetskih resursa, kao i potrebu da se smanji uticaj na klimatske promjene i

prebrodi ekonomska kriza (EK, 2012). Energetska efikasnost je prepoznata kao najveći

energetski resurs EU (tj. mnogo ekonomičnije je poboljšati energetsku efikasnost nego graditi

nove energetske objekte ili uvoziti energiju), te kao važan mehanizam da se poboljša

sigurnost snabdijevanja smanjenjem potrošnje i uvoza energije, te na efikasan način smanji

emisija gasova sa efektom staklene bašte i time negativan uticaj na klimatske promjene.

Primjena principa energetske efikasnosti će takođe doprinijeti implementaciji inovativnih

tehnoloških rješenja, poboljšanja konkurentnosti EU, kao i jačanju ekonomije i kreiranju

novih radnih mjesta.

Dugoročna vizija razvoja EU je postavljena strategijom “Evropa 2020 - strategija za pametan,

održiv i inkluzivan rast“ (EK, 2010), koja ujedno predstavlja glavnu strategiju EU za

pospješivanje razvoja i novih radnih mjesta u EU. Važno je istaći da se preporučuje i

zemljama kandidatima za članstvo u EU da uzmu u obzir preporuke ove strategije kako bi

učvrstili svoje reforme i razvoj. Strategija postavlja ključne ciljeve u svrhu dostizanja

prioriteta (pametan, održiv i inkluzivan rast) i promoviše integrativan pristup za njihovo

dostizanje. Dio ambicija se odnosi na klimatsko-energetske ciljeve (tzv. „20-20-20“ciljeve),

tj. smanjenje za 20% emisija gasova sa efektom staklene bašte, povećanje za 20% udjela

obnovljivih izvora energije i povećanje energetske efikasnosti, tj. smanjenje potrošnje

21

primarne energije za 20% do 2020. godine. Kod razrade ciljeva doneseno je niz povezanih

strateških dokumenata u oblasti održivog razvoja. Energetska efikasnost (takođe u javnom

sektoru) je posebno tretirana u sledećim strateškim dokumentima:

Strategija “Energija 2020 - strategija za konkurentnu, održivu i sigurnu energiju” (EK,

2010) daje fokus na postizanje 20-20-20 ciljeva, a posebno predlaže snažnije mjere za

postizanje 20% cilja energetske efikasnosti. Prvi prioritet Strategije je dostizanje

energetski efikasne Evrope, kao i jačanje njene vodeće uloge na polju energetskih

tehnologija i inovacija. Napominje se i značajna uloga javnog sektora koji treba da bude

primjer drugima. S obzirom da značajan dio EU BDP-a bude utrošeno od strane javnog

sektora svake godine (oko 16% u 2009. godini), kod sprovođenja javnih nabavki se treba

insistirati na kriterijumu energetske efikasnosti i širenju inovativnih rješenja, posebno u

sektorima zgradarstva i transporta, a takođe treba iskoristiti potencijal tržišnih i drugih

instrumenata za promovisanje energetske efikasnosti. Gradovi i urbana područja, koja

troše 80% ukupne energije (EK, 2010, str. 7), su dio problema ali u isto vrijeme i dio

rješenja za veću energetsku efikasnost. Kao jedan od glavnih mehanizama za saradnju sa

susjedima (uključujući zemlje Zapadnog Balkana) i promovisanje EU standarda u ovoj

oblasti se navodi Ugovor o Energetskoj zajednici, o kome će kasnije biti riječi.

Plan energetske efikasnosti (EK, 2011) elaborira konkretne mjere za postizanje 20% cilja

energetske efikasnosti do 2020. godine. Naglašava se snažnija vodeća uloga javnog

sektora kroz niz značajnih mjera. Predlaže se razvoj kriterijuma energetske efikasnosti

kod javne nabavke vozila i kancelarijske opreme (npr. IKT opreme), usluga (npr.

energije) i radova (npr. ugovora za obnovu zgrada), a preporučuje se rentiranje ili

kupovina zgrada sa najvećim energetskim performansama. Kako bi se pospješile

aktivnosti u javnom sektoru predlažu se mjere pospješivanje javno-privatnog partnerstva,

posebno kroz modele ugovaranja energetskih performansi, gdje specijalizovane

kompanije za pružanje energetskih usluga (tzv. ESCO kompanije) implementiraju

projekte, koji se potom otplaćuju iz ostvarenih ušteda za energente i održavanje. Takođe

se predlaže niz konkretnih mjera i inicijativa na lokalnom nivou (u gradovima). Posebna

mjera se odnosi na reformu energetskih subvencija kako bi se podsticalo racionalno

korišćenje energije, te na reformu postojećih i razvijanja novih modela finansijske

podrške na nivou EU i nacionalnom nivou, u cilju pospješivanja implementacije

projekata energetske efikasnosti.

Strategija “Resursno-efikasna Evropa” (EK, 2011) ima za cilj da poveća sigurnost

investicija i inovacija obezbjeđivanjem sporazuma o dugoročnoj viziji i osiguranjem da

22

se na izbalansiran način uzmu u obzir svi faktori koji utiču na efikasnost resursa, i time

pomogne razdvajanje ekonomskog rasta od korištenja resursa. Fokus aktivnosti je na

pospješivanju zaokreta prema niskom nivoom emisija ugljenika, povećanju korišćenja

obnovljivih izvora energije, modernizaciji sektora transporta i promovisanju energetske

efikasnosti.

Mapom puta za postizanje konkurentne ekonomije sa niskim emisijama ugljenika do

2050. godine“ (EK, 2011) se postavlja dugoročni plan za smanjenje emisija za 80-95% do

2050. godine koristeći inovativne, čiste tehnologije i stavljajući značajan fokus na

energetsku efikasnost (ovaj ambiciozni cilj je uslovljen nivoom ambicija drugih velikih

ekonomija na globalnom nivou). Sektor energetike je planirano da bude skoro 100 % čist,

tj. bez emisija ugljenika, a promovišu se mjere za povećanje obnovljivih izvora energije

(postizanje udjela 100% do 2050. godine), kao i za smanjenje potrošnje kroz mjere

energetske efikasnosti. Kako troškovno efikasne tehnologije budu dostupnije, planira se

da će vremenom cilj bivati sve dostižniji (1% godišnje do 2020., 1,5% godišnje između

2020. i 2030. i 2% godišnje do 2050. godine). Jedan od glavnih mehanizama je

promovisanje sistema i tržišta za trgovanje emisijama, kao i odgovarajući sistem taksi i

podrške inovativnim tehnologijama, kao i razvoj sistema upravljanja potrošnjom. Sa

druge strane, za poboljšanja u sektoru transporta predviđeno su mjere za inteligentno

planiranje gradova, kao i poboljšanje javnog transporta. U sektoru zgradarstva se, između

ostalog, promoviše poboljšanje energetskih performansi zgrada, dostizanjem standarda

nulte potrošnje za nove zgrade, unapređenjem standarda javnih nabavki zgrada i usluga,

inovativni mehanizmi finansiranja obnove postojećih zgrada i uvođenja naprednih

tehnologija.

Mapa puta za energetiku do 2050. godine (EK, 2011) razrađuje mjere za dekarbonizaciju

sektora energetike. Energetska efikasnost je prvi preduslov za postizanje ovog cilja i daje

joj se prioritet, bez obzira od vrste scenarija dekarbonizacije. Kako bi se smanjile početne

investicije i obezbijedila široka implementacija energetski efikasnih tehnologija, jedan od

važnih faktora je primjena jedinstvenog političkog okvira, koji objedinjuje aktivnosti od

pospješivanja istraživanja i inovacija do razvojnih politika i strategija distribucije. Za

strukturne tehnološke promjene ka efikasnijim proizvodima i uslugama, strategija takođe

navodi kao važno veće korišćenje IKT u oblastima energetike, transporta, i kod primjene

pametnih IKT rješenja u urbanim sredinama. Uz potrebu obezbjeđenja novih energetskih

usluga, javnom sektoru se daje uloga lidera i pomagača za investicije kojima će se

obezbijediti energetska revolucija. Jasna poruka mape puta je da će se napori i investicije

23

u ovom smjeru isplatiti, u smislu rasta ekonomije, veće zaposlenosti i konkurentnosti,

veće energetske sigurnosti i nižih troškova energenata.

Mapa puta za jedinstven Evropski transportnu prostor - ka konkurentnom i resursno

efikasnom transportnom sistemu (EK, 2011) promoviše transportnu politiku koja

podržava ekonomski razvoj, konkurentnost i nudi visoko efikasne sisteme transporta uz

smanjenu potrošnju resursa. Praktično, transport treba koristiti manje količine i čistiju

energiju, razvijati modernu infrastrukturu i smanjiti negativan uticaj na životnu sredinu.

U urbanom kontekstu, javnom sektoru se preporučuje sprovođenje integrisane strategije

koja uključuje prostorno planiranje, politiku cijena, efikasan javni transport (uključujući

primjenu IKT) i razvoj infrastrukture za čistije i nemotorizovane načine transporta.

Strateška opredjeljenja EU i vodeća uloga javnog sektora u unapređenju energetske

efikasnosti su dalje konkretno uobličeni kroz niz direktiva koje tretiraju ovu oblast.

Direktivama se zadaju smjernice i ciljevi, a na državama članicama je da ih na odgovarajući

način prenesu u nacionalna zakonodavstva, razrade odgovarajući nacionalni okvir i metode

implementacije. Dalje će biti opisane ključne direktive u oblasti energetske efikasnosti, sa

fokusom na obaveze javnog sektora:

Direktiva 2012/27/EU o energetskoj efikasnosti (OJ L 315/1, 2012) implementira ciljeve

iz prethodnih strateških dokumenata i uspostavlja opšti okvir mjera za unaprijeđenje

energetske efikasnosti u EU, kako bi se obezbijedilo dostizanje EU cilja 20% energetske

efikasnosti do 2020. godine. Uspostavljaju se zakonski obavezujuće mjere u cjelokupnom

energetskom lancu - od transformacije i distribucije energije do finalne potrošnje. Javnom

sektoru (posebno na centralnom nivou vlasti) se potvrđuje uloga lidera i daje niz obaveza

državama članicama, uključujući nabavku proizvoda, usluga i zgrada sa visokim

energetskim performansama, uspostavu inventara zgrada i godišnju energetski efikasnu

obnovu 3% zgrada u vlasništvu centralnih vlasti. Takođe se definiše obaveza donošenja

akcionih planova za energetsku efikasnost na nacionalnom i lokalnom nivou,

uspostavljanje sistema energetskog menadžmenta i sprovođenje energetskih pregleda, te

stvaranje podsticajnog okvira za angažovanje privatnog sektora, uz minimalne zahtjeve

koje ESCO ugovori trebaju uključivati. Javne vlasti su zadužene da efikasno vrše

monitoring projekata energetske efikasnosti, analiziraju i otklone postojeće regulatorne i

neregulatorne prepreke, kreiraju inovativne finansijske mehanizme i partnerstva, te

transparentno razmjenjuju informacije i inovativna iskustva na svim nivoima javnog

sektora, i šire prema drugim sektorima potrošnje.

24

Direktiva 2010/31/EU o energetskim karakteristikama zgrada (OJ L 153/13, 2010) se

fokusira na iskorišćavanje potencijala energetske efikasnosti u sektoru zgrada, kao

pojedinačno najznačajniji sektor u EU, sa oko 40% udjela u finalnoj potrošnji energije.

Direktiva uvodi sveobuhvatni metod obračuna i definisanja minimalnih zahtjeva za

energetske performanse zgrada i sertifikovanje zgrada. Javnom sektoru se daje uloga

lidera i ranog implementatora mjera energetske efikasnosti u zgradama, koje uključuju

postavljanje ambicioznijih ciljeva, kako bi se obezbijedilo postizanje nivoa gotovo nulte

potrošnje energije u zgradama javnog sektora do kraja 2018. godine (ovo uključuje

korišćenje inovativnih, energetski efikasnih tehnologija i obnovljivih izvora energije), te

redovnu izradu i objavljivanje energetskih sertifikata zgrada, kao i implementiranje

preporuka iz ovih dokumenata.

Direktiva 2010/30/EU o označivanju proizvoda relevantnih sa aspekta potrošnje energije

(OJ L 153/1, 2010) i niz implementirajućih regulativa uspostavlja okvir za označavanje

koji pomaže potrošačima da odaberu energetski efikasne proizvode na tržištu. Javnom

sektoru se snažnije preporučuje (mada bez striktne obaveze) da kupuju one proizvode

koji imaju najviše energetske performanse i pripadaju najvišoj klasi energetske

efikasnosti.

Regulativa br. 106/2008 o programu Zajednice za označivanje energetske efikasnosti za

kancelarijsku opremu (OJ L 39/1, 2008) uvodi okvir za prepoznavanje oznake “Energy

Star” za kancelarijsku opremu (posebno IKT) i modele implementacije. Implementacija

je posebno ojačana u javnom sektoru, gdje kod javnih nabavki postoji obaveza

specifikovanja zahtjeva energetske efikasnosti ne manje zahtjevnih od kriterijuma

“Energy Star”.

Direktiva 2009/33/EK (OJ L 120/5, 2009) ima za cilj promociju ekološki čistih i

energetski efikasnih vozila u drumskom saobraćaju. Ova Direktiva postavlja zahtjeve

posebno za javni sektor (kao obveznike javnih nabavki) da kod kupovine vozila uzima u

obzir njihov ekološki i energetski uticaj tokom cjelokupnog operativnog vijeka trajanja,

uključujući energetsku potrošnju, emisije ugljen dioksida i zagađujućih čestica, kao i

drugih faktora od uticaja za na životnu sredinu.

Komunikacija Evropske komisije o javnoj nabavci za bolju životnu sredinu (EK, 2008)

promoviše dobrovoljan pristup promovisanju zelenih javnih nabavki, te daje uputstva za

organe javnog sektora kako da stimulišu inovacije kod javnih nabavki tehnologija,

proizvoda i usluga.

25

Komunikacija Evropske komisije za mobilizaciju informaciono-komunikacionih

tehnologija (IKT) kako bi se olakšao prelaz na energetski efikasnu, nisko karbonsku

ekonomiju (EK, 2009) potvrđuje važnu ulogu IKT kao tehnologije prisutne u gotovo

svim sferama društva i ekonomije. Uključene su mjere za podsticanje energetske

efikasnosti i smanjenje emisija kako u samom IKT sektoru, tako i u svim glavnim

sektorima potrošnje energije. Vlade zemalja članica trebaju stimulisati inovativna IKT

rješenja, uključujući zahtjeve za energetsku efikasnost u vladinim politikama za

građevinarstvo, planiranje prostora i javne nabavke, te podsticati inovativne projekte.

Promovišu se i usluge javnog sektora zasnovane na IKT rješenjima kao mnogo

transparentnije i stalno dostupne, naravno uz obezbjeđenje visokog kvaliteta,

pouzdanosti i sigurnosti. Savremena IKT rješenja, poput inovativne e-uprave, e-nabki,

komunikacionih centara, upravljanje transportom i sl., omogućavaju postizanje ovih

ciljeva i šire pozitivno utiču na promjenu u ponašanju potrošača, kompanija i zajednice i

na taj način podupiru veću potražnju za inovativnim IKT rješenjima.

Iz prethodno navedenog se može zaključiti da EU pridaje veliki značaj politikama i mjerama

energetske efikasnosti kako bi se obezbijedila konkurentnost evropske ekonomije na

globalnom nivou i njen održiv razvoj. Pitanje donošenja snažne regulative u oblasti održivog

energetskog razvoja i zaštite životne sredine (uključujući i energetsku efikasnost) nije odmah

jasno i donekle je diskutabilan uticaj na konkurentnost. Ovo pitanje je razmatrao Porter (vidi

ECEEE, 2013), koji tvrdi da snažna regulativa u ovoj oblasti može samo ojačati

konkurentnost. Naime, neracionalno korišćenje resursa zapravo predstavlja rasipanje resursa

kompanija, a smanjenje neefikasnosti će imati koristi na ukupnu produktivnost (vrijednost

dobara u odnosu na efikasnost njihove proizvodnje). Usaglašavanje sa propisima će dovesti

do većih inovacija (tehnološki i procesnih), kao ključno sredstvo za smanjenje neefikasnosti,

što će dovesti do koristi za životnu sredinu, dakle niže ukupne troškove. Ovo potvrđuje i

fokus OECD zemalja na podršku inovacijama i istraživačko-razvojnoj djelatnosti kroz,

između ostalog, standardizaciju i druge oblike regulative (Stanovnik i Kavaš, 2011, str. 5).

c. EU podrška sprovođenja politika energetske efikasnosti

U EU se teži harmonizovati pristup u državama članicama i posebna uloga daje javnom

sektoru kao lidera u ovom procesu. Da bi se zemljama članicama olakšala implementacija, te

jačala saradnja i koordinacija aktivnosti, na nivou EU je prisutno niz konkretnih inicijativa i

inovativnih finansijskih mehanizama, koje komplementarno podržavaju nacionalne aktivnosti

i od kojih većina podržava javni sektor:

26

Sedmi okvirni program (FP7, 2013) je glavni instrument za finansiranje istraživanja u

Evropi sa ciljem podsticanja konkurentnosti i podrške istraživanjima koja podržavaju

sprovođenje EU politike. FP7 objedinjava sve EU istraživačke inicijative, igrajući

ključnu ulogu u postizanju ciljeva rasta, konkurentnosti i zapošljavanja. Prema tekućem

programu (FP7 2007-2013), oko 2,3 milijarde eura (od ukupnog budžeta od preko 50

milijardi eura) je određeno za kofinansiranje kolaborativnih istraživanja, tehnološki

razvoj i demonstrativne projekte, uključujući i energetsku efikasnost.

Horizon 2020 (EK, 2013) je novi okvirni program EU za istraživanje i inovacije, koji

implementira ciljeve inicijative „Unija Inovacija“ u okviru Strategije „Evropa 2020 -

strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast“. Horizon 2020 će zamijeniti FP7 i

sprovodiće se u periodu 2014-2020. Horizon 2020 će podržavati sve oblike inovacija,

uključujući inovacije koje proizlaze iz aktivnosti istraživanja i razvoja, pronalaženje

novih načina i korišćenja ili kombinovanja postojećih tehnologija i razvoj novih

poslovnih modela ili novih načina interakcije s korisnicima. Inovacije takođe uključuju

ne-komercijalne aplikacije, uključujući bolje javne usluge. Radni Program 2014-2015 za

sigurnu, čistu i efikasnu energiju (EK, 2013) uključuje niz planiranih aktivnosti u oblasti

energetske efikasnosti (s ukupnim budžetom od oko 1,3 milijarde eura), a tokom 2014.

godine je planiran niz poziva za aplikacije u oblasti energetske efikasnosti. Mogućnosti

za učešće javnog sektora su brojne, a nudi se podrška u jačanju kapaciteta za razvoj,

finansiranje i sprovođenje ambicioznih održivih energetskih politika i planova, jačanje

kapaciteta i umrežavanja kod planiranja integrisanih politika za energetiku, saobraćaj i

prostorno uređenje, kao i o inovativnim mehanizmima finansiranja. Posebno je tretirana

podrška u oblasti javnih nabavki kako bi se poboljšala ekspertiza javnog sektora i

razmjena inovativnih praksi kod kupnje najsavremenijih uređaja, IKT, zgrada ili usluga.

Program „Inteligentna energija u Evropi“ (EK, 2013) je pokrenut 2003. godine od strane

Evropske komisije, s ciljem postizanja „2020-2020-2020“ ciljeva, a podržava projekte u

oblasti energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije u cilju prevladavanja tržišnih

barijera i implementacije koncepta „inteligentne energije“ u praksi, podržavajući

konkretne projekte. Program pokriva period 2007-2013. godine sa budžetom od oko 730

miliona eura, a funkcioniše na principu objavljivanja godišnjih natječaja otvorenih za

javne ili privatne organizacije, pri čemu se finansira do 75% opravdanih troškova

projekta. Do danas, program je podržao gotovo 400 projekata sa participacijom više od

3000 organizacija širom Evrope, uključujući osnivanje 60 novih lokalnih i regionalnih

energetskih agencija (EK, 2013).

27

Inicijative za zajedničko djelovanje (eng. Concerted Actions) u okviru programa

„Inteligentna energija u Evropi“, podržavaju države članice u implementaciji

zakonodavstva EU, pomažući zaduženim institucijama iz svake zemlje da dijele iskustva

o implementaciji EU direktiva o energetskoj efikasnosti i obnovljivim izvorima energije.

Nacionalne vlasti se neformalno sastaju i diskutuju najbolje opcije za implementaciju

direktiva (EK, 2013).

Evropska komisija je takođe razvila niz mehanizama za podršku razvoju konkretnih

investicionih projekta u oblasti energetske efikasnosti (eng. Project Development

Assistance, EK, 2013), koji pružaju pomoć javnom sektoru na svim nivoima. Aktivnosti

uključuju izradu studija izvodljivosti, biznis planova, tehničke dokumentacije, finansijski

inženjering i procedure za javnu nabavku, za finansiranje projekata u javnim zgradama,

javne i saobraćajne rasvjete, gradskog saobraćaja, primjenu IKT za energetsku efikasnost

i sl. Osim toga, Evropski Fond za energetsku efikasnost može financirati aktivnosti

razvoja projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru, a za profitabilne projekte

obezbjeđuje finansiranje putem inovativnih instrumenata, pri čemu se garantuju uštede

energije od najmanje 20% (EEF, 2013).

Jedan od načina kako javni sektor u EU može ulagati u poboljšanje energetske efikasnosti

je kroz korišćenje strukturnih i kohezionih fondova, koji se koriste za implementaciju

regionalne politike EU (EK, 2013). U svjetlu trenutne ekonomske situacije, ovi fondovi

se sve više usmjeravaju na ulaganja u energetsku efikasnost. U tekućem programskom

razdoblju (2007-2013. godina), ukupna planirana izdvajanja za energetsku efikasnost su

se povećala na 5,1 milijardu eura (EK, 2013). Kroz inicijativu “Zajednička evropska

podrška održivim investicijama u gradskim područjima” (eng. Joint European Support

for Sustainable Investment in City Areas), državama članicama se nudi mogućnost da

ulažu alokacije iz strukturnih fondova u instrumente finansijskog inženjeringa koji

podržavaju urbani razvoj (EK, JESSICA, 2013). Projekat “SF Energy Invest”, podržan od

strane programa „Inteligentna energija u Evropi“, podstiče investicije u održive

energetske projekte pomoću strukturnih i kohezionih fondova (SF Energy Invest, 2013).

Sporazum gradonačelnika (eng. Covenant of Mayors) je glavni evropski pokret koji

uključuje lokalne i regionalne vlasti, koji se dobrovoljno zalažu za povećanje energetske

efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora energije na svom području, težeći ka

dostizanju EU 20% cilja smanjenja emisija (Covenant of Mayors Office, 2013).

Aktivnosti uključuju izradu inventara emisija, održivih energetskih akcionih planova,

njihovu implementaciju i monitoring.

28

“Evropsko inovativno partnerstvo pametnih gradova i zajednica” (eng. Smart Cities and

Communities European Innovation Partnership, 2013) je inicijativa pokrenuta u 2012.

godini, kao nova mogućnost za javni sektor na lokalnom nivou da identifikuje, razvija i

implementira pametna rješenja u gradovima integrišući inovativne aktivnosti u oblasti

održive energije, održivog gradskog prevoza i IKT kroz partnerstva između gradova i

privatnog sektora i implementacijom većih demonstrativni projekata.

Kampanja za održivu energiju Evrope (eng. Sustainable Energy Europe, 2013) ima za cilj

širenje najboljih praksi i umrežavanje, podsticanje novih ideja i promjena u oblasti

održivog energetskog razvoja kroz bogat program događanja. Jednom godišnje se

dodjeljuju priznanja i nagrade za najistaknutije i inovativne evropske projekte u oblasti

energetske efikasnosti, obnovljivih izvora energije i održivog transporta. Kampanja

organizuje veliki godišnji događaj, Europski tjedan održive energije, a podupire i

organizaciju, tijekom cijele godine, energetskih dana u državama Evrope.

CONCERTO je inicijativa Evropske Komisije (u okviru FP7) koja podržava lokalne

zajednice u razvoju i demonstraciji održivih i energetski efikasnih strategija i akcija.

Postoji i platforma za razmjenu ideja i iskustava između uspješnih gradova (koji služe

kao model gradovi) i drugih gradova posvećenih uvođenju sličnih strategija. Krajem

2013. godine je u ovoj inicijativi učestvovalo 58 zajednica i gradova iz 23 zemlje Evrope

(CONCERTO, 2013).

Evropski stručni centar za javno-privatno partnerstvo (eng. European PPP Expertise

Centre - EPEC) je zajednička inicijativa Evropske komisije, Evropske investicione banke

i država članica EU i država kandidatkinja, kojom se jačaju kapaciteti predstavnika

javnog sektora u oblasti javno-privatnog partnerstva. Uz podršku iskusnih profesionalaca,

članovi dijele iskustvo i analiziraju najbolje prakse koje se odnose na sve aspekte javno-

privatnog partnerstva, uključujući i energetsku efikasnost (EPEC, 2013.)

Postoji još niz internet portala koji olakšavaju razmjenu informacija, primjera iz prakse,

alata i drugih usluga u području energetske efikasnosti, poput portala za podršku rada

administracija u oblasti energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije

(ManagEnergy), za energetsku efikasnost u zgradama (BUILD UP), za održiv urbanu

mobilnost (Eltis, Clean Vehicle Portal) i dr.

d. Implementacija i izazovi

I pored snažne posvećenosti EU razvoju i implementaciji politika zasnovanih na principima

održivog razvoja (uključujući promovisanje energetske efikasnosti), postoji niz izazova u

29

implementaciji sa kojima se EU trenutno suočava. U izvještaju Evropske komisije za

Evropski Savjet (EK, 2013), navodi se da je EU energetski spoljnotrgovinski deficit najveći

na svijetu i da je u 2012. godini dostigao 423 milijarde eura, sa trendom rasta. Takav neodrživ

odliv sredstava negativno utiče na konkurentnost i investicione kapacitete EU. Imajući ovu

činjenicu u vidu, jasno je da održiv razvoj EU zavisi u značajnoj mjeri od održivog

energetskog razvoja, koji se u prvom redu zasniva na iskorišćavanju potencijala energetske

efikasnosti i obnovljivih izvora energije, kao i sprovođenju relevantnih inovacija u ovim

oblastima.

Za dostizanje ambicioznog cilja energetske efikasnosti (20% do 2020. godine), ključni izazovi

u EU su implementacija postojećeg legislativnog okvira i potreba da se obezbijedi adekvatan

pristup finansiranju (Canevari, 2013, str. 8-18). Nova Direktiva za energetsku efikasnost je

usvojena u oktobru 2012. godine sa ciljem da pruži podsticaj državama članicama da

dostignu cilj energetske efikasnosti do 2020. godine. Rok za prenošenje većine odredbi ove

direktive u nacionalna zakonodavstva je jun 2013. godine (član 28 Direktive). Prvi pozitivan

pokazatelj predanosti zemalja članica potvrđuje činjenica da su sve postavile nacionalne

indikativne ciljeve energetske efikasnosti za 2020. godinu (EK, 2013). Međutim, moguća

barijera u implementaciji može biti činjenica da je ovaj cilj trenutno samo indikativan, tj. nije

pravno obavezujući za zemlje članice. Sa druge strane, uprkos uspjehu u implementaciji

mnogih programa (poput označavanja kancelarijske opreme i drugih uređaja), u mnogim

državama članicama implementacija nekih direktiva nije adekvatna, poput Direktive o

energetskim karakteristikama zgrada, što otežava iskorišćavanje potencijala u ovom

značajnom sektoru. Dalja reforma zakonodavnog okvira je planirana u 2014. godini

(Canevari, str. 13).

Nacionalni Akcioni planovi za energetsku efikasnost (NEEAP), čije donošenje je zahtijevano

Direktivom o energetskoj efikasnosti, su ključni strateški dokumenti za oblikovanje

nacionalnih politika za poboljšanje energetske efikasnosti, koji definišu nacionalne ciljeve

uštede i razrađuju njihovo dostizanje kroz set mjera energetske efikasnosti. NEEAP-i (drugi

po redu, za period 2011-2013) su doneseni u svim zemljama članicama u 2011. godini i

dostupni na internet strani Evropske Komisije. Dok je vodeća uloga javnog sektora načelno

elaborirana u planovima, samo mali broj zemalja je predstavila opsežan paket mjera i

strategija za postizanje energetskih ušteda u javnom sektoru (Czakó, 2013). Ovo govori da je

u EU potrebno uložiti dalje napore u cilju pune uspostave i promovisanja vodeće uloge javnog

sektora u području energetske efikasnosti.

30

Jedna od najraširenijih barijera kod zemalja članica, i jedan o od razloga za nepotpunu

implementaciju politika energetske efikasnosti, jeste manjak stručnog osoblja u

organizacijama javnog sektora sposobnog da pretoči ambiciozne zahtjeve u konkretne akcije

(Skoczkowski, 2010). Pored adekvatne obuke, jedan od načina za prevladavanje ove barijere

je i veća saradnja i učešće privatnog sektora. Barijere u javnom sektoru se takođe odnose na

nedovoljnu političku potporu, nedostatak finansijskih sredstava, nedostatak pouzdanih

energetskih i drugih statističkih podataka za javni sektor, slaba uključenost menadžmenta,

restrikcije u budžetskim i ljudskim resursima, kao i preusmjeravanje političkih i ekonomskih

prioriteta zbog finansijske krize (ibidem).

Održivo finansiranje projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru je takođe prioritet. EU

je na globalnom nivou najvažnije tržište za energetsku efikasnost i činilo je 40% ukupnih

globalnih ulaganja u 2011. godini (EK, 2012). Uprkos prioritizovanju investicija u energetsku

efikasnost u budžetu EU, uključujući finansiranja iz strukturnih i kohezionih fondova i

Horizon-a 2020, kao i niza dobrih primjera na nivou država članica, još uvijek postoji potreba

za dodatnim finansijskim sredstvima, jer je, po procjenama Evropske komisije, za dostizanje

20% cilja energetske efikasnosti potrebno ulagati oko 85 milijardi eura godišnje do 2020.

godine (Canevari, 2013, str. 16). Potrebni su dalji koraci za pospješivanje investicija od strane

privatnog sektora. Međutim, dobar pokazatelj kako privatni sektor percipira inovativnost

javnog sektora daje istraživanje Eurobarometer-a (2012) gdje se čak 87% ispitanika iz

privatnog sektora slažu (većina njih snažno) da javni sektor treba da pojača napore na polju

inovativnosti, kako bi bolje odgovorio potrebama kompanija privatnog sektora. Takođe

polovina ispitanika smatra da kod javnih nabavki roba i usluga cijena preovlađuje u odnosu na

inovacije, što je dvostruko više od broja ispitanika koji smatraju suprotno. U prethodnom

poglavlju je navedeno niz postojećih inicijativa za podršku razvoju legislative i procedura za

tretiranje energetske efikasnosti kod javnih nabavki, ali nedostatak obavezujućih odredbi u

EU direktivama i nacionalnim legislativama sprečava punu implementaciju.

Dok je korišćenje EU strukturnih i kohezionih fondova (uz kofinansiranje od strane državnih

fondova) opšte prihvaćen način u novim zemljama članicama za finansiranje energetski

efikasne obnove javnih zgrada (Czakó, 2013), potrebno je jasnije definisati uslove ovog

načina finansiranja kako bi se obezbijedila ulaganja u najisplativije projekte. Naime, Evropski

revizorski sud u skorašnjoj procjeni isplativost ulaganja u energetsku efikasnost javnih zgrada

u okviru kohezione politike (na osnovu procjene 24 investiciona projekta), je utvrdio da je

vrijeme otplate investicije za ove projekte bilo izuzetno dugo (ECA - European Court of

31

Auditors, 2012). Zbog toga veću pažnju treba posvetiti ka realizaciji troškovno-isplativih

projekata koji iskorišćavaju potencijal energetske efikasnosti na najbolji način.

Pored prethodno navedenog, smatram da je veliki izazov u EU (i šire gledano) činjenica da se

energetska efikasnost može postići na puno različitih načina, koji zahtijevaju veliki broj

odluka, i da je potrebno vrijeme za promjene i postizanje svih pozitivnih efekata. Čini se ipak

da javni sektor, zbog svoje pozicije autoriteta, ima više mogućnosti za postizanje uspješnih

rezultata na polju energetske efikasnosti. Za ovo je potrebno svakako dobro poznavanje i

usklađivanje potreba i mogućnosti, praćeno realističnim akcionim planovima. Postoji i

potreba za definisanjem odgovarajućeg nivoa ambicija i mjera i nakon 2020. godine.

Evropska komisija je u martu 2013. godine pokrenula javne konsultacije za definisanje

odgovarajućeg klimatsko-energetskog okvira do 2030. godine (EK, 2013). Ovo predstavlja

kritičan momenat kako bi se osiguralo da se energetska efikasnost dobije potrebnu podršku i

centralno mjesto u budućnosti.

U implementaciji politika energetske efikasnosti na nacionalnom nivou, pored kreiranja

adekvatnog zakonodavnog i institucionalnog okvira, potencira se značajna uloga donošenja

nacionalnih i lokalnih planova za energetsku efikasnost, i njihova efektna implementacija. U

narednim podpoglavljima će se razmotriti implementacija inicijativa EU u nekim od zemalja

EU: Austriji i Sloveniji. Inače, kako pokazuje statistika Eurostata, po saradnji u oblasti

inoviranja ove dvije zemlje su okarakterisane kao lideri u Evropi (Eurostat, 2013).

e. Austrija

Prema ukupnom indeksu eko-inovacija (Eco-Innovation Scoreboard, 2013), Austrija se nalazi

na devetom mjestu u EU po dostignućima na polju eko-inovacija. Austrija je takođe na petom

mjestu po vrijednosti energetskog intenziteta, a u razdoblju od 1973 do 2011. godine

energetski intenzitet je smanjen za oko 34,4%, čime se uspješno razdvojio privredni rast od

rasta potrošnje energije (NEEAP, 2011). Austrija ima takođe dobre karakteristike mjereno

ukupnim indeksom energetske efikasnosti, a ukupni dobici energetske efikasnosti u periodu

od 2000. do 2011. godine su bili 11,9% odnosno 1,1% godišnje (Odyssee, 2013).

Austrija je takođe održala dobre performanse ekonomije u periodu globalne ekonomske krize,

koja je pogodila ovu zemlju manje od drugih zemalja članica EU. Rast ekonomije i prihoda je

nizak, ali pozitivan, uslovi finansiranja su ostali relativno zadovoljavajući, a stopa

nezaposlenosti je trenutno najniža u EU (Eurostat, 2013). Da bi se održala konkurentnost,

Austrijski istraživačke i inovativne politike se fokusiraju na reformu obrazovanja, poboljšanje

32

upravljanja u sektoru istraživanja i razvoja, uspostavljanje novih istraživačkih centara

izvrsnosti, uspostavljanje efikasnijeg sistema javnog finansiranja istraživanja i uopšte

pospješivanje investicija javnog i privatnog sektora u istraživanje i razvoj. Poboljšana je

javno-privatna saradnja privatnih kompanija s javnim istraživačkim organizacijama, i sada su

ove aktivnosti iznad prosjeka EU (EK, 2013).

Što se tiče održivog energetskog razvoja, Nacionalna energetska strategija (2010) ima za cilj

povećanje energetske efikasnosti, energetske sigurnosti i udjela obnovljivih izvora energije.

Akcioni plan za zelene javne nabavke je donesen 2010. godine, a drugi Nacionalni Akcioni

plan za energetsku efikasnost 2011 godine, koji postavlja indikativni 9% cilj uštede energije

do 2016. godine i razrađuje mjere u različitim sektorima potrošnje, kako bi se postavljeni cilj

dostigao (NEEAP, 2011). Austrijska energetska agencija (AEA) nadzire sprovođenje mjera

energetske efikasnosti definisanih NEEAP-om i blisko surađuje s državnim i federalnim

vlastima, kao i regionalnim i lokalnim energetskim agencijama. Mehanizmi za sveukupnu

koordinaciju i finansiranje energetske efikasnosti su dobro razvijeni preko Fonda za klimu i

energiju, koji od 2007. godine finansira projekte u oblasti energetske efikasnosti i obnovljivih

izvora energije sa godišnjim budžetom od oko 120 miliona eura (Klima- und Energiefonds,

2013).

Politika javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti se može smatrati sveobuhvatnom i

integrisanom, jer uključuje veliki broj aktera u implementaciji, uzimajući u obzir vodeću

ulogu javnog sektora, centralne vlasti i vlasti federalnih država su podjednako aktivne na

ovom polju. Javni sektor učestvuje sa udjelom od oko 10% u ukupnoj potrošnji energije, a

nivo javnih nabavki dostiže 17% BDP-a (NEEAP, 2011). Kriterijumi za energetsku efikasnost

su dio Zakona o javnoj nabavci (BvergG, 2006) a organizacije javnog sektora su obavezne da

kupuju energetski efikasne i ekološki prihvatljive proizvode i usluge. Nacionalna agencija za

javne nabavke daje fokus na kriterijume energetske efikasnosti i specifične kriterijume koje su

dio Akcionog plana za održivu javnu nabavku (2010), koji daje smjernice za nabavku

ekološki prihvatljivih proizvoda i usluga.

Energetska efikasnost u javnim zgradama je tretirana uglavnom putem sistema ugovaranja

energetskih performansi, počev od 1999. godine. Program “Ugovaranje za federalne

nekretnine” (njem. Bundesimmobiliencontracting) ima za cilj smanjenje korišćenja energije u

javnim zgradama, putem angažovanja eksternih pružaoca energetskih usluga sa ponudom

projekata sa najvišim stepenom ušteda energije. Po ovom konceptu, 80% postignutih

finansijskih ušteda idu na otplatu investicije, a preostalih 20% se vraća korisnicima zgrada

33

kao čista dobit i mogućnost za dalja investiranja (NEEAP, 2013). Osim toga, Savezna

agencija za nekretnine (Bundesimmobiliengesellschaft m.b.H.- BIG) obnavlja javne zgrade po

energetskim standardima višim od trenutno važećih u Austriji, a od 1999. godine je

obnovljeno više od 500 javnih zgrada, gdje je potrošnja energije smanjena u prosjeku oko

20%, a troškovi za oko 11,4 miliona eura (ibidem). Na ovaj način Austrija daje dobar primjer

dizajna instrumenata politike za sprovođenje mehanizama zasnovanih na energetskim

uslugama i podstiče razvoj ESCO tržišta i privatnih kompanija u ovoj oblasti.

Po izvještaju Evropskog programa “Energy Efficiency Watch” koji je sproveo istraživanja o

sprovođenju politike i Akcionih planova energetske efikasnosti u zemljama članicama EU, u

Austriji je značajan napredak postignut kod obnove javnih zgrada, ali je generalno prisutan

nedostatak financijskih sredstava i obaveze obnove kompletnog nacionalnog inventara zgrada

(EEW, 2013). Nasuprot tome, sektor saobraćaja (uključujući i javni saobraćaj) pokazuje

slabosti, jer nedostaje integrisani pristup, a u NEEAP-u su tretirani uglavnom samo

regulatorni instrumenti. Primjer dobre prakse postoji u Sloveniji, gdje se subvencije za

provajdere računaju na osnovu kilometara pređenih od strane putnika, a ne na osnovu broja

pređenih kilometara samih vozila (o ovome će biti više riječi u narednom poglavlju)

Što se tiče aktivnosti na lokalnom nivou, dostupni su razni savjetodavni i promotivni

programi, sa ciljem da pomognu lokalnim vlastima od faze planiranja do faze implementacije

mjera energetske efikasnosti, poput „e5“ program za energetski efikasne lokalne vlasti,

Klimatske Alijanse (njem. Klimabündnis), „EKKO“ projekta, programa „Model regioni za

klimu i energiju“ (njem. Energie und Klimamodellregionen Programm) i dr. (NEEAP, 2011).

U Austriji je 11 gradova potpisnica Sporazuma Gradonačelnika, a 8 gradova ima razvijene

Održive energetske planove, uključujući i Glavni Grad Beč (Covenant of Mayors, 2013).

Jedan od dobrih primjera upravljanja inovacijama na lokalnom nivou je inicijativa “Smart

City Wien“, kojom se grad Beč želi pozicionirati kao lider na polju istraživanja i razvoja

(Hofstetter i Vogl, 2011). Ova inicijativa promoviše zajedničku posvećenost građana i javnog

sektora ka kontinuiranim poboljšanjima u Beču, kako bi grad postao održiviji i prijatniji za

život. Cilj je razvoj dugoročno održivog sistema urbanog planiranja, uključujući integrisano

upravljanje, efikasno snabdijevanje energijom i njenu pametnu potrošnju, razvoj inteligentnih

mreža, koncepta zgrada sa nultom potrošnjom energije i ekološko prihvatljivih modela

saobraćaja. Projekat je otpočeo delegiranjem generalnog upravljanja gradskom Magistratu

zaduženom za planiranje i razvoj. Interesantno je da je u Magistratu, a i u uopšte u

administraciji grada Beča, kultura inoviranja na visokom nivou, a razlog za to je i stručan i

34

dobro plaćen kadar, jer je stvar prestiža i privilegija raditi u gradskoj administraciji (Raičević,

2012). Potom su definisani „inteligentni“ ciljevi, uz participaciju i konsultacije sa širokom

grupom aktera (građani, predstavnici privrede, univerziteta, raznih instituta i dr.), što je

razultovalo usvajanjem strateških dokumenata “Pametna energetska vizija 2050“ (dugoročna

vizija), “Mapa puta 2020“ (srednjoročni nivo) i Akcionog plana do 2015. godine. Takođe je

postignuta usklađenost sa EU i nacionalnim strategijama, čime su se otvorile dodatne

mogućnosti za kofinansiranje projekata kroz nacionalne ili EU fondove. Ovaj proces će se

nastaviti kroz uključivanje što većeg broja učesnika, a naročito građana, u zajedničkoj težnji

da grad Beč postane inteligentan i održiv grad. Na ovaj način se raspoloživi ljudski kapital

grada Beča iskorišćava na najbolji mogući način.

Konačno, portal e-uprave Institucija Vlade Austrije (www.help.gv.at) je još jedan dobar

primjer korišćenja i dobre primjene u praksi savremenih IKT rješenja za razvoj usluga javnog

sektora. Ovaj portal pruža čitav spektar informacija i usluga u oblasti održivog razvoja, poput

informacija o upravljanju otpadom i načinima odlaganja, izračun i praćenje potrošnje energije

uz pomoć aplikacije “Energy saving check“, e-obrasce i online prijave za podsticaje u oblasti

saniranja zgrada “Sanierungsscheck“, a uključuje i niz korisnih savjeta i virtuelnih uputstava o

racionalnom korišćenju uređaja, poseban portal za promovisanje biciklizma kao alternativnog

modela transporta, i dr.

f. Slovenija

Prema indeksu eko-inovacija, Slovenija se nalazi na visokom sedmom mjestu u EU (Eco-

Innovation Scoreboard, 2013). Po vrijednosti energetskog intenziteta Slovenija je tek na 18

mjestu u EU (Eurostat, 2013), ali je po trendu smanjenja energetskog intenziteta iznad EU

prosjeka (Odyssee, 2013), koji je u periodu od 2000 do 2011. godine ukupno smanjen 21,3%

ili 1,8% godišnje (nasuprot EU prosjeka od 1,5%). Takođe, po indeksu ukupne porasti

energetske efikasnosti (ibidem), Slovenija je visoko iznad EU prosjeka (sedmo mjesto), i

porast je u periodu od 2000. do 2011. godine iznosio ukupno 18,6% ili 1,7% godišnje, u

odnosu na EU prosjek od 13,5% ili 1,3% godišnje. Austrija je po ovom indeksu tek na 12

mjestu (ispod EU prosjeka) a ovi pokazatelji za Sloveniju (veći trend porasta energetskog

intenziteta i ukupne energetske efikasnosti) su odlika većine novih zemalja članica EU, koje

imaju veći neiskorišćeni potencijal energetske efikasnosti.

Po izvještaju Evropske Komisije o stanju istraživanja i razvoja u Sloveniji (2013) se navodi

da su u posljednjoj deceniji porasla ulaganja države i privatnog sektora, s određenim

fluktacijama, ali generalno Slovenija podstiče ulaganja u cilju rasta konkurentnosti privrede i

35

održivog razvoja (EK, 2013.). Nova Strategija za istraživanje i razvoj 2011-2020, usvojena

2011. godine, ima za cilj bolju integraciju istraživanja i inovacija, poboljšanje saradnje

između javnih naučnih institucija i poslovnog sektora, bolji doprinos socio-ekonomskom

restrukturiranju i povećanje naučne izvrsnosti. Oblast istraživanja i inovacija dobija podršku

iz EU fondova, posebno Strukturnih fondova i Sedmog okvirnog programa.

Slovenija je imala snažan rast BDP-a u periodu od 2000 do 2008. godine, a zatim pad u

2009. godini usljed ekonomske krize, nakon čega je uslijedio blagi porast i period oporavka.

U periodu nakon ekonomske krize, Slovenija nastoji da smanji budžetski deficit, a EXIT

Strategija (2010-2013) naglašava potrebu modernizacije javnog sektora.

Politika energetske efikasnosti u Sloveniji je povezana sa politikom i ciljevima EU u ovoj

oblasti. Glavni strateški i legislativni dokumenti su Energetski zakon (UL RS 27/2007),

Rezolucija o Nacionalnom energetskom programu (UL RS 57/2004), Uredba o efikasnom

korišćenju energije kod krajnjih potrošača (Vlada RS, 2010), kao i predloženi Nacionalni

energetski program do 2030. godine (2011). Takođe, u skladu sa zahtjevima EU direktiva,

drugi Nacionalni plan energetske efikasnosti je usvojen 2011. godine, koji definiše i razrađuje

indikativni cilj ušteda energije od najmanje 9% do 2016. godine.

Ključne Vladine institucije zadužene za razvoj energetske efikasnosti su Ministarstvo za

ekonomski razvoj i tehnologiju, Ministarstvo za infrastrukturu i prostor i Ministarstvo

poljoprivrede i okoliša. Agenciju za energetsku efikasnost i obnovljive izvore energije je bila

osnovana 1995. godine kao tijelo nadležno za implementaciju politike energetske efikasnosti i

korišćenja obnovljivih izvora energije, ali je nakon reorganizacije Vlade 2005. godine,

transformisana u Odsjek u okviru Ministarstva. Međutim, nekoliko uspješnih lokalnih

energetskih agencija je osnovano u okviru EU programa “Inteligentna energija u Evropi”, sa

ciljem pružanja pomoći gradovima u izradi i implementaciji lokalnih energetskih koncepata,

promovisanja održivog razvoja, izradi energetskih pregleda i studija izvodljivosti,

sprovođenja energetskog menadžmenta u javnom sektoru i razradi konkretnih investicionih

projekata. Time, i pored relativno slabo uređenog institucionalnog okvira na državnom nivou,

aktivnosti lokalnih energetskih agencija i drugih organizacija aktivnih na lokalnom nivou

značajno poboljšavaju sprovođenje nacionalnih i EU politika i programa.

Nacionalni Akcioni plan za energetsku efikasnost je predložio sveobuhvatne mjere u svim

sektorima potrošnje, uključujući četiri ključne mjere za javni sektor (NEEAP, 2011):

1. Mjere za poboljšanje energetskih svojstava javnih zgrada i finansijski podsticaji za

obnovu i održivu gradnju,

36

2. Uvođenje sistema energetskog menadžmenta u javnom sektoru,

3. Zelena javna nabavka, i

4. Finansijski podsticaji za efikasnu potrošnju električne energije u javnom sektoru – kod

javne rasvjete, komunalnih usluga i dr.

Vlada je takođe 2010. godine donijela program za ekološki efikasna javnu upravu, s ciljem da

sistematski uvede ekološki i energetski menadžment u državnoj upravi, a da se kasnije ovaj

proces proširi na sve nivoe javne uprave (NEEAP, 2011).

Što se tiče izvora finansiranja projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru, sredstva iz

EU Kohezionog fonda se uspješno koriste za energetsku obnovu javnih zgrada. Nadalje, Javni

fond za zaštitu okoliša (Eko sklad) je osnovan 1993.godine za podršku ulaganja u zaštitu

životne sredine, iz kojeg se osiguravaju povoljni zajmovi i garancije za investicije u oblasti

energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije (Eko sklad, 2013).

Istraživanje Energy-Efficiency-Watch-a je pokazalo da u Sloveniji postoji nedovoljno jasna

strategija i vizija za cjelokupni javni sektor, kao i nedovoljna razmjena dobrih praksi (EEW,

2013). Takođe se nedostatak finansiranja smatra barijerom, ali u smislu da treba jačati

mehanizme na osnovu dobrog iskustva rada postojećeg Fonda u Sloveniji (jer 100% ispitanika

smatraju rad Fonda kao djelimično ili veoma efikasan). Uvođenje novog fonda za energetsku

efikasnost se vidi kao mogući pozitivan razvoj, kao i jačanje učešća privatnog sektora kroz

privatno-javna partnerstva. Vrlo dobar primjer u Sloveniji je podsticanje različitih aktivnosti

od strane Vlade u oblasti energetske efikasnosti kako bi se poboljšala konkurentnost javnog

saobraćaja (ibidem). Posebno inovativni pristup predstavlja davanje finansijskih podsticaja

koji pospješuju broj prevezenih putnika, na način što se podsticaji za provajdere usluga

javnog prevoza daju zavisno od broja pređenih kilometara po putniku, a ne zavisno od broja

pređenih kilometara samog vozila. Slovenija takođe subvencionira kupovinu vozila s

minimalnim uticajem na životnu sredinu, poput autobusa sa pogonom na prirodni gas. Ostale

planirane aktivnosti za podsticanje većeg korišćenja javnog prevoza se odnose na povećanje

dostupnosti, brzine i kvaliteta javnih prometnih pravaca, jedinstveni (kombinovani) sistem

karti za javni prevoz, koordinacija rasporeda vožnje, izgradnju biciklističkih staza i pratećih

promotivnih aktivnosti, fiskalne instrumente za ograničavanje pristupa privatnih vozila

gradskim središtima i dr. Na ovaj način politika promovisanja javnog prevoza sadrži dobar i

integrisan miks instrumenata koji uključuju stimulativno subvencioniranje javnog prevoza,

modernizaciju postojeće infrastrukture, promocije, podizanje svijesti i pružanje informacija o

prednostima javnog prevoza.

37

Gradovi su takodje aktivni u okviru Sporazuma Gradonačelnika, sa 18 gradova potpisnica

sporazuma i 5 urađenih Održivih energetskih akcionih planova, uključujući i Ljubljanu i

Maribor ka dva najveća grada u Sloveniji (Covenent of Mayors, 2013).

U lokalnim zajednicama, lokalne energetske agencije su aktivne na polju uvođenja

energetskih proračuna i energetskog menadžmenta, a posebno dobar primjer je uspješan rad

Energetske Agencije za Podravje (EnergaP) u Mariboru, gdje je 103 jave zgrade uključeno u

energetske proračune, i gdje je potrošnja energije za grijanje snižena za 12% nakon uvođenja

energetskog menadžmenta i energetskog proračuna uz upotrebu savremenih IKT rješenja

(NEEAP, 2013). Agencija je podržala razvoj održivih energetskih klimatskih politika kroz

razvoj lokalnog energetskog koncepta za grad Maribor (usvojenog 2009. godine), razvoj

energetskog menadžmenta, promovisanje koncepta održivosti, informisanje i savjetovanje i

druge usluge usklađene sa lokalnim potrebama. Pojedinačni projekti u javnim zgradama se

sprovode pomoću modela javno-privatnog partnerstva, na osnovu ugovora o energetskom

menadžmentu. Ovaj privremeni ugovor između vlasnika zgrade i privatne kompanije

omogućava da kompanija kao ugovarač pruža i finansira usluge energetske efikasnosti, koje

potom vlasnik zgrade otplaćuje u ugovornom periodu u ratama vezanim za isporučenu

energiju ili kroz podjelu finansijske dobiti nastale uštedama energije. Ovo je jako važno za

motivaciju korisnika da efikasno troše energiju (EnergaP 2013).

Još jedna dobra nova inicijativa je program za energetsku obnovu glavnog grada Ljubljane,

koji je otpočeo u januaru 2013. godine, uz podršku Evropske investicione banke kroz EU

mehanizam finansiranja za gradove (ELENA). Program će podržati razvoj tri velika

investiciona projekta u javnim zgradama u Ljubljani, koji će biti implementirani od strane

ESCO kompanija, i rezultati će moći poslužiti kao model za slične projekte u zemlji.

Ljubljana je takođe donijela novi Održivi plan za mobilnost (2012) koji podstiče razvoj

održivih oblika transporta uz ograničenja za privatni motorizovani prevoz. Ciljevi održivog

plana za mobilnost do 2015. godine su povećanje hodanja za 20%, biciklizma za 40% i

putovanja autobusima za 50%, te u isto vrijeme smanjenje broja putovanja automobilom za

20%. Konačni cilj do 2020. godine je održiva distribuciju mobilnosti – trećina javni prevoz,

trećina nemotorizovana sredstva i trećina privatna vozila (Grad Ljubljana, 2013)

3.2. Razmatranje problematike u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana

Kako bi se bolje razumjela i pojasnila situacija u zemljama Zapadnog Balkana, u daljem

tekstu se kritički analiziraju sakupljeni statistički podaci i indikatori (u poređenju sa podacima

38

za EU, Austriju i Sloveniju), potom zajedničke barijere, a onda su prikazani i razmotreni

rezultati ankete sprovedene u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori. Detaljni statistički

podaci, sakupljeni iz e-baze podataka Međunarodne agencije za energetiku, su dati u prilogu.

3.2.1. Energetski indikatori

Zavisnost od uvoza energije je visoka u svim zemljama Zapadnog Balkana. Energetska

samodovoljnost Zapadnog Balkana (odnos ukupne proizvodnje energije i ukupne energije

potrebne za snabdijevanje zemlje) u 2011. godini je iznosila 62%, i varira među zemljama

(od 45% u Hrvatskoj do 71% na Kosovu), kao što je prikazano na Slici 8. Problem energetske

zavisnosti je sličan kao u EU, mada nešto je situacija nešto povoljnija. Kao što je već

navedeno u prethodnim poglavljima, politike u oblasti energetske efikasnosti koje sprovodi

EU predstavljaju troškovno najefikasniji način da se smanji energetski deficit i poboljša

sigurnost snabdijevanja energijom, što je od važnosti i za zemlje Zapadnog Balkana.

Energetski intenzitet ekonomije pokazuje koliko energije je potrebno za proizvodnju jedinice nacionalnog proizvoda, i mjeri se kao odnos energije potrošene po jedinici BDP-a.

Zapadni Balkan je, u prosjeku, u 2011. godini imao gotovo četiri puta veći primarni i tri puta veći finalni energetski

intenzitet u odnosu na prosjek EU (

Slika 9). Ovakva situacija je uglavnom zbog

degradiranog stanja energetske infrastrukture,

visokih gubitaka kod transformacije, prenosa i

distribucije energije (pokazatelj je visok primarni

energetski intenzitet), kao i niske energetske efikasnosti u sektorima potrošnje, posebno u

sektoru zgrada kao pojedinačno najvećeg potrošača (visok finalni energetski intenzitet). Neke

zemlje imaju izuzetno visok energetski intenzitet. Na primjer, Srbija je trošila pet puta više

energije po jedinici BDP-a od prosjeka EU-a, a gotovo 1,5 put više od prosjeka Zapadnog

Balkana. Takođe, dok je u EU energetski intenzitet imao trend opadanja u 2011. godini u

odnosu na 2010. godinu, u nekim zemljama Zapadnog Balkana (Albaniji, BIH, Makedoniji i

Srbiji) je rastao.

Slika 9. Primarni i finalni energetski intenzitet (ten/hiljadu dolara)

Slika 8. Energetska samodovoljnost, 2011

Izvor: Međunarodna agencija za energetiku

39


Takođe je zanimljivo primijetiti da energetski intenzitet, u slučaju obračuna BDP-a po paritetu

kupovne moći (eng. purchasing power parity - PPP), u većini zemalja nije bio mnogo veći od

prosjeka EU (Slika 10). Mada PPP povećava vrijednost BDP-a, i time se u zemljama s nižim

troškovima života (u ovom slučaju zemljama Zapadnog Balkana) sužava jaz po pitanju

energetskog intenziteta, ukupni trendovi ostaju nepromijenjeni. Važno je istaći da bi snažnija

primjena politika EU u oblasti energetske efikasnosti značajno doprinijela smanjenju

energetskog intenziteta, koji je trenutno visok u svim zemljama Zapadnog Balkana.

Slika 10. Primarni i finalni energetski intenzitet u slučaju obračuna BDP-a po paritetu kupovne moći (ten/hiljadu dolara)


Kako pokazuje Slika 11, sve zemlje Zapadnog Balkana su u 2011. godini trošile manje

energije po glavi stanovnika (1.12 ten) od prosjeka EU (2.27 ten). Takođe je, za razliku od

EU, prisutan trend rasta potrošnje energije u skoro svim zemljama, izuzev Hrvatske. Može se

očekivati da će ove zemlje, kao zemlje u razvoju, sa porastom životnog standarda

stanovništva, trošiti sve više i više energije.

40

Slika 11. Potrošnja energije po glavi stanovnika (ten po stanovniku)


Prethodno razmatranje ukazuje na važnost unaprjeđenja energetske efikasnosti u zemljama

Zapadnog Balkana, te da bi se primjenom EU politika u oblasti energetske efikasnosti

direktno pozitivno uticalo na poboljšanje trenutno negativnih karakteristika i trendova koji su

prethodno prikazani. U EU se često uz pojam energetske efikasnosti koristi krilatica „činiti

više sa manje“ (eng. „doing more with less”) i fokus se stavlja na postizanju istog nivoa

proizvodnje ili usluga uz manje utrošene energije. Primjena mjera energetske efikasnosti

može takođe doprinijeti razvoju i generisanju većeg broja usluga sa istim nivoom potrošnje

energije i korisnom razdvajanju rasta potrošnje energije od ekonomskog razvoja, što je za

zemlje u razvoju (uključujući zemlje Zapadnog Balkana) jako važno, jer sa razvojem

ekonomije rastu i potrebe za energijom.

Veoma važan razlog za snažnu

primjenu politika za unapređenje

energetske efikasnosti je veliki

neiskorišćeni potencijal za uštede

energije prisutan u svim zemljama

Zapadnog Balkana. Ovo je potvrdila

analiza Svjetske Banke (2010), gdje je

utvrđeno da je potencijal najveći u

javnom sektoru (Tabela 1), kao i mogućnosti za postizanje nisko troškovnih energetskih

ušteda u kratkom roku.

Tabela 1. Potencijal energetske efikasnosti do 2020. godine – Zapadni Balkan

SEKTOR POTENCIJAL

Javni sektor 35 - 40 %

Rezidencijalni sektor 10 - 35 %

Sektor usluga 10 - 30 %

Industrija 5 - 25 %

Transport 10 %

Izvor: Svjetska Banka

41

3.2.2. Barijere za implementaciju mjera energetske efikasnosti

Uprkos prethodno prikazanom velikom potencijalu i mogućnostima za poboljšanje energetske

efikasnosti, a što bi, ako se iskoristi, imalo velike koristi za sigurnost snabdijevanja,

konkurentnost i smanjenje energetske zavisnosti zemalja Zapadnog Balkana, prisutne su

brojne barijere koje usporavaju investicije i implementaciju mjera energetske efikasnosti.

a. Niske cijene i subvencije za energiju

Jedan od najrasprostranjenijih barijera među zemljama Zapadnog Balkana su niske cijene

energije. Cijene električne energije su po pravilu znatno ispod EU tržišnih vrijednosti,

posebno za domaćinstva (Tabela 2). Na primjer, u mnogim zemljama komercijalni i

industrijski potrošači često plaćaju veću cijenu kako bi se subvencionirale niže cijene za

domaćinstva, dok je u nekim zemljama prisutna drugačija situacija (na primjer,

aluminijumska industrija ugovara niže cijene električne energije, kao što je slučaj u Crnoj

Gori). Niske cijene koje ne reflektuju stvarne troškove proizvodnje i regulisane tarife

predstavljaju ozbiljnu prepreku za poboljšanje energetske efikasnosti, često u kombinaciji s

raširenim problemom niske stope naplate računa za utrošenu energiju.

Tabela 2. Cijene električne energije u 2011. godini, po vrsti potrošača

EURc/kWh DOMAĆINSTVA OSTALI

Albanija 6.4 8.8

BIH 7.5 7.4

Hrvatska 9.2 8.3

Makedonija 5.4 9.0

Crna Gora 7.2 5.2

Srbija 5.3 5.9

Kosovo 5.6 8.2

Austrija 19.7 -

Slovenija 14.9 9.6

EU 18.4 11.2

Izvor: Energy Regulators Regional Association (ERRA) and Eurostat

Sa druge strane, adekvatne cijene energije se mogu smatrati jednim od najboljih podsticajnih

mjera za javne i privatne potrošače da promijene obrasce potrošnje i energiju koriste

racionalno. To će takođe kod investitora povećati atraktivnost i profitabilnost projekata

energetske efikasnosti i pozitivno uticati na investicije. Trenutno, promovisanje od strane

javnog sektora i investiranje u mjere energetske efikasnosti je otežano i daje slabe rezultate,

sve dok cjenovna politika šalje suprotan signal potrošačima.

Uz problem niskih cijena prisutan je i problem davanja subvencija za električnu energiju i gas.

Međunarodna agencija za energetiku (2012) definiše energetske subvencije, kao bilo koju

aktivnost vlada usmjerenu na energetski sektor koja vještački snižava troškove proizvodnje

42

energije ili spušta cijene energije plaćene od strane potrošača. Subvencije koje vještački

snižavaju cijene energije potiču rasipničku potrošnju, te potkopavaju konkurentnost

energetski efikasnih tehnologija. Za energetski uvozno zavisne zemlje (kao što su zemlje

Zapadnog Balkana), subvencije posebno predstavljaju značajan fiskalni teret za državni

budžet. Najčešće opravdanje za uvođenje energetskih subvencija je nastojanje da se ublaži

energetsko siromaštvo. tj. da se poboljšaju uslovi života siromašnih na način da se obezbijedi

pristupačnija i dostupnija energija. Međutim, najveća korist obično ide onima koji troše

najviše energije. Međunarodni monetarni fond je procijenio da je 80% od ukupnih benefita za

energiju u 2009. godini otišlo u 40% najbogatijih domaćinstava (Coady et al., 2010). Prema

drugom izvještaju (Kovačević, 2011) je procijenjeno da vlade zemalja Zapadnog Balkana

izdvajaju 7-11% BDP-a samo na subvencije za subvencije za fosilna goriva. Premještajući

ovaj teret iz državnih budžeta na individualne potrošače bi dovelo do puno bržeg i

racionalnijeg odgovora na buduće promjene cijena energije (u smislu racionalnijeg trošenja) i

oslobodilo rashode iz budžeta za druge potrebe. Siromašnim kategorijama stanovništva se

osim subvencija mogu ponuditi npr. dobro osmišljeni programi energetske efikasnosti za ovu

kategoriju potrošača.

U posljednjim godinama zemlje Zapadnog Balkana nastoje da smanje energetske subvencije i

usklade cijene energenata sa troškovno opravdanim nivoom. Međutim, ova nastojanja su

najviše uslovljena obavezama i inicijativama proisteklim iz međunarodnih obaveza (npr.

obaveze i inicijative proistekle članstvom u Energetskoj zajednici), i proces reformi je spor. U

nekim slučajevima javna preduzeća imaju monopol ili dobijaju subvencije ili čak ne plaćaju

račune za energiju, čime postoji vrlo slaba motivacija za primjenu mjera energetske

efikasnosti.

b. Efekti globalne ekonomske krize

Još jedna značajna barijera su negativni efekti globalne ekonomske i finansijske krize. U

svom izvještaju o makroekonomskim izgledima za Zapadni Balkan, Ured za koordinaciju

međunarodnih finansijskih institucija (IFI Coordination Office, 2013) navodi da je ekonomska

kriza imala teške posljedice po zemlje Zapadnog Balkana, značajno smanjujući stope

privrednog rasta (slike 12 i 13), investicije i povećavajući stope siromaštva.

43

Slika 12. Prosječne godišnje stope rasta, zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%)

Source: IMF World Economic Outlook (WEO)

Slika 13. Projektovane stope rasta za zemlje Zapadnog Balkana, Oktobar 2013 (%)

Izvor: IMF World Economic Outlook (WEO)

Javni dug je visok (Slika 14) i u pojedinim zemljama je dostigao kritičan nivo (iznad 50 % u

Srbiji, Albaniji, Hrvatskoj i Crnoj Gori), ali je ipak manji u poređenju sa prosjekom EU

(86%), Austrijom (74%) ili Slovenijom (54.5%). U svakom slučaju se fiskalni prostor u

regionu smanjuje, a pristup bankarskim kreditima i tržištima kapitala dodatno je otežan.

Slika 14. Opšti javni dug zemalja Zapadnog Balkana kao % BDP-a, Oktobar 2013

Izvor: IMF World Economic Outlook (WEO)

Imajući u vidu ova ograničenja, potrebno je unapređivati klimu za strane i domaće investicije,

uz promovisanje modela javno-privatnog partnerstva, takođe u oblasti energetske efikasnosti.

Ako javni sektor nije u mogućnosti da finansira projekte energetske efikasnosti, treba težiti

44

drugim, inovativnijim šemama, poput korišćenja ugovaranja o energetskim uslugama i

angažmana ESCO kompanija.

c. Nizak stepen razvijenosti tržišta za energetske usluge i ESCO

Razvoj tržišta energetskih usluga i ESCO kompanija je jedan od glavnih prioriteta EU. Kako

je ranije rečeno, ESCO projekti su oblik javno-privatnog partnerstva gdje organizacije javnog

sektora angažuju ESCO kompaniju da sprovede investicije u oblasti energetske efikasnosti.

Kompanije za pružanje energetskih usluga (eng. Energy Service Companies - ESCOs) pružaju

širok pojas sveobuhvatnih energetskih rješenja uključujući izradu i implementaciju projekata

u oblasti energetske efikasnosti, kao i upravljanje rizicima. Projekti se potom otplaćuju iz

ostvarenih ušteda za energente i održavanje.

Uprkos prisustva osnovnog pravnog okvira u većini zemalja Zapadnog Balkana koji u načelno

omogućava ESCO poslovanje, tržište je nerazvijeno, a ova vrsta projekata je rijetkost u

zemljama, i obično zavisi od vladinih kredita i međunarodnih grantova. Jedan uspješan

primjer je javna ESCO kompanija HEP ESCO u Hrvatskoj, koja je uspješno sprovodila mjere

energetske efikasnosti u javnom sektoru, najviše uz podršku državnog Fonda za zaštitu

okoliša i energetsku učinkovitost (Sekretarijat Energetske zajednice, 2013).

Evropska banka za obnovu i razvoj je u nedavnom istraživanju stepena razvoja ESCO tržišta

u zemljama Zapadnog Balkana prepoznala mnoge prepreke, uključujući nedostatak

informacija o konceptu ESCO i nisko iskustvo banaka za pružanje inovativnih modela

finansiranja ESCO projekata, nepovoljne procedure javnih nabavki, nedostatak višegodišnjeg

budžetiranja, opštu finansijsku nelikvidnost javnog sektora i posljedično nedostatak

financijskih garancija, tretman ESCO usluga kao javnog duga, neupućenost privatnih

kompanija o rizicima ulaska u dugoročne ugovore s javnim subjektima itd. (EBRD, 2012).

Jasno je da su u Zapadnom Balkanu potrebni dalji napori da bi profunkcionisalo tržište za

energetske usluge, čime će se moći povećati investicije u energetsku efikasnost. Od velike je

pomoći novouspostavljeni Regionalni program energetske efikasnosti (2013), koji sprovodi

EBRD u saradnji sa Sekretarijatom Energetske zajednice, usmjeren na poboljšanje pravnog

okvira za projekte ESCO u javnom sektoru, a o kojem će biti više riječi u narednom

poglavlju.

d. Energetska efikasnost u postupcima javnih nabavki

Javna nabavka je u direktivama o energetskoj efikasnosti identifikovana kao jedan od

najkorisnijih i najsnažnijih instrumenata u rukama javnog sektora da pokaže lidersku ulogu u

45

promovisanju energetske efikasnosti. Ipak, u zemljama Zapadnog Balkana je prisutno niz

barijera koje onemogućuju uspješno sprovođenje javne nabavke efikasnih proizvoda i usluga,

a koje se odnose na nedovoljno razvijen legislativni okvir, koji ne sadrži posebne odredbe i

kriterijume o nabavci po principima energetske efikasnosti, nedostatak jasnih smjernica i

uputstava, kao i nedostatak informacija i praktičnog znanja (Sekretarijat Energetske zajednice,

2011).

e. Izdvajanja u istraživanje i razvoj

Što se tiče oblasti istraživanja i razvoja, podaci za zemlje Zapadnog Balkana su oskudne jer

ne postoji sistematsko izvještavanje prema Eurostat-u. U svakom slučaju, raspoloživi podaci

(Izvještaj IFI Coordination Office, 2013) pokazuju da su izdaci za istraživanje i razvoj u

Zapadnom Balkanu u prosjeku samo 0,33% BDP-a, što predstavlja samo jednu trećinu

izdataka za istraživanje i razvoj u EU-12 (nove zemlje članice EU), a jednu sedminu u odnosu

na prosjek EU. Hrvatska i Srbija imaju najveće izdatke sa oko 0,75% BDP-a (Slika 15).

Slika 15. Izdvajanja u istraživanja, razvoj i obrazovanje, kao % BDPa, različite godine

Izvor: Izvještaj IFI Coordination Office o izgledima za makroekonomski razvoj Zapadnog Balkana

U istom izvještaju se, između ostalog, navodi da su trenutni nivoi izdvajanja u istraživanje i

razvoj preniski da bi imali značajan uticaj na privredni rast, da je međunarodna saradnja

relativno niska, a da je upravljanje pravima intelektualnog vlasništva i odnos između nauke i

privrede neadekvatan. Štaviše, privatni sektor ima slabu sklonost ka ulaganjima u istraživanje,

razvoj i inovacije.

3.2.3. Regionalne aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti

EU i međunarodno iskustvo pokazuju da uspješna implementacija programa energetske

efikasnosti zahtijeva mješavinu politika i instrumenata u cilju prevazilaženja niza finansijskih,

institucionalnih, tehničkih i bihevioralnih prepreka, koje su tipične za većinu zemlja (IEA,

46

2012). Energetska efikasnost može biti dobitna kombinacija i za zemlje Zapadnog Balkana

(uključujući pozitivan uticaj na konkurentnost, životnu sredinu, sigurnost snabdijevanja

energijom i ekonomski razvoj), ako je pravilno podržana kroz jak zakonski i institucionalni

okvir, te dobro osmišljene i implementirane mjere i programe.

Neki dobri primjeri regionalnih programa i saradnje, koji podržavaju implementaciju politika

i mjera energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog Balkana, će biti opisani u narednim

poglavljima.

a. Aktivnosti u okviru Energetske zajednice

Sve zemlje Zapadnog Balkana su se potpisivanjem Ugovora o Energetskoj zajednici (eng.

Energy Community Treaty, 2005) obavezale da reformišu svoja energetska tržišta u skladu sa

EU standardima, a od decembra 2009. godine su se obavezale da implementiraju i niz EU

direktiva u oblasti energetske efikasnosti.

Kako bi se što uspješnije prevazišle uobičajene barijere i pronašla zajednička rješenja i

aktivnosti za razvoj i implementaciju politika i programa energetske efikasnosti, Energetska

zajednica podstiče integrisane regionalne aktivnosti i stalnu saradnju i koordinaciju između

državnih i lokalnih vlasti, s jedne strane, i svih ostalih aktera važnih za promovisanje

energetske efikasnosti, poput Evropske Komisije, donatora i međunarodnih finansijskih

institucija.

- Razvoj zakonodavstva i propisa u oblasti energetske efikasnosti

Energetska zajednica je osnovana kako bi se sprovođenje EU politika i zakonodavstva

proširilo na zemlje susjede, koje su u različitim fazama EU integracija. Potpisivanjem

Ugovora o energetskoj zajednici, sve zemlje Zapadnog Balkana su se obavezale na

implementiraju ključno zakonodavstvo EU u oblasti energetike, uključujući i energetsku

efikasnost. Važan korak u tom smjeru bile su odluke Ministarskog Savjeta Energetske

zajednice (u decembru 2009., septembru 2010. i oktobru 2011. godine) kojima su određene

direktive energetske efikasnosti uključene u legislativu Energetske zajednice. Na osnovu ovih

odluka, zemlje Zapadnog Balkana su obavezne prenijeti u nacionalno zakonodavstvo sledeće

direktive (Legislativni okvir Energetske zajednice, 2013, str. 405-474):

Direktivu 2006/32/EC o efikasnom korišćenju energije i energetskim uslugama2,

2Dalje usklađivanje sa novom EU legislativom i politikama se prati i analizira, a u toku je analiza usvajanja

najnovije EU direktive 2012/27/EU o energetskoj efikasnosti, koja je zamijenila Direktivu 2006/32/EC.

47

Direktivu 2010/31/EU o energetskim karakteristikama zgrada,

Direktivu 2010/30/EU o označivanju proizvoda relevantnih sa aspekta potrošnje energije,

kao i niz implementirajućih regulativa.

Jedan od temelja za unapređenje energetske efikasnosti je pravilno transponovanje i

implementacija navedenih direktiva. Kako bi se što zemlje što uspješnije nosile sa ovim

izazovnim zadatkom, Energetska zajednica promoviše i podržava integrisane aktivnosti na

regionalnom nivou. Prvi korak je bio priprema nacionalnih mapa puta (eng. Road Maps) za

implementaciju direktiva energetske efikasnosti (2011). Sve Zemlje zapadnog Balkana su

pripremile mape puta u 2011. godini, na osnovu uniformnog šablona pripremljenog od strane

Sekretarijata Energetske zajednice (Energetska zajednica, 2011). Ovi dokumenti sadrže tri

poglavlja koji tretiraju svaku direktivu pojedinačno, a svako poglavlje sadrži podjelu po

ključnim odredbama direktiva, izvještaje o statusu transpozicije, kao i informacije o

odgovornim institucijama i rokovima za implementaciju. Osnovna struktura mapa puta je

prikazana na slici 16.

Slika 16. Struktura mape puta za energetsku efikasnost

Izvor: Energetska zajednica, 2011

Na ovaj način, zajednički pristup u planiranju transpozicije direktiva je doveo do usklađenog

procesa implementacije, boljeg praćenja i izvještavanja o napretku postignutom u razvoju

nacionalnog zakonodavstva, kao i utvrđivanju prioritetnih područja za podršku kroz programe

regionalne donatorske pomoći. Dobar nivo razmjene ekspertize, informacija i najboljih praksi

je uspostavljen i sa relevantnim projektima EU, uključujući EU projekat “Inicijative za

zajedničko djelovanje ” (eng. Concerted Actions).

STRUKTURA MAPE PUTA

I. DIREKTIVA 2006/32/EC

O EFIKASNOM KORIŠĆENJU ENERGIJE I ENERGETSKIM

USLUGAMA

CILJEVI UŠTEDE ENERGIJE

PROMOCIJA EFIKASNOG KORIŠĆENJA ENERGIJE I ENERGETSKIH USLUGA

II. DIREKTIVA 2010/31/EU

O ENERGETSKIM KARAKTERISTIKAMA

ZGRADA

DEFINICIJE I

METODOLOGIJA

ZAHTJEVI ENERGETSKIH KARAKTERISTIKA

ENERGETSKO SERTIFIKOVANJE ZGRADA

INSPEKCIJE SISTEMA ZA GRIJANJE I HLAĐENJE

INFORMACIJE I KAZNE

III. DIREKTIVA 2010/30/EU

O OZNAČIVANJU PROIZVODA

OPSEG I DEFINICIJE

USPOSTAVLJANJE OSNOVNOG OKVIRA

IMPLEMENTIRAJUĆA REGULATIVA

48

- Saradnja kroz regionalnu Koordinacionu Grupu za Energetsku Efikasnost

Jedan od uspješnih primjera regionalnih radnih tijela je Radna Grupa za Energetsku

Efikasnost, osnovana 2007. godine od strane Energetske zajednice s ciljem podrške

implementacije EU direktiva u oblasti energetske efikasnosti i koordinacije aktivnosti na

regionalnom nivou. Rad ove grupe se pokazao veoma korisnim i kao dodatna vrijednost

nacionalnim naporima u ovoj oblasti. Ključne aktivnosti Radne Grupe su u prethodnom

periodu su bile izrada mapa pita za implementaciju direktiva energetske efikasnosti i

izvještavanje o postignutom napretku, priprema nacionalnih planova za energetsku efikasnost

i razvoj mehanizama za monitoring implementacije, razmjena iskustava, usklađen razvoj

promotivnih kampanja i dr. Rad na regionalnom nivou će se nastaviti kroz novu

Koordinacionu Grupu za Energetsku Efikasnost, osnovanu 2013. godine kao šira platforma za

saradnju i razmjenu iskustava u implementaciji legislative za energetsku efikasnost (uz više

uključenih aktera). Osnovne planirane aktivnosti Koordinacione Grupe (razrađene u Radnom

Planu za 2013. i 2014. godinu), se odnose na:

Dalji rad na harmonizovanom pristupu implementacije direktiva energetske efikasnosti, s

paralelnom analizom novog EU zakonodavstva i preporukama za usvajanje u Energetskoj

zajednici,

zajednički rad na pripremi nacionalnih planova za energetsku efikasnost i razvoj

integrisane Platforme za monitoring implementacije,

identifikacija i razmjena dobrih praksi u cilju poboljšanja energetski efikasnih javnih

nabavki,

razvoj sekundarnog zakonodavstva i diseminacija dobrih praksi za razvoj tržišta

energetskih usluga, i

zajednička implementacija Direktive o energetskim karakteristikama zgrada i dalji razvoj

šema i inovativnih mehanizama finansiranja obnove zgrada.

- Fokus na javni sektor

Energetska zajednica takođe stavlja naglasak na mjere energetske efikasnosti u javnom

sektoru, uprkos činjenici da su u ovom sektoru prisutne mnoge prepreke u implementaciji.

Jedan od razloga za to je promocija vodeće uloge javnog sektora u skladu sa zahtjevima

direktiva energetske efikasnosti. Još jedan praktičan razlog fokusa na javni sektor je i

činjenica da će se, u uslovima nerazvijenog pravnog okvira i tržišta za energetsku efikasnost,

mjere u javnom sektoru lakše sprovesti, paralelno sa razvojem odgovarajućeg zakonodavnog,

finansijskog i institucionalnog okvira. Ovakav pristup se prepoznaje i u donesenim Akcionim

49

Planovima za Energetsku Efikasnost (2011), s velikim brojem mjera posvećenih javnom

sektoru, pri čemu su uobičajene mjere u javnom sektoru energetski pregledi i sertifikacija

javnih zgrada, projekti za energetski efikasnu obnovu javnih objekata, škola, bolnica i javne

rasvjete, razvoj energetskog menadžmenta na državnom i lokalnom nivou, energetska

efikasnost kod javne nabavke (uređaja, vozila), strožiji standardi energetske efikasnosti za

nove javne zgrade, itd. (Sekretarijat Energetske zajednice, 2011, str. 17-19).

b. Podrška razvoju nacionalnih planova za energetsku efikasnost

Dobar primjer benefita regionalne saradnje pokazuje i proces razvoja nacionalnih akcionih

planova za energetsku efikasnost (NEEAP). U skladu sa zahtjevima Direktive 2006/32/EC,

zemlje Zapadnog Balkana su obavezne da definišu indikativni cilj uštede energije od

najmanje 9% potrošnje energije između 2010 i 2018. godine, te da razrade konkretne mjere i

aktivnosti za postizanje ovog cilja u akcionim planovima.

Rok za donošenje drugih po redu NEEAP-a za zemlje Zapadnog Balkana je bio jun 2013.

godine, i Regionalna Radna Grupa za Energetsku Efikasnost je u saradnji sa Sekretarijatom

Energetske zajednice 2012. godine pripremila zajednički obrazac i uputstvo za izradu

NEEAP-a, koji se temelji se na modelu koji se koristio od strane zemalja članica EU.

Korišćenje istog šablona za pripremu NEEAP-a je dobar primjer usklađenog pristupa na

regionalnom nivou. Sekretarijat Energetske zajednice je potom organizovao trening radionicu

za pripremu NEEAP-a krajem 2012. godine i pružio koordinacionu pomoć zemljama kako bi

dobili odgovarajuću međunarodnu tehničku pomoć za izradu NEEAP-a. Sa druge strane,

Evropska Komisija je sarađivala sa Regionalnom Grupom za Energetsku Efikasnost po

pitanju mogućnosti finansiranja, finansirala izradu studije da istraži sve dostupne mogućnosti

finansiranja za implementaciju NEEAP-a (EK, 2011), a dalje pomogla u njihovom korišćenju

organiziranjem skupova u zemljama i na regionalnom nivou za podizanje svijesti o

mogućnostima finansiranja, kao i podršku u razvoju regionalne i nacionalnih web-stranica s

informacijama o finansiranju energetske efikasnosti. GIZ je takođe obezbijedio podršku za

uspostavu regionalne platforme za monitoring i verifikaciju ušteda iz mjera energetske

efikasnosti iz NEEAP-a.

c. Učešće u Sporazumu Gradonačelnika

Još jedna važna Evropska inicijativa je Sporazum Gradonačelnika gdje trenutno 76 gradova

Zapadnog Balkana učestvuje i sarađuje sa gradovima i regionima u EU, dobrovoljno se

obavezujući na povećanje energetske efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora energije na

50

svojoj teritoriji, kao i dostizanju 20% smanjenja emisija gasova sa efektom staklene bašte do

2020. godine. Ključne aktivnosti u okviru ove inicijative uključuju razvoj i implementaciju

akcionih planova za održivu energiju koji detaljno razrađuju aktivnosti i mjere za postizanje

cilja smanjenja emisija na lokalnom nivou (Covenent of Mayors, 2013).

GIZ projekat “Mreža energetski efikasnih glavnih gradova Jugoistočne Evrope” od 2009.

godine podržava postizanje ciljeva iz Sporazuma Gradonačelnika, kroz razmjenu iskustava

između glavnih gradova Zapadnog Balkana koji učestvuju u ovom projektu (Tirana, Sarajevo,

Zagreb, Skoplje, Podgorica), obuke za energetski menadžment, kao i saradnju među samim

gradovima i njemačkog grada Frajburga, koji je uključen kao grad mentor i model ostalim

gradovima (GIZ, 2013). Na ovaj način glavni gradovi takođe daju primjer ostalim gradovima

iz zemalja Zapadnog Balkana da se pridruže Sporazumu Gradonačelnika.

d. Mreža zajednica lokalnih vlasti Jugoistočne Evrope (NALAS)

Mreža zajednica lokalnih vlasti Jugoistočne Evrope (eng. Network of Associations of Local

Authorities of South East Europe - NALAS) okuplja 16 zajednica opština koje zastupaju

otprilike 9 hiljada lokalnih zajednica iz zemalja Jugoistočne Evrope, a funkcioniše kao

neformalna organizacija koja organizuje redovne sastanke, seminare i programe obuke.

NALAS takođe ima Radnu Grupu za Energetsku Efikasnost, koja okuplja široki krug

eksperata, lokalnih energetskih menadžera, gradonačelnika i drugih aktera koji zajedno

diskutuju pitanja promovisanja energetske efikasnosti na lokalnom nivou, predlažu promjene

u zakonodavstvu, razmjenjuju najbolje prakse i dr. Po nedavnom istraživanju mišljenja

privatnog sektora od strane NALAS-a (NALAS, 2013), dva najveća problema kod

sprovođenje energetske efikasnosti na lokalnom nivou su administrativne barijere i niske

cijene energije (ovo se poklapa sa prethodno opisanim barijerama na nacionalnom nivou).

Takođe, veliki broj ispitanika smatra ozbiljnim preprekama poteškoće u osiguravanju kredita,

nedovoljna uključenost višeg menadžmenta na lokalnom nivou u poslove energetskih

investicija, da zaduženi službenici ne posjeduju dovoljno tehničkog znanja itd. Nedovoljno

podsticajna javna nabavka je takođe prepoznata kao barijera za investicije u oblasti energetske

efikasnosti i implementaciju ESCO projekata.

e. Savjet za regionalnu saradnju i Strategija “Jugoistočna Evropa 2020”

Savjet za regionalnu saradnju (eng. Regional Cooperation Council - RCC) se u svom radu

fokusira na pospješivanje i unaprjeđenje regionalne suradnje u Jugoistočnoj Evropi i podržava

EU integracije zemalja Zapadnog Balkana. RCC razvija i održava bliske kontakte sa svim

51

relevantnim akterima u regionu, uključujući vlade zemalja Zapadnog Balkana, međunarodne

organizacije, međunarodne financijske institucije, regionalne organizacije, civilno društvo i

privatni sektor (RCC, 2013).

U okviru ovog procesa, a slijedeći opšti konsenzus da region treba novu izvozno orijentisanu

strategiju rasta, koja bi promovisala održive socio-ekonomske ciljeve i unaprijedila proces

pristupanja EU, Ministri ekonomija Zapadnog Balkana su nedavno donijeli Strategiju

“Jugoistočna Evropa 2020” (RCC, 2013), i obavezali se na njenu implementaciju. Strategija je

usklađena sa EU Strategijom “Evropa 2020”, a cilj je prevashodno poboljšanje životnog

standarda stanovništva u regionu kroz pospješivanje razvoja i rasta konkurentnosti

ekonomije. Strategija se fokusira na podsticanje ključnih dugoročnih pokretača rasta

(inovacije, vještine i integracije u oblasti trgovine) kroz pet glavnih principa - integrisani,

pametan, održiv i inkluzivan rast, podržani dobrim javnim upravljanjem. Zajednička vizija je

pretočena u ciljeve do 2020. godine: otvaranje jednog miliona novih radnih mjesta, rast

zaposlenosti od trenutnih 39% na 44%, povećanje ukupnog regionalnog trgovinskog prometa

za više od dvostruko (od trenutnih 94 na 210 milijardi eura), rast BDP-a po stanovniku od

trenutnih 36% na 44% prosjeka EU, te razvoja 300 hiljada visokokvalifkovane radne snage.

Strategija sadrži poseban dio posvećen održivom razvoju, gdje se naglašava potreba

povećanja energetske efikasnosti putem dostizanja ciljeva uštede energije od minimum 9% do

2018. godine, u skladu s obavezama u okviru Energetske zajednice. Strategija podstiće

potrebu implementacije nacionalnih planova energetske efikasnosti i razvoj institucionalnog i

pravnog okvira, kao i obezbjeđivanje dovoljno finansijskih sredstava. Dobro rukovođenje od

strane javnih vlasti je od ključne važnosti za postizanje svih ciljeva Strategije, uključujući

održiv razvoj. Važan fokus Strategije je međuinstitucionalna saradnja i koordinacija kod

osmišljavanja politika i razmjena dobrih praksi, kako bi se efikasnije doprinijelo ekonomskom

rastu. Važno u ovom smislu je formulisanje koordinisanih regionalnih mjera koje nastoje

smanjiti korupciju u javnoj upravi, kako bi se poboljšala efikasnost vlade i povoljni uslovi za

investicije privatnog sektora. Evropska komisija snažno podržava implementaciju ove

strategije i najavila je uključivanje izvještavanja o njenoj implementaciji u redovne izvještaje

o napretku zemalja Zapadnog Balkana u procesu proširenja, kao i podršku kroz EU fondove.

3.2.4. Dostupno finansiranje za energetsku efikasnost u Zapadnom Balkanu

Značajan broj finansijskih mehanizama i mehanizama podrške su dostupni javnom i

privatnom sektoru u Zapadnom Balkanu u procesu dostizanja ciljeva energetske efikasnosti,

52

pri čemu su međunarodne finansijske institucije posebno aktivne na ovom polju. Evropska

Komisija je 2011.godine podržala analizu dostupnih fondova za finansiranje energetske

efikasnosti i obnovljivih izvora energije u Zapadnom Balkanu (EK, 2011). Ažurirani izvještaj

iz 2013 godine (EK, 2013) je identifikovao 34 pojedinačna fonda koja nude finansijsku i/ili

tehničku podršku za poboljšanje energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog Balkana

(Tabela 3).Ukupna sredstva koja su na raspolaganju iznose oko 1,5 milijardi eura (u odnosu

na 830 miliona eura u 2011. godini), od kojih 97% otpada na kreditna sredstva, uključujući i

povezanu tehničku pomoć i grantove.

Tabela 3. Pregled dostupnih fondova za finansiranje energetske efikasnosti u Zapadnom Balkanu, ažurirano 2013. godine

Izvor: WBIF, 2013

Ovo istraživanje je takođe otkrilo da, iako postoje relativno velika dostupna finansijska

sredstva za ulaganja u energetsku efikasnost, vrlo mali dio je bio iskorišćen. ESCO kompanije

još nisu voljne ući na nova tržišta bez stabilne potražnje i sa još nesređenim pravnim okvirom.

Takođe je utvrđeno da je većina financijskih sredstava usmjerena ka privatnom sektoru, te da

je veća podrška potrebna javnom sektoru (kako mehanizmi finansiranja tako i programi

tehničke pomoći), jer javni sektor ima izazov da kreira odgovarajući zakonski okvir i pokaže

vodeću ulogu u implementaciji. Gradovi su posebno važni, jer je najveći potencijal za

energetske uštede na njihovim teritorijama. Prioritizovanje energetske efikasnosti u državnim

i lokalnim budžetima i veći marketing mehanizama finansiranja je takođe jako važno.

53

3.2.5. Posebni međunarodni programi pomoći za region Zapadnog Balkana

Neki programi podrške i inicijative EU (opisani u poglavlju 3.1.2.c) su otvoreni i za zemlje

Zapadnog Balkana, jer sve imaju status IPA ili EU pristupnih zemalja. Ove zemlje mogu

aplicirati u saradnji sa zemljama članicama EU za učešće u projektima u okviru Sedmog

okvirnog programa, Horizon-a 2020, Sporazuma gradonačelnika, Kampanje za održivu

energiju Evrope, CONCERTO, BUILD UP i dr.

U narednom tekstu ce biti navedeni neki specifični međunarodni projekti za podršku

zemljama Zapadnog Balkana u oblasti energetske efikasnosti, a koji nude razne međunarodne

finansijske institucije i donatori (izuzev projekta GIZ-a “Mreža energetski efikasnih glavnih

gradova Jugoistočne Evrope”, koji je opisan ranije).

a. EU podrška kroz IPA, TAIEX i Twinning

EU Instrument za predpristupnu pomoć za zemlje kandidate i potencijalne kandidate za

članstvo u EU (eng. Instrument for Pre-Accession Assistance-IPA) je namijenjen

sveobuhvatnoj podršci u procesu EU integracija, kako bi se sprovele reforme neophodne za

buduće članstvo (EK, 2013). Aktivnosti koje IPA finansira su usklađene sa prioritetima datim

u Evropskom i Pristupnim partnerstvima za svaku zemlju, kao i sa Strategijama proširenja i

izvještajima o napretku koje Evropska Komisija objavljuju godišnje za svaku zemlju

Zapadnog Balkana ponaosob. Cilj je takođe i da se kroz korišćenje IPA sredstava sve zemlje

korisnice pripreme za buduće korišćenje EU strukturnih i kohezionih fondova.

Vrijednost IPA sredstva je za period 2007-2013.godine iznosila ukupno 11,5 milijardi eura.

Evropska Komisija ova sredstva indikativno alocira usvajanjem Višegodišnjeg Indikativnog

Finansijskog Okvira, a za svaku zemlju se dalje definišu prioriteti u Višegodišnjim

Indikativnim Planskim dokumentima. Pregledom ovih dokumenata se vidi da su značajna

sredstva bila dostupna zemljama korisnicama na godišnjem nivou, npr. Crnoj Gori je u 2012.

godini bilo dostupno 35 miliona eura, a Srbiji 202 miliona eura. Trenutna IPA ističe krajem

2013. godine, a nova IPA II (za period 2014-2020) je u fazi pripreme i diskusije. U svakom

slučaju je jasno da će IPA II podržavati dalje reforme u zemljama Zapadnog Balkana

usklađene sa ciljevima EU strategije “Evropa 2020 - strategija za pametan, održiv i inkluzivan

rast“, pa će zemlje biti u mogućnosti da konkurišu i za reformske aktivnosti u oblasti

energetske efikasnosti. Pored toga što je moguće da svaka zemlja konkuriše pojedinačno u

okviru nacionalnog IPA instrumenta, trebalo bi razmotriti i mogućnost zajedničkog

konkurisanja za sredstva višekorisničke IPA-e (projekti regionalnog karaktera).

54

TAIEX instrument (eng. Technical Assistance and Information Exchange) omogućuje

obezbjeđivanje kratkoročne tehničke pomoći od strane EU eksperata, savjetodavne usluge i

trening (EK, 2013). TAIEX pomaže zemljama korisnicama da se upoznaju, primjenjuju i

obezbijede sprovođenje zakonodavstva EU, kao i praćenje napretka. Kratkoročna pomoć se

pruža uglavnom na tri načina: organizovanjem radionica sa učešćem EU eksperata, kao i

putem stručnih misija koje pružaju prilagođene savjete administracijama zemalja korisnica i

studijskih posjeta institucija EU i zemalja članica.

Twinning je instrument za saradnju između javnih institucija država članica EU i zemalja

korisnica. Twinning ima za cilj pružanje dugoročnije podrške za prenošenje, primjenu i

sprovođenje zakonodavstva EU, a takođe nastoji podijeliti dobre prakse razvijene u EU i

podstiče razvoj dugoročnih odnosa između javnih institucija u postojećim i budućim

zemljama EU.

Na kraju je važno istaći da za sve pomenute EU instrumente postoji mreža kontakata u

zemljama korisnicama (Nacionalni IPA koordinatori, TAIEX and Twining kontakti) koji daju

savjete, podršku i pomoć za ostvarivanje partnerstava. Stupanjem u kontakt sa ovim osobama

će se lakše definisati prioriteti i obezbijediti saradnja sa institucijama u EU i zemljama

članicama.

b. Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan

Novouspostavljeni Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan (2012) se

finansira u okviru Investicionog Fonda za Zapadni Balkan (eng. Western Balkans Investment

Framework) i sprovodi ga Evropska Banka za Obnovu i Razvoj (EBRD) u saradnji sa

Sekretarijatom Energetske zajednice i Koordinacionom Grupom za Energetsku Efikasnost

(EBRD, 2013). Ovaj program podržava ulaganja u energetsku efikasnost u javnom i

privatnom sektoru i podržava promovisanje vodeće uloge javnog sektora na polju energetske

efikasnosti. Program uključuje vrlo važnu komponentu tehničke pomoći, čiji je cilj razvijanje

ili poboljšanje nacionalnih regulatornih okvira za podršku razvoju ESCO projekata u javnom

sektoru, kao i paket mjera podrške za tretiranje sistemskih barijera za energetsku efikasnost

(reforma energetskih tarifa, podrška za razvoj pametnih sistema za mjerenje i obračun

potrošnje energije, implementacija Direktive za energetsku efikasnost zgrada i razvoj

smjernica za energetski efikasnu javnu nabavku). Očekuje se da će ovaj program obezbijediti

sveobuhvatnu tehničku podršku i investicije za razvoj ESCO tržišta, kao i tehničku pomoć

javnim tijelima za sprovođenje ESCO investicionih programa, kroz posebno dizajnirane

kreditne linije.

55

c. Integrisana platforma za monitoring i verifikaciju energetskih ušteda

Regionalnim projektom “Integrisana platforma za monitoring i verifikaciju energetskih

ušteda” GIZ pruža podršku zemljama Zapadnog Balkana da razviju i implementiraju

harmonizovanu metodologiju za monitoring i verifikaciju ušteda energije postignutih tokom

implementacije nacionalnih planova za energetsku efikasnost, usklađenu sa EU standardima.

U okviru ovog projekta su prvo razvijene metodologija i preporuke za sveobuhvatno praćenje

implementacije nacionalnih planova u zemljama Zapadnog Balkana. Projekat se u 2013.

godini nastavio sa razvojem internet platforme za monitoring i verifikacija ušteda NEEAP-a,

jednostavne i fleksibilne za korišćenje imajući u vidu raznovrsne načine primjene u zemljama

i veliki planirani broj uključenih institucija. U toku 2014. godine je planirano niz trening

programa na nacionalnom i regionalnom nivou, kako bi se nova platforma što uspješnije i

održivije koristila (GIZ, 2013). Sve ovo pokazuje značaj korišćenja ove integrisane platforme,

koju će moći koristiti svi obveznici izvještavanja, a dobrovoljno i svi drugi subjekti koji

ostvaruju uštede, a moći će se vršiti i monitoring nacionalnih i lokalnih akcionih planova.

Nadležne institucije će imati sveobuhvatan pregled onoga što se događa na lokalnom nivou, i

sa više znanja i samopouzdanja će biti u mogućnosti da kreiraju adekvatne mehanizme

podrške za sprovođenje mjera energetske efikasnosti.

d. Javni dijalog o održivom korišćenju energije u Jugoistočnoj Evropi

Inicijativa za osnivanje javnog dijaloga o održivom korišćenju energije u Jugoistočnoj Evropi

pokrenut je od strane članova mreže škola za političke studije u Jugoistočnoj Evropi

(Albanija, BiH, Hrvatska, Kosovo, Makedonija, Srbija), a pod pokroviteljstvom Savjeta

Evrope i uz podršku GIZ-a. Zajednički cilj inicijative je podrška postizanju 20% cilja

energetske efikasnosti do 2020. godine (zvanični web sajt inicijative, 2013).

Dok su države ovog regiona postigle relativno dobar napredak u transpoziciji zakonodavstva i

politika EU u nacionalna zakonodavstva, napredak je puno sporiji kada je u pitanju njihovo

sprovođenje. U ome se i prepoznaje važnost ove inicijative, koja se bavi stvaranjem

promotivnih platformi za osnivanje javnog dijaloga, kombinovano sa izgradnjom kapaciteta

za sprovođenje javne politike u oblasti energetske efikasnosti. Ključni cilj inicijative je

uspostaviti i održavati javni dijalog između predstavnika parlamenata, vlada, poslovnog

sektora, medija i civilnog društva o održivom korišćenju energije s primarnim naglaskom na

energetsku efikasnost. U zemljama se sprovode edukativne aktivnosti kroz organizaciju

stručnih i motivacionih seminara, uspostavljanje dijaloga na visokom političkom nivou i

56

okupljanje predstavnika različitih ciljnih grupa kako bi se diskutovala i podsticala razmjena

mišljenja o najboljim modelima za sprovođenje politika energetske efikasnosti.

e. Program Energetske Efikasnosti EE21

Program Energetske Efikasnosti 21 (eng. Energy Efficiency 21 Programme – EE21) je

regionalni program koji sprovodi UNECE, koji ima za cilj pomoći ekonomijama u tranziciji

da razviju i sprovode održive energetske politike i strategije energetske efikasnosti, smanje

emisije gasova sa efektom staklene bašte, kako bi se zadovoljile međunarodne obveze, te

povećala sigurnost snabdijevanja energijom (UNECE, 2013). EE21 je krovni program pod

kojim se razvijaju regionalni i sub-regionalni projekti. U Zapadnom Balkanu se projekti

odnose na izgradnji kapaciteta, reforme politike i podizanje svijesti za razvoj tržišta i

finansiranje projekata energetske efikasnosti. Takođe je obezbijeđena podrška vladama za

poboljšanje energetskih karakteristika zgrada, izradu akcionih planova za energetsku

efikasnost u stambenom sektoru i relevantne aktivnosti na izgradnji kapaciteta

implementirajućih institucija.

f. Jačanje kapaciteta za strategije za nisko-emisioni razvoj

Agencija Sjedinjenih Američkih Država za međunarodnu saradnju (USAID) je do kraja 2012.

godine pružala podršku zemljama Zapadnog Balkana uglavnom za razvoj politika energetske

efikasnosti u zgradarstvu. Počev od 2013. godine, podrška će se nastaviti kroz širok program

za jačanje kapaciteta za izradu i implementaciju strategija za nisko-emisioni razvoj (eng.

Enhancing Capacity for Low Emission Development Strategies, EC-LEDS). Ovaj program će

podržati zemje na putu dugoročno održivog razvoja, klimatski neutralan privredni rast, uz

istovremeno smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte. U oblasti energetske

efikasnosti ovaj program će pružiti dalju podršku u okviru planiranja implementacije nisko

emisionih strategija na državnom i lokalnom nivou, uključujući podršku za sprovođenje

nacionalnih akcionih planova za energetsku efikasnost, razvoj odgovarajućeg zakonodavnog i

institucionalnog okvira, pripremu projekata, jačanje ESCO tržišta itd. (USAID, 2012).

g. Inicijativa “Održiva energija za sve”

Inicijativa Ujedinjenih nacija “Održiva energija za sve” (eng. Sustainable Energy for All -

SE4ALL) je pokrenuta 2011. godine sa namjerom da se promoviše globalno dostizanje tri

glavna cilja do 2030. godine: obezbjeđivanje opšteg pristupa energije, udvostručenje udjela

obnovljivih izvora energije u globalnom energetskom miksu i dvostruko poboljšanje

energetske efikasnosti (UN, 2013).

57

Od početka inicijative do sada se više od 65 vlada iz cijelog svijeta formalno obavezalo na

dostizanje ciljeva, uključujući samo Crnu Goru iz regiona Zapadnog Balkana. Značaj ove

inicijative je u ogromnim finansijskim sredstvima predviđenim za implementaciju aktivnosti

na dostizanju ciljeva SE4ALL, uključujući energetsku efikasnost. Naime, vlade razvijenih

zemalja, privatni sektor i investitori su se obavezali na investiranje više od 50 milijardi dolara

za postizanje ciljeva inicijative, a dodatna sredstva su predviđena od strane drugih ključnih

učesnika - multilateralnih razvojnih banaka, kao i međunarodnih organizacija i organizacija

civilnog društva. I pored niza regionalnih inicijativa koje se trenutno razvijaju, još nijedna nije

inicirana od strane regiona Zapadnog Balkana, pa su ovdje prisutne značajne mogućnosti za

napredak.

h. Globalni fond za zaštitu životne sredine (GEF)

Globalni fond za zaštitu životne sredine (eng. Global Environment Facility - GEF), koji

djeluje kao nezavisna finansijska organizacija, ujedinjuje 183 zemlje zajedno sa

međunarodnim institucijama, organizacijama civilnog društva i privatnog sektora u cilju

rješavanja globalnih problema zaštite životne sredine, i pruža podršku za razvoj i

implementaciju nacionalnih održivih razvojnih inicijativa. GEF takođe služi kao financijski

mehanizma za Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija za zaštitu klime, i pruža podršku za

projekte vezane za klimatske promjene (GEF, 2013). Od 1991, GEF je finansirao brojne

projekte u zemljama u razvoju i tranziciji, obezbjeđujući 11,5 milijardi dolara kroz grantove i

dodatnih 57 milijardi za kofinansiranje više od 3 hiljade projekata u više od 165 zemalja

(ibidem). Novi finansijski okvir (2014-2018), je u fazi pripreme, a sa planiranim godišnjim

budžetom od jedne milijarde eura bit će najveći izvor finansiranja za obezbijeđenje tehničke

pomoći za inovativne projekte koji pozitivno utiču na klimatske promjene. Cilj je da se dobiju

modeli rješenja koja se mogu replicirati preko planiranog Zelenog Klimatskog Fonda, sa

planiranim budžetom od oko 100 milijardi dolara, koji će početi sa radom uskoro kao

mehanizam za prijenos novca iz razvijenih zemalja u zemlje u razvoju, predviđen za razvoj i

implementaciju projekta kojima se ublažavaju klimatske promjene. GEF će se u narednom

periodu snažnije fokusirati na inovacije, uključujući pospješivanje uloge javnog i privatnog

sektora, integrisani pristup (smanjenje emisija integrisanih sa socio-ekonmskom benefitima),

a javni sektor će se podržati u razvoju, donošenju i sprovođenju inovativnih politika, akcionih

planova, strategija i propisa koji omogućuju povećanje investicija, uključujući i energetsku

efikasnost. Na primjer, jedna od nedavnih aplikacija za finansiranje putem GEF-a je

58

podnesena od strane Crne Gore za projekt razvoja emisiono-neutralnog turizma u Crnoj Gori

(GEF, 2013).

3.3. Uporedna analiza

Sekretarijat Energetske zajednice redovno izvještava o progresu u implementaciji direktiva

energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog Balkana i objavljuje na godišnjem nivou

izvještaje o implementaciji (Sekretarijat Energetske zajednice, 2013). S druge strane, zemlje

takođe redovno izvještavaju o implementaciji (ibidem). Na osnovu analize ovih izvještaja i

dodatnih ličnih istraživanja i razgovora sa predstavnicima Koordinacione Grupe za

Energetsku Efikasnost, u daljem tekstu će biti prikazana uporedna analiza stanja

implementacije. Sumarni rezultati su dati u tabeli 4.

Tabela 4. Uporedna analiza sprovođenja politika energetske efikasnosti u javnom sektoru ALB BIH HRV KOS MAK CG SRB

Osnovne odredbe za energetsku efikasnost (Zakon)

Draft Draft Da Da Da Da Da

Nacionalna Strategija za energetsku efikasnost

Da Ne Da Da Da Da Ne

Prvi NEEAP (2010) Da Ne Da Da Da Da Da Drugi NEEAP (2013) Ne Ne Da Da Draft Da Da Nacionalno institucija zadužena za energetsku efikasnost (Agencija ili Odsjek u Ministarstvu)

Da Ne Da Da Da Da Da

Nacionalni Fond za energetsku efikasnost

U razvoju Ne Da Ne U razvoju Da Da

Kriterijum energetske efikasnosti uključen u Zakon o javnim nabavkama

Ne Ne Da Da Da Da Da

Smjernice za energetski efikasnu javnu nabavku

Ne Ne Draft Draft Da Draft Draft

Regulativa za energetske preglede Draft Draft Da Da Da Da Draft Treninzi za energetske auditore Da Da Da Da Da Da Da Financijski podsticajni programi u javnim zgradama

U razvoju U razvoju Da U razvoju U razvoju Da Da

Inovativni instrumenti finansiranja Ne Ne Da Draft Da Da Da Model ugovori za ESCO Ne Ne Draft Ne Da Draft Draft Definisani minimalni zahtjevi za energetsku efikasnost zgrada

Ne Draft Da Ne Draft Da Da

Sertifikacija zgrada Ne Draft Da Ne Da Da Da Strategije za razvoj zgrada sa skoro nultom potrošnjom energije

Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne

Standardi za označavanje uređaja Ne Draft Da Da Da Da Draft Obaveze za razvoj lokalnih planova za energetsku efikasnost

Draft Draft Da Da Da Da Da

Regionalne ili lokalne agencije za energetsku efikasnost

Ne Ne Da Ne Da Ne Ne

Broj potpisnica Sporazuma Gradonačelnika

1 13 55 - 2 3 2

Broj usvojenih održivih energetskih akcionih planova

0 13 36 - 1 3 0

Nacionalne promotivne kampanje U razvoju U razvoju Da Da Da Da U razvoju

59

3.3.1. Stanje implementacije

U posljednjem izvještaju Sekretarijata Energetske zajednice, objavljenom u Septembru 2013.

godine, navodi se da je većina zemlja Zapadnog Balkana postigla napredak u prenošenju i

implementaciji direktiva energetske efikasnosti. Fokus reformi je sa razvoja primarne

prenesen na razvoj sekundarne legislative, često uz pomoć raznih međunarodnih donatorskih

programa. Progres po zemljama je različit, kao što je dalje opisano.

a. Implementacija Direktive 2006/32/EC o efikasnom korišćenju energije i energetskim uslugama

Direktiva 2006/32/EC je ključna direktiva za uspostavljanje opšteg okvira i razvoj politika

javnog sektora za energetsku efikasnost. Ona propisuje obaveze za donošenje indikativnih

ciljeva uštede energije, nacionalnih planova za energetsku efikasnost, promoviše vodeću

ulogu javnog sektora, kriterijume energetske efikasnosti kod javne nabavke, inovativne

instrumente finansiranja, uspostavljanje sistema za energetske preglede, procedura za

monitoring i verifikaciju ušteda energije i dr. Uobičajen pristup kod transpozicije ove

direktive u zemljama Zapadnog Balkana je priprema zakona o energetskoj efikasnosti ili

opsežnih poglavlja u energetskim zakonima (u slučaju Makedonije), ažuriranje zakona o

javnim nabavkama i razvoj paketa podzakonskih akata, kao donošenje nacionalnih planova

za energetsku efikasnost.

Sve zemlje Zapadnog Balkana su postigle napredak u prenošenju Direktive 2006/32/EC

tokom 2012 i 2013. godine. Naprednije zemlje su BiH (Republika Srpska), Hrvatska,

Makedonija, Crna Gora, Srbija i Kosovo, koje su usvojile legislativu o energetskoj

efikasnosti. S druge strane, Albanija i BiH (Federacija BiH), imaju samo pripremljene nacrte

zakona za energetsku efikasnost. Sve zemlje (s izuzetkom BiH) su usvojile prve NEEAP-e u

2010. godini, kako je propisano članom 14 Direktive, a sada razvijaju druge NEEAP-e.

Hrvatska, Crna Gora, Kosovo i Srbija su do sada već usvojile nove NEEAP-e, dok je u

ostalim zemljama ovaj proces u fazi finalizacije.

b. Implementacija Direktive 2010/30/EU o označivanju proizvoda relevantnih sa aspekta potrošnje energije

Oznake koje pokazuju nivo energetske efikasnosti uređaja i proizvoda pomažu potrošačima

kod odabira i kupovine, a javnom sektoru da izaberu najbolje proizvode u postupku javne

nabavke. Direktiva 2010/30/EU je okvirna direktiva, tj on uspostavlja osnovni pravni okvir i

daje generalne odredbe za označavanje, obaveze za trgovce i dobavljače proizvoda i javnu

60

nabavku, dok se implementirajuća regulativa koja prati ovu Direktivu bavi tehničkim

detaljima za označavanja određenih proizvoda. Uobičajen pristup kod transpozicije je

uključivanje opštih odredbi okvirne direktive u zakone o energetskoj efikasnosti, kao i razvoj

tehničkih propisa i standarda za posebne proizvode.

Većina zemalja (osim BiH i Srbije) su ranije transponovale (staru) Direktivu 92/75/EEC, kao i

određenu implementirajuću regulativu za označavanje uređaja u domaćinstvu. Nakon

donošenje nove Direktive 2010/30/EU, zemlje su počele ažurirati i usvajati novo

zakonodavstvo tokom 2011. i 2012. godine. Do trenutka pisanja ovog rada, Hrvatska,

Makedonija i Kosovo su usvojile novo zakonodavstvo kojim se prenosi okvirna direktiva, a

takođe, u nekim slučajevima i implementirajuću regulativu. BiH (Republika Srpska), Crna

Gora i Srbija su usvojile zakone koje prenose odredbe okvirne direktive, ali je sekundarno

zakonodavstvo još u fazi izrade ili u postupku usvajanja. Albanija i Federacija BiH su za sada

samo pripremili nacrte legislative i regulative.

c. Implementacija Direktive 2010/31/EU o energetskim karakteristikama zgrada

Direktiva 2010/31/EU se fokusira na poboljšanje energetske efikasnosti zgrada i uvodi

značajne reforme sa novom metodologijom za proračun integrisanih energetskih svojstava

zgrada, minimalne zahtjeve energetske efikasnosti za nove i postojeće zgrade, sertifikovanje

zgrada, finansijske podsticaje, redovne preglede sistema za grijanje i hlađenje, kao i koncept i

planove za zgrade „sa gotovo nultom potrošnjom energije“. Tipični pristup kod prenošenja

odredbi ove direktive su izmjene i dopune zakona koje tretiraju sektor zgrada, unošenje

pojedinih odredbi u zakone o energetskoj efikasnosti, kao i razvoj paketa podzakonskih

propisa i standarda.

Ova Direktiva je generalno prepoznata kao najkompleksniji dio zakonodavstva EU u oblasti

energetskoj efikasnosti. Njena implementacija zahtijeva saradnju između različitih interesnih

grupa i širi spektar aktivnosti. Trenutno su samo neki zahtjevi Direktive preneseni u zemljama

Zapadnog Balkana, uključujući identifikaciju glavnih odgovornih tijela i donošenje nekih

tehničkih standarda. Sertifikovanje zgrada je jedna od do sada najbolje implementiranih

oblasti, i u tom smislu je postignut napredak od strane BiH, Hrvatske, Crne Gore i Srbije.

Inače, stanje u Zapadnom Balkanu generalno karakteriše nepotpun pravni i institucionalni

okvir. Najčešći problemi s implementacijom Direktive uključuju poteškoće kod razvoja

odgovarajuće šeme za troškovno-optimalni proračun energetskih karakteristika zgrada, razvoj

nacionalnog softvera za sertifikovanje energetskih karakteristika, pripreme nacionalnih

inventara zgrada i klimatskih baza podataka, kao i potreba opšte edukacije i obuke.

61

Nakon analize implementacije direktiva energetske efikasnosti u zemljama Zapadnog

Balkana, može se zaključiti da, iako postoje mnoge barijere za sprovođenje mjera energetske

efikasnosti, uključujući nedovoljno razvijeno zakonodavstvo, vrlo važni i pozitivni pomaci se

dešavaju, i da se reforma zakonodavstva prenijela sa razvoja primarne na razvoj sekundarne

legislative i konkretnu implementaciju, često podržanu od strane raznih međunarodnih

programa podrške.

d. Učešće gradova u Evropskom Sporazumu Gradonačelnika

Gradova iz Zapadnog Balkana koji su potpisali Evropski Sporazum Gradonačelnika je

trenutno 76, od čega je 53 izradilo Održive energetske akcione planove (Covenant of Mayors,

2013). Najviše učesnika ima Hrvatska (55) i BIH (13), dok je mali broj potpisnica u Albaniji

(1) kao i Srbiji i Makedoniji (2). Ovo je prilično mali broj učesnika na regionalnom nivou, s

obzirom da su gradovi mjesta gdje je skoncentrisan najveći broj stanovništva i time

mogućnosti energetske uštede najveći, a Sporazum Gradonačelnika nudi niz mogućnosti za

saradnju, umrežavanje i razmjenu iskustava sa inovativnim gradovima EU u ovoj oblasti.

3.3.2. Crna Gora

Za detaljnije razmatranje situacije u oblasti energetske efikasnosti u javnom sektoru je uzeta

Crna Gora. Prvo će se razmotriti trenutno stanje po pitanju sprovođenja EU politika u ovoj

oblasti, a potom će se razmotriti rezultati ankete sprovedene u organizacijama javnog sektora

u Crnoj Gori.

a. Karakteristike po pitanju energetske efikasnosti

Kako je prikazano u poglavlju 3.2.1 (Slika 8), uvozna energetska zavisnost je visoka u svim

zemljama Zapadnog Balkana, uključujući i Crnu Goru, koja je u 2011. godini zadovoljavala

samo 67% potreba za energijom iz sopstvenih izvora. Crna Gora je za potrebe neto uvoza

električne energije (razlika uvoza i izvoza) u 2011. godini izdvojila 59 miliona eura, a za uvoz

naftnih derivata 196 miliona eura, dok se taj iznos u 2012. godini povećao na 68 i 204 miliona

eura respektivno (MONSTAT, 2013). Primarni i finalni energetski intenzitet je u 2011.godini

bio oko 3,5 puta veći od EU prosjeka, a na nivou prosjeka Zapadnog Balkana (poglavlje 3.2.1,

62

Slika 9). Crna Gora je istom periodu trošila skoro dva puta manje energije po glavi stanovnika

(1.29 ten) od EU prosjeka (2,27 ten), a takođe je, za razliku od EU, prisutan trend rasta

potrošnje (poglavlje 3.2.1, Slika 11). Sve ovo ukazuje na značajnu ulogu koju energetska

efikasnost može imati na ublažavanje negativnih pokazatelja i trendova.

Prema slici 17, u strukturi finalne potrošnje energije je, u zavisnosti od godine,

preovladavala industrija i sektor ostale potrošnje (domaćinstva, usluge i poljoprivreda), dok je

u transportu udio iznosio od 18% do 28%. Sama struktura potrošnje energije u Crnoj Gori po

sektorima je slična kao u EU. U toku 2009. i 2010. godine (usljed restrukturiranja industrije),

saobraćaj postaje dominantniji sektor u odnosu na ostalu potrošnju i industriju, a takođe je u

ovom sektoru zabilježen porast potrošnje, što pokazuje značajnu ulogu sektora saobraćaja u

budućnosti (NEEAP, 2013).

Slika 17. Potrošnja energije po sektorima, 1997-2011. godina (%)

Izvor: NEEAP Crne Gore, 2013

Potrošnja u javnom sektoru se u crnogorskoj statistici ne posmatra odvojeno, već je dio

sektora usluga. Ovaj sektor je učestvovao sa udjelom od 30% do 35% u okviru sektora opšte

potrošnje u periodu od 1997. do 2011. godine (Slika 18).

Slika 18. Potrošnja energije u sektoru ostale potrošnje, 1997-2011. godina (%)

63

Izvor: NEEAP Crne Gore, 2013

Najvažniji potrošači energije u javnom sektoru u Crnoj Gori (isključujući javni transport) su

zgrade zdravstva i obrazovanja, vodovodi, kao i javna rasvjeta.

b. Sprovođenje EU politika u oblasti energetske efikasnosti u Crnoj Gori

Sa stanovišta održivog razvoja, važno je prvo navesti da je Crna Gora po Ustavu (SL CG

1/2007, član 1) proglašena ekološkom državom, a javni sektor ima obavezu da promoviše

ekonomski razvoj u skladu sa principima održivog razvoja.

- Strateški okvir

Na osnovu Ustava je doneseno niz strategija u oblasti održivog razvoja, uključujući Strategiju

energetske efikasnosti 2005. godine. Prioriteti i ključne mjere Strategije energetske

efikasnosti su preneseni u Strategiji razvoja energetike do 2025. godine (2007) i novu

Energetsku Politiku (2011). Ministarstvo ekonomije trenutno radi na ažuriranju Strategije

razvoja energetike do 2030. godine. Energetska efikasnost je uključena i u drugim strateškim

dokumentima u Crnoj Gori (mada samo načelno), poput dokumenta “Crna Gora u 21. stoljeću

- u eri kompetitivnosti” (dugoročna vizija), Strategije regionalnog razvoja 2010-2014 (sa

stanovišta uticaja na izbalansiran regionalni razvoj zemlje), Strategije održivog razvoja

(prepoznaje se doprinos energetske efikasnosti održivom razvoju), Strategija naučno-

istraživačke djelatnosti Crne Gore 2008-2016 (uključuje razvoj istraživanja posvećenih

energetskoj efikasnosti) itd.

- Legislativni okvir za energetsku efikasnost

U Crnoj Gori je donošenjem Zakona o energetskoj efikasnosti (SL CG 29/2010) i relevantnih

podzakonskih akata, usklađenih sa EU direktivama o energetskoj efikasnosti, ostvaren ključni

napredak na uspostavljanju osnovnog legislativnog okvira za energetsku efikasnost. Nakon

usvajanja ovog Zakona, izvršene su takođe intervencije na usklađivanju drugih relevantnih

zakona, poput Zakona o uređenju prostora i izgradnji objekata, Zakona o koncesijama,

Zakona o javnim nabavkama, Zakon o tržišnoj inspekciji i dr. Nakon usvajanja Zakona o

energetskoj efikasnosti, došlo je do ažuriranja nekih direktiva energetske efikasnosti u 2010.

godini, pa je Ministarstvo ekonomije pripremilo ažurirani Predlog Zakona o efikasnom

korišćenju energije.

Po Zakonu o energetskoj efikasnosti, strateški pravci na polju energetske efikasnosti se

implementiraju kroz trogodišnji Akcioni plan za energetsku efikasnost. Shodno tome, prvi

64

Akcioni plan je donesen u 2010. godini, a drugi u oktobru 2013. godine. Ovaj plan definiše

cilj uštede energije od 9% i mjere za postizanje cilja. Akcioni plan sadrži mjere za poboljšanje

energetske efikasnosti za svaki sektor potrošnje, uključujući stambeni sektor, javne i privatne

usluge, industriju i saobraćaj (NEEAP, 2013).

- Institucionalni i finansijski okvir

U cilju razvoja institucionalnog okvira, u Ministarstvu ekonomije je formiran poseban Sektor

za energetsku efikasnost, koji u skladu sa Zakonom o energetskoj efikasnosti (Član 13)

predstavlja ključno nacionalno tijelo za sprovođenje politike energetske efikasnosti i ima

širok spektar zaduženja: praćenje realizacije Strategije i Akcionog plana, saradnja sa

međunarodnim institucijama, pružanje stručne pomoći jedinicama lokalne samouprave,

uspostavljanje i vođenje nacionalnog informacionog sistema potrošnje energije, izdavanje

ovlašćenja i vođenje registra lica zaduženih za sprovođenje energetskih pregleda i sertifikaciju

zgrada, promovisanje energetske efikasnosti i organizovanje trening programa. Međutim,

potrebno je jačati vidljivost i koordinacionu poziciju nadležnog nacionalnog tijela za

sprovođenje energetske efikasnosti, jer je trenutno pozicija Sektora za energetsku efikasnost,

kao sastavnog dijela Ministarstva ekonomije, slabo vidljiva, nefleksibilna i ograničena po

pitanju raspoloživih mehanizama za operativno djelovanje. Dodatni problem predstavlja i

nedovoljan kadrovski i finansijski kapacitet Sektora. Time se osjeća nedostatak jake

nacionalne agencije koja bi, pored upravljanja programima tehničke pomoći (što je trenutno

slučaj sa Sektorom), mogla dodatno upravljati finansijskim sredstvima primljenim od strane

međunarodnih i domaćih finansijskih organizacija, dobijati naknadu za date usluge i

participirati u međunarodnim projektima. Dodatni razlog je što je i Energetska zajednica

preporučila (Implementacioni izvještaj, str. 190) da se institucionalni okvir u Crnoj Gori treba

dalje razvijati, bilo jačanjem kapaciteta u okviru Ministarstva i na lokalnom nivou, bilo

osnivanjem specijalizovanog tijela.

Od nekih novih institucija formiranih u Crnoj Gori na polju energetske efikasnosti, može se

pomenuti formiranje Crnogorskog centra energetske efikasnosti (2010) kao udruženja

eksperata za sprovođenje energetskih pregleda zgrada, kao i formiranje privatnog Instituta za

energetsku efikasnost i ekologiju (2011), koji projektuje, izvodi radove i bavi se poslovima

optimizacije energetskih objekata i instalacija.

Ministarstvo ekonomije upravlja određenim finansijskim sredstvima namijenjenim

unapređenju energetske efikasnosti u okviru budžetskog Fonda za energetsku efikasnost. Udio

sredstava iz državnog budžeta za finansiranje Fonda u 2013. godini iznosio samo oko 82

65

hiljade eura. Nedovoljna finansijska podrška od strane države je prepoznata u Nacionalnom

planu kao jedna od ključnih barijera za njegovo uspješno sprovođenje (NEEAP, 2013, str.9).

Evidentno je da je institucionalni razvoj u Crnoj Gori u oblasti energetske efikasnosti još

uvijek slabo razvijen, tako da postoji potreba za formiranjem specijalizovanih tijela, koji bi na

tržišnim principima nudili usluge u oblasti energetske efikasnosti. I pored postojanja

budžetskog fonda za energetsku efikasnost, važno je istaći da u Crnoj Gori trenutno ne postoji

specijalizovani fond (kao nezavisna institucija) za finansiranje programa i projekata

energetske efikasnosti. Međutim, u Crnoj Gori postoji Investiciono razvojni fond, a izvjesno

je i osnivanje Fonda za zaštitu životne sredine (po odredbama Zakona o životnoj sredini, SL

CG 48/08), koji bi mogli ubuduće pružiti finansijsku podršku i za implementaciju projekata

energetske efikasnosti.

c. Aktivnosti javnog sektora na promovisanju energetske efikasnosti

- Vodeća uloga javnog sektora

Kod sprovođenja nacionalne politike energetske efikasnosti u Crnoj Gori, fokus je stavljen na

javni sektor. Ovakav pristup nije posljedica samo zahtjeva direktiva, već i činjenice da je

mjerama politike trenutno najlakše djelovati upravo u ovom sektoru, kao i da je tržište

energetske efikasnosti još nerazvijeno, a da javni sektor svojim aktivnostima može pozitivno

da utiče na druge sektore potrošnje, a kroz energetski efikasnu javnu nabavku na profilisanje

tržišta ka energetski efikasnim proizvodima i uslugama.

Javni sektor u Crnoj Gori je dosada bio aktivan posebno u sektoru zgrada u implementaciji

aktivnosti za poboljšanje energetske efikasnosti, kroz sprovođenje investicionih programa

(vidi sledeće poglavlje). Novi Predlog Zakona o efikasnom korišćenju energije će uvesti nove

obaveze po pitanju obaveze sprovođenja redovne obnove javnih zgrada.

Uspješno sprovođenje mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru zahtijeva potpun razvoj

regulatornog okvira, efikasnu implementaciju i obezbjeđenje potrebnih finansijskih sredstava,

kao i snažnu političku volju i saradnju na nacionalnom i lokalnom nivou. Međutim, u Crnoj

Gori je prisutno niz barijera koje otežavaju implementaciju u javnom sektoru, a prije svega

neadekvatan odnos prema potrošnji energije i izdacima za energiju, niska motivisanost

zaposlenih za ostvarivanje energetskih ušteda, komplikovane procedure kod opredjeljivanja

budžetskih sredstava za projekte energetske efikasnosti, neznanje o trenutnom stanju

energetske potrošnje u mnogim zgradama javnog sektora, kao i nepostojanje sveobuhvatnog i

66

sistematskog pregleda, praćenja i upravljanja potrošnjom energije (NEEAP, 2013). U cilju

uklanjanja ovih barijera, u Crnoj Gori se sprovodi niz aktivnosti, koje će biti nadalje opisane.

- Zakonska i regulatorna rešenja za promovisanje energetske efikasnosti u javnom

sektoru

Zakon o energetskoj efikasnosti propisuje javnom sektoru (državnim organima,

organizacijama, regulatornim tijelima, ustanovama, organima lokalne samouprave i javnim

preduzećima) sledeće važne obaveze u cilju unapređenja energetske efikasnosti:

Razvoj planskih dokumenata u oblasti energetske efikasnosti,

Energetski menadžment,

Implementaciju mjera energetske efikasnosti,

Razvoj i uspostavljanje informacionog sistema za praćenje energetske potrošnje, i

Redovno izvještavanje o sprovedenim aktivnostima.

Jedinice lokalne samouprave su u obavezi da pripreme trogodišnje programe i jednogodišnje

planove za poboljšanje energetske efikasnosti, kojima se planiraju mjere energetske

efikasnosti u objektima u njihovoj nadležnosti, kao i da redovno (godišnje) izvještavaju o

postignutim rezultatima.

Organi centralne državne uprave su dužni da, kroz godišnje operativne planove poboljšanja

energetske efikasnosti, planiraju mjere energetske efikasnosti koje će sprovesti. Vlada je do

sada usvojila dva operativna plana za poboljšanje energetske efikasnosti centralnih organa

državne uprave (2012. i 2013. godine).

Što se tiče izvještavanja, javni sektor takođe ima obavezu da dostavlja podatke o potrošnji

energije, a radi praćenja potrošnje energije (kao i ostalih relevantnih podataka) treba da

uspostavi informacioni sistem za praćenje potrošnje energije.

Zakon o energetskoj efikasnosti takođe propisuje određene obaveze i drugim subjektima, koji

su relevantni za sprovođenje politike energetske efikasnosti, a od kojih su najznačajniji veliki

potrošači (upravljanje energijom, sprovođenje energetskih pregleda, sprovođenje mjera

energetske efikasnosti, praćenje potrošnje energije i uspostavljanje informacionog sistema o

potrošnji energije) i operatori distributivnog sistema i snabdjevači energijom (organizovanje

ponude energetskih usluga krajnjim kupcima energije po konkurentnim cijenama).

U cilju primjene Zakona donešeno je više podzakonskih akta koje bliže uređuju propisane

obaveze javnog sektora (Ministarstvo ekonomije, 2013):

67

Detaljno uputstvo o mjerama energetske efikasnosti i smjernicama za njihovo

sprovođenje, koje je namijenjeno za sve organizacije javnog sektora,

Pravilnik o sadržaju izvještaja o implementaciji plana poboljšanja energetske efikasnosti

jedinica lokalne samouprave,

Pravilnik o informacionom sistemu potrošnje energije i načinu dostavljanja podataka, i

Draft Pravilnik o metodologiji za utvrđivanje stepena energetske efikasnosti u postupku

javnih nabavki roba i usluga.

Kao što je već rečeno, u nastojanju da se dalje poboljša legislativni okvir u oblasti energetske

efikasnosti, pripremljen je Predlog zakona o efikasnom korišćenju energije, a čije će usvajanje

i stupanje na snagu dodatno podstaći primjenu mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru.

- Posebne mjere za javnu nabavku

Zakon o energetskoj efikasnosti (Član 18) propisuje ocjenjivanje nivoa energetske efikasnosti

roba, usluga i zgrada tokom postupka javnih nabavki. Kako je već navedeno, pripremljen je

novi nacrt metodologije za utvrđivanje stepena energetske efikasnosti u postupku javne

nabavke, koja će nakon usvajanja značajno podržati implementaciju. Zakon o javnim

nabavkama (SL CG 42/2011) uvodi energetsku efikasnost kao jedan od mogućih kriterijuma

pri izboru najpovoljnije ponude (član 95). Takođe se u NEEAP-u planiraju aktivnosti na obuci

i osposobljavanju službenika koji sprovode javne nabavke, u cilju adekvatne primjene

metodologije za utvrđivanje nivoa energetske efikasnosti, kao i uspostavljanje funkcionalnih

mehanizama za monitoring postignutih efekata. I pored ovog, potrebno je u budućem periodu

praktično implementirati predložena legislativna i strateška rješenja.

- Posebne mjere u NEEAP-u koje se odnose na javni sektor

U periodu implementacije prvog NEEAP-a (2010-2012), najvažnije sprovedene aktivnosti u

javnom sektoru su se odnosile na obnovu i poboljšanje efikasnosti javnih zgrada (zgrada

zdravstvenih i obrazovnih institucija), a ovi projekti su finansirani kombinovanjem tehničke

pomoći i zajmova od strane Svjetske banke i KfW banke. Takođe su implementirane

aktivnosti za jačanje kapaciteta javnog sektora u cilju kontinuiranog i održivog energetskog

menadžmenta (ibidem).

Drugi NEEAP (2013-2015) planira dalji razvoj politika i sprovođenje mjera u javnom sektoru,

koje se odnose na dalji razvoj energetskog menadžmenta, uspostavljanje i primjenu

kriterijuma energetske efikasnosti u javnim nabavkama, dalje poboljšanje energetske

68

efikasnosti javnih zgrada i sprovođenje mjera za poboljšanje energetske efikasnosti u javnim

komunalnim uslugama i javnim preduzećima (ibidem).

U Crnoj Gori je prisutno veliko interesovanje međunarodnih donatora i finansijskih institucija

za podršku i finansiranje programa poboljšanja energetske efikasnosti u javnim zgradama

(npr. Svjetska Banka, EBRD, KfW, UNDP i dr.). Međutim, implementacija se ne treba

zasnivati samo na ovoj podršci, već je potrebno snažnije učešće finansiranja iz državnog i

budžeta lokalnih samouprava, kao i angažovanje privatnog kapitala, posebno kroz učešće

ESCO kompanija. Međutim, iako Zakon o energetskoj efikasnosti promoviše razvoj ESCO

tržišta, postoji niz barijera za primjenu ovog modela finansiranja u praksi (EBRD, 2013),

poput nepostojanja modela ESCO ugovora i procedura za ugovaranje, neuvažavanje kod

javnih nabavki potrošnje proizvoda tokom cjelokupnog operativnog vijeka trajanja,

nepostojanje okvira za monitoring i verifikaciju ušteda i dr.

- Podizanje svijesti o značaju i efektima primjene mjera energetske efikasnosti

Aktivnosti na podizanju svijesti u javnom sektoru su u oblasti energetske efikasnosti vršene

kroz sprovođenje intenzivne javne kampanje, a organizovano je i više stručnih skupova i

radionica za energetski menadžment, vršenje energetskih pregleda, monitoring i verifikaciju

energetskih ušteda i dr. U okviru kampanje su otvorena dva info-centra i šest info-kancelarija

za energetsku efikasnost u različitim gradovima, za pružanje direktnih i besplatnih savjeta i

podrške (NEEAP, 2013). Informacije su dostupne i preko internet portala “Energetska

efikasnost u Crnoj Gori”3, koji pruža sveobuhvatne informacije o politici, strateškim

dokumentima i zakonodavstvu u oblasti energetske efikasnosti, tekućim aktivnostima i

projektima, kao i raznovrsne savjete o racionalnom korišćenju energije. Ovaj portal takođe

sadrži i biblioteku sa brojnim publikacijama na temu energetske efikasnosti, kao i kalkulator

za izračun i analizu benefita instalacije štednih sijalica.

- Aktivnosti na lokalnom nivou

Trenutno su tri grada u Crnoj Gori pristupila Evropskom Sporazumu Gradonačelnika,

uključujući Podgoricu (2009), Nikšić (2010) i Kolašin (2010). Ovi gradovi su takođe izradili

održive energetske nacionalne planove, koji sadrže mjere i aktivnosti za smanjenje emisija do

2020. godine , uključujući identifikovane mjere energetske efikasnosti u sektoru zgradarstva,

saobraćaja i javne rasvjete. U ovim gradovima su formirane i kancelarije za energetski

menadžment sa info-centrima. Očekuje se da će ove inicijative pratiti i drugi gradovi u Crnoj

3 www.energetska-efikasnost.me

69

Gori, a planirano je sprovođenje promotivnih aktivnosti na ovom polju. Ovo posebno iz

razloga što su sve jedinice lokalne samouprave po Zakonu o energetskoj efikasnosti dužne da

pripreme programe i planove za poboljšanje energetske efikasnosti. I pored nekih početnih

aktivnosti na uspostavljanju energetskog menadžmenta, generalno većina gradova u Crnoj

Gori slabo i sporo sprovodi mjere i obaveze energetske efikasnosti definisane zakonom.

Jedan dobar primjer je Opština Bar, koja je kroz projekat „Uspostavljanje sistema za

energetski menadžment u Opštini Bar“, podržan od strane EU MARIE programa (eng.

Mediteranean Building Rethinking for Energy Efficiency Improvement) razvila niz aktivnosti

kako bi zadovoljili obaveze Zakona o energetskoj efikasnosti koje se odnose na lokalne

zajednice u Crnoj Gori. Razvijena je baza podataka o potrošnji energije u objektima u

nadležnosti opštine, kao i internet informacioni sistem koji omogućava praćenje, kontrolu i

analizu potrošnje energije na nivou grada. Na ovoj osnovi će se dalji pripremiti program

poboljšanja energetske efikasnosti i godišnjih plan za njegovu implementaciju (Internet portal

"Energetska Efikasnost u Crnoj Gori", 2013).

- Jačanje međusektorske saradnje u javnom sektoru

Sektor energetske efikasnosti Ministarstva ekonomije, kao nadležni državni organ za

implementaciju nacionalne politike energetske efikasnosti, je u prethodnom periodu sarađivao

sa drugim državnim organima i institucijama, kao i drugim relevantnim subjektima, čime se

nastojala ojačati saradnja među organizacijama javnog sektora i promovisati njihova vodeća

na polju energetske efikasnosti. Posebno je značajna uspostavljena saradnja i zajedničke

aktivnosti sa Ministarstvom nadležnim za prostorno planiranje i izgradnju objekata na

sprovođenju zahtjeva Direktive o energetskim karakteristikama zgrada. Međutim,

institucionalnu saradnju i razvoj samih institucija je potrebno dalje jačati. Barijere u ovoj

oblasti su u NEEAP-u prepoznate kao ključne za implementaciju, a tiču se trenutno

nedovoljnih administrativnih i stručnih kapaciteta na državnom i lokalnom nivou, nedovoljne

saradnje i koordinacije između nadležnih tijela, kao i nerazumijevanje benefita energetske

efikasnosti u pojedinim sektorima u nadležnosti drugih ministarstva (npr. saobraćaj), itd.

d. Promotivni projekti energetske efikasnosti

U Crnoj Gori postoji više projekata energetske efikasnosti koji direktno ili indirektno

promovišu vodeću ulogu javnog sektora u implementaciji politika i mjera energetske

efikasnosti. Neki od najinovativnijih projekata su sledeći:

- Projekat energetske efikasnosti u Crnoj Gori

70

Cilj ovog projekta je povećanje energetske efikasnosti u javnim zgradama. Projekat je otpočeo

sa realizacijom 2008. godine, a u okviru projekta se implementiraju mjere energetske

efikasnosti u 15 javnih ustanova (osam škola, jedan studentski dom i šest bolnica). Projekat

uključuje monitoring primjene mjera energetske efikasnosti i postizanja raznih pratećih

benefita, a šta će se koristiti u promotivne svrhe. Projekat zajednički sprovode Ministarstvo

ekonomije, Ministarstvo zdravlja i Ministarstvo prosvjete, a finansiranje se vrši iz kredita

Svjetske banke sa iznosom od 6,5 miliona eura.

- Program energetske efikasnosti u javnim zgradama

Ovaj program je sličan kao prethodno opisani i sprovodi se u saradnji sa Njemačkom

razvojnom bankom (KfW), sa finansijskim sredstvima u iznosu od 13 miliona eura. Ključni

cilj je poboljšanje energetske efikasnosti i komfora u obrazovnim objektima (vrtićima,

osnovnim, srednjim i specijalnim školama i studentskim domovima). Projektom će se

obnoviti i modernizovati 30 obrazovnih objekata.

- Projekat beskamatnih kredita za solarne kolektore za domaćinstva

(MONTESOL)

U projektu MONTESOL javni sektor nije direktan korisnik, ali je važan sa aspekta kako

javni sektor može kreirati i ponuditi inovativne mogućnosti finansiranja za razvoj i

pospješivanje tržišta zelenih tehnologija, u ovom slučaju solarnih kolektora. Naime, projekat

sprovodi Ministarstvo ekonomije Crne Gore u saradnji sa međunarodnim partnerima (Vlada

Italija, UNEP), sa ciljem uspostavljanja održivog i atraktivnog finansijskog mehanizma, tj.

kredita za domaćinstva i turistički sektor za ugradnju solarnih kolektora. Za potrebe projekta

država i donatori podjednako ulažu sredstva (trenutno u visini od jedan milion dolara) koja su

predviđena za sprovođenje projekta i subvencioniranje kamatnih stopa kod komercijalnih

banaka. Paralelno se vrši obuka bankarskog sektora i korisnika, kako bi projekat bio održiv, a

dobri rezultati su poslužili za razvoj novog projekta davanja beskamatnih kredita za ugradnju

sistema na moderne oblike biomase za domaćinstva.

- Toplotna izolacija spoljašnjeg omotača fasade kolektivnih stambenih objekata u

Podgorici sistemom finansiranja 50%-50%

Glavni Grad Podgorica je otpočeo sa sprovođenjem ove ovog projekta 2011. godine, koji se

zasniva na sanaciji fasada zgrada po sistemu finansiranja 50% od strane budžeta Glavnog

Grada, a 50% od strane etažnih vlasnika. Ovaj projekat je pobudio veliko interesovanje i

71

uspješno se implementira, a predstavlja jednu od ključnih mjera u okviru Održivog

energetskog akcionog plana Podgorice.

- Projekat “Beautiful Cetinje”

Ideja projekta “Beautiful Cetinje” je ekonomski opravdana revitalizacija Prijestonice Cetinja i

bogate kulturne zaostavštine ovog grada (uključujući zgrade javnog sektora), sa primjenom

mjera energetske efikasnosti kao ključnog elementa. Osim toga, cilj je i paralelno

organizovati stručne treninge, podržati male lokalne kompanije i podsticati zeleni dizajn i

inovacije u urbanom razvoju. Projekat podržava UNDP, a otpočeo je 2011. godine sa

vršenjem energetskih pregleda istorijskih zgrada, kako bi se procijenile energetske uštede. U

toku je prva faza projekta koja uključuje obnovu zgrada bivših poslanstava i zgrade stare

bolnice. Takođe je obnovljen glavni gradski trg uz uvođenje energetski efikasne rasvjete.

Važan rezultat projekta je otvaranje novih lokalnih građevinskih poslova. U narednom

periodu je planirana dalja obnova zgrada u istorijskom centru grada uz elemente energetske

efikasnosti, stručno osposobljavanje nezaposlenih kako bi se uključili direktno u obnovu, i

ugradnja solarnih panela u obnovljenim objektima. Projekat je ocijenjen kao veoma uspješan i

inovativan od strane UNDP-a i planirano je da se replicira u drugim gradovima (UNDP,

2013).

- Energetska efikasnost kao inovativni pristup kod legalizacije bespravno

sagrađenih objekata

Bespravna (ilegalna) gradnja je veliki izazov za Crnu Goru (trenutno postoji oko 100 hiljada

bespravno sagrađenih objekata, koji nemaju građevinsku i upotrebnu dozvolu), a takođe i u

cijelom regionu Zapadnog Balkana (UNDP, 2013). Vlada Crne Gore je donijela Akcioni plan

legalizacije 2013. godine, a Zakon o legalizaciji je u finalnoj fazi usvajanja, koji uvodi

koncept ulaganja u projekte energetske efikasnosti kao jedan od načina legalizacije bespravno

sagrađenih objekata. Modeli finansiranja su u fazi rasprave sa relevantnim međunarodnim

finansijskim institucijama.

UNDP je podržala Vladu da se razvije ovaj inovativni model i poveže energetska efikasnost

sa legalizacijom bespravno sagrađenih objekata, kao integrisani pristup koji uključuje

povećanje energetske efikasnosti u zgradama, dok bi se finansijska sredstva dobijena od

ušteda u smanjenoj potrošnji energije mogla koristiti za finansiranje procesa legalizacije, tako

da domaćinstva neće imati dodatnih troškova. U procesu razvoja su sprovedeni su energetski

pregledi trideset ovakvih domaćinstava i sprovedeni pilot projekti energetske efikasnosti

(izolacija omotača i zamjena prozora i vrata) u četiri objekta, koji su potvrdili značajne

72

mogućnosti energetskih i finansijskih ušteda, a ujedno i podizanje nivoa udobnosti.

Proračunato je da bi se na ovaj način (legalizacija 100 hiljada bespravno izgrađenih objekata u

Crnoj Gori u narednih deset godina) doprinijelo porastu prihoda od relevantnih poreza 2,5

puta i porastu BDP-a od 1.5 % godišnje. Ovaj projekat je nedavno dobio nagradu za

inovativnost i doprinos smanjenja emisija (ibidem).

- Projekat daljinskog očitavanje potrošnje električne energije

Nacionalna elektroenergetska kompanija “Elektroprivreda Crne Gore” (EPCG) sprovodi

program “pametnog mjerenja” (daljinsko očitavanje i upravljanje potrošnjom električne

energije), a do sada je u okviru ovog projekta ugrađeno približno 155 hiljada pametnih brojila,

tj. čime je modernizovano oko 40% mjernih mjesta potrošača u Crnoj Gori (NEEAP, 2013).

Pozitivni rezultati projekta će najvjerovatnije dovesti do njegovog proširenja i instalacije

novih 80 hiljada brojila (portal analitika, 2013). Iako je projekat kao primarni cilj imao

smanjenje gubitaka i veću naplatu računa, rezultati takođe predstavljaju dobru bazu za razvoj i

uvođenje novih servisa koje ova napredna tehnologija nudi, a mogu biti povezani i sa

razvojem i implementacijom ESCO modela od strane ove kompanije.

e. Istraživanje inovativnosti organizacija javnog sektora u Crnoj Gori na polju energetske efikasnosti

Za detaljnije razumijevanje trenutnog stanja i razmatranje perspektiva po pitanju inovativnosti

javnog sektora na polju energetske efikasnosti, sprovedeno je istraživanje organizacija javnog

sektora u Crnoj Gori, kao i nekih organizacija nevladinog i privatnog sektora koji sarađuju i

posredno imaju veze sa javnim sektorom. Kod pripreme anketnog upitnika, planiranja i

organizacije praktičnog dijela istraživanja, iskorišćena su teorijska i praktična znanja stečena

tokom održavanja predmeta „Kreativno rukovođenje tehnološkim inovacijama“, „Kreativno

rukovođenje inovacijama u uslužnoj delatnosti“ kao i predmeta „Metode poslovnog

istraživanja“ (Doba fakultet, april - jul 2012. godine).

Kao ciljna grupa za anketiranje su posebno bili od interesa zaposleni na menadžerskom ili

operativnom nivou, povezani sa poslovima strateškog planiranja i sprovođenja mjera

energetske efikasnosti u javnom sektoru. Ukupno je dobijeno 35 popunjenih upitnika od 29

anketiranih organizacija. Slika 19 prikazuje osnovne karakteristike anketiranih organizacija,

dok su detaljan pregled i anketni upitnik dati u prilogu.

Slika 19. Osnovne karakteristike anketiranih organizacija

73

Ograničenja u istraživanju su se odnosila na opseg istraživanja, tj. na nemogućnost

obuhvaćanja cjelokupnog javnog sektora u Crnoj Gori. Stoga se istraživanje fokusiralo na

ključne organizacije koje su zadužene za promovisanje energetske efikasnosti, pri čemu se

pretpostavlja da oni dobro poznaju stanje u širem javnom sektoru u Crnoj Gori. Anketirane

organizacije potiču iz svih sfera javnog sektora: ministarstva i opštine, agencije za investicije i

razvoj, fakulteti i instituti, javna preduzeća, kao i nevladine i međunarodne organizacije

povezane sa poslovima javnog sektora u Crnoj Gori. I pored toga, zbog limitirane veličine

uzorka, rezultati su uglavnom analizirani generalno za javni sektor, i samo donekle po

području poslovanja ili veličini preduzeća. Takođe je za detaljno razmatranje uzeta samo

Crna Gora, pa se postavlja pitanje replikabilnosti preporuka na nivou cijelog regiona

Zapadnog Balkana. U svakom slučaju se nastojalo da većina anketnih pitanja razmatraju

usklađenost sa politikama i najboljim praksama EU, čime se obezbjeđuje harmonizovan

pristup i generalna replikabilnost preporuka, a slična anketa bi se mogla u budućnosti lako

replicirati na druge zemlje regiona.

- Rezultati istraživanja

Prvi dio ankete se odnosio na generalna pitanja o energetska efikasnosti i inovativnosti u

javnom sektoru. Kod razmatranja rezultata ankete su uzeti u obzir odgovori svih institucija.

74

Većina organizacija (23 ili 66% organizacija) smatra da trenutno postoje snažni politički

impulsi koji pogoduju inovacijama u javnom sektoru (Slika 20).

Slika 20. Pogodnost političkih impulsa za inovacije u javnom sektoru u Crnoj Gori

Odgovori na anketno pitanje “Da li smatrate da trenutno postoje snažni politički impulsi koji pogoduju inovacijama u

javnom sektoru (nacionalne strategije, zakoni, regulativa, finansijski podsticaji)?”

I pored većine pozitivnih odgovora (što je vjerovatno posljedica donošenja novog

legislativnog i strateškog okvira u Crnoj Gori), prisutni su opravdani komentari (posebno od

strane nevladinog sektora i međunarodnih organizacija) da je implementacija još na niskom

nivou, tj. slab je odziv na trenutne zakonske obaveze i strateške smjernice (posebno na Zakon

o energetskoj efikasnosti i Nacionalni akcioni plan energetske efikasnosti), te da ne postoje

značajni finansijski podsticaji koji bi pospješili implementaciju i da je potrebno kadrovski i

finansijski osnažiti i ubrzati aktivnosti državne uprave.

Većina anketiranih smatra da su modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske

efikasnosti u javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i u Crnoj Gori (Slika 21).

Svi odgovori su visoko kotirani, a posebno se mogu izdvojiti: promovisanje energetske

efikasnosti putem javnih kampanja, saradnja i umrežavanje kroz EU programe, definisanje

ambicioznih politika i ciljeva uštede energije, donošenje legislative i visokih standarda u

oblasti energetske efikasnosti, posebni fondovi i podsticaji za energetsku efikasnost, te

inovativni modeli finansiranja mjera energetske efikasnosti, uključujući javno privatno

partnerstvo i finansiranje od treće strane. Prisutni su i komentari da je kod primjene EU

modela potrebno rješenja prilagoditi crnogorskim uslovima (tehnologije i tehnička rješenja

uskladiti sa tehničkom kulturom i klimatskim uslovima, planiranim privrednim razvojem i dr.)

te što više koristiti domaću pamet Crne Gore sa Univerziteta i iz privrede.

Slika 21. Primjenjivost EU modela inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u Crnoj Gori

75

Odgovori na anketno pitanje“Da li mislite da se sledeći modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti u

javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i u Crnoj Gori?”

Većina anketiranih se slažu (86%, dok nema negativnih odgovora) da je usvajanje standarda i

praksi EU u ovoj oblasti od koristi za javni sektor u cjelini u smislu veće konkurentnosti,

društveno odgovornog i održivog poslovanja i razvoja (Slika 22).

Slika 22. Koristi usvajanja standarda i praksi EU za javni sektor u Crnoj Gori

Odgovori na anketno pitanje “Da li na osnovu vašeg iskustva smatrate da je usvajanje standarda i praksi EU u ovoj oblasti

od koristi za javni sektor u cjelini u smislu veće konkurentnosti, društveno odgovornog i održivog poslovanja i razvoja?”

Kao činioce koji utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog sektora u Crnoj Gori,

anketirani su posebno naveli veliki broj faktora (Slika 23), a posebno slabo iskustvo i kulturu

javnog sektora u razvoju i sprovođenju inovacija, finansijska ograničenja (tj. nedostatak

sopstvenih finansijskih sredstava), slab menadžment i odluke po pitanju racionalne potrošnje

energije, te nedostatak znanja i kapaciteta na svim nivoima, kao i adekvatnog savjetovanja i

obuke. Ovi rezultati se poklapaju sa činiocima prepoznatim u Akcionom planu energetske

76

efikasnosti (nedovoljni kapaciteti i finansijska podrška). Sa druge strane, interesantno je da

niske cijene energenata nisu odabrane kao važan činioc, jer iako cijene nisu na adekvatnom

nivou, prisutan je njihov konstantni porast u Crnoj Gori, usljed reformi koje se sprovode.

Slika 23. Činioci koji utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog sektora u Crnoj Gori

Odgovori na anketno pitanje “Označite činioce koji po vašem mišljenju utiču na trenutnu energetsku neefikasnost javnog

sektora u Crnoj Gori”

Neki od dodatnih komentara se odnose na nezainteresovanost javnog sektora da sprovodi

mjere energetske efikasnosti, te nepostojanje odgovornosti u slučaju visoke potrošnje,

nedostatak mjernih uređaja (paušalno plaćanje vode i električne energije za djelove ili čak

čitave objekte), što se može povezati sa slabim iskustvom i informisanošću, kao i slabim

energetskim menadžmentom. Takođe postoji mišljenje da, uprkos tome što zakoni propisuju

brojne obaveze za javni sektor, naročito se organi lokalne samouprave još uvek oglušuju o

zahtjeve, a nadležne institucije nisu aktivirale instrumente prinude i obezbijedile

implementaciju zakona.

Kao prioritetni koraci za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama

javnog sektora u Crnoj Gori (Slika 24), prepoznati su posebno:

Razmjena dobrih praksi i obuka zaposlenih u javnom sektoru,

Uvažavanje EU standarda u oblasti energetske efikasnosti,

Dalji razvoj nacionalne legislative u oblasti energetske efikasnosti,

Osnivanje nacionalne Agencije za energetsku efikasnost koja bi podržavala projektne

aktivnosti,

Umrežavanje - na nacionalnom i EU nivou.

Slika 24. Prioritetni koraci za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora

77

Odgovori na anketno pitanje “Od dolje ponuđenih, odabrati i označiti tri prioritetna koraka koja su po vašem mišljenju

najvažnija za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora?”

Kao dodatni predlozi se navode: obezbjeđivanje mehanizama za sprovođenje postojeće

legislative (npr. centralizovano praćenje potrošnje energenata u javnim ustanovama) koji ne

ostavljaju slobodu za neprimjenjivanje normi, te uspostavljanje sistema energetskog

menadžmenta na lokalnom nivou i obezbjeđivanje finansijskih sredstava. Sa jedne strane je

prepoznata potreba za obezbjeđivanjem eksterne ekspertske podrške, a sa druge strane postoje

komentari da je potrebno razvijati znanje crnogorskih kadrova, inženjera i privrednika, a

smanjiti angažovanje skupih (i često nedovoljno upućenih) stranih eksperata u ovoj oblasti.

Ovaj problem se može riješiti kroz bolje umrežavanje eksperata na nacionalnom i EU nivou.

Oblasti koje su najviše prepoznate da mogu imati konkurentnu prednost za javni sektor u

Crnoj Gori (Slika 25) su sledeće: postoji značajan potencijal za korišćenje obnovljivih izvora

energije, npr. solarnih tehnologija (što je usko povezano sa primjenom ovih tehnologija u

kombinaciji sa mjerama energetske efikasnosti u sektoru zgrada), postoji veliki potencijal za

energetske uštede u javnom sektoru (što će omogućiti značajne finansijske uštede), te da mala

veličina zemlje olakšava upravljanje i monitoring programa energetske efikasnost i može

doprinijeti bržim reformama i stvaranju funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za

uštede energije. Sa druge strane, anketirani se ne slažu da postoji dobra osnova među

lokalnim ekspertima i univerzitetskim profesorima, sa dovoljnim znanjem o energetskoj

efikasnosti, što predstavlja jednu od oblasti za poboljšanja kroz razne mogućnosti saradnje

kroz EU programe, o čemu će kasnije biti riječi.

Slika 25. Oblasti koje mogu biti konkurentna prednost za javni sektor u Crnoj Gori

78

Odgovori na anketno pitanje “ Da li se slažete da neke od navedenih stavki mogu imati konkurentnu prednost za javni sektor

u Crnoj Gori?”

Većina anketiranih (60%) smatra da su redukcije u javnim budžetskim sredstvima u

prethodnom periodu (naročito usljed finansijske krize) imale negativan uticaj na inovativnije

poslovanje javnog sektora, uključujući energetsku efikasnost (Slika 26). Ovakvo mišljenje

posebno preovlađuje kod organizacija državne uprave (82%) i javnih preduzeća (75%), dok

kod organa lokalne samouprave preovlađuje mišljenje da nije imalo značajnu ulogu (57%).

Ovakvi odgovori se mogu povezati sa striktnijim mjerama štednje koje je Vlada propisala

državnim organima i preduzećima u državnom vlasništvu, i koje su još na snazi.

Slika 26. Uticaj redukcija u javnim budžetskim sredstvima na inovativno poslovanje javnog sektora

Odgovori na anketno pitanje “ Da li smatrate da su redukcije u javnim budžetskim sredstvima u prethodnom periodu

(naročito usljed finansijske krize) imale pozitivan ili negativan uticaj na inovativnije poslovanje javnog sektora, uključujući

energetsku efikasnost?”

Apsolutna većina anketiranih (80%, bez negativnih odgovora) se slaže da će energetska

efikasnost kao model poslovanja u Crnoj Gori, sa daljim reformama energetskog sektora u

cjelini, uključujući reformu cijena energenata, bivati podsticajnija sa ekonomskog stanovišta i

sve više dobijati na značaju (Slika 27).

79

Slika 27. Energetska efikasnost kao model poslovanja u budućnosti

Odgovori na anketno pitanje “ Da li smatrate da će energetska efikasnost kao model poslovanja, sa daljim reformama

energetskog sektora u cjelini, uključujući reformu cijena energenata, bivati podsticajnija sa ekonomskog stanovišta i sve više

dobijati na značaju?”

Drugi dio ankete se odnosio na razmatranje energetske efikasnosti kao inovativnog modela

poslovanja u samim organizacijama javnog sektora. Zbog toga su uzeti u obzir odgovori koji

potiču samo od organizacija javnog sektora.

Generalno po pitanju inovativnosti, većina anketiranih (48%) svrstava svoju organizaciju kao

pratećeg inovatora, potom kao ne-inovatora (36%) a najmanje kao vodećeg inovatora (16%).

Sa druge strane, anketirani podjednako ocjenjuju generalnu inovativnost organizacije u

odnosu na inovativnost u oblasti energetske efikasnosti (Slika 28). Ovi rezultati se mogu

interpretirati kako generalno javni sektor ima lošu kulturu inoviranja, te da je energetska

efikasnost usko povezana sa generalnim stanjem inovativnosti organizacije.

Slika 28. Percepcija anketiranih o inovativnosti organizacije

Odgovori na anketno pitanje “Kako svrstavate vašu

organizaciju generalno po pitanju inovativnosti?”

“Kako svrstavate vašu organizaciju po pitanju inovativnosti

u oblasti energetske efikasnosti?”

Jedan od razloga za lošu inovativnost javnog sektora je i slučaj slabe konkurencije među

organizacijama, tj. činjenice da čak 45% anketiranih procjenjuje da trenutno nema

konkurencije u svojoj djelatnosti (čak 55% ispitanika iz državne uprave, dok je kod javnih

preduzeća nešto blaže - 37%), a 21% anketiranih konkurenciju smatra slabom (Slika 29).

Imajući u vidu reforme koje se u Crnoj Gori sprovode ka otvaranju tržišta u raznim

80

segmentima (uključujući i oblasti javnog sektora, poput obrazovanja i socijalnih usluga), ova

situacija će se mijenjati vjerovatno pozitivno uticati na inovativnost javnog sektora.

Samo 7% anketiranih organizacija je dobilo neke nagrade koje se odnose na inovativnost ili

poboljšan proizvod ili uslugu, dok 32% ne zna a čak 61% nije dobilo nagrade (Slika 30), što

predstavlja ogroman prostor za poboljšanje.

Slika 29. Procjena konkurencije Slika 30. Nagrade za inovativnost

Anketno pitanje

“Kako procjenjujete konkurenciju u Vašoj djelatnosti?”

Anketno pitanje “Da li ste do sada dobili neke nagrade koje

se odnose na inovativnost ili poboljšan proizvod/uslugu?”

Od inovacija uvedenih u poslovanju u proteklom periodu, organizacije najčešće navode

osavremenjivanje poslovanja kroz upotrebu IKT, poboljšanje performansi boljim

upravljanjem i donošenjem boljih odluka i od strane menadžmenta, kao i proširenje kvaliteta i

razvijanje novih usluga kako bi se zadovoljili zahtjevi korisnika. Sa druge strane, najmanje se

vodi računa o poboljšanju efikasnosti poslovanja upotrebom manje resursa za postizanje istih

rezultata (ovo uključuje i energetsku efikasnost) te o uvođenju sistema za praćenje uspješnosti

usluga (Slika 31).

Slika 31. Oblici inoviranja u poslovanju

Odgovori na anketno pitanje “Da li je vaša organizacija uvela neki od sledećih oblika inovacija u poslovanju u proteklom

periodu?”

Tri glavna izvora inovacija u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori su: ideje od strane

menadžmenta, najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u EU i ideje od strane

81

zaposlenih (Slika 32). Najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u zemlji nisu

toliko relevantne (vjerovatno zbog slabog iskustva) kao i ideje od strane korisnika ili

klijenata, što je jedna od oblasti za poboljšanje.

Slika 32. Glavni izvori inoviranja

Odgovori na anketno pitanje “ Koji su glavni izvori inovacija u organizaciji?”

Sledeći elementi koji pogoduju inovacijama preovlađuju u organizacije javnog sektora u

Crnoj Gori (Slika 33): donesena jasna strategija i planovi poslovanja organizacije (66%),

postoji etički kodeks (59%), definisana misija i vizija organizacije (55%), te menadžment

preduzeća predan i inovativan u sprovođenju strateških ciljeva organizacije (48%). U razvoju

su mehanizmi kojima se podstiče participacija i kreativnosti kod zaposlenih (50%), te

društveno odgovorno poslovanje (43%). Sa druge strane, većina anketiranih se ne slažu da je

sistem motivisanja, napredovanja i nagrađivanja zaposlenih organizovan na adekvatnom

nivou (41%), kao i briga o profesionalnom razvoju ljudskih resursa (31%), da je

komunikacija zadovoljavajuća na svim nivoima organizacije (24%) te da se podstiče

participacija i kreativnosti kod zaposlenih (23%). Ovo je veoma važno područje za

poboljšanje jer, kako pokazuje teorija i praksa (posebno primjer Austrije), uloga

menadžmenta za motivaciju zaposlenih i razvoj inovacione kulture i klime je jedan od

preduslova za inovativno poslovanje organizacija. Na relativno niskom nivou je poslovanje u

skladu sa međunarodnim standardima (upravljanje kvalitetom, zaštita životne sredine i dr. -

36%), razvoj projektnih timova i projektnih organizacionih struktura (32%), razvoj javno-

privatnog partnerstva (24%) i praćenje i analiziranje sadašnjih i potencijalnih korisnika i

klijenata u cilju podsticanja inovacija (23%).

Slika 33. Elementi koji pogoduju inovacijama

82

Odgovori na anketno pitanje “Koji od sledećih elemenata koji pogoduju inovacijama karakterišu vašu organizaciju?”

Kako je prikazano na slikama 34 i 35, većina organizacija javnog sektora u Crnoj Gori

osjećaju da trebaju inovirati ubuduće da bi bili konkurentniji u zemlji i EU (97%) te da

integracija u EU i veće korišćenje EU standarda doprinosi pozitivnim reformama i uspjehu u

poslovanju (93%).

83

Slika 34. Inoviranje i konkurentnost Slika 35. EU integracije za uspjeh u poslovanju

Anketno pitanje “Da li u organizaciji osjećate da trebate

inovirati da bi bili konkurentniji u zemlji i EU?”

Anketno pitanje “Da li mislite da integracija u EU i veće

korišćenje EU standarda doprinosi pozitivnim reformama i

uspjehu u poslovanju vaše organizacije?”

Kao elementi koji karakterišu organizacije u Crnoj Gori po pitanju inovativnog poslovanja u

oblasti energetske efikasnosti (Slika 36) se prepoznaju međunarodni i regionalni (48%), kao i

nacionalni projekti (41%) za podsticanje energetske efikasnosti (uključujući razmjenu dobrih

praksi) u kojima organizacije učestvuju. Neki od navedenih projekata su: nacionalni projekat

“Godina energetske efikasnosti“, rekonstrukcija škola i bolnica iz sredstava kredita Svjetske i

KfW banke, MONTESOL projekat beskamatnih kredita za kupovinu solarnih sistema i

projekat „Solarni katuni“ za ugradnju fotonaponskih sistema u katunima, projekat “Beautiful

Cetinje”, MARIE program (eng. Mediterranean Building Rethinking for Energy Efficiency

Improvement), sprovođenje energetskih pregleda zgrada u lokalnoj samoupravi,

uspostavljanje energetskog menadžmenta tj. informacionog sistema za praćenje potrošnje

energije (uz podršku GIZ-a) i dr. U razvoju su projekti u samim organizacijama (usljed

obaveza proisteklih iz nove nacionalne legislative) poput sprovođenja mjera energetske

efikasnosti u kancelarijama (38%), nabavke roba i usluga sa visokim energetskim i ekološkim

performansama (33%), te primjene mjera efikasne potrošnje energije kod transporta

zaposlenih, roba i usluga (32%). I pored zakonskih obaveza, o slabom stepenu implementacije

govori podatak da kod velikog broja organizacija javnog sektora nije definisana strategija za

racionalno korišćenje energije (69%), ne sprovodi se energetski pregled objekata u

nadležnosti organizacije (kako bi se odredila trenutna potrošnja energije i definisale

najprofitabilnije mjere za racionalno korišćenje energije - 61%), nije definisan cilj uštede

energije u organizaciji (59%), nije upošljen energetski menadžer (osoba zadužena za

planiranje, praćenje i izvještavanje o efikasnom korišćenju energije u organizaciji - 59%), i ne

stimuliše se racionalno korišćenje energije kod zaposlenih (59%).

84

Veliki broj organizacija takođe ne koristi (41%) ili nije upoznata (28%) sa nekim od

dostupnih nacionalnih ili EU fondova za finansiranje mjera energetske efikasnosti, pa bi

informativna kampanja i edukacija u ovoj oblasti bila od koristi.

Slika 36. Elementi inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti

Odgovori na anketno pitanje “Da li neki od sledećih elemenata karakterišu vašu organizaciju po pitanju inovativnog

poslovanja u oblasti energetske efikasnosti?”

Organizacije javnog sektora u Crnoj Gori trenutno sarađuju (Slika 37) sa međunarodnim

organizacijama, donatorima i investitorima (47%), agencijama za energetiku ili energetsku

efikasnost (41%), velikim industrijskim i energetskim kompanijama (42%), kao i privrednom

komorom ili industrijskim udruženjima (39%). Potrebno je prokomentarisati da je zbog

nejasnog pitanja u 31% slučajeva saradnja sa agencijom za energetsku efikasnost označena

kao nerelevantna, jer u Crnoj Gori ne postoji nacionalna Agencija, već ove poslove obavlja

Sektor za energetsku efikasnost u okviru Ministarstva ekonomije. Time bi (da je pitanje bilo

jasnije) vjerovatno najveća saradnja odnosila na ovaj Sektor, kojeg su neki ispitanici

okarakterisali kao Agenciju.

Sa druge strane, evidentno je da je u puno slučajeva prisutno mišljenje da se saradnja sa gore

pomenutim institucijama treba jačati, a institucije sa kojima trenutno postoji nedovoljna

saradnja i koje je potrebno ubuduće više uključiti su istraživački centri (48%), obrazovne

institucije (44%), nevladine organizacije (44%), kao i druge kompanije privatnog sektora,

zanatlije, instalateri i dr. (44%).

85

Slika 37. Interakcije sa drugim akterima aktivnim na polju energetske efikasnosti

Odgovori na anketno pitanje “Da li postoje interakcije vaše organizacije sa drugim akterima aktivnim na polju energetske

efikasnosti?”

Kod javne nabavke opreme, roba i usluga, kriterijum energetske efikasnosti (pozitivan

energetski uticaj tokom cjelokupnog operativnog vijeka trajanja proizvoda i dugoročna dobit

usljed energetskih ušteda) ni u jednom slučaju ne preovlađuje, a u samo 17% slučajeva je

važan isto koliko cijena (Slika 38). U najvećem broju slučajeva (46%) najniža ponuđena

cijena je odlučujući faktor, a energetske karakteristike ili benefiti ušteda tokom rada se ne

uzimaju u obzir. Visok broj odgovora “nije relevantno” (37% slučajeva, i pored obaveza

organizacija javnog sektora da primjenjuju procedure javnih nabavki) je komentarisan da,

imajući u vidu Zakon o javnim nabavkama i njegove odredbe, nije moguće uvažavati

kriterijume energetske efikasnosti i ocjenjivati ih, jer Zakon još uvijek nije u potpunosti

usklađen sa odredbama Zakona o energetskoj efikasnosti, a smjernice koje promovišu

energetsku efikasnost još nisu usvojene.

Slika 38. Javna nabavka i kriterijum energetske efikasnosti

Odgovori na anketno pitanje “Koliko se u vašoj organizaciji kod javne nabavke opreme, roba i usluga cijeni kriterijum

energetske efikasnosti u odnosu na najnižu ponuđenu cijenu?”

Većina organizacija (43%) nije upoznata sa ISO standardom 50001:2011 (Slika 39), pa je

potrebno obezbijediti više informacija, jer ovaj standard pruža podršku organizacijama da

efikasnije koriste energiju kroz razvoj sistema za upravljanje energijom i zasnovan je na

86

modelu kontinuiranog upravljanja korišćenog kod poznatih standarda ISO 9001 ili ISO

14001, sto olakšava organizacijama da integrišu sistem energetskog menadžmenta sa

sistemima za upravljanje kvalitetom i zaštitom životne sredine.

Slika 39. Uvođenje sistema upravljanja energijom

Odgovori na anketno pitanje “Razmišljate li o poslovanju u skladu sa međunarodnim ISO standardom 50001:2011 –

uvođenje sistema upravljanja energijom?”

Organizacije javnog sektora u Crnoj Gori su zainteresovane za sve opcije koje se nude kroz

nove, inovativne modele finansiranja i sprovođenja mjera energetske efikasnosti kroz učesće

privatnog sektora i ESCO kompanija (Slika 40), a prevashodno su zainteresovane za više

informacija o ESCO konceptu i razmjenu dobrih praksi u ovoj oblasti (76%), te bi uz

adekvatnu raspodjelu rizika i povoljne finansijske aranžmane prihvatile ovaj koncept kao

mogućnost finansiranja mjera energetske efikasnosti ili inicirale ESCO projekat u

organizaciji (56%). Veliki broj organizacija (52%) bi trebale pomoć u obuci kadrova za

razvoj, implementaciju i praćenje ESCO projekata, dok samo jedna organizacija (4%) bi

mogla sama pružati ESCO usluge (iako je praktično moguće osnivanje javnih ESCO

kompanija i pružanje ovih usluga od strane npr. javnih energetskih kompanija, lokalnih

agencija, ili javnih preduzeća).

Slika 40. Zainteresovanost za inovativne modele finansiranja - ESCO

Odgovori na anketno pitanje “Da li bi bili zainteresovani za inovativne modele finansiranja i sprovođenja mjera energetske

efikasnosti u vašoj organizaciji kroz učesće kompanija za pružanje energetskih usluga?”

87

4. UVOĐENJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI KAO NOVOG

INOVATIVNOG MODELA POSLOVANJA U JAVNOM SEKTORU

ZEMALJA ZAPADNOG BALKANA

4.1. Značaj za javni sektor Zapadnog Balkana

Kako je prikazano u prethodnim poglavljima, zemlje Zapadnog Balkana karakteriše niz

negativnih indikatora, poput visoke uvozne energetske zavisnosti, visokog energetskog

intenziteta (tj. niske energetske efikasnosti), trenda rasta potrošnje energije i dr. Niz dodatnih

barijera koje karakterišu Zapadni Balkan (opisane u poglavlju 3.2.2.) su povezane sa niskim

cijenama i subvencijama za energiju, negativnim efektima finansijske krize po javni budžet i

investicije, nedovoljno razvijen legislativni, finansijski i institucionalni okvir, nizak stepen

razvijenosti tržišta za energetske usluge i ESCO, nedovoljna primjena principa energetske

efikasnosti u postupcima javnih nabavki, kao i niska izdvajanja za istraživanja i razvoj.

Sa druge strane, opisane politike i mjere EU u oblasti energetske efikasnosti, koje su jedne od

najnaprednijih u svijetu, mogu doprinijeti smanjenju prethodno opisanih negativnih indikatora

i trendova i pozitivno uticati kroz niz drugih benefita na ekonomiju i društvu u cjelini. Sa

stanovišta javnog sektora, ovdje se navode ko posebno interesantni sledeći benefiti:

Smanjenje energetskog intenziteta i korisno razdvajanje rasta potrošnje energije od

ekonomskog razvoja, što je za zemlje Zapadnog Balkana jako važno, jer će sa razvojem

ekonomije rastu i potrebe za energijom,

Pozitivan uticaj na kreiranje novih (lokalnih) radnih mjesta i zapošljavanje, a posredno i na

budžetske prihode usljed novih investicija i poslova, kao i smanjenje izdvajanja za

socijalno osiguranje,

Smanjenje rashoda javnog sektora usljed smanjenih računa za utrošenu energiju, pošto je

javni sektor odgovoran za potrošnju u javnim zgradama zgrade (škole, bolnice,

administraciju i dr.), javnom saobraćaju, komunalnim uslugama, javnoj rasvjeti, a koji su

veliki potrošači energije,

Smanjenje izdvajanja za subvencije za energiju i uvoz energije, što značajno rasterećuje

državni budžet i doprinosi sigurnosti snabdijevanja energijom, kao i poboljšanju spoljno-

trgovinskog bilansa (što je posebno značajno za zemlje Zapadnog Balkana koje

zadovoljavaju samo 62% potreba iz sopstvenih izvora energije, a ostalo uvoze),

88

Smanjene budžetskih izdvajanja za izgradnju skupih energetskih postrojenja i

infrastrukture, usljed smanjene potrošnje i potražnje za energijom. Ovime se takođe

doprinosi smanjenju emisija i negativnog uticaja energetskog sektora na klimatske

promjene, kao i zadovoljavanju nacionalnih i međunarodnih klimatskih ciljeva, obaveza iz

Ugovora o energetskoj zajednici, i dr.,

Unaprjeđenje vodeće uloge javnog sektora usljed razvoja inovativnih politika i aktivnosti u

ovom sektoru.

U radu je razmatrano i pitanje povratnog efekta (eng. Rebound effect), usljed kog se mogu

smanjiti pozitivni efekti mjera energetske efikasnosti na energetske uštede, ali u svakom

slučaju imaju druge višestruke benefite. Na osnovu prethodnog razmatranja, a i ličnog

mišljenja, uticaj povratnog efekta postaje pozitivan jer energetska efikasnost doprinosi

dobrobiti društva u cjelini, posebno kod zemalja Zapadnog Balkana koje su zemlje u razvoju i

koje prioritetno nastoje da poboljšaju standard života građana.

Podsticanje energetske efikasnosti će doprinijeti promovisanju uloge javnog sektora kao

primjera drugim sektorima, ali i interno poboljšati izvrsnost poslovanja u organizacijama

javnog sektora. Naime, sistematsko poslovanje i jačanje rutina zaposlenih u oblasti energetske

efikasnosti, sa jedne strane doprinosi energetskim uštedama, ali takođe jača opštu sposobnost

inoviranja i uspostavlja jasan put ka održivom i konkurentnom poslovanju javnog sektora u

sve konkurentnijem tržištu, a takođe predstavlja podsticaj za čitav spektar drugih inovativnih

aktivnosti u oblasti obrazovanja, poslovanja, ekonomije, marketinga i dr. Na kraju, uloga

javnog sektora kao inovativan primjer drugim sektorima ostvaruje uz snažnu saradnju sa

raznim drugim inovativnim institucijama i kompanijama iz zemlje i iz inostranstva, tj.

okupljanjem naprednih aktera za promovisanje mjera energetske efikasnosti.

Sve ovo ukazuje na važnost energetske efikasnosti kao novog inovativnog modela poslovanja

u javnom sektoru zemalja Zapadnog Balkana, posebno imajući u vidu ogroman potencijal

energetske efikasnosti koji trenutno postoji u javnom sektoru (tabela 1, poglavlje 3.2.1). U

daljem tekstu će, na osnovu prethodnog razmatranja i vlastitog mišljenja, biti date preporuke

za poboljšanje poslovanja javnog sektora u oblasti energetske efikasnosti.

89

4.2. Opšte preporuke

4.2.1. Sprovođenje politika EU i preporuka Međunarodne agencije za

energetiku

EU snažno prepoznaje značaj i višestruke benefite energetske efikasnosti i, kako je opisano u

poglavlju 3.1.2, globalno prednjači po pitanju razvoja politika i finansiranja mjera energetske

efikasnosti. Ovo opredjeljenje nije slučajno, s obzirom na izazove sa kojima se susreće EU, a

koji se odnose na visoku uvoznu energetsku zavisnost i oskudnost energetskih resursa, kao i

potrebu da se poboljša sigurnost snabdijevanja, smanji uticaj na klimatske promjene i prebrodi

ekonomska kriza. Kako je prethodno pokazano, primjena principa energetske efikasnosti

takođe doprinosi implementaciji inovativnih tehnoloških rješenja i poboljšanju

konkurentnosti.

Sprovođenje EU politika je veoma značajno i za zemlje Zapadnog Balkana, jer su ove politike

usmjerene na eliminisanje sličnih barijera sa kojima se susreću i ove zemlje, a doprinosi i

većim integracijama ovog regiona u EU kroz sprovođenje inovativnih politika energetske

efikasnosti. Takođe pokazano je da snažna regulativa u ovoj oblasti može samo ojačati

konkurentnost. Još jedna povoljnost po Zapadni Balkan je i ogroman neiskorišćen potencijal

za energetske uštede, što može biti izvanredna prilika za saradnju sa EU u oblasti energetske

efikasnosti, korišćenje svih prednosti tehnologija i programa EU u ovoj oblasti, a što je od

obostranog interesa za razvoj ekonomija, rasta povjerenja i saradnje.

U ovom procesu je takođe od značaja uvažiti preporuke Međunarodne agencije za energetiku

(IEA, 2012) koje se odnose na uspješnu implementaciju politika energetske efikasnosti:

Pored razvoja politika i legislative, potrebno je paralelno razvijati efikasne mehanizme za

implementaciju i nadzor, jer u suprotnom rata nepoštovanja standarda i propisa može biti

veoma visoka (između 20 i 50%, po procjeni IEA). Iako ne postoje posebni podaci za

Zapadni Balkan, smatram da je ova preporuka posebo značajna u ovim zemljama, a treba

voditi računa i o participaciji svih aktera kod donošenja primjenljivih propisa (ne samo

šturo prepisivanje legislative EU),

Kod razvoja institucionalnog okvira, preporučuje se uspostavljanje snažnih agencija

zaduženih za uspostavljanje, koordinaciju i sprovođenje politike energetske efikasnosti,

koje moraju koordinirati niz vrlo različitih i kompleksnih aktivnosti, od analize politike,

preko razvoja projekata i upravljanja, do marketinga, evaluacije programa itd. Takođe

agencije mogu osigurati efikasnu horizontalnu (na primjer, između nacionalnih

90

institucija) i vertikalno koordinaciju (između različitih nivoa vlasti, npr. nacionalni i

lokalni nivo), što je veoma bitno za efikasno i uspješno sprovođenje politika energetske

efikasnosti. Jačanje institucionalnog okvira će biti posebno razmotreno u narednim

poglavljima,

Razvoj resursa za vođenje statistike u oblasti energetske efikasnosti, kao i za praćenje i

upravljanje potrošnjom. Praćenje napretka i efikasan dalji razvoj politika zahtijeva

redovno i sistematsko sakupljanje i praćenje detaljnih podataka o energetskoj potrošnji.

Trenutno zemlje Zapadnog Balkana ne sakupljaju u dovoljnoj mjeri podatke o

energetskoj efikasnosti kao dio energetske statistike (to pokazuje i istraživanje statistike i

rezultati ankete u Crnoj Gori).

Važno je istaći da je za poboljšanje inovacijskog sistema od ključne važnosti javni sektor

(posebno Vlade) u smislu finansiranja, kao i pospešivanja potražnje uz pomoć javnih nabavki,

standadizacije i drugih oblika regulative, kao i podsticanja različitih oblika međusobne

saradnje javnog i privatnog sektora, kao i u međunarodnih mrežnih povezivanja (Stanovnik i

Kavaš, 2011). Pored sprovođenja preporuka i politika EU na nacionalnom nivou, kao i

direktne razmjene dobrih praksi i saradnju sa EU, zemlje Zapadnog Balkana trebaju

zajednički razvijati i regionalne modele saradnje, zbog sličnih problema sa kojima se susreću.

4.2.2. Promovisanje integrisanog pristupa na regionalnom nivou

Veoma dobar model regionalne saradnje koji se treba što više koristiti i promovisati ubuduće

je Energetska zajednica, kao platforma za integraciju zemalja Zapadnog Balkana u EU kroz

saradnju u oblasti energetike. Energetska efikasnost je svakako važna na nacionalnom nivou,

ali kada se dobri modeli i iskustva dijele i sprovode na harmonizovan način, onda dobija i

važnu regionalnu dimenziju. Zemlje Zapadnog Balkana, kao članice Energetske zajednice,

trebaju da zajedno rade na sprovođenju politika EU u oblasti energetske efikasnosti, posebno

kroz aktivnosti Koordinacione Grupe za Energetsku Efikasnost koja funkcioniše u okviru

Energetske zajednice. Prednost zajedničkog rada je da zemlje, koje su u obavezi primjene

istih obaveza iz Energetske zajednice, takođe mogu dijeliti iskustva u prenošenju i

implementaciji legislative i učiti jedni od drugih. U ovom zajedničkom radu, mnogi donatori

su u mogućnosti pružiti pomoć kroz regionalne programe, a takođe i Sekretarijat Energetske

zajednice može djelovati kao katalizator, a ne samo kao nadzorno tijelo.

Važnost promovisanja regionalne saradnje u okviru Energetske zajednice je višestruka, a

posebno za zajednički i harmonizovan rad u sledećim oblastima:

91

Zajedničko i usklađeno prenošenje EU direktiva energetske efikasnosti u nacionalna

zakonodavstva, sa paralelnom analizom novih EU direktiva,

Harmonizovan razvoj i implementacija sekundarne legislative i propisa, koji su osnova za

implementaciju politike i transformaciju tržišta. Dok su EU direktive energetske

efikasnosti prepoznate kao dobre smjernice, njihovo sprovođenje nailazi na niz barijera,

koje su često zajedničke za sve zemlje Zapadnog Balkana i mogu se zajednički rješavati na

regionalnom nivou. Na primjer, Koeppel i Ürge-Vorsatz (2007) prepoznaju, na osnovu

procjene instrumenata EU politike koje doprinose smanjenju emisija u sektoru zgrada, da

regulacija može biti vrlo efikasna, samo pod uslovom da su obezbijeđeni instrumenti za

implementaciju, da postoji dovoljno administrativnih kapaciteta za implementaciju i da je

nivo korupcije nizak (posebno u zemljama u razvoju). Ovo je zajednička odlika zemalja

Zapadnog Balkana, pa se preporučuje regionalni pristup za rješavanje ovih problema,

Zajednički pristup kod implementacije i monitoringa nacionalnih planova za energetsku

efikasnost,

Jačanje saradnje i dobrih praksi među zemljama regiona i sa EU, sa ciljem poboljšanja

energetski efikasnih javnih nabavki, i dr.,

Razvoj usklađenih i inovativnih regionalnih programa i projekata u oblasti energetske

efikasnosti,

Razvoj tržišta energetskih usluga i ESCO kompanija, kroz regionalne programe podrške

koji uključuju razvoj ili adaptaciju legislativnog okvira, podršku razvoju ESCO biznisa,

kao i kapaciteta samih korisnika (npr. javnih ustanova). Nekoliko tekućih regionalnih

programa će doprinijeti boljem rješavanje ovog pitanja, poput Regionalnog Programa

Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan, koji sprovodi EBRD u saradnji sa Energetskom

zajednicom.

Važno je istaći da je Energetska zajednica interesantna i za druge zemlje Evrope i prisutan je

trend širenja (npr. Moldavija i Ukrajina su odnedavno članice, a na putu da to postanu su i

Jermenija i Gruzija), tako da zemlje Zapadnog Balkana pravilnom implementacijom EU

politika energetske efikasnosti mogu iskoristiti priliku da postanu primjer i model za nove

članice Energetske zajednice i njihova tržišta.

Nadalje, kod razmatranja sprovođenje politike energetske efikasnosti treba uvjek uzimati u

obzir višestruke benefite energetske efikasnosti. Energetska efikasnost predstavlja važan

aspekt za razvoj konkurentne ekonomije i društva zasnovanog na znanju, pa se stoga treba

prepoznavati u drugim strategijama koje doprinose razvoju održivog i pametnog društva.

92

Posebno se preporučuje aktivno učešće zemalja Zapadnog Balkana u implementaciji nove

regionalne strategije “Jugoistočna Evropa 2020” (opisane u poglavlju 3.2.3.e), jer je direktno

u vezi sa integracijom u EU i ispunjavanjem preporuka EU strategije “Evropa 2020 -

strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast”. Ova strategija prepoznaje važnost energetske

efikasnosti, ali i dobrog rukovođenja od strane javnih vlasti kao preduslov za implementaciju,

a takođe obezbjeđuje okvir za podršku pri dizajniranju nacionalnih razvojnih strategija.

Takođe će doprinijeti većim ulaganjima u istraživanje i razvoj, koja se prepoznaju kao jedan

od ključnih faktora za pospješivanje inovacija (Stanovnik i Kavaš, 2011, str. 7).

Važna uloga strateškog i integrisanog planiranja je i na lokalnom nivou, imajući u vidu da su

ovo (posebno glavni gradovi) mjesta gdje je skoncentrisan najveći broj stanovništva i time

mogućnosti energetske uštede najveći. Gradovi se trebaju umrežavati kroz nacionalne,

regionalne i EU projekte. Posebno se preporučuje jačanje saradnje gradova kroz NALAS

regionalnu inicijativu, jačanje učešća u Evropskom Sporazumu Gradonačelnika, kao i aktivna

uloga glavnih gradova u okviru GIZ inicijative “Mreža energetski efikasnih glavnih gradova

Jugoistočne Evrope” i uključenje Beograda, koji je jedini Glavni Grad sa teritorije Zapadnog

Balkana koji još nije pristupio ovoj inicijativi.

4.2.3. Jačanje institucionalnog okvira

Prema Direktivi 2006/32/EC o efikasnom korišćenju energije i energetskim uslugama

(članovi 4 i 5), države trebaju imenovati jednu ili više novih ili postojećih tijela sa

odgovornošću za pitanja relevantna za politiku energetske efikasnosti (kao što su praćenje,

evaluacija mjera, priprema NEEAP-a, itd.). Dok u principu ove zadatke mogu ispunjavati

ministarstva ili postojeće regulatorne agencije za energetiku, poželjnija opcija je osnivanje

novih, specijalizovanih agencija za energetske efikasnost. Agencije mogu koordinisati

sprovođenje kompleksnih zadataka i inovacija u ovoj oblasti, i objediniti inače fragmentirane

nadležnosti i djelovati kao nezavisno tijelo sa jasnim interesom promovisanja energetske

efikasnosti (dok postojeće institucije obično imaju i druge interese).

Naravno, da bi agencije bile u potpunosti operativne, trebaju imati adekvatan broj stručnog

kadra i dovoljno osiguranih finansijskih sredstava. Pogotovo se u fazi osnivanja trebaju se

obezbijediti dovoljna finansijska sredstva za obuku zaposlenih (ovo bi se moglo obezbijediti

kroz EU programe). Nadalje, preporučuje se osnivanje lokalnih informativnih centara, kako bi

se uspješnije doseglo do potrošača i pospješivao razvoj tržišta energetske efikasnosti.

93

Svakako, kako pokazuje iskustvo Austrije i Slovenije, veća decentralizacija aktivnosti je

takođe recept za uspjeh, uz promovisanje energetske efikasnosti od strane drugih državnih

institucija (npr. zaduženih za javne nabavke) i od strane lokalnih vlasti (uz mogućnost

osnivanja regionalnih i lokalnih agencija).

4.2.4. Razvoj održivih i inovativnih finansijskih mehanizama u javnom sektoru

U zemljama Zapadnog Balkana su trenutno međunarodni krediti i grantovi (u kombinaciji s

tehničkom pomoću) glavni mehanizmi finansiranja projekata i programa energetske

efikasnosti. Ovo nije dugoročno održiva opcija i zemlje trebaju da teže razvijanju održivih

finansijskih mehanizama za javni sektor. Svjetska Banka je nedavno analizirala različite

mogućnosti finansiranja za javni sektor u zemljama Zapadnog Balkana (Singh et al., 2013) i

klasifikovala ove opcije u formi “finansijske ljestvice” (Slika 41), što može biti od pomoći

kreatorima politika kod odabira (jedne ili više) opcija finansiranja. Vremenom, kako se tržišta

budu razvijala, cilj je da se ostvari penjanje uz ljestvicu ka pretežno komercijalnim

mehanizmima finansiranja. Stoga, nakon odabira adekvatne opcije, dizajn mehanizma bi

trebao obuhvatiti i elemente kojima bi se olakšao razvoj narednog mehanizma, što pomaže da

se osigura stalna evolucija i penjanje uz finansijsku ljestvicu (ibidem).

Slika 41. Opcije za finansiranja energetske efikasnosti u javnom sektoru (“finansijska ljestvica”)

Izvor: Svjetska Banka, 2013

Korišćenje modela javnog finansiranja može biti vrlo korisno za razvoj tržišta gdje trenutno

ne postoji komercijalno finansiranje. Opcije koje se smatraju najpogodnijim za zemlje

Zapadnog Balkana su sledeće:

Finansiranje od strane Ministarstva finansija (interno kroz budžet) – korišćenjem ove

opcije, Ministarstvo finansija kroz postojeće budžetske mehanizme osigurava sredstva

KREDITNA LINIJA SA LOKALNOM (RAZVOJNOM) BANKOM

NAPREDNO KOMERCIJALNO ILI PROJEKTNO FINANSIRANJE (ESCO)

KOMERCIJALNO FINANSIRANJE, OBVEZNICE

DJELIMIČNE KREDITNE GARANCIJE

KREDITNA LINIJA SA KOMERCIJALNOM BANKOM

KREDIT DOBAVLJAČA, LIZING

JAVNI ESCO

REVOLVING FONDOVI ZA ENERGETSKU EFIKASNOST

FINANSIRANJE OD STRANE MINISTARSTVA FINANSIJA (INTERNO FINANSIRANJE)

FINANSIRANJE OD STRANE JAVNIH ENERGETSKIH PROVAJDERA (PREKO RAČUNA)

FINANSIRANJE IZ BUDŽETA, GRANTOVI I KOFINANSIRANJE

GRANTOVI

ZRELOST

/ RAZV

IJEN

OST

TRŽIŠTA

JAVNOFINANSIRANJE

KOMERCIJALNO FINANSIRANJE

94

opštinama i javnim preduzećima za finansiranje mjera energetske efikasnosti, često na bazi

poziva za dostavljanje predloga projekata. Povrat sredstava od strane javnih korisnika bi se

mogao organizovati takođe kroz postojeće budžetske mehanizme, npr. smanjenjem

alokacija korisnicima dok se zajam ne otplati u cjelosti,

Revolving fondovi za energetsku efikasnost su još jedan interesantan i preporučljiv

mehanizam za grupisanje trenutno fragmentisanih finansijskih mehanizama. Fond može

djelovati kao agregator ili posrednik za međunarodne financijske institucije i druge spoljne

izvore finansiranja i plasman kreditnih linija, podsticaja ili finansiranja različitih mjera

kod korisnika (takođe kroz agencije ili banke). Jedan dobar primjer fonda sa širokim

opsegom izvora finansiranja je slovenački Eko Fond, gdje su izvori finansiranja prihodi od

Fonda za privatizaciju, kazne i naknade za zaštitu životne sredine, kao i zajam Svjetske

banke i grantova EU. Fondovi za energetsku efikasnost, u svom najjednostavnijem obliku,

mogu nuditi kredite korišćenjem javnih finansijskih sredstava, ali je uobičajeno (i

preporučljivo) nuđenje više financijskih proizvoda, poput kredita, kreditnih garancija i

ESCO finansiranja,

Osnivanje javnih ESCO kompanija (kompanija u vlasništvu države), osnovanih posebno za

sprovođenje projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru. Na ovaj način se može

pomoći da se prevaziđu neki problemi angažovanja privatnih ESCO od strane organizacija

javnog sektora, poput komplikovanih procedura za javne nabavke i dr. Javni ESCO može

funkcionisati relativno nezavisno od državnog budžeta, nakon što je obezbijeđen dovoljan

početni kapital. Jedan dobar primjer javne ESCO kompanije je HEP-ESCO, osnovan u

Hrvatskoj kao dio nacionalne elektroenergetske grupacije HEP, koja razvija, izvodi i

finansira projekte energetske efikasnosti na tržišnoj osnovi, a projekti se sprovode u

javnom i privatnom sektoru, uključujući zgrade, javnu rasvjetu, industriju i sisteme za

snabdijevanje energijom.

Međutim, korištenje samo ovih mehanizama ne može samo po sebi da osigura evoluciju

finansiranja tokom vremena. Takođe, oskudna javna finansijska sredstva se trebaju

dopunjavati sa mogućnostima ulaganja kapitala privatnog sektora, kroz privatno-javna

partnerstva. Uspostavljanje tržišta energetskih usluga može omogućiti privatnom sektoru da

preuzme obavezu zaduživanja od javnog sektora, pa se preporučuje paralelno sprovođenje

aktivnosti na razvoju ovog modela finansiranja, poput razvoja jednostavnih ESCO ugovora i

sprovođenja demonstracionih projekata u javnom sektoru, kako bi se u srednjem roku

omogućio bolji pristup finansiranja komercijalnog sektora, a kasnije i ESCO finansiranja.

95

Zakonski okvir treba razvijati u svakom slučaju, kao i pripremu i razvoj projekta u javnom

sektoru, kroz izradu studija izvodljivosti, mobilizaciju raznih aktera, finansijski inženjering,

razvoj biznis planova, tehničkih specifikacija, procedura i dr. Kod razvoja legislative i

procedura za javne nabavke, posebno treba uzeti u obzir sledeće preporuke (ESMAP, 2012):

Uspostavljanje sistema višegodišnjeg budžetiranja i ugovaranja, kako bi se organizacijama

javnog sektora omogućilo da sklapaju višegodišnje ugovore za projekte energetske

efikasnosti, koji obuhvataju finansijske benefite tokom trajanja projekta,

Razvoj modela kojima se zadržava dio (ili ukupne) finansijske uštede proistekle iz

implementacije projekata energetske efikasnosti, što bi dodatno motivisalo organizacije

javnog sektora na sprovođenje projekata energetske efikasnosti. Ovo često zahtjeva

izmjenu postojećih budžetskih pravila i procedura, dopuštajući javnim organizacijama da

zadrže finansijska sredstva od uštede energije, u najmanju ruku tokom perioda

implementacije projekta,

Razvoj prilagođenih tenderskih dokumenata koji podstiču (ili još bolje zahtijevaju)

nabavku energetski efikasne robe i usluga, te razvoj pojednostavljenih ESCO ugovora kako

bi se olakšala nabavka usluga po ESCO principu. Inovativne modele finansiranja od treće

strane (poput ESCO) takođe ne treba posmatrati kao javni dug, već kao ugovornu obavezu,

Kao dobar vodič za javne nabavke (koji se već koristi u Hrvatskoj) se može koristiti

“Procura+“ vodič za održivu javnu nabavku (razvijen u okviru Evropske kampanje za

održive javnu nabavku), koji pruža jasne i razumljive smjernice za javnu upravu kako u

praksi sprovoditi održivu nabavku – bez obzira na veličinu uprave i iskustvo,

Jačanje kapaciteta i obuka organizacija javnog sektora u oblasti nabavke savremenih i

energetski efikasnih proizvoda, zgrada ili usluga, te unaprjeđenje razmjene iskustava i

saradnje.

Novo uspostavljeni Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan (opisan

poglavlju 3.2.5) može pružiti podršku zemljama za poboljšanje legislativnog okvira za ESCO

projekte u javnom sektoru, kao i pripremi i razvoju konkretnih investicionih projekata

energetske efikasnost, pa se preporučuje aktivno učešće u ovom programu.

4.2.5. Korišćenje eksternih programa pomoći i umrežavanje

U regionu je dostupno niz programa podrške javnom sektoru od strane EU i drugih fondova

(opisanih u poglavlju 3.2.5), ali se trenutno nedovoljno koriste i implementiraju. S obzirom da

zemlje Zapadnog Balkana nastoje da implementiraju EU politike u oblasti energetske

96

efikasnosti, razmjena praksi i umrežavanje sa zemljama članicama EU kroz EU programe je

veoma važna, poput Sedmog okvirnog programa, Horizon-a 2020, Sporazuma

gradonačelnika, Kampanje za održivu energiju Evrope, CONCERTO, BUILD UP i dr.

Sa druge strane, IPA, TAIEX i Twinning su posebni projekti EU namijenjeni zemljama

kandidatima i potencijalnim kandidatima za članstvo, tj . sveobuhvatnoj pomoći u procesu EU

integracija, kako bi se sprovele reforme neophodne za buduće članstvo. Kroz ove programe se

može pružiti i snažna podrška za reforme politika i razvoj kapaciteta u oblasti energetske

efikasnosti, a treba razmotriti i mogućnost zajedničkog osmišljavanja projekata regionalnog

karaktera i konkurisanja za sredstva višekorisničke IPA. Važno je istaći da za pomenute

instrumente postoji mreža nacionalnih kontakata koji daju savjete, podršku i pomoć za

ostvarivanje partnerstava. Stupanjem u kontakt sa ovim osobama će se lakše definisati

prioriteti i obezbijediti saradnja sa institucijama u EU i zemljama članicama.

Pored EU podrške, postoji i niz drugih programa koje nude tehnički podršku i mogućnost za

finansiranje, poput programa GIZ-a, USAID-a, UN-a, Globalnog fonda za zaštitu životne

sredine (GEF), i dr. Takođe, prisutan je interes mnogih bilateralnih donatora da pomognu

zemljama Zapadnog Balkana u oblasti energetske efikasnosti. Posebno treba istaći i

preporučiti korišćenje pomoći koja se nudi od strane japanske Međunarodne agencije za

saradnju (eng. Japan International Cooperation Agency - JICA), s obzirom da je Japan uz EU

globalno najnaprednija zemlja u implementaciji politika energetske efikasnosti. Jedan

interesantan i inovativan projekat koji JICA trenutno sprovodi u regionu je podrška Srbiji u

cilju razvoja sistema energetskog menadžmenta (JICA, 2013).

4.2.6. Uklanjanje kontrole cijena i subvencija za energiju

Adekvatne cijene energije se mogu smatrati jednim od najboljih podsticajnih mjera za javne i

privatne potrošače da promijene obrasce ponašanja i energiju koriste racionalno. To takođe

kod investitora povećava atraktivnost i profitabilnost projekata energetske efikasnosti i time

pozitivno utiče na investicije. Kako je u Zapadnom Balkanu ovo jedna od

najrasprostranjenijih barijera (opisana u poglavlju 3.2.2), potrebno je ubrzati reforme na ovom

polju. Premještajući teret subvencija iz državnih budžeta na individualne potrošače bi dovelo

do puno bržeg i racionalnijeg odgovora na buduće promjene cijena energije (u smislu

racionalnije potrošnje) i oslobodilo budžetske rashode za druge potrebe. Siromašnim

kategorijama stanovništva se osim subvencija trebaju ponuditi dobro osmišljeni programi

energetske efikasnosti, posebno dizajnirani za ovu kategoriju potrošača.

97

4.2.7. Unaprjeđenje statistike energetske efikasnosti, monitoring i verifikacija

Razvoj resursa za statistiku energetske efikasnosti, kao i praćenje i upravljanje potrošnjom je

jedna od ključnih preporuka IEA za uspješnu implementaciju politika energetske efikasnosti,

praćenje napretka i njihov efikasan dalji razvoj.

Verifikacija energetskih ušteda potvrđuje zahtjevane karakteristike i rezultate projekata

energetske efikasnosti. Monitoring pruža glavne ulazne podatke za verifikaciju, a takođe je

važan kako bi se na vrijeme uočili problemi u implementaciji i predložile korektivne mjere ili

poboljšanja. Takođe se na ovaj način omogućuje adekvatno izvještavanje na nacionalnom

nivou, kao i prema EU i Energetskoj zajednici, npr. o stepenu realizacije i dostizanju

nacionalnih ciljeva definisanih u nacionalnim planovima za energetsku efikasnost. Monitoring

i verifikacija zahtijevaju dobre statističke podatke o krajnjoj potrošnji energije, pa se i

energetska statistika (nacionalno, lokalno, na nivou javnih ustanova) treba paralelno razvijati.

U ovom smislu je veoma važno učešće u regionalnom projektu “Integrisana platforma za

monitoring i verifikaciju energetskih ušteda” kojim se pruža podršku zemljama Zapadnog

Balkana da razviju i implementiraju harmonizovanu metodologiju za monitoring i verifikaciju

ušteda energije postignutih tokom implementacije nacionalnih planova za energetsku

efikasnost, usklađenu sa EU standardima. Takođe treba raditi na jačanju nacionalnih i

lokalnih struktura za monitoring potrošnja energije, a preporučuje se upotreba IKT u ovu

svrhu, čemu će značajno doprinijeti razvoj internet Platforme za monitoring i verifikacija

ušteda u okviru gore pomenutog projekta.

4.2.8. Podsticaji za širu promjenu

Primjeri ovih podsticaja su finansijski podsticaji i javne informativne kampanje, tako da

građani i svi sektori potrošnje postaju svjesniji o značaju energetske efikasnosti i zajednički

djeluju. Podsticaji mogu biti državni grantovi za specifične mjere (npr. besplatni energetski

pregledi), odnosno niže stope poreza za neke vrste energetski efikasne opreme, kao i podrška

start-up ESCO kompanijama ili drugim visokotehnološkim preduzećima u ovoj oblasti (npr.

za razvoj solarnih sistema ili IKT rješenja). Ovakve vrste podsticaja treba uvoditi u

ograničenom vremenskom periodu, dok se ne razvije tržište.

Razvoj integrisane nacionalne kampanje je preporučljivo, sa kombinacijom informativnih

aktivnosti za podizanje svijesti, pružanja savjeta, edukacije i obuke, kao i organizovanje

nacionalnih događaja i nagrađivanja najboljih primjera iz prakse.

98

Još jedan važan podsticaj je razvoj vještina, koje su potrebne za uspješno usvajanje naprednih

politika, tehnologija i drugih rješenja u oblasti energetske efikasnosti. Stoga treba sistematski

razvijati programe za razvoj vještina u raznim oblastima, od razvoja politike i implementacije,

preko razvoja proizvoda i usluga, monitoringa, verifikacije i nadzora implementacije, pa do

podsticanja inovativnih poslovnih modela i osiguravanja kvaliteta.

Na kraju treba još jednom istaći da je unapređenje energetske efikasnosti zajednička

aktivnost, a ne samo vlade ili javnog sektora u cjelini. Ponekad građani budu aktivni samo na

izborima, odaberu političare koji će ih predstavljati, a potom ostaju pasivni očekujući da im

vlast riješi sve probleme. Međutim, potrebno je da se građani konstantno angažuju i pomognu

odluke i aktivnosti javnog sektora. Sa druge strane, javni sektor (posebno su tu važne lokalne

vlasti jer su bliže građanima) trebaju podsticati zajedničko učešće sa građanima i privatnim

sektorom, kako bi se maksimalno iskoristio ljudski kapital svih koji zajedno djeluju u lokalnoj

zajednici. Ovo je sada mnogo lakše sa razvojem i opšte prihvaćenom upotrebom IKT (dobar

je primjer Austrije i grada Beča prikazan u poglavlju 3.1.2).

4.3. Detaljne preporuke za Crnu Goru

Prethodne preporuke obrađene na nivou Zapadnog Balkana su takođe relevantne i za Crnu

Goru, a ovdje će biti detaljnije elaborirane, uzimajući u obzir prethodnu analizu stanja, kao i

rezultate sprovedenog istraživanja inovativnosti organizacija javnog sektora u Crnoj Gori na

polju energetske efikasnosti (poglavlje 3.3.2).

4.3.1. SWOT Analiza

Važnu ulogu za strateško planiranje i odlučivanje ima SWOT analiza (Stanovnik, Kavaš,

2010), gdje se analizom unutrašnjih snaga (S) i slabosti (W), kao i spoljnih prilika (O) i

prijetnji (T), teži da se prepoznaju prednosti i maksimalno razviju relevantne aktivnosti, što

više iskoriste prilike, a identifikovane slabosti ili prijetnje prepoznaju i po mogućnosti

transformišu u snage ili prilike. SWOT analiza na polju energetske efikasnosti u javnom

sektoru u Crnoj Gori (Tabela 5) je urađena sa ciljem da obuhvati sve što je do sada

razmatrano, uključujući analizu unutrašnjih i spoljnih okolnosti, kako bi se identifikovali

najbolji načini i preporuke za razvoj energetske efikasnosti kao inovativnog modela

poslovanja u javnom sektoru.

99

Tabela 5. SWOT analiza – energetska efikasnost u javnom sektoru u Crnoj Gori

Snage Slabosti

- Crna Gora jasno opredijeljena za EU integracije i aktivno učestvuje u međunarodnim projektima saradnje (npr. Energetska zajednica), što omogućava međunarodne kontakte i razmjenu iskustava.

- Napredak Crne Gore u reformama politike energetske efikasnosti je prepoznat od strane EU i Energetske zajednice. Crna gora je na čelu (rukovodilac) Regionalne Koordinacione Grupe za Energetsku Efikasnost.

- U Strategiji razvoja energetike, koja definiše srednjoročne i dugoročne ciljeve, prioritete i uslove za razvoj energetskog sektora Crne Gore, energetska efikasnost je adekvatno tretirana.

- Kreiran je osnovni strateški i zakonodavni okvir. Zakon o energetskoj efikasnosti i Akcioni plan energetske efikasnosti se fokusiraju na vodeću ulogu javnog sektora, u skladu sa praksom EU.

- Mjere energetske efikasnosti je lakše implementirati u javnom sektoru, paralelno sa razvojem odgovarajućeg, legislativnog, finansijskog i institucionalnog okvira u Crnoj Gori.

- Glavni grad Podgorica (sa još 2 druga grada) su potpisnice Sporazuma Gradonačelnika i imaju razvijene održive energetske akcione planove.

- Opštine su organizovane u Zajednicu opština, što je od značaja za harmonizovano promovisanje energetske efikasnosti na lokalnom nivou.

- Realizovani su projekti za poboljšanje energetske efikasnosti u zgradama javnog sektora (iz zajmova Svjetske i KfW banke).

- Prisutno je značajno interesovanje privatnih investitora i donatora za projekte u oblasti energetska efikasnosti (iz EU i šire), bilo kroz regionalne projekte (Energetska zajednica) ili na nacionalnom nivou.

- Crna Gora učestvuje u Regionalnom Programu Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan, koji nastoji razviti legislativni okvir za omogućavanje ESCO poslovanja i finansiranja, kao i implementaciju konkretnih investicionih projekata.

- Postignut je značajan uspjeh na polju podizanja opšte svijesti o energetskoj efikasnosti, kroz intenzivnu nacionalnu informativnu kampanju i sprovedene edukativne aktivnosti usmjerene prema stručnjacima, studentima i đacima. Postoji nacionalni web portal za energetsku

- Visok energetski intenzitet (potrošnja energije po jedinici BDP-a), sa tendencijom rasta. Cjelokupan energetski sistem, počev od proizvodnje, preko prenosa i distribucije, do krajnje potrošnje, karakteriše nizak stepen energetske efikasnosti. Tendencija rasta potrošnje energije. Visoka uvozna energetska zavisnost.

- Nedovoljna razvijenost institucionalnog okvira za energetsku efikasnost (snažna i vidljiva nacionalna agencija i specijalizovano tijelo za finansiranje programa i projekata energetske efikasnosti).

- Nedovoljni administrativni i stručni kapaciteti na državnom i lokalnom nivou, kao i saradnja nadležnih tijela i koordinacija aktivnosti.

- Nizak nivo implementacije zakonskih obaveza i strateških smjernica (npr donošenje lokalnih akcionih planova i upošljavanje energetskih menadžera). Nadležne institucije nisu aktivirale instrumente prinude i obezbijedile implementaciju zakona. Ne postoje značajni finansijski podsticaji koji bi pospješili implementaciju.

- I pored postojanja osnovnog zakonskog okvira koji načelno podstiče ESCO koncept, tržište za ESCO usluge je trenutno nerazvijeno.

- Kod javnih nabavki najniža ponuđenu cijenu je odlučujući faktor, a energetske karakteristike ili benefiti ušteda tokom rada se ne uzimaju u obzir.

- Nedostatak energetskih podataka i nerazvijena statistika o javnom sektoru otežava monitoring potrošnje i energetski menadžment.

- Slabo iskustvo i kultura javnog sektora generalno po pitanju razvoja i sprovođenja inovacija, što ima uticaja na energetsku efikasnost. Niska ulaganja u inovativnost i istraživanja, nedovoljna uključenost domaćih naučnih i stručnih institucija, nepostojanje domaće industrije koja bi aktivno podržavala razvoj energetske efikasnosti i stvarala nova radna mjesta, posebno kod promovisanja energetski pametnih rješenja u gradovima. Nepostojanje fondova za istraživanje i razvoj u oblasti energetske efikasnosti.

- Slab menadžment u javnom sektoru i odluke po pitanju racionalne potrošnje energije. U organizacijama javnog sektora se ne stimuliše racionalno

100

efikasnost. - U Crnoj Gori je u prethodnom periodu je dosta učinjeno na razvoju IKT i

visoko se kotira u oblasti UKT konkurentnosti. Uvedena je e-uprava. U toku je uspostavljanje informacionog sistema za praćenje potrošnje energije.

- Mala veličina zemlje olakšava upravljanje i monitoring programa energetske efikasnost i doprinosi bržim reformama i stvaranju funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za uštede energije.

korišćenje energije kod zaposlenih, a sistem motivisanja, napredovanja i nagrađivanja zaposlenih nije organizovan na adekvatnom nivou, kao i briga o profesionalnom razvoju ljudskih resursa.

- Slaba motivisanost menadžmenta i zaposlenih jer uglavnom ne postoji odgovornost u slučaju visoke potrošnje. Sa druge strane, finansijski benefiti sprovođenja mjera energetske efikasnosti ne ostaju u organizacijama javnog sektora već idu direktno u budžet. Uz to postoji problem neplaćanja računa za energiju od strane javnih preduzeća i prebijanja troškova intervencijama iz budžeta.

- Negativan uticaj finansijske krize (budžetske restrikcije i smanjenje broja zaposlenih u javnom sektoru) otežava finansiranje i sprovođenje projekata energetske efikasnosti u javnom sektoru (posebno u državnim organima i preduzećima u državnom vlasništvu).

- Energetska efikasnost nije (kao u EU) prepoznata u širem kontekstu kao instrument za borbu protiv finansijske krize, sa benefitima i povoljnostima po konkurentnost ekonomije.

- Na relativno niskom nivou je poslovanje u skladu sa međunarodnim standardima (upravljanje kvalitetom, zaštita životne sredine i dr.), kao i razvoj projektnih timova i projektnih organizacionih struktura.

Prilike Prijetnje

- Mogućnost korišćenja velikog potencijala za energetsku efikasnost i obnovljive izvore energije, koji doprinose smanjenju uvozne energetske zavisnosti i doprinose sigurnosti snabdijevanja energijom.

- Crna Gora ima jasnu orjentaciju ka članstvu u EU, primjeni relevantnih direktiva energetske efikasnosti i usvajanju uspješnih EU praksi.

- Crna Gora će sa daljim progresom na putu EU integracija dobijati sve više i više podrške od EU za reforme, uključujući energetsku efikasnost i borbu protiv klimatskih promjena.

- Trenutno takođe postoji mogućnost veće saradnja i umrežavanje kroz EU programe. Kroz Twinning projekte podrške EU moguće je ostvariti prisniju saradnju Crne Gore sa javnim administracijama naprednijih zemlja članica EU u oblasti energetske efikasnosti (npr. Austrija, Slovenija).

- Eventualni nastavak visokog energetskog uvoza predstavlja rizik, u smislu prijetnje za javni budžet, spoljno-trgovinski bilans, sigurnost snabdijevanja, konkurentnost ekonomije i dr.

- Sa negativnim stopama rasta potrošnje i energetskog intenziteta i nemogućnošću da se razdvoji ekonomski od energetskog rasta, Crna Gora će biti sve manje i manje konkurentna u EU i okruženju.

- Relativno slabo iskustvo organizacija javnog sektora u implementaciji projekata energetske efikasnosti, neadekvatni administrativni kapaciteti, loša koordinacija i slaba motivisanost zaposlenih, može značajno usporiti implementaciju politika energetske efikasnosti i postizanje konkretnih rezultata.

- Visok javni dug (52%) sa tendencijom rasta može značajno limitirati

101

- Mala ali dinamična centralna agencija za energetsku efikasnost bi mogla koordinisati aktivnosti i programe i mobilisati Vladine i druge državne institucije, lokalne vlasti, NVO sektor i tržišne snage za postizanje ciljeva energetske efikasnosti.

- Postoji mogućnost brzog uspostavljanja statističkog i informacionog sistema za energetsku efikasnost koji bi omogućio planiranje i monitoring i ujedno predstavljao sredstvo za izvještavanje.

- Postoji prilika za sinergije politika razvoja informacionog društva u Crnoj Gori i politika održivog razvoja (uključujući energetsku efikasnost), u prvom redu kroz razvoj zelene e-uprave.

- Saglasno Strategiji i na osnovu međunarodno preuzetih obaveza od strane Crne Gore, dalje reforme cijena energenata će pozitivno uticati na promijene obrazaca ponašanja potrošača i uticati na veću atraktivnost projekata energetske efikasnosti.

- Otvaranju tržišta u Crnoj Gori u raznim segmentima (uključujući i neke oblasti javnog sektora, npr. obrazovanje, socijalne usluge, energetika), će pozitivno uticati na inovativnost.

investicije javnog sektora, uključujući energetsku efikasnost. - Međunarodni investitori mogu izgubiti interes za Crnu Goru ukoliko dalje

reforme nisu kontinuirane i efikasne, uključujući dalju reformu cijena energenata. U nedostatku snažnih državnih mjera za smanjivanje stepena korupcije u javnom sektoru, može se usporiti i spriječiti sistemski pristup poslovanju i inoviranju, i razvoj modernog javnog sektora.

- Finansijska i tehnička pomoć od strane međunarodnih donatora i zajmova ne može zadovoljiti sve potrebne zahtjeve. S druge strane, svaki program međunarodne pomoći ima svoje sopstvene ciljeve i prioritete koji ne moraju biti usaglašeni sa nacionalnim prioritetima. Bez kreiranja održivog fonda za energetsku efikasnost, Crna Gora neće biti u mogućnosti da pripremi i podrži implementaciju donatorskih programa, kao i da finansira aktivnosti koje nisu pokrivene tim programima.

- Bez punog uspostavljanja statističkog i informacionog sistema biće teško pratiti implementaciju programa i procjenjivati njihov uticaj, dokazivati uspješnost njihove realizacije, identifikovati probleme i preduzimati korektivne aktivnosti.

102

Iz SWOT analize se mogu prepoznati sledeće ključne snage: Crna Gora ima jasno

opredjeljenje ka EU integracijama (to potvrđuju i rezultati ankete) i kreiran je osnovni

strateški i zakonodavni okvir usklađen sa EU politikama u oblasti energetske efikasnosti.

Fokus implementacije je usmjeren na javni sektor (nacionalni i lokalni nivo), a postoji

određeno iskustvo u implementaciji kroz realizovane projekte za poboljšanje energetske

efikasnosti u zgradama javnog sektora. Crna Gora je ostvarila značajan uspjeh na polju

podizanja opšte svijesti o energetskoj efikasnosti. Značajno je i učešće i interes privatnih

investitora i donatora za projekte u oblasti energetska efikasnosti (iz EU i šire), bilo kroz

regionalne projekte (Energetska zajednica) ili na nacionalnom nivou.

Konkurentna prednost Crne Gore je veliki neiskorišćeni potencijal energetske efikasnosti,

jasna orijentacija ka sprovođenju EU standarda i kreiranju stabilnog regulatornog okvira

usklađenog sa EU politikama u ovoj oblasti, fokus na implementaciju mjera energetske

efikasnosti u javnom sektoru, kao i mala veličina zemlje koja olakšava upravljanje i

monitoring programa energetske efikasnost i može doprinijeti bržim reformama i stvaranju

funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za uštede energije.

U narednom tekstu se daju određene preporuke, kako bi javni sektor u Crnoj Gori iskoristio

prednosti i prilike, a identifikovane slabosti i prijetnje prepoznao i po mogućnosti

transformisao u prednosti i prilike za dalja poboljšanja.

4.3.2. Preporuke za inovativnu politiku javnog sektora u oblasti energetske

efikasnosti – nacionalni i lokalni nivo

Strateški i legislativni okvir za razvoj energetske efikasnosti je generalno dobro razvijen na

nacionalnom nivou u Crnoj Gori, ali treba ući u fazu razvoja na nižim nivoima javnog

sektora (lokalno i na nivou javnih preduzeća) i samu implementaciju. Treba obezbijediti

uspostavljanje mehanizama za sprovođenje postojeće legislative (npr. centralizovano

praćenje potrošnje energenata u javnim ustanovama i sl.) koji ne ostavljaju slobodu za

neprimjenjivanje normi, te uspostavljanje sistema energetskog menadžmenta na lokalnom

nivou. Obezbjeđivanje adekvatnih finansijskih sredstava za efikasnu implementaciju je

takođe važan mehanizam, koji može poticati ili iz javnog budžeta ili iz programa pomoći,

a treba usloviti dobijanje finansijske podrške (subvencije, grantovi, kofinansiranje) sa

sprovođenjem zakonskih obaveza. Nadležne institucije trebaju u krajnjim slučaju aktivirati

instrumente prinude kako bi obezbijedile implementaciju zakona. Važna uloga strateškog

planiranja je i na lokalnom nivou, imajući u vidu da većina populacije živi u gradovima.

103

Specifični integrisani projekti se trebaju promovisati posebno u glavnom gradu Podgorici,

a dobar primjer je inicijativa Beča “Smart City Wien“, kao i paket instrumenata za razvoj

javnog transporta u Sloveniji.

Osnivanje jakog institucionalnog i finansijskog okvira: u Crnoj Gori trenutno postoji

Odsjek za energetsku efikasnost u okviru Ministarstva ekonomije, kao i budžetski fond za

energetsku efikasnost, ali je potrebno raditi na formiranju snažnijih i prepoznatljivijih tijela

za energetsku efikasnost, poput specijalizovanih agencija na nacionalnom i lokalnom

nivou. Takođe, po rezultatima ankete Odsjek za energetsku efikasnost nije prepoznatljiv, a

osnivanje nacionalne Agencije za energetsku efikasnost koja bi podržavala projektne

aktivnosti je prepoznat kao jedan od prioritetnih koraka za uspješnu implementaciji mjera

energetske efikasnosti u institucijama javnog sektora u Crnoj Gori.

Što se tiče finansiranja, Crna Gora je u podnožju finansijske ljestvice date u prethodnom

poglavlju (poglavlje 4.2.4, Slika 41), tj. finansiranje se zasniva se na budžetskom fondu i

međunarodnim grantovima i zajmovima, pa treba ići ka sledećoj fazi osnivanja

nacionalnog fonda za energetsku efikasnost (kao specijalizovanog tijela za finansiranje

programa i projekata energetske efikasnosti) i javne ESCO kompanije, paralelno sa daljim

razvojem inovativnih modela finansiranja mjera energetske efikasnosti, uključujući javno

privatno partnerstvo i komercijalne ESCO usluge. Razvoj odgovarajućeg legislativnog

okvira koji će podržati razvoj tržišta energetskih usluga će biti podržan u narednom

periodu kroz Regionalni Program Energetske Efikasnosti za Zapadni Balkan. Takođe se

kao opcija treba razmotriti snažnije učešće drugih nacionalnih finansijskih institucija

(Investiciono razvojnog fonda i Fonda za zaštitu životne sredine) za finansiranje projekata

energetske efikasnosti.

U Crnoj Gori se sprovodi reforma cijena energenata (mada još nijesu dostigle tržišnu

vrijednost) i prisutan je njihov konstantan porast usljed reformi energetskog sektora. Ovaj

proces treba nastaviti jer je pozitivan za ekonomiju i pospješivanje energetske efikasnosti,

ali uz paralelno osmišljavanje programa za siromašnije grupe stanovništva. Inovativni

program UNDP-a “Energetska efikasnost kao inovativni pristup kod legalizacije bespravno

sagrađenih objekata za legalizaciju” koji se sprovodi u Crnoj Gori (opisan u poglavlju

3.3.2.d) predstavlja dobar korak u ovom smjeru.

Umrežavanje na nacionalnom i EU nivou: učešće javnog sektora (na svim nivoima) u

međunarodnim, EU i regionalnim inicijativama i projektima opisanim u poglavlju 3.2.5,

kao i zajednički rad sa ostalim zemljama regiona u implementaciji politika i praksi u

oblasti energetske efikasnosti, bi značajno uticalo da se poboljša relativno slabo iskustvo

104

crnogorskog javnog sektora u implementaciji politika u oblasti energetske efikasnosti.

Crna Gora je takođe naslijedila Hrvatsku na mjestu rukovođenja Koordinacionom Grupom

za Energetsku Efikasnost u okviru Energetske zajednice, pa je time u idealnoj poziciji da

koordinira i inicira neke nove regionalne aktivnosti u oblasti energetske efikasnosti. Javni

sektor će kroz umrežavanje i učešće u regionalnim i EU projektima jačati administrativni i

stručni kapacitet na svim nivoima. Boljoj koordinaciji aktivnosti na nacionalnom nivou i

većoj motivisanosti zaposlenih će značajno doprinijeti uspostavljanje centralnog

informacionog sistema za sistematsko praćenje potrošnje energije i energetski menadžment

u javnom sektoru, razvoj javno-privatnog partnerstva, što je trenutno u razvoju. Sa druge

strane, rezultati ankete ukazuju na institucije sa kojim treba ubuduće jačati saradnju a to su:

istraživački centri i obrazovne institucije, nevladine organizacije, kompanije privatnog

sektora, zanatlije i instalateri.

4.3.3. Preporuke za inovativno poslovanje u oblast energetske efikasnosti u

organizacijama javnog sektora

Generalno po pitanju inovativnosti, većina anketiranih organizacija u Crnoj Gori (48%) je

svrstala svoju organizaciju kao pratećeg inovatora, potom (36%) kao ne-inovatora (poglavlje

3.3.2.e, Slika 28), a kao glavne izvore inovacija navode se ideje od strane menadžmenta i

najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u EU (Slika 32). Sa druge strane,

anketirani podjednako ocjenjuju generalnu inovativnost organizacije u odnosu na inovativnost

u oblasti energetske efikasnosti (Slika 28). Ovi rezultati se mogu interpretirati kako generalno

javni sektor u Crnoj Gori ima lošu kulturu inoviranja, te da je energetska efikasnost usko

povezana sa generalnim stanjem inovativnosti u organizacijama. Jedan od razloga loše

inovativnosti je i pitanje slabe konkurencije među organizacijama. Imajući u vidu reforme

koje se u Crnoj Gori sprovode ka otvaranju tržišta u raznim segmentima (uključujući i neke

oblasti javnog sektora, npr. obrazovanje, socijalne usluge, energetika), ovaj faktor će se

mijenjati i pozitivno uticati na inovativnost organizacija javnog sektora. U ovim uslovima, a

takođe i u aktuelnim uslovima finansijske krize i fiskalnih ograničenja, organizacije imaju

izazov da poboljšavaju načine poslovanja, uključujući npr. veću upotrebu IKT, usklađivanje

poslovanja sa principima održivog razvoja i dr. Ovo nameće izazov organizacijama javnog

sektora i kontinuirani zadatak da inoviraju i pružaju usluge na nov, efikasan i održiv način.

Naravno, inovativnim načinom poslovanja, novim pristupima, poboljšanjem komunikacionih i

organizacionih metoda, može se poboljšati efikasnost i produktivnost javnog sektora, umanjiti

troškovi, kao i transparentnost i prijemčivost organizacija javnog sektora.

105

I kod poslovanja u oblasti eko-inovacija treba težiti prelasku sa jednostranog pristupa

poslovanju na usvajanju savremenih pristupa sistematskog menadžmenta inovacijama, koji

uključuju kombinaciju strateškog planiranja, razvoja inovacione kulture i klime i

uspostavljanja adekvatnih struktura i procesa, a sve usklađeno sa društveno-odgovornim i

dugoročno održivim poslovanjem (Mulej, 2012).

Važno je da kod uspostavljanja sistemskog pristupa inoviranja organizacije podjednako vode

računa na usklađenost tri pristupa (Stanovnik i Kavaš, 2011, str. 62):

1. Pristup “od gore ka dolje” (eng. top-down) predstavlja postavljanje smjernica za

promjene, i koji se prije svega od strane vrhovnog menadžmenta,

2. Pristup „odozdo ka gore“ (eng. bottom-up) predstavlja inovativnost, a sprovodi se od

strane svih zaposlenih i srednjeg menadžmenta,

3. transforamcija klju;nih poslovnih procesa, koje sprovode zaposleni u organizacionim

djelovima putem kojih procesi odvijaju.

U ovom složenom procesu se mnoge organizacije javnog sektora u Crnoj Gori ne snalaze

najbolje i nesigurno pristupaju ovom procesu, pa se dosta često pristupa upošljavanju

eksternih konsultanata. Ovo može biti rizičan pristup jer, i pored kratkoročno pozitivnih

promjena, samo znanje se ne zadržava u organizaciji. Nasuprot tome, većim oslanjanjem na

sopstvenu snagu i potencijal, i moguće upošljavanjem posebnog menadžmenta i sistemskim

promjenama u načinu rada, kao i kroz saradnju na nacionalnom i međunarodnom nivou, se

mogu postići dugoročno održiviji rezultati. U startu je svakako veći napor na uspostavljenju

adekvatnog sistema upravljanja inovacijama, ali će usvojene aktivnosti kasnije preći u rutinu

koja garantuje uspješne rezultate i konkurentnu prednost.

a. Strateški pristup i razvoj društveno odgovornog poslovanja

Sprovedena anketa pokazuje da se, i pored zakonskih obaveza, trenutna legislativa slabo

implementira u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori, pa treba težiti ka ispunjenju

zakonskih obaveza u smislu: definisanja strategije za racionalno korišćenje energije,

definisanja cilja uštede energije u organizaciji, sprovođenja energetskih preglede objekata u

nadležnosti organizacija (kako bi se odredila trenutna potrošnja energije i definisale

najprofitabilnije mjere za racionalno korišćenje energije), upošljavanja energetskih

menadžera (osoba zaduženih za planiranje, praćenje i izvještavanje o efikasnom korišćenju

energije u organizacijama), i stimulisanja racionalnog korišćenje energije kod zaposlenih.

106

Ovo se može ostvariti i saradnjom i učešćem u raznim programima podrške. Implementacija

navedenih preporuka je važna za sprovođenje politike energetske efikasnosti u Crnoj Gori.

Sa druge strane, kako pokazuju i teoretska razmatranja, organizacije javnog sektora u Crnoj

Gori trebaju težiti poslovanju u širem kontekstu, tj. usklađivanju sa trendovima razvoja

ekonomije i društva zasnovanog na znanju, i trebaju prepoznati svoju ulogu i značaj i za

razvoj crnogorskog društva u cjelini. Promovisanjem društveno odgovornog i održivog

poslovanja, koji uključuje energetsku efikasnost, kako u odnosu prema klijentima tako i

interno, će predstavljati pravi primjer za druge sektore, ali i doprinijeti većoj prepoznatljivosti

i pozitivnoj slici javnog sektora u Crnoj Gori.

b. Neke ideje za unapređivanje inovacija u poslovanju u oblasti energetske efikasnosti

Po rezultatima ankete (poglavlje 3.3.2.e, Slika 31), organizacije javnog sektora u Crnoj Gori

kao najčešći oblik inovacija u poslovanju navode osavremenjivanje poslovanja kroz upotrebu

IKT, poboljšanje performansi boljim upravljanjem i donošenjem boljih odluka od strane

menadžmenta i proširenje kvaliteta usluga i razvijanje novih usluga, kako bi se zadovoljili

zahtjevi korisnika. Sa druge strane, najmanje se vodi računa o poboljšanju efikasnosti

poslovanja upotrebom manje resursa za postizanje istih rezultata (ovo uključuje i energetsku

efikasnost) te o uvođenju sistema za energetski menadžment i praćenje uspješnosti usluga.

Na osnovu ovih odgovora i praćenja trenda inoviranja u Crnoj Gori (preovladava upotreba

IKT i razvoj usluga), predložene su neke ideje prilagođene ovim trendovima, koje se mogu

relativno jednostavno implementirati, a imaju ogroman uticaj na promovisanje energetske

efikasnosti u Crnoj Gori. Ideje se odnose na integraciju vladinog portale e-uprave sa

aktivnostima u oblasti energetske efikasnosti, kao i uvođenje novih javnih ESCO usluga u

Crnoj Gori.

Integracija portale e-uprave sa aktivnostima u oblasti energetske efikasnosti

Korišćenje IKT tehnologija u organizacijama javnog sektora je opšteprihvaćeno i značajno,

jer doprinosi pružanju kvalitetnih i pouzdanih usluga, nižim cijenama usluga i njihovom

daljem razvoju, usklađeno sa potrebama korisnika. Sa druge strane, korišćenje IKT doprinosi

održivom razvoju i ima pozitivan ekološki uticaj, jer se tradicionalne usluge i procesi

zamjenjuju virtuelnim, npr. kroz e-upravu, e-tenderske procedure, sisteme energetskog

menadžmenta i monitoringa potrošnje energije zasnovanih na internetu, organizovanje e-

sastanaka i konferencija, i dr. (OECD, 2009).

107

U Crnoj Gori je takođe prisutan trend porasta korišćenja IKT tehnologija, a uspješne rezultati

na ovom polju potvrđuje istraživanje Svjetskog ekonomskog foruma, gdje je Crna Gora u

oblasti IKT konkurentnosti svrstana na 46. mjesto u konkurenciji 142 države (Ministarstvo za

informaciono društvo i telekomunikacije, 2012). I UN je u izvještaju “eGovernment Survey

2012” Crnu Goru svrstao na 57. mjesto po stepenu razvijenosti e-uprave (UN, 2012).

Značajan projekat je uvođenje e-uprave u Crnoj Gori, koji je počeo sa radom 2011. godine.

Trenutno ovaj portal pruža uglavnom informacije, i samo rijetko e-usluge.

Sa druge strane, u poglavlju 3.3.2 su opisane aktivnosti Ministarstva ekonomije (Sektora za

energetsku efikasnost) kao nadležnog tijela za razvoj i koordinaciju implementacije politike

energetske efikasnosti u Crnoj Gori, koje uključuju razvoj internet portala “Energetska

efikasnost u Crnoj Gori”, razvoj energetskog menadžmenta, informacionog sistema potrošnje

energije i sistema za monitoring i verifikaciju ušteda.

Dakle, Vlada Crne Gore trenutno preko dva nadležna organa odvojeno radi na unapređenju

korišćenja IKT i energetske efikasnosti. Ideja je da se trenutni portal e-uprave nadogradi u

portal zelene e-uprave, kako bi se pratili savremeni trendovi korišćenja IKT rješenja u javnom

sektoru u cilju održivog razvoja i smanjenja uticaja na klimatske promjene (OECD, 2009). U

EU i u svijetu postoji čitav niz primjera iz prakse, npr. prethodno opisani portal e-uprave

Institucija Vlade Austrije (u poglavlju 3.1.2.e). U Crnoj Gori se može otpočeti sa

integrisanjem procedura za zelene javne nabavke i uspostavljanjem informacionog sistema za

praćenje potrošnje energije i energetski menadžment u javnom sektoru, a nastaviti npr. sa e-

obrascima i prijavama za državne podsticaje za energetsku efikasnost, stimulisanjem

inovativnih IKT rješenja kod promovisanja društveno odgovornog zelenog poslovanja javnog

sektora, inteligentnim upravljanjem javnim transportom, uključivanjem zahtjeva za

energetsku efikasnost u vladinim politikama za građevinarstvo i planiranje prostora,

interakcijama sa građanima u cilju boljeg kreiranja politika energetske efikasnosti na

državnom i lokalnom nivou i dr.

Na ovaj način, kombinovanjem koncepta održivog razvoja, tj. balansiranjem socijalnih,

ekoloških i ekonomskih faktora kod razvoja društva i ekonomije, postiže se sinergijski efekat.

Na primjer, promovisanjem energetske efikasnosti, troškovi se dodatno smanjuju dodatnom

brigom o optimizaciji korišćenja energetskih resursa i stvara se konkurentnija privreda.

Učešće građana će se takođe povećati usljed društveno odgovornog poslovanja državne

uprave po principima održivog razvoja.

Uvođenje ESCO usluga od strane Elektroprivrede Crne Gore

108

Elektroprivreda Crne Gore (EPCG) je javna nacionalna elektroenergetska kompanija sa

poslovima koji se odnose na proizvodnju, distribuciju i snabdijevanje električnom energijom

na teritoriji Crne Gore. EPCG trenutno uredno i kvalitetno zadovoljava potrebe, te

obezbjeđuje sigurnu i stabilnu isporuku električne energije privredi i stanovništvu Crne Gore

(EPCG, 2013).

Sa druge strane, konstantan rast cijena električne energije dovodi do nezadovoljstva i čestih

protesta građana (Danas, 2012). Još jedan važan faktor koji će uticati na poslovanje EPCG je

da će dalja liberalizacija energetskog tržišta u Crnoj Gori omogućiti potrošačima da uskoro

biraju između više snabdjevača električne energije, pa EPCG može izgubiti dio svojih

klijenata. Zakon o energetskoj efikasnosti takođe propisuje određene obaveze EPCG, poput

organizovanja ponude energetskih usluga krajnjim kupcima energije po konkurentnim

cijenama (član 46).

Na osnovu prethodno navedenog se kao ideja predlaže pružanje ESCO usluga od strane

EPCG. Ovo je takođe u skladu sa preporukom iz poglavlja 4.2.4. o osnivanju javnih ESCO

kompanija. ESCO će predstavljati novi način pružanja usluga EPCG, što će odgovarati

potrebama klijenata i jačati povjerenje, a biti u skladu sa interesom kompanije da u

liberalizovanom energetskom tržištu sačuva što više klijenata. U Crnoj Gori trenutno ne

postoji konkurencija, a EPCG može prilično lako da već uspostavljeni odnos sa klijentima na

polju prodaje električne energije dopuni sa ponudom ESCO usluga. Projekat daljinskog

očitavanje potrošnje električne energije (opisan u poglavlju 3.3.2.d) predstavlja takođe dobru

osnovu za uvođenje novih usluga, koje ova napredna tehnologija i razvoj tzv. “pametnih

mreža“ nude. Kod primjene novog načina ESCO poslovanja, EPCG se može prvo fokusirati

na sektore sa najvećim potencijalima za uštede energije i jednostavne načine ugovaranja,

poput javnog sektora (npr. javna rasvjeta, javne zgrade), a kasnije se tržište može proširiti na

ostale potrošače.

c. Uloga menadžmenta

Po rezultatima ankete tri glavna izvora inovacija u organizacijama javnog sektora u Crnoj

Gori su ideje od strane menadžmenta, najbolje prakse iz drugih organizacija javnog sektora u

EU i ideje od strane zaposlenih (poglavlje 3.3.2.e, Slika 32). Uloga menadžmenta kod procesa

inoviranja je ključna, kako kod orijentisanosti organizacije ka ispunjavanja ciljeva i rezultata,

tako i kod promovisanja slobode izražavanja i participacije zaposlenih, gdje menadžment

treba da uspostavi otvoren način komunikacije sa zaposlenim, ali i sa učesnicima iz spoljnjeg

109

okruženja (dobavljačima, klijentima, i dr), kako bi omogućili da se poslovanje stalno testira i

unapređuje.

Naravno, nameće se pitanje da li je u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori moguće

uspostaviti sistemski i dugoročno dugoročni pristup rukovođenja inovacijama, u situaciji gdje

se top-menadžment često bira iz vladajuće političke grupacije, tj. po osnovu političkih

zasluga, a ne isključivo stručnog znanja i sposobnosti. Takodje je u Crnoj Gori (kao i u

drugim zemljama regiona) prisutan visok nivo korupcije u javnom sektoru, značajno veći od

EU prosjeka (Uprava za antikorupcijsku inicijativu Crne Gore, 2013), što takođe otežava

implementaciju.

Pored toga što će državne mjere za snižavanje korupcije na normalan nivo doprinijeti

pospješivanju rada moderne državne uprave, važno je istaći i primjer efikasnog upravljanja i

rukovođenja inovacijama u gradskoj upravi Beča (opisano u poglavlju 3.1.2.f) gdje, i pored

toga što se top-menadžment mijenja usljed političkih promjena, za izvanredne inovativne

aktivnosti i rezultate ključni faktor je bio postojanje sveobuhvatnog i dugoročnog planiranja

aktivnosti, postojanje kvalitetnog srednjeg menadžmenta i projektnih timova, kao i visoki

stepen učešća građana, naučnih institucija i biznis sektora u svim fazama razvoja i

implementacije programa gradske uprave.

Imajući u vidu prethodna razmatranja, i u oblasti energetske efikasnosti se pridaje važnost

upošljavanja energetskih menadžera u organizacijama javnog sektora (što je i obaveza po

Zakonu o energetskoj efikasnosti), koji trebaju biti na nivou kvalitetnog srednjeg

menadžmenta, naravno u stalnoj i otvorenoj komunikaciji sa višim menadžmentom, posebno

kod odlučivanja o novim investicionim projektima u oblasti energetske efikasnosti. Takođe se

trebaju treba uspostaviti adekvatan projektni menadžment i dalje projektni timovi za razvoj i

implementaciju pojedinih projekata energetske efikasnosti. Za upravljanje samim projektima,

posebno onim kompleksnijim, trebalo bi usvojiti primjenu savremenih softverskih alata

(poput MS Project-a).

Takođe, kako je ranije preporučeno, neophodno je uspostaviti sistem za praćenje i monitoring

potrošnje energije, uz korišćenje IKT tehnologije. Ovaj sistem je u razvoju u Crnoj Gori, ali

implementacija treba biti adekvatno podržana od strane organizacija javnog sektora. Jedan

dobar primjer u Crnoj Gori, koji se može replicirati i u drugim organizacijama, je primjer

Opštine Bar, koja je kroz projekat „Uspostavljanje sistema za energetski menadžment u

Opštini Bar“ (objašnjen u poglavlju 3.3.2.c), razvila niz internet alatki za praćenje, kontrolu i

analizu potrošnje energije na nivou grada.

110

d. Razvoj i uključivanje zaposlenih

Po rezultatima ankete (poglavlje 3.3.2.e, Slika 33), kao najlošije ocijenjeni faktori koji ne

pogoduju inovacijama su vezani za tretman i participaciju zaposlenih, tj. većina anketiranih

se ne slažu da je sistem motivisanja, napredovanja i nagrađivanja zaposlenih organizovan na

adekvatnom nivou, kao i briga o profesionalnom razvoju ljudskih resursa, da je komunikacija

zadovoljavajuća na svim nivoima organizacije, te da se podstiče participacija i kreativnosti

kod zaposlenih. Ovo su dakle oblasti za poboljšanje koji trebaju biti fokus menadžmenta

organizacija javnog sektora i vlade uopšte, jer uspostavljanje adekvatnih uslova radnog

okruženja, klime i kulture u organizaciji značajno pogoduju inovacijama u svim oblastima,

uključujući energetsku efikasnost. Posebno za Crnu Goru je veoma važno promovisati

prethodno pomenuti princip (odozdo ka gore) u organizacijama javnog sektora, kako bi se

adekvatnim menadžmentom uključio što veći broj zaposlenih u strateško planiranje i

sprovođenje inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti. Takođe, kod pravilnog

motivisanja i nagrađivanja zaposlenih, treba imati u vidu i Maslovljevu piramidu hijerarhije

potreba (McLeod, 2013), tj. potrebu faznog zadovoljavanja potreba zaposlenih, kako bi se

prebrodio problem trenutno relativno niskih primanja u Crnoj Gori i konstantnog rizika od

gubitaka posla usljed mjera restrikcije i racionalizacije javnog budžeta.

Energetska efikasnost je ponekad tehnički kompleksna oblast, pa pored odgovarajuće

motivisanosti zaposlenih, treba uspostaviti stalnu edukaciju, koja, pored opštih informacija o

mjerama energetske efikasnosti, treba takođe uključiti edukaciju o dostupnim nacionalnim ili

EU programima za podršku finansiranja projekata energetske efikasnosti, modelima privatno-

javnog partnerstva i procedurama i praksama za sprovođenje i praćenje ESCO projekata.

e. Poslovanje u skladu sa međunarodnim standardima

Za unapređenje kvaliteta poslovanja, organizacije javnog sektora u Crnoj Gori trebaju stalno

pratiti savremene međunarodne standarde, uključujući oblast energetske efikasnosti koja je

jako dinamična. Generalno, standardizacija podstiče inovativnost i međunarodnu razmjenu,

smanjuje rizike, smanjuje transakcijske troškove i omogućava zaštitu kvalitetnim ponuđačima

na tržištu od konkurenata sa nižim kvalitetom proizvoda i usluga (Stanovnik i Kavaš, 2011,

str. 5).

Kako pokazuju rezultati ankete (poglavlje 3.3.2.e, Slika 33), poslovanje u skladu sa

međunarodnim standardima u organizacijama javnog sektora u Crnoj Gori je na relativno

niskom nivou (36%) a većina organizacija nije upoznata sa ISO standardom 50001:2011 za

111

upravljanje energijom (poglavlje 3.3.2.e, Slika 39), pa je stoga potrebno obezbijediti više

informacija, jer standard podržava organizacije da efikasnije koriste energiju putem razvoja

sistema za upravljanje energijom, a takođe je zasnovan na modelu kontinuiranog upravljanja

korišćenog kod drugih standarda, što olakšava organizacijama da integrišu sistem energetskog

menadžmenta. Na kraju, važno je navesti i niz standarda koji pomažu sistemskom

sprovođenju inovacija u kompanijama, poput standarda za upravljanje (ISO 9001 za

upravljanje kvalitetom i ISO 14001 za upravljanje životnom sredinom), kao i novog ISO

standarda 26000:2010 o društvenoj odgovornosti i dr. (ISO, 2013). Zajednički Okvir za

Procjenu (eng. Common Assessment Framework, CAF 2013) je još jedan dobar alat za

potpuno upravljanje kvalitetom (eng. Total Quality Management - TQM), posebno prilagođen

i razvijen od strane javnog sektora EU, koji se može koristiti u organizacijama javnog sektora

na svim nivoima (European CAF Resource Centre, 2013).

112

5. ZAKLJUČAK

Magistarski rad je imao za cilj da ukaže na važnost primjene mjera energetske efikasnosti kao

inovativnog modela poslovanja u javnom sektoru u zemljama Zapadnog Balkana, poredeći

trenutno stanje, primjenjivost novog koncepta, kao i davanje preporuka za implementaciju

ovog modela. Posebno se težilo odgovoriti na pitanje da li zemlje Zapadnog Balkana mogu

usvojiti i sprovesti politike i standarde EU u oblasti energetske efikasnosti. U tom cilju, u

magistarskom radu se nastojala analizirati praksa u EU i zemljama članicama u oblasti

energetske efikasnosti, uporediti sa zemljama Zapadnog Balkana, te utvrditi primjenjivost EU

modela u ovom regionu, sa posebnim osvrtom i detaljnim preporukama za Crnu Goru.

Značaj energetske efikasnosti sa aspekta energetskih i finansijskih ušteda je očigledan.

Politike i mjere EU u ovoj oblasti, koje su jedne od najnaprednijih u svijetu, mogu pozitivno

uticati i kroz niz drugih benefita za javni sektor, ekonomiju i društvu u cjelini, pa treba biti

značajna poluga održive razvojne politike svake države koja teži ka razvoju pametnog i

konkurentnog društva. Za Zapadni Balkan, koji karakteriše visoka uvozna energetska

zavisnost i niz negativnih indikatora, posebno negativni efekti ekonomske krize, valja istaći

da primjena mjera u kratkom roku može imati povoljnosti po državni budžet, tj. smanjenje

rashoda (za utrošenu energiju u javnom sektoru, izdvajanja za subvencije za energiju i uvoz

energije, kao i smanjenje izdvajanja za izgradnju skupih energetskih postrojenja), dok sa duge

strane, usljed novih investicija i novih lokalnih poslova, može imati pozitivan efekat na

budžetske prihode. Dugoročni benefit je prevashodno doprinos smanjenu trenda rasta

potrošnje energije i razdvajanju od ekonomskog rasta, što za rezultat ima konkurentniju

ekonomiju u cjelini. Imajući u vidu ogroman potencijal za uštede, energetska efikasnost se

slobodno može smatrati najvećim energetskim resursom zemalja Zapadnog Balkana.

Analiza politika energetske efikasnosti u EU ukazuje na važnost koja se pridaje energetskoj

efikasnosti u širem kontekstu borbe protiv negativnih efekata ekonomske krize i doprinosa

dostizanju ciljeva EU Strategije za pametan, održiv i inkluzivan rast, a takođe je podržana sa

nizom strategija i inicijativa na EU nivou. Analiza praksi u Austriji i Sloveniji pokazuje

načine konkretne primjene EU politika energetske efikasnosti i daje niz korisnih primjera

kako javni sektor integrativnim politikama može pokazati primjer drugim sektorima. Za obije

zemlje je karakteristično da je veća decentralizacija aktivnosti recept za uspjeh, uz

promovisanje energetske efikasnosti kako od strane raznih državnih institucija, tako i od

strane lokalnih vlasti, uz podršku specijalizovanih regionalnih i lokalnih agencija.

113

Uporedna analiza zemlja Zapadnog Balkana pokazuje na niz zajedničkih barijera koje se

mogu zajednički i rješavati. Pokazano je da je sprovođenje EU politika veoma značajno i za

zemlje Zapadnog Balkana, jer su ove politike usmjerene na eliminisanje sličnih barijera sa

kojima se susreću i ove zemlje, a doprinosi i većim integracijama ovog regiona u EU kroz

sprovođenje inovativnih politika energetske efikasnosti. Još jedna povoljnost po Zapadni

Balkan je i ogroman neiskorišćen potencijal energetske efikasnosti, posebno u javnom

sektoru, te postoje mogućnosti za postizanje nisko troškovnih energetskih ušteda u kratkom

roku, što može biti izvanredna prilika za saradnju sa EU u oblasti energetske efikasnosti.

Prezentovano je niz preporuka koje se mogu primijeniti na svaku zemlju Zapadnog Balkana.

Promovisanje integrisanog pristupa na regionalnom nivou, posebno kroz Energetsku

zajednicu kao regionalnu platformu za saradnju u oblasti energetike, je idealna za zajednički i

harmonizovan rad, a razni donatorski programi su u mogućnosti da podrže regionalne

aktivnosti. Takođe se preporučuje aktivno učešće zemalja Zapadnog Balkana u

implementaciji nove regionalne strategije “Jugoistočna Evropa 2020”, jer je direktno u vezi

sa integracijom u EU i ispunjavanjem preporuka EU strategije “Evropa 2020 - strategija za

pametan, održiv i inkluzivan rast”. Važna uloga strateškog i integrisanog planiranja je i na

lokalnom nivou, imajući u vidu da su ovo (posebno glavni gradovi) mjesta gdje je

skoncentrisan najveći broj stanovništva i time mogućnosti energetske uštede najveći. Dakle,

svi nivoi javnog sektora se trebaju umrežavati kroz nacionalne, regionalne i EU projekte.

Jačanje institucionalnog okvira kroz osnivanje snažnih nacionalnih i lokalnih agencija za

energetsku efikasnost doprinosi snažnijoj implementaciji politika energetske efikasnosti i

promovisanju vodeće uloge javnog sektora. Sa druge strane, razvoj održivih i inovativnih

finansijskih mehanizama u javnom sektoru je način da se otkloni trenutno neodrživ način

finansiranja samo od strane međunarodnih kredita i grantova, a preporučuje se korišćenje

modela javnog finansiranja koji može biti vrlo koristan za razvoj tržišta gdje trenutno ne

postoji komercijalno finansiranje. Korišćenje eksternih programa pomoći i umrežavanja sa

EU se snažno preporučuje, s obzirom da zemlje Zapadnog Balkana nastoje da implementiraju

iste EU politike u oblasti energetske efikasnosti. Pored EU podrške, postoji i niz drugih

(regionalnih i bilateralnih) programa koji nude podršku i mogućnost za finansiranje, a

potencijalno i mogućnosti za neke nove pristupe i rješenja (poput saradnje sa Japanom i dr.).

Uklanjanje kontrole cijena i subvencija za energiju je takođe veoma važno, jer se adekvatne

cijene energije mogu smatrati jednim od najboljih podsticajnih mjera za javne i privatne

potrošače da promijene obrasce ponašanja i energiju koriste racionalno. Unaprjeđenje

114

statistike energetske efikasnosti, monitoring i verifikacija doprinosi uspješnoj implementaciji

politika energetske efikasnosti, praćenju napretka i njihov efikasan dalji razvoj, dok

finansijski podsticaji i javne informativne kampanje doprinose da građani i svi sektori

potrošnje postaju svjesniji o značaju energetske efikasnosti i zajednički djeluju.

Situacija u Crnoj Gori je detaljno razmatrana i predložene detaljne preporuke, a tome je

doprinijelo i uspješan odziv na anketu od strane ključnih organizacija javnog sektora u Crnoj

Gori. SWOT analiza je pokazala niz snaga poput jasnog opredjeljenja ka EU integracijama,

kreiranog osnovnog legislativnog okvira, kao i određeno iskustvo javnog sektora u

implementaciji projekata i svjesnost društva uopšte o značaju primjene mjera energetske

efikasnosti.

Konkurentna prednost Crne Gore je, pored velikog neiskorišćenog potencijala energetske

efikasnosti, i jasna orjentacija ka sprovođenju EU standarda i kreiranju stabilnog regulatornog

okvira usklađenog sa EU politikama u ovoj oblasti, fokus ka implementaciji mjera energetske

efikasnosti u javnom sektoru, kao i mala veličina zemlje koja olakšava upravljanje i

monitoring programa energetske efikasnost i može doprinijeti bržim reformama i stvaranju

funkcionalnog i fleksibilnog inovativnog sistema za uštede energije.

Pored opštih preporuka koje važe i za Crnu Goru, date su i neke konkretne ideje za

unaprjeđivanje inovacija u poslovanju u oblasti energetske efikasnosti, usklađene sa trenutnim

trendovima inoviranja u Crnoj Gori. Preporučuje se integracija portale e-uprave sa

aktivnostima u oblasti energetske efikasnosti, kako bi se pratili savremeni trendovi korišćenja

IKT rješenja u cilju promovisanja principa održivog razvoja i smanjenja uticaja na klimatske

promjene, a na ovaj način se postiže sinergijski efekat: smanjenje troškova, društveno

odgovorno poslovanje, konkurentnija privreda i rast učešća građana. Druga ideja je uvođenje

ESCO usluga od strane Elektroprivrede Crne Gore, koje sa jedne strane pomaže kompaniji da

prebrodi izazove rasta cijena i liberalizacije tržišta, a sa druge strane doprinosi kreiranju novih

usluga u skladu sa potrebama klijenata i trendovima nacionalne i EU politike. Na kraju se

razmatra i potencira uspostavljanje sistemskog i dugoročnog pristupa rukovođenja

inovacijama, sa upošljavanjem energetskih menadžera kao kvalitetnog srednjeg

menadžmenta, kao i adekvatnog projektnog menadžmenta i projektnih timova za razvoj i

implementaciju projekata energetske efikasnosti. Adekvatan razvoj i uključivanje zaposlenih

je poseban izazov sa kojim se menadžment organizacija javnog sektora i Vlade uopšte treba

pozabaviti, jer uspostavljanje adekvatnih uslova radnog okruženja, klime i kulture u

organizaciji značajno pogoduju inovacijama u svim oblastima, uključujući energetsku

115

efikasnost. Takođe se preporučuju praćenje i usvajanje savremenih međunarodnih standarda,

čije uvođenje može značajno doprinijeti unapređenju kvaliteta poslovanja organizacija javnog

sektora u Crnoj Gori.

Cjelokupan rad pokazuje svu kompleksnost razvoja, upravljanja i implementacije politika i

mjera energetske efikasnosti od strane javnog sektora, ali i na veliku važnost za poslovni

uspjeh. Energetska efikasnost može biti dobitna kombinacija za zemlje Zapadnog Balkana i

društvo u cjelini, ukoliko se ovi procesi sprovode kontinuirano i sistematski. Naime,

sistematsko poslovanje i jačanje rutina zaposlenih u oblasti energetske efikasnosti će

doprinijeti izvrsnosti poslovanja organizacija javnog sektora, ali takođe pozitivno uticati na

opštu sposobnost inoviranja ekonomije i uspostavljanja jasnog puta ka inovativnom,

održivom i konkurentnom društvu zasnovanom na znanju.

116

6. PRILOZI

Prilog 1. Osnovni energetski indikatori – Zapadni Balkan i EU

Prilog 2. Spisak anketiranih institucija u Crnoj Gori

Prilog 3. Anketni upitnik

117

Prilog 1. Osnovni energetski indikatori – Zapadni Balkan i EU

Izvor: Međunarodna agencija za energiju

2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011

BROJ STANOVNIKA (miliona) 3.20 3.22 3.76 3.75 4.42 4.41 1.78 1.79 2.06 2.06 0.63 0.63 7.29 7.26 23.14 23.13 8.39 8.42 2.05 2.05 502.11 503.37

BDP (milijardi 2005 USD) 10.73 11.05 12.82 13.04 46.28 46.27 4.82 5.06 7.06 7.28 2.80 2.89 27.86 28.42 112.37 114.01 326.59 335.39 39.01 39.24 14,399.57 14,626.40

BDP PPP* (milijardi 2005 USD) 24.55 25.28 28.07 28.55 70.32 70.31 12.11 12.71 18.93 19.51 6.41 6.62 69.98 71.38 230.36 234.35 296.27 304.26 51.29 51.59 13,916.75 14,137.84

UKUPNA PROIZVODNJA ENERGIJE ‐ UPE (Mten) 1.62 1.49 4.37 4.62 4.22 3.79 1.86 1.80 1.62 1.78 0.89 0.79 10.55 11.17 25.14 25.44 12.17 11.51 3.73 3.76 836.36 804.94

UKUPNI NETO UVOZ ENERGIJE (Mten) 0.54 0.71 1.99 2.36 4.52 4.68 0.61 0.70 1.27 1.43 0.29 0.40 5.20 4.87 14.43 15.15 21.73 23.51 3.58 3.52 952.45 942.03

UKUPNO SNADBIJEVANJE PRIMARNOM ENERGIJOM ‐ SPE (Mte 2.06 2.17 6.45 7.10 8.56 8.44 2.50 2.53 2.88 3.12 1.17 1.18 15.54 16.19 39.16 40.72 34.23 33.02 7.23 7.25 1,715.73 1,654.01

UKUPNA FINALNA POTROŠNJA ENERGIJE ‐ FPE (Mten) 1.94 1.93 3.22 3.34 6.90 6.75 1.19 1.32 1.82 1.97 0.81 0.82 9.48 9.78 25.35 25.89 28.11 26.80 5.13 5.04 1,196.38 1,143.54

UPE/SPE (ENERGY SELF‐SUFFICIENCY) 0.79 0.68 0.68 0.65 0.49 0.45 0.75 0.71 0.56 0.57 0.76 0.67 0.68 0.69 0.64 0.62 0.36 0.35 0.52 0.52 0.49 0.49

SPE/BDP (ten/ hiljadu USD) 0.19 0.20 0.50 0.54 0.19 0.18 0.52 0.50 0.41 0.43 0.42 0.41 0.56 0.57 0.40 0.40 0.10 0.10 0.19 0.18 0.12 0.11

SPE/BDP PPP (ten/ hiljadu USD) 0.08 0.09 0.23 0.25 0.12 0.12 0.21 0.20 0.15 0.16 0.18 0.18 0.22 0.23 0.17 0.18 0.12 0.11 0.14 0.14 0.12 0.12

SPE/POPULATION (ten po stanovniku) 0.64 0.68 1.72 1.89 1.94 1.91 1.41 1.41 1.40 1.51 1.86 1.87 2.13 2.23 1.59 1.64 4.08 3.92 3.53 3.53 3.42 3.29

FPE/BDP (ten/ hiljadu USD) 0.18 0.17 0.25 0.26 0.15 0.15 0.25 0.26 0.26 0.27 0.29 0.28 0.34 0.34 0.23 0.23 0.09 0.08 0.13 0.13 0.08 0.08

FPE/BDP PPP (ten/ hiljadu USD) 0.08 0.08 0.11 0.12 0.10 0.10 0.10 0.10 0.10 0.10 0.13 0.12 0.14 0.14 0.11 0.11 0.09 0.09 0.10 0.10 0.09 0.08

FPE/BR. STANOVNIKA (ten po stanovniku) 0.60 0.60 0.86 0.89 1.56 1.53 0.67 0.73 0.88 0.95 1.28 1.29 1.30 1.35 1.10 1.12 3.35 3.18 2.50 2.46 2.38 2.27

EUSLOVENIJASRBIJA ZAPADNI BALKAN AUSTRIJACRNA GORA

* GDP iskazan po paritetu kupovinih snaga (en. Purchasing power parity ‐ PPP).

ALBANIJA BIH HRVATSKA KOSOVO MAKEDONIJA

118

Prilog 2. Spisak anketiranih institucija u Crnoj Gori

Column1

NAZIV ORGANIZACIJE VRSTA ORGANIZACIJE BROJ ZAPOSLENIH

PODRUCJE POSLOVANJA

GLAVNO PODRUCJE DJELOVANJA BR. PRISTIGLIH UPITNIKA

1 Agencija za investicije i razvoj Berane

Lokalna samouprava 10‐49 Lokalno Generalne aktivnosti uprave 1

2 Ministarstvo ekonomije Državna uprava 250+ Nacionalno Generalne aktivnosti uprave 2

3 Opština Bar Lokalna samouprava 250+ Lokalno Generalne aktivnosti uprave; finansije; socijalne usluge, stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata

1

4 GIZ ASE Drugo ‐ međunarodna organizacija za tehničku pomoć

1‐9 Internacionalno Druge aktivnosti ‐ konsultantske usluge i tehnička pomoć

1

5 Zavod za statistiku Crne Gore ‐ MONSTAT

Državna uprava 100‐249 Nacionalno Generalne aktivnosti uprave 1

6 Crnogorski elektroprenosni sistem

Javno preduzeće ili ustanova

250+ Internacionalno Druge aktivnosti ‐ prenos električne energije

3

7 Ministarstvo održivog razvoja i turizma

Državna uprava 100‐249 Nacionalno Generalne aktivnosti uprave; stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata; zaštita životne sredine

2

8 Crnogorski centar energetske efikasnosti

Nevladina organizacija 1‐9 Nacionalno Druge aktivnosti ‐ konsultantske usluge za energetske audite

1

9 Institut "Dr Simo Milošević" A.D. Igalo


250+ Internacionalno Zdravstvo 1

119

10 NVO Green Home Nevladina organizacija 1‐9 Nacionalno Druge aktivnosti ‐ promocija i edukacija u oblasti zaštite životne sredine i održivog razvoja

1

11 Opština Nikšić Lokalna samouprava 250+ Lokalno Generalne aktivnosti uprave; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata

1

12 Prijestonica Cetinje Lokalna samouprava 100‐249 Lokalno Generalne aktivnosti uprave; finansije; kultura/ sport/ rekreacija; javni saobraća; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata

1

13 Mašinski fakultet Podgorica Javno preduzeće ili ustanova

10‐49 Internacionalno Obrazovanje; istraživanje, razvoj, usluge 1

14 Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije

Državna uprava 50‐99 Nacionalno Generalne aktivnosti uprave; razvoj informacionog društva i telekomunikacija

1

15 Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća

Državna uprava 10‐49 Nacionalno Generalne aktivnosti uprave 1

16 Agencija za stanovanje d.o.o. Podgorica


100‐249 Lokalno Stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada

1

17 Zajednica opština Crne Gore Lokalna samouprava 1‐9 Nacionalno Generalne aktivnosti uprave; finansije; kultura/ sport/ rekreacija; stambeni poslovi i održavanje stambenih zgrada

1

18 Agencija za zaštitu konkurencije

Državna uprava 10‐49 Internacionalno Druge aktivnosti ‐obezbjeđivanje slobodne konkurencije na tržištu

1

19 Elektroprivreda Crne Gore ‐ Elektrodistribucija Herceg Novi


10‐49 Lokalno Proizvodnja i/ili distribucija energije 1

20 Regulatorna agencija za energetiku

Državna uprava 10‐49 Nacionalno Druge aktivnosti ‐ nadzor i kontrola nad radom i poslovanjem energetskih subjekata

2

120

21 Agencija za izgradnju i razvoj Podgorice

Lokalna samouprava 50‐99 Internacionalno finansije; uređenje i održavanje javnih prostora i objekata; izgradnja infrastrukture na teritoriji Glavnog grada

1

22 JP Aerodromi Crne Gore Javno preduzeće ili ustanova

250+ Internacionalno Javni saobraćaj 1

23 Kancelarija za održivi razvoj Državna uprava 1‐9 Nacionalno Generalne aktivnosti uprave 1

24 “13 Jul – Plantaže” A.D. Javno preduzeće ili ustanova

250+ Internacionalno Druge aktivnosti ‐ proizvodnja grožđa i breskve, proizvodnja i distribucija vina i lozovih rakija, uzgoj ribe; ugostiteljstvo i maloprodaja

1

25 Uprava policije ‐ Ispostava Policije Cetinje

Državna uprava 10‐49 Lokalno Generalne aktivnosti uprave; obavljanje policijskih poslova

1

26 Željeznička Infrastruktura Crne Gore



27 Montenegro Airlines Javno preduzeće ili ustanova


28 Gradska opština Glubovci Lokalna samouprava 10‐49 Lokalno Generalne aktivnosti uprave 1

29 Sekretarijat Energetske zajednice

Drugo ‐međunarodna organizacija

10‐49 Internacionalno Druge aktivnosti ‐ monitoring implementacije EU standarda u zemljama članicama Energetske zajednice, uključujući Crnu Goru

1

UKUPNO: 35

121

Prilog 3. Anketni upitnik

ANKETNI UPITNIK

Anketni upitnik je pripremljen u svrhu pisanja magistarskog rada na temu “Energetska

efikasnost u javnom sektoru kao inovativni model poslovanja”. Odgovorom na upitnik

ćete doprinijeti razumijevanju trenutnog stanja i perspektiva po pitanju inovativnosti javnog

sektora (tj. pružanja nove ili poboljšane usluge), sa fokusom na primjenu mjera racionalnog i

efikasnog korišćenja energije i šireg prepoznavanja javnog sektora kao lidera u sprovođenju i

promovisanju mjera energetske efikasnosti, u skladu sa politikom Evropske Unije (EU) .

Ciljna grupa za popunjavanje upitnika su zaposleni u javnom sektoru (državnim i lokalnim

organima, javnim institucijama i preduzećima), kao i nevladinom i privatnom sektoru (koji

sarađuju i posredno imaju veze sa javnim sektorom). Posebno su od interesa zaposleni koji su

na menadžerskom ili operativnom nivou povezani sa poslovima strateškog planiranja i

sprovođenja mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru.

Anketa se popunjava samo jednom, unošenjem teksta u osjenčenim poljima ili odabirom

posebnih opcija za odgovore. Potrebno vrijeme za popunjavanje ankete je oko 25 minuta.

Anketa je anonimna i služi isključivo u svrhu pisanja magistarskog rada.

Potpuno ispunjen anketni upitnik pošaljite na [email protected], a na istu adresu se

možete obratiti za pojašnjenja pitanja, kao i rezultate ankete.

Hvala na saradnji!

Borko Raičević

122

OSNOVNE INFORMACIJE O ANKETIRANOJ OSOBI I ORGANIZACIJI

Ime i prezime anketiranog (opcionalno4):

Kontakt telefon/e-mail (opcionalno):

Naziv (funkcija) u preduzeću (opcionalno):

Naziv organizacije:

Lokacija (adresa) organizacije:

Vrsta organizacije:

Drzavna uprava (ministarstvo, uprava, agencija, zavod, direkcija i sl.)

Lokalna samouprava (opstina, grad i sl.)

Javno preduzece ili ustanova (drzavno ili u vecinskom vlasnistvu drzave)

Nevladina organizacija

Preduzece privatnog sektora

Drugo (navesti):

Veličina organizacije - broj zaposlenih:

1‐9 zaposlenih 10‐49 zaposlenih 50‐99 zaposlenih 100‐249 zaposlenih

250+ zaposlenih

Na kojem geografskom području posluje vaša organizacija?

Lokalni nivo Regionalni nivo Nacionalni nivo Medjunarodni nivo

Koja su glavna i sporedna područja djelovanja organizacije:

GLAVNO PODRUCJE

DJELOVANJA

SPOREDNO

PODRUCJE

DJELOVANJA

NIJE

RELEVANTNO

GENERALNE AKTIVNOSTI UPRAVE

FINANSIJE

OBRAZOVANJE

4 Pitanja 1.1.-1.3. se odnose na licne podatke ispitanika, pa ih ukoliko zelite mozete preskociti

123

ZDRAVSTVO

SOCIJALNE USLUGE

KULTURA/SPORT/REKREACIJA

STAMBENI POSLOVI I ODRZAVANJE STAMBENIH ZGRADA

PROIZVODNJA I/ILI DISTRIBUCIJA ENERGIJE

JAVNI SAOBRACAJ

UREDJENJE I ODRZAVANJE JAVNIH PROSTORA I OBJEKATA

OSTALO (NAVESTI)

ENERGETSKA EFIKASNOST I INOVATIVNOST U JAVNOM SEKTORU –

GENERALNA PITANJA

Napomena: Inovativnost u javnom sektoru se odnosi na primjenu novih načina ili poboljšanja

u poslovanju organizacija javnog sektora, i to u smislu postizanja značajnih poboljšanja

proizvoda, usluga, komunikacije ili organizacijskih metoda. Sa aspekta energetske efikasnosti,

inovacijom se postiže korišćenje manje količine energije (tj. energenata) za obavljanje istog

posla (npr. za proizvodnju/plasiranje proizvoda i pružanje usluga, grijanje i hlađenje

prostora, rasvjetu, pogon vozila i dr.). Pored toga sto se usljed postignutih energetskih i

finansijskih ušteda značajna javna sredstva mogu preusmjeriti za druge namjene, značaj

primjene mjera energetske efikasnosti u javnom sektoru je i u tome sto javni sektor kao veoma

značajan i vidljiv potrošač (i na nacionalnom i na lokalnom nivou) može svojim primjerom

pokazati pravi odnos u pogledu racionalne potrošnje energije i podstaći pozitivne promjene

kod građana i privatnog sektora, stimulisati transformaciju tržišta ka efikasnijim

proizvodima, zgradama i uslugama, i značajno doprinijeti održivom razvoju ekonomije i

društva koje odgovorno i inteligentno koristi svoje resurse.

Da li smatrate da trenutno postoje snažni politički impulsi koji pogoduju inovacijama u

javnom sektoru (nacionalne strategije, zakoni, regulativa, finansijski podsticaji)?

124

Da Ne Ne znam

Dodatni komentar (opcionalno):

Da li mislite da se sljedeći modeli inovativnog poslovanja u oblasti energetske efikasnosti

u javnom sektoru koji se primjenjuju u EU primjenjivi i u Crnoj Gori?

DA NE NIJE

RELEVANTNO NE ZNAM

DEFINISANJE AMBICIOZNIH POLITIKA I CILJEVA

USTEDE ENERGIJE, DONOŠENJE LEGISLATIVE I

VISOKIH STANDARDA U OBLASTI ENERGETSKE

EFIKASNOSTI

JAVNI SEKTOR KAO LIDER U UNAPREDJENJU

ENERGETSKE EFIKASNOSTI I UZOR DRUGIM

SEKTORIMA

UPRAVLJANJE ENERGIJOM I UPOŠLJAVANJE

ENERGETSKIH MENADZERA U INSTITUCIJAMA

JAVNOG SEKTORA

ZELENE JAVNE NABAVKE - NABAVKA USLUGA,

ROBA I OPREME SA VISOKIM ENERGETSKIM

PERFORMANSAMA (NPR. IKT OPREMA, VOZILA I

SL.)

OSNIVANJE NACIONALNIH I REGIONALNIH

AGENCIJA ZA ENERGETSKU EFIKASNOST

POSEBNI FONDOVI I PODSTICAJI ZA

ENERGETSKU EFIKASNOST

JAVNE KAMPANJE ZA PROMOVISANJE

ENERGETSKE EFIKASNOSTI

OBAVEZNI ENERGETSKI PREGLEDI I

ENERGETSKO SERTIFIKOVANJE JAVNIH ZGRADA

UVAŽAVANJE VISOKIH ENERGETSKIH

STANDARDA KOD IZGRADNJE I SANACIJE

JAVNIH ZGRADA

SARADNJA I UMREZAVANJE KROZ EU

PROGRAME

INOVATIVNI MODELI FINANSIRANJA MJERA

ENEGETSKE EFIKASNOSTI, UKLJUCUJUCI JAVNO

PRIVATNO PARTNERSTVO I FINANSIRANJE OD

125

TRECE STRANE

PROMOVISANJA VISOKIH ENERGETSKIH

PERFORMANSI USLUGA JAVNOG SEKTORA

KORISCENJE IKT TEHNOLOGIJA ZA SA CILJEM

EKOLOŠKI PRIHVATLJIVIJEG (ZELENIJEG)

POSLOVANJA I PRUŽANJA USLUGA (NPR.

SENZORI ZA PRACENJE POTROSNJE, PAMETNA

BROJILA, IKT SISTEM MONITORINGA POTROSNJE

ENERGIJE. E-USLUGE, E-GOVERNMENT I DR.)

INOVATIVNE AKTIVNOSTI I PAMETNA

ENERGETSKA RJEŠENJA U GRADOVIMA

(KONCEPT TZV. PAMETNIH GRADOVA)


Da li na osnovu vašeg iskustva smatrate da je usvajanje standarda i praksi EU u ovoj

oblasti od koristi za javni sektor u cjelini u smislu veće konkurentnosti, društveno

odgovornog i održivog poslovanja i razvoja

Slazem se Ne slazem se Niti se slazem niti ne slazem

nisam siguran/-na, nerelevantno

Označite činioce koji po vašem mišljenju utiču na trenutnu energetsku neefikasnost

javnog sektora u Crnoj Gori:

NEADEKVATNO PROMOVISANJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI OD STRANE VLADINIH INSTITUCIJA,

NEDOSTATAK POLITIKA I JASNIH CILJEVA I SMJERNICA ZA UŠTEDU ENERGIJE

SLAB MENADŽMENT I ODLUKE PO PITANJU RACIONALNE POTROŠNJE ENERGIJE

NEDOSTATAK ZNANJA I KAPACITETA NA SVIM NIVOIMA, KAO I ADEKVATNOG SAVJETOVANJA I

OBUKE

NISKA INFORMISANOST O BENEFITIMA SPROVODJENJA MJERA ENERGETSKE EFIKASNOSTI, KAO I

MOGUCNOSTIMA PODRŠKE I FINANSIRANJA

FINANSIJSKA OGRANIČENJA, TJ. NEDOSTATAK SOPSTVENIH FINANSIJSKIH SREDSTAVA

NEODGOVARAJUĆA AUTONOMIJA U RASPOLAGANJU BUDZETSKIM SREDSTVIMA

SLABO ISKUSTVO I KULTURA JAVNOG SEKTORA U RAZVOJU I SPROVODJENJU INOVACIJA

126

NEDOVOLJNA SARADNJA SA KOMPANIJAMA PRIVATNOG SEKTORA PROFESIONALIZOVANIM ZA

PRUZANJE USLUGA U OBLASTI ENERGETSKE EFIKASNOSTI

NISKE CIJENE ENERGENATA NE POGODUJU ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI

OSTALO (NAVESTI):

Od dolje ponuđenih, odabrati i označiti tri prioritetna koraka koja su po vašem

mišljenju najvažnija za uspješnu implementaciji mjera energetske efikasnosti u

institucijama javnog sektora?

RAZVOJ NACIONALNE LEGISLATIVE U OBLASTI ENERGETSKE EFIKASNOSTI

UVAŽAVANJE EU STANDARDA U OVOJ OBLASTI

OSNIVANJE NACIONALNE AGENCIJE ZA ENERGETSKU EFIKASNOST KOJA BI PODRŽAVALA

PROJEKTNE AKTIVNOSTI

OBEZBIJEDJIVANJE EKSTERNE PODRŠKE EKSPERATA KOD IDENTIFIKOVANJA I PRIPREME

PROJEKATA ENERGETSKE EFIKASNOSTI

UMREAŽAVANJE - NA NACIONALNOM I EU NIVOU

RAZMJENA DOBRIH PRAKSI I OBUKA ZAPOSLENIH U JAVNOM SEKTORU

PRISTUP INOVATIVNIM TEHNOLOGIJAMA

JACA SARADNJA SA RENOMIRANIM KOMPANIJAMA PRIVATNOG SEKTORA

VECA ULAGANJA U ISTRAZIVANJE I RAZVOJ U OBLASTI ENERGETSKE EFIKASNOSTI KAO VAZAN

FAKTOR ZA TRANZICIJU KA ZELENOJ EKONOMIJI

NESTO DRUGO (NAVESTI):

Da li se slažete da neke od navedenih stavki mogu imati konkurentnu prednost za javni

sektor u Crnoj Gori:

127

SLAZEM SE NE SLAZEM SE NI DA NI NE

POSTOJI VELIKI POTENCIJAL ZA ENERGETSKE USTEDE U

JAVNOM SEKTORU, STO CE OMOGUCITI ZNAČAJNE

FINANSIJSKE USTEDE

MALE DIMENZIJE ZEMLJE/JAVNOG SEKTORA MOŽE

DOPRINIJETI BRŽIM REFORMAMA I STVARANJU

FUNKCIONALNOG/FLEKSIBILNOG/ INOVATIVNOG SISTEMA ZA

UŠTEDE ENERGIJE

OSAVREMENJIVANJE POSLOVANAJ U JAVNOM SEKTORU

PRIMJENOM MJERA ENERGETSKE EFIKASNOSTI CE

DOPRINIJETI NOVIM OBLASTIMA POSLOVANJA I

PRIVLACENJU KVALITETNOG NOVOG RADNOG KADRA

MALA VELIČINA ZEMLJE OLAKŠAVA UPRAVLJANJE I

MONITORING PROGRAMA ENERGETSKE EFIKASNOSTI

POSTOJI ZNAČAJAN POTENCIJAL ZA KORIŠĆENJE

OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE, NPR. SOLARNIH

TEHNOLOGIJA

POSTOJI DOBRA OSNOVA MEDJU LOKALNIM EKSPERTIMA I

UNIVERZITETSKIM PROFESORIMA, SA DOVOLJNIM ZNANJEM

O ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI

DRUGO/KOMENTAR

Da li smatrate da su redukcije u javnim budžetskim sredstvima u prethodnom periodu

(naročito usljed finansijske krize) imale pozitivan ili negativan uticaj na inovativnije

poslovanje javnog sektora, uključujući energetsku efikasnost?

Imalo je pozitivan uticaj Negativan uticaj Nije imalo znacajnu ulogu

Ne znam

Da li smatrate da će energetska efikasnost kao model poslovanja, sa daljim reformama

energetskog sektora u cjelini, uključujući reformu cijene energenata, bivati podsticajniji

sa ekonomskog stanovišta i sve više dobijati na značaju?

Da Ne Ne znam

ENERGETSKA EFIKASNOST KAO INOVATIVNI MODEL POSLOVANJA U

VASOJ ORGANIZACIJI

Kako svrstavate vašu organizaciju generalno po pitanju inovativnosti:

128

Vodeci innovator Prateci innovator Nije innovator

Kako svrstavate vašu organizaciju po pitanju inovativnosti u oblasti energetske

efikasnosti:

Vodeci innovator Prateci innovator Nije innovator

Da li ste do sada dobili neke nagrade koje se odnose na inovativnost ili poboljšani

proizvod/uslugu?

Da Ne Ne znam

Komentar:

Kako procjenjujete konkurenciju u Vašoj djelatnosti?

Ostra Srednja Slabija Nema konkurencije

Da li je vaša organizacija uvela neki od sledećih oblika inovacija u poslovanju u

proteklom periodu?

DA NE

NIJE

RELEVANTNO/

NE ZNAM

POBOLJŠANJE PERFORMANSI BOLJIM UPRAVLJANJEM I

DONOŠENJEM BOLJIH ODLUKA I OD STRANE MENADŽMENTA

POBOLJŠANJE EFIKASNOSTI POSLOVANJA UPOTREBOM

MANJE RESURSA ZA POSTIZANJE ISTIH REZULTATA

OSAVREMINJAVANJE POSLOVANJA KROZ UPOTREBU

INFORMACIONO – KOMUNIKACIONIH TEHNOLOGIJA (IKT)

INOVACIJE KROZ BOLJU ORGANIZACIJU POSLOVANJA

PROSIRENJE KVALITETA USLUGA I RAZVIJANJE NOVIH

USLUGA KAKO BI SE ZADOVOLJILI ZAHTJEVI KORISNIKA

UVODJENJE SISTEMA ZA PRAĆENJE USPJEŠNOSTI USLUGA

POBOLJŠANJE PERFORMANSI USLED NEKIH DRUGIH

FAKTORA, KAO ŠTO SU POBOLJSANJE SISTEMA UPRAVLJANJA

KVALITETOM, SIGURNOSTI NA RADU I DR.

OSTALO (OPCIONALNO)

129

Koji su glavni izvori inovacija u organizaciji:

IDEJE OD STRANE ZAPOSLENIH

IDEJE OD STRANE MENADŽMENTA

IDEJE OD STRANE KORISNIKA ILI KLIJENATA

NAJBOLJE PRAKSE IZ DRUGIH ORGANIZACIJA JAVNOG SEKTORA U ZEMLJI

NAJBOLJE PRAKSE IZ DRUGIH ORGANIZACIJA JAVNOG SEKTORA U EU

NAJBOLJE PRAKSE IZ DRUGIH ORGANIZACIJA JAVNOG SEKTORA VAN EU (npr. SAD, Japan i sl.)

DRUGO (NAVESTI):

Koji su od sledećih elemenata koji pogoduju inovacijama karakterišu vašu organizaciju:

DA NE U RAZVOJU

NIJE

RELEVANTNO/

NE ZNAM

DEFINISANA MISIJA I VIZIJA ORGANIZACIJE

DONEŠENA JASNA STRATEGIJA I PLANOVI

POSLOVANJA ORGANIZACIJE

ZAPOSLENI UKLJUČENI U POSTAVLJANJE

CILJEVA I PLANOVA ORGANIZACIJE

MENADZMENT PREDUZEĆA PREDAN I

INOVATIVAN U SPROVODJENJU STRATEŠKIH

CILJEVA ORGANIZACIJE

DRUŠTVENO ODGOVORNO POSLOVANJE (BRIGA

O SOCIJALOSKOM I EKOLOŠKOM APEKTU

POSLOVANJA)

POSTOJI ETIČKI KODEKS

130

KOMUNIKACIJA JE ZADOVOLJAVAJUCA NA SVIM

NIVOIMA ORGANIZACIJE

PODSTICE SE PARTICIPACIJA I KREATIVNOSTI

KOD ZAPOSLENIH

POSLOVANJE U SKLADU SA MEDJUNARODNIM

STANDARDIMA (UPRAVLJANJE KVALITETOM,

ZASTITA ZIVOTNE SREDINE I DR.)

POSTOJE PROJEKTNI TIMOVI I PROJEKTNA

ORGANIZACIONA STRUKTURA

BRIGA O PROFESIONALNOM RAZVOJU LJUDSKIH

RESURSA JE NA ADEKVATNOM NIVOU

SISTEM MOTIVISANJA, NAPREDOVANJA I

NAGRADJIVANJA ZAPOSLENIH JE ORGANIZOVAN

NA ADEKVATNOM NIVOU

PRATE SE I ANALIZIRAJU SADASNJI I

POTENCIJALNI KORISNICI/KLIJENTI U CILJU

PODSTICANJA INOVACIJA

PODSTICE SE SARADNJA SA

UNIVERZITETIMA/ISTRAZIVACKIM INSTITUTIMA,

RZMJENA DOBRIH PRAKSI I UMREZAVANJE U

CILJU PODSTICANJA INOVACIJA

ADEKVATNA UKLJUCENOST U IZRADU ZAKONA,

REGULATIVE I STANDARDA KOJI PODSTICU

INOVATIVNOST

PODSTICE SE RAZVOJ JAVNO- PRIVATNOG

PARTNERSTVA U CILJU PODSTICANJA

INOVACIJA

Da li u organizaciji osjećate da trebate inovirati da bi bili konkurentniji u zemlji i EU?

Da Ne

Da li mislite da integracija u EU i veće korišćenje EU standarda doprinosi pozitivnim

reformama i uspjehu u poslovanju vase organizacije?

Da Ne Nema ulogu

Komentar (opcionalno):

131

Da li neki od sledećih elemenata karakterišu vašu organizaciju po pitanju inovativnog

poslovanja u oblasti energetske efikasnosti?

DA NE U RAZVOJU

NIJE

RELEVANTNO/

NE ZNAM

DA LI JE DEFINISANA STRATEGIJA ZA

RACIONALNO KORIŠĆENJE ENERGIJE U OKVIRU

ORGANIZACIJE

DA LI JE DEFINISAN CILJ UŠTEDE ENERGIJE U

ORGANIZACIJI, ILI POSREDNO KROZ CILJ

SMANJENJA EMISIJA UGLJEN DIOKSIDA, I SL.

DA LI SE PRATI POTROŠNJA ENERGIJE I

KONTINUIRANO POBOLJŠAVA UPRAVLJENJE

ENERGIJOM KAKO BI SE RAZUMJELI OBRASCI

POTROŠNJE ENERGIJE I DONOSILE

ODGOVARAJUĆE ODLUKE PO PITANJU


DA LI IMATE UPOŠLJENOG ENERGETSKOG

MENADŽERA (OSOBU ZADUŽENU ZA

PLANIRANJE, PRAĆENJE I IZVJEŠTAVANJE O

EFIKASNOM KORIŠĆENJU ENERGIJE U

ORGANIZACIJI)

DA LI SE SPROVODI ENERGETSKI PREGLED

OBJEKATA U NADLEŽNOSTI ORGANIZACIJE,

KAKO BI SE ODREDILA TRENUTNA POTROŠNJA

ENERGIJE I DEFINISALE NAJPROFITABILNIJE

MJERE ZA RACIONALNO KORIŠĆENJE ENERGIJE

DA LI SE STIMULISE RACIONALNO KORIŠĆENJE

ENERGIJE OD STRANE ZAPOSLENIH

DA LI SE SPROVODE MJERE ENERGETSKE

EFIKASNOSTI U KANCELARIJAMA

DA LI PRIMJENJUJETE MJERE EFIKASNE

POTROŠNJE ENERGIJE KOD TRANSPORTA

ZAPOSLENIH, ROBA I USLUGA

DA LI SE VRŠI NABAVKA ROBA I USLUGA SA

VISOKIM ENERGETSKIM/EKOLOSKIM

PERFORMANSAMA

DA LI JE ORGANIZACIJA UKLJUČENA U

NACIONALNE PROJEKTE ZA PODSTICANJE

132


DA LI JE ORGANIZACIJA UKLJUČENA U

REGIONALNE/MEDJUNARODNE PROJEKTE ZA

PODSTICANJE ENERGETSKE EFIKASNOSTI I

RAZMJENU DOBRIH PRAKSI

DA LI KORISTITE NEKE OD DOSTUPNIH

NACIONALNIH ILI EU FONDOVA ZA

FINANSIRANJE MJERA ENERGETSKE

EFIKASNOSTI


Da li postoje interakcije vase organizacije sa drugim akterima aktivnim na polju

energetske efikasnosti:

UKLJUC

ENI

POMALO

UKLJUC

ENI

NEDOVOLJNO-

POTREBNO IH

JE VISE

UKLJUCITI

NIJE

RELEVANTN

O

AGENCIJE ZA ENERGETIKU/ ENERGTSKU

EFIKASNOST

PRIVREDNE KOMORE, INDUSTRIJSKA

UDRUŽENJA i SL.

MEDJUNARODNE ORGANIZACIJE, DONATORI I

INVESTITORI (UKLJUČUJUĆI FINANCIJSKE

INSTITUCIJE I BANKE)

OBRAZOVNE INSTITUCIJE

ISTRAŽIVAČKI CENTRI

NEVLADINE ORGANIZACIJE

VELIKE INDSTRIJSKE I ENERGETSKE KOMANIJE

DRUGE KOMPANIJE PRIVATNOG SEKTORA,

ZANATLIJE, INSTALATERI I DR.

DRUGI (NAVESTI):

133

Koliko se u vašoj organizaciji kod javnih nabavki opreme, roba i usluga cijeni

kriterijum energetske efikasnosti (cjelokupni životni vijek i dugoročna dobit usljed

energetskih ušteda), u odnosu na najnižu ponuđenu cijenu?

Kriterijum energetske efikasnosti je vazniji od cijene Vazan isto koliko i cijena

Cijena preovladjuje Nije relevantno


Razmišljate li o poslovanju u skladu sa međunarodnim ISO standardom 50001:2011 –

uvođenje sistema upravljanja energijom?

Napomena: ISO standard 50001 pruža podršku organizacijama da efikasnije koriste energiju

kroz razvoj sistema za upravljanje energijom. ISO 50001 je zasnovan na modelu

kontinuiranog upravljanja korišćenog kod poznatih standarda ISO 9001 ili ISO 14001, sto

olakšava organizacijama da integrišu sistem energetskog menadžmenta sa sistemima za

upravljanje kvalitetom i zaštitom životne sredine.

Da Ne Nije relevantno Ne znam

Da li bi bili zainteresovani za inovativne modele finansiranja i sprovođenja mjera

energetske efikasnosti u vašoj organizaciji kroz učesće kompanija za pružanje

energetskih usluga

Napomena: Kompanije za pružanje energetskih usluga (eng. Energy Service Companies -

ESCOs) su kompanije koje pružaju širok pojas sveobuhvatnih energetskih rješenja uključujući

izradu i implementaciju projekata u oblasti energetske efikasnosti, kao i upravljanje rizicima.

ESCO projekti su oblik javno-privatnog partnerstva gdje organizacije javnog sektora

angažuju ESCO kompaniju da sprovede investicije u oblasti energetske efikasnosti. Projekti

se potom otplaćuju iz ostvarenih ušteda za energente i održavanje. Razvoj ESCO kompanija i

tržišta za pružanje energetskih usluga je jedna od glavnih prioriteta EU.

Napomena: moguće je označiti više odgovora

ZAINTERESOVANI STE ZA ESCO KONCEPT I RAZMJENU DOBRIH PRAKSI U OVOJ OBLASTI

ZAINTERESOVANI STE ZA INICIRANJE ESCO PROJEKATA U VASOJ ORGANIZACIJI

TREBALI BI POMOC U OBUCI KADROVA ZA RAZVOJ, IMPLEMENTACIJU I PRACENJE ESCO

134

PROJEKATA

POMOGLO BI UKOLIKO BI SE RAZVILI MODEL UGOVORI I DRUGI OBRASCI ZA ESCO PROJEKTE

ORGANIZACIJA BI UZ ADEKVATNU RASPODJELU RIZIKA I POVOLJNE FINANSIJSKE ARANZMANE

PRIHVATILA OVAJ KONCEPT KAO MOGUCNOST FINANSIRANJA MJERA ENERGETSKE EFIKASNOSTI

VASA ORGANIZACIJA BI MOGLA SAMA PRUZATI ESCO USLUGE

Koji su projekti energetske efikasnosti do sada uspješno sprovedeni ili se sprovode u

vašoj organizaciji (navesti i kratko opisati do 3 najvažnija projekta)?

1. 2. 3.

Ukoliko imate neki dodatni komentar na pitanja ili generalno upitnik, možete ih navesti ovdje:

Ispunjeni upitnik sačuvajte i pošaljite na: [email protected]

(Kako bi se povećao opseg istraživanja, molim Vas da, u slučaju da smatrate da postoji još

neka osoba/organizacija relevantna za ovo istraživanje, na istu e-mail adresu pošaljete kontakt

detalje ili im proslijedite upitnik).

Hvala na saradnji!

135

7. SPISAK KORIŠĆENE LITERATURE I DRUGIH IZVORA

Austrian Energy Agency (AEA). (2011). Second National Energy Efficiency Action Plan of

the Republic of Austria. Vienna: Austrian Federal Ministry of Economy, Family and

Youth.

Bundesgesetzblatt für die Republik Österreich. (2006). Bundesvergabegesetz (BVergG).

Wien: BGBl. I Nr. 17.2006.

Canevari, C. (2013). Energy Efficiency Policy of the European Union - 2020 and beyond.

Preuzeto od web sajta: http://www.energy-

community.org/pls/portal/docs/2632177.PDF

Coady, D., Gillingham, R., Ossowski, R., Piotrowski, J., Tareq, S., & Tyson, J. (2010).

Petroleum Product Subsidies: Costly, Inequitable, and Rising. Washington: IMF Staff

Position Note, SPN/10/05.

CONCERTO . (2013). About the The CONCERTO initiative. Preuzeto 11. novembra 2013 iz

web sajta: http://concerto.eu/concerto/about-concerto.html

Covenant of Mayors Office. (2013). The Covenant Step by Step. Preuzeto 24. septembra 2013

iz web sajta: http://www.covenantofmayors.eu/index_en.html

Czakó, V. (2013). The leading role of the public sector in energy end-use efficiency in the

EU: Where do we stand? eceee Summer Study proceedings (str. 375-382). Stockholm:

Borg & Co.

Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ). (2013). Monitoring and

Verification Platform (MVP) project update. GIZ. Preuzeto 11. decembra 2013

Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ). (2013). Strengthening the

Network of the energy-efficient Capital Cities in South East Europe. GIZ. Preuzeto 14.

novembra 2013 iz http://www.giz.de/expertise/downloads/giz2012-en-orf-network-

capital-cities-southeasteurope.pdf

ECA - European Court of Auditors. (2012). Cost effectiveness of Cohesion Policy Investments

in energy efficiency, Special report no 21. Luxembourg: ECA. Preuzeto 4. juna 2013

iz http://eca.europa.eu/portal/pls/portal/docs/1/20590745.PDF

ECEEE. (2013). European competitiveness and energy efficiency: focusing on the real issue.

Stockholm: European Council for an Energy Efficient Europe. Preuzeto od

136

http://www.eceee.org/all-news/press/2013/the-real-issue-on-energy-and-

competitiveness/ee-and-competitiveness

Eco-innovation Observatory (2013). Eco-Innovation Scoreboard 2012. Preuzeto 18.

novembra 2013 iz http://database.eco-

innovation.eu/#view:scoreboard/indicators:269/countries:249,15,22,34,57,58,59,68,73

,74,81,84,99,105,108,121,127,128,136,155,176,177,181,200,201,206,212,232/rScales:

/chartType:BarGraph/year:2012/indicatorTabs:269,270,271,272,273,274/ord

Eco-innovation Observatory (2013). Europe in transition: Paving the way to a green economy

through eco-innovation. Brussels: Eco-Innovation Observatory.

EK, MMF, OECD, UN i Svjetska Banka. (2009). System of National Accounts 2008. New

York: UN. Preuzeto od http://unstats.un.org/unsd/nationalaccount/docs/SNA2008.pdf

Elektroprivreda Crne Gore AD Nikšić (EPCG) (2013). Osnovna djelatnost EPCG. Preuzeto

14. decembra 2013 iz EPCG: http://www.epcg.co.me/01_01.html

EnergaP - Energy Agency of Podravje. (2013). EnergaP´s activities. Preuzeto 22. novembra

2013 iz web sajta EnergaP: http://www.energap.si/?viewPage=87

Energetska zajednica. (2013). Legislativa Energetske zajednice: direktive za energetsku

efikasnost. Preuzeto 5. juna 2013 iz web sajta Energetske zajednice:

http://www.energy-

community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/ENERGY_COMMUNITY/Legal/EU

_Legislation

Energy Community. (2005). Treaty Establishing the Energy Community. Athens. Preuzeto od

http://www.energy-

community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/ENERGY_COMMUNITY/Legal/Tre

aty

Energy Community. (2011). Road Maps for implementation of energy efficiency Acquis.

Preuzeto 8. jula 2013 iz http://www.energy-

community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/AREAS_OF_WORK/ENERGY_EFF

ICIENCY/Road_maps

Energy Community. (2011). Road Maps for implementation of Energy Efficiency Acquis.

Preuzeto 13. okrobra 2013 iz http://www.energy-

137

community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/AREAS_OF_WORK/ENERGY_EFF

ICIENCY/Road_maps

Energy Community. (2012). Energy Efficiency Coordination Group - Work programme

2013–2014. Preuzeto od 2012: http://www.energy-


Energy Community. (2013). The Energy Community Legal Framework, 3rd Edition. Vienna:

Energy Community Secretariat. Preuzeto od http://www.energy-


Energy Community Secretariat. (2011). Synthesis of the assessment of Contracting Parties’

Energy Efficiency Action Plans. Preuzeto od http://www.energy-


Energy Community Secretariat. (2013). Annual Implementation Report on the of the Acquis

under the Treaty Establishing the Energy Community. Vienna: Energy Community

Secretariat. Preuzeto 10. oktobra 2013 iz http://www.energy-


Energy Efficiency Watch - EEW. (2013). Energy Efficiency in Europe: Assessment of Energy

Efficiency Action Plans and Policies in EU Member States, Country Report Austria.

EEW. Preuzeto od http://www.energy-efficiency-

watch.org/fileadmin/eew_documents/Documents/EEW2/Austria.pdf

Energy Efficiency Watch - EEW. (2013). Energy Efficiency in Europe: Assessment of Energy

Efficiency Action Plans and Policies in EU Member States, Country Report Slovenia.

EEW. Preuzeto od http://www.energy-efficiency-

watch.org/fileadmin/eew_documents/Documents/EEW2/Slovenia.pdf

Energy Regulators Regional Association (ERRA). (2013). Tariff Database. Preuzeto 25.

novembra 2013. iz http://www.erranet.org/Products/TariffDatabase

European Bank for Reconstruction and Development . (2012). Reports on ESCOs Scoping

Study in Western Balkans. EBRD.

European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). (2013). EBRD’s Western

Balkans Regional Energy Efficiency Programme (REEP), EBRD, Preuzeto 25.

novembra 2013 iz http://www.energy-community.org/pls/portal/docs/1902188.PDF

138

European CAF Resource Centre. (2013). The Common Assessment Framework (CAF) 2013.

Maastricht: European Institute of Public Administration. Preuzeto 31. decembra 2013

iz http://www.eipa.eu/files/File/CAF/CAF_2013.pdf

European Commision (2008). Public procurement for a better environment, Communication.

Brussels: COM(2008) 400 final, 16.7.2008.

European Commision (2009). Communication on mobilising Information and Communication

Technologies to facilitate the transition to an energy-efficient, low-carbon economy.

Brussels: 12.3.2009.

European Commision (2011). Review of Financial Support Facilities Available for Energy

Efficiency and Renewable Energy in the Western Balkans. Brussels: WBIF.

European Commision. (2013). Financing Energy Efficiency Investments in the Western

Balkans - updated report. Brussels: WBIF.

European Commision/Joint Research Centre. (2013). Science for Energy - JRC thematic

report. Luxembourg: Publications Office of EU. Preuzeto od

http://ec.europa.eu/dgs/jrc/downloads/jrc_science_for_energy_report.pdf

European Commission . (2011). Energy Roadmap 2050. Brussels: COM(2011) 885 final,

15.12.2011.

European Commission . (2013). Research and Innovation performance in Slovenia - Country

profile. Publications Office of EU.

European Commission. (2010). Energy 2020 - A strategy for competitive, sustainable and

secure energy. Brussels: COM(2010) 639 final, 10.11.2010.

European Commission. (2010). Europe 2020 - A strategy for smart, sustainable and inclusive

growth. Brussels: COM(2010) 2020 final, 10.11.2010. Preuzeto od http://eur-

lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:2020:FIN:EN:PDF

European Commission. (2011). A resource-efficient Europe – Flagship initiative under the

Europe 2020 Strategy. Brussels: COM(2011) 21, 26.1.2011.

European Commission. (2011). A Roadmap for moving to a competitive low carbon economy

in 2050. Brussels: COM(2011) 112 final, 8.3.2011.

European Commission. (2011). Energy Efficiency Plan 2011. Brussels: COM(2011) 109 final,

8.3.2011.

139

European Commission. (2011). Roadmap to a Single European Transport Area – Towards a

competitive and resource efficient transport system, White Paper. Brussels:

COM(2011) 144 final, 28.3.2011.

European Commission. (2012). The European Union explained - Energy. Luxembourg: EU

Publications Office. Preuzeto 1. septembra 2013 iz

http://europa.eu/pol/ener/flipbook/en/files/energy.pdf

European Commission. (2013). A 2030 framework for climate and energy policies, Green

paper. Brussels: COM(2013) 169 final, 27.3.2013. Preuzeto od http://eur-

lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2013:0169:FIN:EN:PDF

European Commission. (2013). About EU Sustainable Energy. Preuzeto 10. juna 2013 iz web

sajta EU Sustainable Energy: http://www.eusew.eu/

European Commission. (2013). Cohesion policy 2014-2020. Preuzeto 8. jula 2013 iz web

sajta EK za regionalnu politiku:

http://ec.europa.eu/regional_policy/what/future/index_en.cfm

European Commission. (2013). Energy challenges and policy - Commission contribution to

the European Council of 22 May 2013. Preuzeto od

http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/energy2_en.pdf

European Commission. (2013). Energy Efficiency - National Energy Efficiency Action Plans.

Preuzeto 20 jula 2013 iz web sajta: http://ec.europa.eu/energy/efficiency/end-

use_en.htm

European Commission. (10. Juna 2013). Getting funds - Project Development Assistance.

Preuzeto od web sajta IEE: Project Development Assistance

European Commission. (2013). Horizon 2020 - the EU Framework Programme for Research

and Innovation. Preuzeto 1. decembra 2013 iz web sajta Evropske Komisije:

http://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/en

European Commission. (2013). Horizon 2020 Work Programme 2014 – 2015 on secure,

clean and efficient energy, EC Decission. Brussels: C (2013)8631, 10.12.2013.

Preuzeto od

http://ec.europa.eu/research/participants/data/ref/h2020/wp/2014_2015/main/h2020-

wp1415-energy_en.pdf

140

European Commission. (2013). IEE Concerted Actions. Preuzeto 2. novembra 2013 iz web

sajta EK: http://ec.europa.eu/energy/intelligent/about/concerted-actions/index_en.htm

European Commission. (2013). Intelligent Energy Europe Programme. Preuzeto 10. juna

2013 iz Web sajta IEE: http://ec.europa.eu/energy/intelligent/

European Commission. (2013). JESSICA: Joint European Support for Sustainable Investment

in City Areas. Preuzeto 7. jula 2013 iz web sajta EK za regionalnu politiku:

http://ec.europa.eu/regional_policy/thefunds/instruments/jessica_en.cfm

European Commission. (2013). Overview - Instrument for Pre-accession Assistance. Preuzeto

10. decembra 2013 iz

http://ec.europa.eu/enlargement/instruments/overview/index_en.htm

European Commission. (2013). Research and Innovation performance in Austria - Country

profile. Publications Office of EU.

European Commission. (2013). Research and Innovation performance in EU Member States

and Associated countries – Innovation Union progress at country level,. Brussels:

SWD/2013/075 final. Preuzeto od http://eur-

lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=SWD:2013:0075:FIN:EN:HTML

European Commission. (2013). Understand FP7. Preuzeto 7. jula 2013 iz:

http://cordis.europa.eu/fp7/understand_en.html

European Commission. (2013). What is TAIEX? Preuzeto 10. novembra 2013 iz

http://ec.europa.eu/enlargement/taiex/what-is-taiex/index_en.htm

European Environment Agency. (2013). Trends in total energy intensity, gross domestic

product and total energy consumption. Preuzeto 4. maja 2013 iz web sajta Evropske

agencije za zaštitu okoline: http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/total-

primary-energy-intensity-1/assessment

European Innovation Partnership on Smart Cities and Communities. (2013). Strategic

Implementation Plan. Preuzeto od

http://ec.europa.eu/eip/smartcities/files/sip_final_en.pdf

European PPP Expertise Centre. (2013). About EPEC. Preuzeto 17. novembra 2013 iz web

sajta: http://www.eib.org/epec/about/index.htm

Eurostat. (2012). Energy intensity of the economy. Preuzeto 5. maja 2013 iz web sajta

Eurostat-a:

141

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:Energy_inten

sity_of_the_economy,_2000_and_2010_(kg_of_oil_equivalent_per_EUR_1_000_of_

GDP).png&filetimestamp=20121012130253

Eurostat. (2012). Energy price statistics. Preuzeto 13. juna 2013 iz

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Energy_price_statistics

Eurostat. (2012). Energy production and imports. Preuzeto 11. avgusta 2013 iz

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Energy_production_an

d_imports

Eurostat. (2012). Final energy consumption in EU. Preuzeto 5. maja 2013 iz:

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php?title=File:Final_energy

_consumption,_EU-

27,_2010_(1)_(%25_of_total,_based_on_tonnes_of_oil_equivalent).png&filetimestam

p=20121012130317

Eurostat. (2013). Energy intensity of the economy. Preuzeto 20. novembra 2013 iz

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=

en&pcode=tsdec360

Eurostat. (2013). Innovation statistics. Preuzeto 10. avgusta 2013 iz:

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Innovation_statistics

Eurostat. (2013). Unemployment statistics. Preuzeto 20. novembra 2013 iz

http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Unemployment_statisti

cs

Evropska Komisija. (2011). Key Energy Figures. Preuzeto 10. Juna 2013 iz sajta Evropske

Komisije: http://ec.europa.eu/energy/observatory/countries/doc/key_figures.pdf

Evropska Komisija. (2013). Pojmovnik inovacija. Preuzeto 2013. Aprila 20 iz web sajta

Evropske Komisije:

http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/glossary/index_en.htm#

Global Environment Facility (GEF). (2013). About GEF. Preuzeto 4. decembra 2013 iz

zvaničnog web sajta: http://www.thegef.org

Global Environment Facility (GEF). (2013). Project Proposal. Preuzeto 5. decembra 2013 iz

Towards Carbon Neutral Tourism in Montenegro,:

http://www.thegef.org/gef/sites/thegef.org/files/gef_prj_docs/GEFProjectDocuments/

142

Climate%20Change/Montenegro%20-%20(5098)%20-

%20Towards%20Carbon%20Neutral%20Tourism/ID%205098%20%20PPG%20TCN

T%20Montenegro%20v2.pdf

Government of Slovenia. (2010). Slovenian EXIT strategy 2010–2013. Preuzeto 13. avgusta

2013 iz

http://www.vlada.si/fileadmin/dokumenti/si/projekti/Protikrizni_ukrepi/izhod_iz_krize

/SI_exit_strategy.pdf

Government of Slovenia. (2011). Second National Energy Efficiency Action Plan 2011 –

2016. Ljubljana: Ministry of Economy.

Grad Ljubljana. (2013). Zeleni ciljevi grada Ljubljane. Preuzeto 18. novembra 2013 iz

http://www.ljubljana.si/en/green-capital/green-aims/

Hofstetter, K., & Vogl, A. (2011). “Smart City Wien”: Vienna’s Stepping Stone into the

European Future of Technology and Climate. Preuzeto 5. juna 2013 iz

http://www.climatealliance.org/fileadmin/inhalte/dokumente/MV2011/mv2011-smart-

city-vienna.pdf

IFI Coordination Office. (2013). Outlook of Macro-economic and Fiscal Challenges in the

Western Balkans and Implications for the WBIF. Brussels: Western Balkans

Investment Framework. Preuzeto od http://www.wbif.eu/Macro-economic+Issues

International Energy Agency. (2012). World Energy Outlook 2012. Paris: IEA.

International Energy Agency. (2013). IEA Data services. Preuzeto 25. novambra 2013 iz web

sajta IEA: http://data.iea.org

Internet portal "Energetska Efikasnost u Crnoj Gori". (2013). Roundtable: Establishing

energy management system in the Municipality of Bar. Preuzeto 27. decembra 2013 iz

http://www.energetska-efikasnost.me/ee.php?v=158&l=en

Japan International Cooperation Agency (JICA). (2013). Introduction of energy management

in energy consumption sectors in Serbia. Preuzeto 25. decembra 2013 iz

http://www.jica.go.jp/serbia/english/activities/activity11.html

Keay, M. (2011). Energy Efficiency – Should We Take It Seriously? Oxford: Oxford Institute

for Energy Studies. Preuzeto od

https://www.google.co.uk/webhp?sourceid=navclient&ie=UTF-8#q=isbn+978-1-

907555-40-4

143

Klima- und Energiefonds. (2013). Unsere Themen - Energieeffizienz. Preuzeto 20. novembra

2013 iz http://www.klimafonds.gv.at/

Koeppel, S., & Ürge-Vorsatz, D. (2007). Assessment of policy instruments for reducing

greenhouse gas emissions from buildings, Report for UNEP. Budapest: UNEP.

Preuzeto od http://www.unep.fr/shared/publications/pdf/WEBx0126xPA-

SBCIpolicyTool.pdf

Kovačević, A. (2011). Fossil Fuel Subsidies in the Western Balkans. UNDP. Preuzeto od

http://www.tr.undp.org/content/dam/turkey/docs/Publications/EnvSust/Fossil_Fuel_Su

bsidies_F.pdf

Maxwell, D., Owen, P., McAndrew, L., Muehmel, K., & Neubauer, A. (2011). Addressing the

Rebound Effect. Izvještaj za Evropsku Komisiju EK, Direktorat za životnu sredinu.

Preuzeto od http://ec.europa.eu/environment/eussd/pdf/rebound_effect_report.pdf

Mazzucato, M. (2011). The Entrepreneurial State. RENEWAL, a journal of social democracy,

19(3/4). Preuzeto od http://www.renewal.org.uk/articles/the-entrepreneurial-state/

McLeod, S. (2013). Maslow's Hierarchy of Needs. Simply Psychology. Preuzeto 11. 11 2013

iz http://www.simplypsychology.org/maslow.html

Ministarstvo Ekonomije Crne Gore, Sektor za energetsku efikasnost. (2013). Energetska

efikasnost u Crnoj Gori. Preuzeto 25. decembra 2013 iz http://www.energetska-

efikasnost.me

Ministarstvo za informaciono društvo i telekomunikacije Crne Gore. (2012). Crna Gora na

46. mjestu u svijetu po konkurentnosti u oblasti ICT. Preuzeto 10. maja 2013 iz

http://www.mid.gov.me/vijesti/113118/Crna-Gora-na-46-mjestu-u-svijetu-po-

konkurentnosti-u-oblasti-ICT.html

Mulej, M. (2012). ISO 26000 on social responsibility – a new official support to radical non-

technological innovation. Maribor: Doba gostujuće predavanje.

Network of Associations of Local Authorities of South East Europe (NALAS). (2013). About

NALAS. Preuzeto 4. maja 2012 iz http://nalas.eu/about.aspx

Network of Associations of Local Authorities of South East Europe (NALAS). (2013).

Matchmaking for a Greener South-East Europe. NALAS. Preuzeto 22. novembra

2013 iz http://www.nalas.eu/cms/Content_Data/Dokumenti/Regional%20catalogue-

final%20(web%20version).pdf

144

Odyssee. (2013). Energy Efficiency Indicators in Europe. Preuzeto 18. novembra 2013 iz

http://www.odyssee-indicators.org/online-indicators/

OECD. (2013). Public sector innovation. Paris: OECD’s Observatory of Public Sector

Innovation. Preuzeto 01. Juna 2013 iz http://www.oecd.org/governance/OPSI-

Flyer.pdf

OECD, Eurostat. (2005). Oslo Manual - Guidelines for Collecting and Interpreting

Innovation Data (3-će izd.). OECD, Eurostat.

Official Journal of the European Union. (2008). Regulation (EC) No 106/2008 on a

Community energy-efficiency labelling programme for office equipment. OJ L 39/1,

13.2.2008.

Official Journal of the European Union. (2009). Directive 2009/33/EC on the promotion of

clean and energy-efficient road transport vehicles. OJ L 120/5, 15.5.2009.

Official Journal of the European Union. (2010). Directive 2010/30/EU on the indication by

labelling and standard product information of the consumption of energy and other

resources by energy-related products. OJ L 153/1, 18.6.2010.

Official Journal of the European Union. (2010). Directive 2010/31/EU on the energy

performance of buildings. OJ L 153/13, 18.6.2010.

Official Journal of the European Union. (2012). Directive 2012/27/EU on energy efficiency.

OJ L 315/1, 14.11.2012.

Official Journal of the European Union. (2012). The Treaty on the Functioning of the

European Union, Consolidated Version. OJ C 326, 26.10.2012.

Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). (2009). Towards Green

ICT Strategies: Assessing Policies and Programmes on ICT and the Environment.

Preuzeto 10. maja 2013 iz http://www.oecd.org/dataoecd/47/12/42825130.pdf

Pejović, P. (2012). Poskupljenje struje revoltiralo građane. Preuzeto 22. decembra 2013 iz

online dnevne novine Danas:

http://www.danas.rs/danasrs/svet/region/poskupljenje_struje_revoltiralo_gradjane.9.ht

ml?news_id=232490

Portal analitika. (2013). Pastori: EPCG uspješno realizuje projekat, ugrađeno 150 hiljada

novih brojila. Preuzeto 25. decembra 2013 iz

145

http://www.portalanalitika.me/ekonomija/vijesti/127305-pastori-epcg-uspjeno-

realizovala-projekte

Raičević, B. (2012). Postupak rukovođenja i upravljanja inovacijama u administraciji grada

Beča, Seminarski rad u okviru predmeta “Kreativno rukovođenje inovacijama u

uslužnoj djelatnosti”, Maribor, Doba fakultet.

Regional Cooperation Council (RCC). (2013). About us - Overview. Preuzeto 29. avgusta

2013 iz http://www.rcc.int/pages/6/2/overview

Regional Cooperation Council (RCC). (2013). South East Europe 2020 strategy. RCC.

Preuzeto 15. decembra 2013 iz http://www.rcc.int/pubs/0/20/south-east-europe-2020-

strategy

Rigby, J., Boekholt, P., Semple, A., Deuten, J., Apostol, R., Corvers, S., & Edler, J. (2012).

Feasibility Study on Future EU Support to Public Procurement of Innovative

Solutions. Manchester: University of Manchester. Preuzeto od

http://ec.europa.eu/enterprise/policies/innovation/policy/lead-market-

initiative/files/meeting-procurement-feb2012/study-eu-support-public-procurement-

innovative-solutions_en.pdf

Ryan, B., & Campbell, N. (2012). Spreading the Net: The multiple benefits of energy

efficiency improvements. Paris: OECD/IEA. Preuzeto od

http://www.iea.org/publications/insights/ee_improvements.pdf

Sekretarijat Energetske zajednice. (2012). Preporuka Ministarskom Savjetu o reformama koje

se odnose na reguliranje cijena električne energije za krajnje kupce. Energetska

zajednica .

Sekretarijat Energetske zajednice. (2012). Udio uvoza u zemljama članicama. Preuzeto 5. Maj

2013 iz web sajta Energetske zajednice: http://www.energy-

community.org/portal/page/portal/ENC_HOME/ENERGY_COMMUNITY/Statistics/

Regional/IMPORT

SF Energy Invest. (2013). About SF Energy Invest. Preuzeto 23. jula 2013 iz web sajta:

http://www.sf-energyinvest.eu/home/

Singh, J., L. D., & Hofer, K. (2013). Scaling Up Energy Efficiency in Buildings in the Western

Balkans. Washington: World Bank.

146

Skoczkowski, T. (2010). Defining leaders, leadership and enabling actions in the public

sector. Concerted Action for the Energy Services Directive (CA ESD). Preuzeto od

www.esd-ca.eu

Skupština Crne Gore. (2007). Ustav Crne Gore. Podgorica: Službeni list Crne Gore br.

1/2007, 25.10.2007.

Službeni glasnik Republike Srbije. (2013). Zakon o budžetskom sistemu. Beograd: Službeni

glasnik RS br. 108/2013. Preuzeto od

http://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_budzetskom_sistemu.html

Službeni glasnik Republike Srbije. (2013). Zakon o efikasnom korišćenju energije. Beograd:

Sl. glasnik RS, br. 25/2013. Preuzeto od

http://www.parlament.gov.rs/upload/archive/files/lat/pdf/zakoni/2013/424-13Lat.pdf

Službeni list Crne Gore. (2008). Zakon o sistemu unutrašnjih finansijskih kontrola u javnom

sektoru. Podgorica: Službeni list CG, br. 73/2008. Preuzeto od

http://www.sluzbenilist.me/PravniAktDetalji.aspx?tag=%7bF7146E92-C4F9-4810-

BA59-CC40E3FC5021%7d

Službeni list Crne Gore. (2010). Zakon o energetskoj efikasnosti. Podgorica: Službeni list CG,

br. 29/2010. Preuzeto od http://www.energetska-

efikasnost.me/uploads/file/Dokumenta/Zakon%20o%20energetskoj%20efikasnosti.pd

f

Stanovnik, P., & Kavaš, D. (2011). Inovacioni menadžment. Maribor: Doba studijsko gradivo.

The European Energy Efficiency Fund. (2013). About the Fund. Preuzeto 10. Juna 2013 iz

web sajta EEF-a: http://www.eeef.eu/objective-of-the-fund.html

TNS Political & Social. (2012). Innovation in the public sector: its perception in and impact

on business, Flash Eurobarometer Report -. European Commission. Preuzeto od

http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_343_en.pdf

United Nations. (2013). Sustainable Energy for All initiative. Preuzeto 20. novembra 2013 iz

zvaničnog web sajta: http://www.se4all.org

United Nations Development Programme (UNDP). (2013). Beautiful Cetinje: Energy

efficiency for the history and for the future. Preuzeto 13. decembra 2013 iz

http://www.undp.org/content/montenegro/en/home/ourwork/economyandenvironment/

successstories/beautiful-cetinje/

147

United Nations Development Programme (UNDP). (2013). Energy Efficiency Based

Legalization in Montenegro. Preuzeto 18. decembra 2013 iz

http://www.youtube.com/watch?v=xVPGYbnn-3M

United Nations Economic Commission for Europe (UNECE). (2013). The Energy Efficiency

21 Programme. Preuzeto 28. novembra 2013 iz zvaničnog web sajta: http://www.ee-

21.net/

United States Agency for International Development (USAID). (2012). USAID assistance on

energy efficiency in buildings and EC-LEDS. Preuzeto 11. maja 2013 iz

http://www.energy-community.org/pls/portal/docs/1752187.PDF

Uprava za antikorupcijsku inicijativu Crne Gore. (2013). Izvještaji o sprovođenju

antikorupcijske politike. Podgorica. Preuzeto 27. novembra 2013 iz

http://www.antikorupcija.me/index.php?option=com_phocadownload&view=category

&id=22%3A&Itemid=91

Vlada Crne Gore. (2013). Akcioni plan energetske efikasnosti Crne Gore za period 2013-2015

. Podgorica: Ministarstvo Ekonomije.

Vlada Crne Gore. (2013). PORTAL eUPRAVE CRNE GORE. Preuzeto 22. decembra 2013 iz

www.euprava.me

World Bank. (2010). Status of Energy Efficiency in the Western Balkans - a Stocktaking

Report. Washington: World Bank. Preuzeto 11. novembra 2013 iz http://www.energy-


Zavod za statistiku Crne Gore (MONSTAT). (2013). Spoljnotrgovinska razmjena Crne Gore,

Januar-Decembar 2012. godine. Podgorica: MONSTAT. Preuzeto 9. juna 2013 iz

http://www.monstat.org/userfiles/file/spoljna%20trgovina/2012/dec/spoljnotrgovinska

%20razmjena-srp_.pdf