elmИ МЯЪМУЯСИisamveri.org/pdfdrg/d02632/2008_9/2008_9_agayevcs.pdf · xidmət etməsi və...

БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ ИЛАЩИЙЙАТ ФАКЦЛТЯСИНИН

ELMИ

МЯЪМУЯСИ

№ 09 APREL (NİSAN) 2008

Füzuli nəsrinin şah əsəri: “Hədiqətüs-süəda” 317

FÜZULİ NƏSRİNİN ŞAH ƏSƏRİ: “HƏDİQƏTÜS-SÜƏDA”

Ceyhun Şakir oğlu AĞAYEV ∗

Dahi Azərbaycan şairi, mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulinin həcmcə ən böyük əsəri nəsrlə qələmə aldığı “Hədiqətüs-süəda” əsəridir. Bu əsər Füzulinin dini, fəlsəfi duyğu və düşüncələrinin bəhrəsidir. Dini bir əsər yazmağı hər zaman borc bilən şair Kərbəla vaqiəsi və şəhidləri haqqında yazmağı da özünə şərəf bilmişdir1.

Şair belə bir əsər yazmağa milli-dini borcu kimi baxmış və bunu özünə-məxsus şəkildə əsaslandırmışdır: "Bütün çağlarda məclis və yığıncaqlarda Kərbəla vaqiəsi və şəhidlərin müsibəti ərəbin şərəfli adamları və əcəmin böyükləri tərəfindən söylənilir. Ancaq bəşəriyyətin böyük bir hissəsini təşkil edən türklər kitabların səhifələrinin artıq sətirləri kimi məclislər cərgəsindən kənarda qalıb həqiqətləri anlamaqdan məhrum qalırdılar. Bu səbəbdən, matəm məclisi işarə ilə mənə hücum etdi və əli ilə yaxamdan tutaraq dedi ki, Kərbəla şahının nemətinin süfrəsində böyüyən vurğun Füzuli! Nola ki, yeni tərzdə yazan olasan və cömərdlik tutub türkcə bir məqtəl yazasan ki, fasihlər (gözəl danışanlar) türk dilində dinləyərək fayda tapalar və məzmunu anlayaraq ərəb və əcəm dillərinə möhtac olmayalar".2

Dərd əlindən ürəyi çatlayan insanı ovundurmaq üçün Kərbəla hadisəsini qələmə almağı şərəf işi sayan, buna milli-dini borc kimi baxan mütəfəkkir Füzuliyə “Hədiqətüs-süəda”nı yazmaqda yaşadığı mühitin də böyük təsiri olmuşdur.3

Mövlana Məhəmməd Füzulinin Kərbəla şəhidlərinə üz tutmasını, bu mövzuda ana dilində ölməz məqtəl nümunəsi yazmasını şərtləndirən bir sıra amillər olmuşdur. Həmin amillərdən birincisi, şübhəsiz ki, dahi sənətkarın ∗ AMEA, M. Füzuli adına Əlyazmaları İnstitunun dissertantı. 1 Səfərli Ə. Şəhidlik abidəsi. - "M.Füzuli. "Hədiqətüs-süəda" (Ön söz). Bakı,

"Gənclik", 1993. 2 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. Bakı, Gənclik.1993 (Giriş: Ə. Səfərli) 3 . Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, Ön söz. Ə. Səfərli “Şərq-Qərb”, 2005.

Ceyhun Şakir oğlu AĞAYEV 318

Kərbəla şəhidlərinin uyuduğu müqəddəs torpaqda böyüyüb boya-başa çatması, şairin uşaqlıqdan həmin müqəddəs şəxsiyyətlərin pak ruhu və nəfəslərini hər an duyması, o həzrətlərə bəslədiyi sonsuz və dərin məhəbbəti, içdən gələn səmimi duyğuları olmuşdur. Şair farsca yazdığı məşhur qitəsində məqamının, məskəninin Kərbəla olduğunu, buna görə də şeirinin böyük hörmət qazandığını iftixar hissi ilə bildirir:

Çun xak-e Kərbələst, Fozuli, məğam-e mən, Nəzməm be-hər koca ke rəsəd, hormətəş rəvast. Zər nist, sim nist, qouhər nist, le'l nist, Xak əst şe'r-ə bənde, vəli xak-e Kərbələst.4 (Ey Füzuli, məskənim çün Kərbəladır şerimin Şöhrəti hər yerdə vardır, xəlq onun müştaqıdır, Nə qızıldır, nə gümüş, nə lə'lü nə mirvarıdır, Sadə torpaqdırsa, lakin Kərbəla torpağıdır.)

Füzulinin Nəcəf və Kərbəla şəhərlərində imamların ziyarətgah yerlərində

xidmət etməsi və oradan maaş alması da məlumdur5. İkinci mühüm bir amil isə Füzulinin həyata baxışı, dünyagörüşü ilə bağlıdır. Füzulinin əsərləri göstərir ki, dini elmləri dərindən öyrənən şair inancına, dünyagörüşünə görə Allaha sidq ürəkdən inanan sadiq bir şəxs olmuşdur. Şairin Məhəmməd peyğəmbərə (s.ə.s) həsr etdiyi nətləri, "Mətlə'ül-i e'tiqad" əsəri, onun dini-fəlsəfi görüşlərini qabarıq və parlaq şəkildə əks etdirir.

Üçüncüsü, Peyğəmbərin (s.ə.s) nəvəsi imam Hüseynin (r.a) həyat yolu və əqidəsi yolunda şəhidlik zirvəsinə yüksəlməsi Füzuli yaradıcılığının ana xəttini təşkil edən eşq fəlsəfəsinə çox doğma və yaxın idi.

Nəhayət, "Hədiqətüs-süəda"nın ortaya çıxmasını şərtləndirən daha bir başlıca amil, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Füzulinin milli təəssübkeşlik hissi, vətəndaşlıq qeyrəti, həmvətənlərinə xeyirxahlıq etmək niyyəti ilə bağlıdır. İslam cəmiyyətinin böyük bir hissəsini təşkil edən türklərin ana dilində

4 Fuzuli. Seadete erenlerin ve ya Kerbela şehitlerinin bahçesi. Çağdaş türk diline

çeviren ve nazme çeken Mehmet Faruk Gurtunca. İstanbul. 1970. 1980, 5 Səfərli Ə. Şəhidlik abidəsi. - "M. Füzuli. "Hədiqətüs-süəda" (Ön söz). Bakı,

"Gənclik", 1993, s. 3-20.


Kərbəla mövzusunda bir kitabın olmadığını nəzərə alan şair həmvətənlərinin bu ehtiyacını ödəməyi özü üçün vətəndaşlıq borcu, müqəddəs vəzifə sayaraq "Hədiqətüs süəda"nı yazmağa canla-başla girişir və belə bir ölməz sənət əsərini ortaya qoyur. Bu amillərdən hər biri bu və ya digər dərəcədə "Hədiqətüs-süəda"nın baş mövzusu-Kərbəla müsibəti və əsas ideyası – şərə və zülmə, haqsızlıq və ədalətsizliyə qarşı etiraz və qiyamın, bu yolda şəhidliyin tərənnümü ilə sıx surətdə bağlıdır. Lakin əsərin əsas ideyası ilə daha möhkəm bağlı olan amil, fikrimizcə, üçüncü amildir - Füzuli yaradıcılığı üçün şah mövzu olan eşq anlayışı, eşq fəlsəfəsidir.

"Hədiqətüs-süəda"nın əsas mövzusunun eşq olmasını əsərin "dibaçə" adlanan giriş hissəsinin məzmunu əyani şəkildə sübut edir. "Hədiqətüs-süəda"nın (eləcə də "Rövzətüş-şühəda"nın) "dibaçə"sində eşqdən söz açılır və onun bəla ilə sıx bağlılığı irfani-təsəvvüf görüşləri baxımından açıqlanır. "Dibaçə"nin elə ilk cümlələrində "məhəbbət meydanının bəlakeşlərinin" Allah-Təala tərəfindən yada salınması və bununla bağlı Qurani-Kərimin Bəqərə surəsinin yuxarıda qeyd olunan 155-ci ayəsi verilir. Daha sonra eşqlə bəlanın bağlılığına dəlil olaraq "Sevən, sevilən şəxs həmişə bəla və müsibətdə olar" hədisi və bir ərəb zərbi-məsəli - "Qızıl üçün od lazım olduğu kimi, məhəbbət üçün də bəla gərəkdir" örnək kimi göstərilir. Və nəhayət, bu fikrin məntiqi nəticəsi kimi sonuncu peyğəmbərin belə bir kəlamı yada salınır: "Allah sevdiyi xalqı bəlalara düçar edir". Füzuli eşq və bəla ilə bağlı bu fikirlərini şeirlə belə ifadə edir:

Behcətəfzayi-məhəbbətdir bəla, Kim bəla-atəş, məhəbbətdir-təla.6 [Bəla məhəbbət üçün sevinc artıran bir nemətdir, Bəla-oddur, məhəbbət-qızıldır.]

İstər "Hədiqətüs-süəda"nın baş qəhrəmanı Kərbəla meydanının sultanı

həzrət imam Hüseyn (r.a), istərsə də şəhidlik mövzusu ilə bilavasitə bağlı olan başqa surətlər -həyatda bəla və müsibətlə üzləşən Adəm və Nuh, İbrahim və Yaqub (r.a) kimi peyğəmbərlər, sonuncu peyğəmbər həzrət

6 Füzuli M. Hədiqətüs-süəda (müasir əlifbaya tətbiq edən Həsən Məcidzadə Savalan,

elmi redaktor Mirza Rəsul İsmayılzadə). Qum, 1374 (1995).


Məhəmməd (s.ə.s), o həzrətin qızı Fatimə (r.a), imam Əli (r.a) və övladı imam Həsən (r.a) üçün başlıca səciyyəvi xüsusiyyət -bu şəxsiyyətlərin ilahi məhəbbət ilə yaşayıb əsərlər yazmağı, bu yolda canlarından belə keçməyə hər zaman, hər an canla-başla razı olmalarıdır.

"Hədiqətüs-süəda" qəhrəmanları bir sıra xüsusiyyətlərinə görə Füzulinin türkcə divanındakı qəzəllərin lirik qəhrəmanına bənzəyir. Bu qəhrəmanlar da Füzulinin lirik qəhrəmanı kimi dərin kamal və yüksək əqidə sahibləridir--müdrik, kamil və yetkin insanlardır. Belə insanlar tutduqları yoldan dönmür, həyatın mənasını ilk və əzəli varlıq saydıqları Allaha (c.c) qovuşmaqda görür, bu yolda canlarından belə keçməyə hər an hazır olurlar. Məsələn, əsərin ilk babında-İbrahim peyğəmbər haqqındakı fəsildə belə bir məşhur epizod təsvir olunur. İbrahim peyğəmbər ilahi hökmü ilə yeganə oğlu İsmayılı qurban kəsmək üçün apararkən İblis bundan xəbər tutur. İblis əvvəlcə İsmayılın anası Həcərin yanına gələrək ona deyir ki, İbrahim oğlu İsmayılı ilahi hökmü ilə qurban kəsmək üçün aparmışdır. İblis güman edir ki, ana qəlbi övlad dağına dözməyəcək, Həcər bu işə razılıq verməyəcək. Lakin Hacər İblisə belə cavab verir:

Can ilə bizdən əgər xoşnud olur cananımız, Cana minnətdir anın, qurban olsun canımız.7

Həcərdən bu cavabı eşidən İblis İsmayılın atasını -qoca İbrahimi yola

gətirməyə, bu qərarından əl çəkmək üçün dilə tutmağa çalışır. İbrahim isə deyir:

Dərdi-eşqi-yar könlüm mülkünün sultandır, Hökm anın hökmüdür, fərman anın fərmandır.8

Əsərdə təsvir olunan qəhrəmanların hər biri-xüsusilə də Kərbəla

meydanının qəhrəmanları, öz ölümləri ilə əbədiyyətə qovuşan şəhidlər bu amalla yaşayır və bu əqidə uğrunda canlarını qurban verirlər. Onların

7 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. (Tərtib edənlər: Azərbaycan EA müxbür üzvü, prof. Ə.Səfərli, filol.e.n. M.Nağısoylu, N.Göyüşov. Bakı, “Gənclik”.1993.

8 Yenə orada.


əqidəsinə görə bu fani dünyada əzab çəkməyə, bəla ilə üzləşməyə hazır olan insanlar ilahi dərgahına layiqdirlər:

Qabili-feyzi-bəla şayisteyi-dərgah olur, Heç şək yox kim, bəla məxsusi-əhlullah olur.9

“Hədiqətüs-süəda” əsərində bəla və müsibətlə üzləşən ilk belə insan

Adəm peyğəmbərdir. Füzuliyə görə bu dünyada bəla çəkməyənə insan demək olmaz:

Adəm ki, fəzayi-alama basdı qədəm, Ənduhü bəlayə əvvəl oldu həmdəm. Məxsusdur Adəmə bəlayi-aləm, Aləmdə bəla çəkməyən olmaz adam10.

Füzuli insan təbiətindəki qəmə, kədərə meylliliyi ilk insanın yaranışı ilə

bağlı aşağıdakı dini rəvayətlə bağlayır. Tanrı insanı yaratmamışdan öncə Əzrailə hökm edir ki, yer üzündəki bütün əşyalardan bir qədər torpaq yığsın. Sonra isə bir buluda əmr edir ki, həmin torpağın üstünə qırx gün yağış çiləsin. Bulud otuz doqquz gün ərzində qəm və kədər bulağından nəm çəkərək yağmurunu yığılmış torpağın üzərinə ələyir. Yalnız qırxıncı gün o, sevinc çeşməsindən nəm çəkərək torpağa yağış çiləyir. Beləliklə, həmin yağışlarla torpağın qarışığından Adəm yaranır. Buna görə də Adəmin cövhərində, mayasında sevincə nisbətən qəmin payı çox olur. Qeyd edək ki, Quran qissələrində olan bu epizoda Cəlaləddin Rumi və Hafiz Şirazi kimi məşhur söz ustaları da öz əsərlərində toxunmuşlar11. Beləliklə, insanın həyatda bəlalarla üzləşməsi, həyatda dərd-qəm çəkməsi "Hədiqətüs-süəda" əsərində təbii və zəruri bir hadisə kimi mənalandırılır. İmam Hüseyn (r.a) və silahdaşları da həyatda bəla və zülmlə üz-üzə gəlirlər.

"Hədiqətüs-süəda"nın IX babında imam Hüseynin (r.a) Məkkədən Kufəyə doğru hərəkətinin təsviri səhnəsində belə bir epizod vardır. Kərbəla

9 Yenə orada. 10 Yenə orada. 11 Cavad Heyət Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış. Bakı, “Yazıçı”, 1993.


torpağına hələ çatmamış imam Hüseynə (r.a) xəbər verirlər ki, Ona məktublar yazıb Kufəyə dəvət edən kufəlilər xəyanət ediblər. İmamın (r.a) elçisi Müslim Əqil şəhərdə şəhid olub və onların yolunu böyük bir qoşun dəstəsi kəsibdir. İmam Hüseyn (r.a) üzünü silahdaşlarına tutaraq deyir ki, mən bu bəla dəryasına doğru getməliyəm. Sizə icazə verilir ki, geri qayıdaraq bu bəladan qurtulasınız. İmamın (r.a) sadiq silahdaşları Ondan üz döndərməyərək onları gözləyən bəladan çəkinmədiklərini bildirirlər. Füzuli bu epizodu nəsrlə verdikdən sonra imamın silahdaşlarının sözlərini şeirlə də verir. Maraqlıdır ki, Füzuli həmin insanları “aşiq” adlandırır. Füzuli qəzəllərindəki “aşiq” kimi onlar da bəladan qorxmur və eşq meydanında canan uçün canlarından keçməyə hazır olduqlarını bildirirlər:

Biz bəladan incinib, bidaddan vəhm etməziz, Nəqdi-canın sərfi-canan eyləyən aşiqləriz, Eşq meydanmda bidadü bəladən dönməyib, Rastrəv salikləriz, sabitqədəm sadiqləriz.12

Xatırladaq ki, Füzuli bu misraları imam Hüseynlə (r.a) bərabər Kərbəla

düzündə şəhid olanların dilindən vermişdir. Deməli, Füzuliyə görə, öz əqidəsi yolunda şəhid olanlar eşq meydanında canından keçən aşiqlər kimidir, çünki onlar bu fədakarlığı Allaha qovuşmaq üçün edirlər.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, "Hədiqətüs-süəda" əsərində imam Hüseynin (r.a) silahdaşları sırasında Müslüm Azərbaycanidən və onun oğlundan da danışılır:

"Andan sonra Müslümi-Azərbaycani saqiyi-bəzmi-rəzm olub, nəreyi-məstanə ilə günbədi-gərdunə sədalar bıraxub, çox bixəbərləri cami-fənadan sərməst etdi. Gah şəmşiri atəşbarla rəzm edib, gah tiri-tizrəftarla müharibə qılurkən kəsrəti-cərahətdən zəf olub mərkəbindən düşdü. Həzrət İmam və Həbib Məzahir üzərinə gəlüb, anı mərəkədən çıxarub, səfi-sipahə yetürdikdə hənuz həyatmdan bir rəməq var idi. Həzrət İmam ayıtdı: "Ey Müslüm, əhli-behiştə salamım yetür ki, bən dəxi mütəaqib gəlməkdəyəm". Müslüm göz açıb, təbəssüm qılub, bu məzmunla guya oldu ki: Şeir:



Ey xoş ol saət ki, can sərfi-rəhi-canan ola, Göstərib aşiq vəfa məşuqinə, qurban ola.

Həbib Məzahir ayıtdı: "Ey Müslüm, əgər bilsəydüm ki, səndən sonra

alduğumı, iltimasi-vəsiyyət edərdüm". Müslüm ayttdı: “Ey Həbib, vəsiyyət budur ki, həzrət ana canun fəda qılasan və anun xidmətin səadəti-dünyavü axirət biləsən”. Bu təkəllümdə ikən ruhu ahəngi-rövzeyirızvan etdi"13.

"Hədiqətüs-süəda"da bu epizoddan sonra bir cümlə ilə Müslüm Azərbaycaninin oğlunun meydana girib atasının intiqamını aldıqdan sonra şəhıd olması təsvir olunur14. Bu səhnənin təsvirindən sonra aşağıdakı beyt verilir:

Xoş ol arif ki, bildi mülki-dünyanın sərəncamın, Həyatından təməttə bulmayıb, içdi əcəl camın.15

Bu beytdə Füzulinin işlətdiyi “arif” sözü diqqəti cəlb edir. Daha çox sufi

ədəbiyyatı üçün səciyyəvi olan bu söz Müslüm Azərbaycaninin oğluna (eləcə də imam Hüseynin (r.a) başqa silahdaşlarına) aiddir. Deməli, Füzuli, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, imam Hüseynin (r.a) silahdaşlarının həyatın mənasını Allaha (c.c) qovuşmaqda görən sufılərə bənzədir, onları gah "aşiq", gah da "arif' adlandırır. Qeyd edək ki, Müslüm Azərbaycani və oğlu ilə bağlı epizod "Rövzətüş-şühəda" əsərində də vardır. Lakin "Rövzətüş şühəda" əsərində Müslüm bir qədər fərqli şəkildə, Müslüm bin Əvsəcə kimi verilir və onun Azərbaycandan olduğu, imam Əlinin (r.a) yanında Quran oxuduğu, imam Əlinin (r.a) onu qardaş adlandırdığı göstərilir16. Hər iki əsərdə Müslümün və oğlunun döyüş meydanına atılması va həlak olması ilə bağlı hadisələrin təsviri isə demək olar ki, eynidir. Maraqlıdır ki, hər iki əsərin daha bir yerində Müslüm Əvsəcə adlı bir şəxsin adı çəkilir17.


14 Yenə orada. 15 Yenə orada. 16 Hoseyn Vaiz Kaşefi. Rövzat oş-şöhəda (daşbasma çapı). Azərbaycan MEA Əİ,

XIV-157. 17 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. (Tərtib edənlər: Azərbaycan EA müxbür üzvü, prof. Ə.Səfərli, filol.e.n. M.Nağısoylu, N.Göyüşov. Bakı, “Gənclik”.1993.


“Hədiqətüs-süəda” əsərində haqq-ədalət yolunda igidlik və cəsarət, qəhrəmanlıq və fədakarlıq, düşmənə qarşı barışmazlıq və dönməzlik kimi əxlaqi keyfiyyətlərin tərənnümü da diqqəti cəlb edir. İmam Hüseyn (r.a) Müslüm Əqilin şəhadət xəbərindən çox üzülmüş, eyni zamanda onun qəhrəmanlığına da bir o qədər sevinmişdir. Bütün bunlara, baxmayaraq, müsəlmanlar Onun qisasını almaq üçün bir an belə gözləmək istəmirdilər. O cümlədən, Müslüm Əqilin övladları düşməndən intiqam almağı, bu yolda lazım gələrsə, şəhid olmağı üstün tuturlar.

Füzuli bu fikri onların dilindən verdiyi aşağıdakı şeir parçasında belə ifadə edir:

Zillət ilə ləzzəti olmaz həyatn, dustlar, Nəqdi-can sərf eyləyib, dünyada kam almaq gerek, Əcz ilə dönmək ədudən səhldir, himmət tutub, Ya şəhid olmaq gərək, ya intiqam almaq gərek.18

Füzuliyə görə, bu dünyada zillətlə, alçaqlıqla yaşamaq, düşmən

qabağından acizliklə qaçmaq olmaz. Qeyrət göstərib ya şəhid olmaq, ya da intiqam almaq lazımdır.

“Hədiqətüs-süəda” əsərində əsas mövzu və ideya ilə birbaşa bağlı olan başqa yüksək mənəvi dəyərlərin təbliğ və tərənnümünə də geniş yer verilmişdir. Belə dəyərlər sırasında ilk növbədə gözütoxluq, dünya malına göz dikməmək, axirət dünyasına güvənmək kimi keyfiyyətlərdən bəhs olunur. Əsərdə bu dünyanın müvəqqətiliyi, məna dünyasının əbədiliyi ilə bağlı bir sıra epizodlar vardır. Məsələn, əsərin X babının ilk fəslində imam Hüseynin (r.a) dəstəsindən ilk şəhid Hürr bin Yezid düşmənlə təkbətək vuruş üçün meydana çıxarkən düşmən qoşununun başçısı ibn Sad Səfvan adlı bir pəhləvana deyir: “Yürü var, Hürrə nəsihət qıl ve malü əsbabla firib ver, əgər qəbul etməsə, siyasətə yetir”-cəzasını ver-öldür. Safvan Hürrü yola gətirmək üçün ona deyir:

“Sənin dünya malından əl çəkməyin mənə qəribə gəlir”. Hürr isə Səfvana belə cavab qaytarır: "Bu fani dünyanı əbədi dövlətdən (mənəvi dünyadan) üstün tutanlar ğılsız adamlardır”. Oxşar hadisə Yezid qoşunundan 18 Yenə orada.


Sam adlı biri ilə imam Hüseynin (r.a) dəstəsindən Züheyr bin Həsənin qarşılaşmasında da baş verir. Sam Züheyrə nəsihətlə deyir: Niyə mal-dövlətini buraxıb bu zillət yolunu tutmusan? Züheyr isə əbədi dünyanın Peyğəmbər nəslinə xidmətdə olduğunu deyir. Var-dövlətə, zahiri görkəmə aldanışın yanlışlığını, mənəvi dəyərlərin isə əbədiliyini Füzuli imam Zeynəlabidinin (r.a) dilindən verdiyi aşağıdakı beytdə də bədii şəkildə ifadə etmişdir:

Biz bəqa mülkünün istiqlal ilə sultaniyiz, Məni ila baqiyiz, surətdə gərçi faniyiz.19 [Biz əbədiyyət mülkündə azad yaşayan sultanlarıq, Zahirdə zəif görünsək də, daxilən əbədiyik.]

“Hədiqətüs-süəda” əsərində əxlaqi-didaktik fikirlərin təbliği də əsas yer

tutur. Əsərdə mərdlik və xeyirxahlıq, düzlük və təmizlik, sədaqət və vəfa, şəfqət və mərhəmət, səbir və dözüm kimi yüksək insani keyfıyyətlər aşılanır. Bu baxımdan islam əxlaqında mühim yer tutan səbirli və dözümlü olmaq kimi keyfiyyətlərin təbliği xüsusilə diqqəti cəlb edir. Əsərdə səbirlə bağlı Qurani-Kərim ayələri (16-cı surə, 127-ci ayə: 39-cu surə, 10-cu ayə) verilir və insanların həyatda dözümlü və səbirli olmasının faydası açıqlanır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, “Hədiqətüs-süəda”da yüz yeddi yerdə Qurani-Kərimin müxtəlif ayələri verilmişdir. Xüsusilə, Qurani-Kərimin Bəqərə surəsinin 156-cı ayəsi; “Biz Allahın bəndələriyik və [öləndən sonra) Ona tərəf [Onun dərgahına) qayıdacağıq” dönə-dönə təkrarlanır. Bu ayənin məzmunu Füzuli yaradıcılığında əsas yer tutan irfani-təsəvvüf baxışları, xüsusilə də sufilərin ən böyük arzusu - Allaha qovuşmaq istəyi ilə yaxından səsləşir.

“Hədiqətüs-süəda”da bütün əsər boyu yüksək insani keyfiyyətlər, əxlaqi-tərbiyəvi fikirlər aşılanır və bu baxımdan nəsr arasında verilən şeir parçaları xüsusilə böyük əhəmiyyət daşıyır. Əxlaqi-didaktik mövzulardan, yüksək insani keyfiyyətlərdən bəhs olunduqda şair Füzulinin fikrin kiçik şeir parçaları formasında bədii şəkildə ifadəsinə daha çox meyilli olması açıq-aşkar özünü göstərir. Məsələn, əsərin I babının "Fəsli-ibtilayi-Yaqub" 19 Yenə orada.


hissəsində quyudan çıxarılan Yusifin qardaşı adı ilə bir tacirə satılması səhnəsində Yusifin qardaşı Yahuda onu mərdanəliyə, dözümlü olmağa çağırır. Bu epizodun təsviri hissəsində “Rövzətüş-şühəda”da şeir parçası yoxdur20. Füzuli isə həmin hissədə Yəhudanın sözlərindən sonra aşağıdakı şeir parçasını verərək, aşiqə xas olan keyfiyyətlərdən danışır:

Mərdanə gərək bəladə aşiq, Üşşaqa cəza degil müvafiq. Bisəbr degil murade qabiı, Səbr ilə olur murad hasil.21 [Aşiq bəla zamanı mərdanə olmalıdır, Aşiqlərə səbirsizlik və dözümsüzlük layiq deyil. Murada-arzuya çatmaq səbirla mümkün olar, Səbirlə murad-arzu həyata keçər.]

Şairə görə aşiq bəla qarşısında mərdliklə dayanmalı, hər bir çətinliyə

dözməlidir. Aşiqlərə bəla və cəfadan şikayət etmək, gileylənmək yaraşmaz. Murada, arzuya yalnız səbirlə çatmaq olar.

Kərbəla vaqiəsini bir mövzu kimi alıb işləyən Füzuli buraya müəyyən rəvayət və əhvalatları da əlavə edib təkmilləşdirməsi səbəbsiz deyildir. Onun burada Şərq dünyasında qədimdən yayılan "Yusif və Züleyxa" əfsanəsinə müraciət etməsi də çox səciyyəvidir. Şair bu qəmli, kədərli əfsanə ilə sanki öz dərd, bəla dastanını tamamlayır.

Yusif faciəsi ilə Hüseyn müsibəti arasında bir yaxınlıq axtarıb tapır. Füzuli "Yusif və Züleyxa" əhvalatının dünyəvi, bəşəri məzmununu, təbii cizgilərini qoruyub saxlayır, gerçək məqamlara xüsusi əhəmiyyət verərək gözəl insani duyğularını, humanist düşüncələrini ifadə edir.

Füzuli Yusif surətində eşq və gözəlliyin faciəsini canlandırmışdır. Füzulişünas alim prof. Mir Cəlal Yusif obrazını belə səciyyələndirir: "Yusif həqiqi insanın, təmiz bəşər hisslərinin təcəssümüdür.

20 Hoseyn Vaiz Kaşefi. Rövzat oş-şöhəda (daşbasma çapı). Azərbaycan MEA Əİ,

XIV-157. 21 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. (Tərtib edənlər: Azərbaycan EA müxbür üzvü, prof. Ə.Səfərli, filol.e.n. M.Nağısoylu, N.Göyüşov. Bakı, “Gənclik”.1993.


Füzulinin fikrincə insanlığın özü kimi fəlakətlərə mübtəladır. Lakin onun günəş paklıq, saflıq, səadət və gözəllik xüsusiyyətləri buludlarla örtülən kimidir. Bu, qətiyyən sönməyəcəkdir. Vaxt gələcək ki, bütün qüdrəti, əzəməti ilə parlayacaqdır.22

Doğrudan da, elə olur. Yusif parlayır, səadətə çatır, düşmənlər məğlub olurlar". Heç şübhə yoxdur ki, Füzulinin inamı, etiqadı, ruhani zövqü, həyata, dünyaya, insana münasibəti, eyni zamanda eşq və gözəllik ideyası "Hədiqətüs-süəda"da parlaq poetik ifadəsini tapmışdır. Şair eyni zamanda zülmü, şəri ifşa edir, nadanlığı, cahilliyi, etiqadsızlığı pisləyir, din və məfkurə yolunda fədakarlığı müqəddəs bir vəzifə sayır. Tarixi-dini mövzunu işləməsinə baxmayaraq, ürəkdən qopub gələn lirik, incə, zərif şeir örnəklərində gerçək, həyatı duyğularını əks etdirir, bədii və fəlsəfi ehtiraslarını canlandırır.

“Hədiqətüs-süəda” də Füzuli şəhidIiyi, intiqam almağı, dünyadan kam almaq üçün "nəqdi-cən" sərf etməyi, düşmən qarşısında acizlik göstərməyib çarpışmağı insanın ləyaqəti sayır.

Heç bir şübhə yoxdur ki, Füzulinin öz inamı, etiqadı, ruhani zövqü, həyata, dünyaya, insana münasibəti, eyni zamanda eşq və gözəllik idealı “Hədiqətüs-süəda” da parlaq poetik ifadəsini tapmışdır. Bilindiyi kimi şair eyni zamanda zülmü, şəri ifşa edir, cahilliyi, nadanlığı, etiqadsızlığı pisləyir, din və məfkurə yolunda fədəkarlığı, döyüşüb çarpışmağı müqəddəs bir vəzifə olaraq görür.23

Şair İslam dininin, peyğəmbərlik və imamətin işıqlı, nəcib cəhətlərinə tərəfdar çıxır, xeyirxah, insansevər İslam dininin əxlaqi-mənəvi paklığa, ruhi-batini yetkinliyə inamlarını dönmədən tərifləyir, Quranın dini, milli və irqi-seçkilik bilməyən ayə və surələrini, müdrik-hikmətamiz kəlamlarını yeni bir vüsətlə səsləndirir.

Əsərdə 541 şeir nümunəsi vardır. Onlardan 16 şeir ərəbcə, 525 şeir isə türkcədir. Şeir, beyt, qitə, adı altında verilən mənzum parçalar qitə, məsnəvi, qəzəl, rübai və tərkibənd janrlarında yazılsa da, əksəriyyəti qitələrdən ibarətdir. Onların ümumi həcmi 2304 misradır.

22 M. Füzuli. Əsrləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005 (Giriş: Ə. Səfərli) 23 M. Füzuli.Hədiqətü-süəda. Bakı, Gənclik.1993 (Giriş: Ə. Səfərli)


Son olaraq qeyd etməkdə fayda vardır ki, dini əfsanə və rəvayətlərdən, həm də dövrün əsərlərindən faydalanan dahi mütəfəkkir, Adəm peyğəmbərdən başlamış Rəsulullaha qədər peyğəmbərləri, o cümlədən imamət tarixini izləyərək imamları və onlara olan sevgisini əsərində tərənnüm etmişdir.

Azadlıq uğrunda qurban verməyi bacaran millət və o azadlıq üçün bir an belə mübarizədən əl çəkməyən xalq ən müdrik və kamil bir xalqdır. Şəhidlik arzu və istəyi, şəhidlik məfkurə və etiqadı xalqın haqq-ədalət yolunda mübarizə və şücaətinin ən bəşəri bir formasıdır.

Füzuli əqidəsi zəmanənin zülm və şərrindən qafil olan insanların vətən, millət və insanlığın səlaməti üçün heç bir zaman faydalı ola bilməyəcəklərini göstərir. İnsanlığa və bəşəriyyətə faydalı olmanın tək çarəsi nəfsani arzu və istəklərindən sıyrılıb yaxa qurtarmaqdır.

Əsas məsələ insanın nəfsinə qalib gəlməsidir. Nəfsinə qalib gəlmək Xeybər qalasını almaqdan çətindir (həzrəti Əli).


ƏDƏBİYYAT 1. Səfərli Ə. Şəhidlik abidəsi. - "M.Füzuli. "Hədiqətüs-süəda" (Ön söz).

Bakı, "Gənclik", 1993. 2. M. Füzuli. “Hədiqətü-süəda”. Bakı, Gənclik.1993 (Giriş: Ə. Səfərli) 3. Füzuli. Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Bakı, Ön söz. Ə. Səfərli “Şərq-

Qərb”, 2005. 4. Fuzuli. Seadete erenlerin ve ya Kerbela şehitlerinin bahçesi. Çağdaş

türk diline çeviren ve nazme çeken Mehmet Faruk Gurtunca. İstanbul. 1970. 1980,

5. Səfərli Ə. Şəhidlik abidəsi. - "M. Füzuli. "Hədiqətüs-süəda" (Ön söz). Bakı, "Gənclik", 1993, s. 3-20.

6. Füzuli M. “Hədiqətüs-süəda” (müasir əlifbaya tətbiq edən Həsən Məcidzadə Savalan, elmi redaktor Mirza Rəsul İsmayılzadə). Qum, 1374 (1995).

7. M. Füzuli. “Hədiqətü-süəda”. (Tərtib edənlər: Azərbaycan EA müxbür üzvü, prof. Ə.Səfərli, filol.e.n. M.Nağısoylu, N.Göyüşov. Bakı, “Gənclik”.1993.

8. Cavad Heyət Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış. Bakı, “Yazıçı”, 1993.

9. Hoseyn Vaiz Kaşefi. Rövzat oş-şöhəda (daşbasma çapı). Azərbaycan MEA Əİ, XIV-157.

10. M. Füzuli. Əsrləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005 (Giriş: Ə. Səfərli)


RESULT For this reason the author has pointed to Fuzuli’s environment, life,

education and works, and comprehensive knowledge has been given about the sources of “Hadigatus-suada”.

In the article the main theme and idea have been widely enlighted, imam Huseyn and his companions’ struggle’s different episodes of fighting have been widely analysed.

Key words: Karbala, martyrdom, love, misfortune.

РЕЗЮМЕ

В этой статье говорится об окружении, жизни, образовании, творче-стве, всесторонних углублённых знаниях автора произведения «Хади-гятус-сюаде»-Физули.

В статье широко описывается основная тема и идея «Хадигятус-сюаде», раскрывается различные эпизоды борьбы Имама Гусейна и его вооружённых.

Ключевые слова: Кербела, шехидлик, любовь, беда.

elmИ МЯЪМУЯСИisamveri.org/pdfdrg/d02632/2008_9/2008_9_agayevcs.pdf · xidmət etməsi və...

Documents