ekspresja sŁowna i trudnoŚci w porozumiewaniu siĘ z osobami autystycznymi

EKSPRESJA SŁOWNA I TRUDNOŚCI

W POROZUMIEWANIU SIĘ Z OSOBAMI AUTYSTYCZNYMI

Opracowała: Monika Haligowska

JAKOŚCIOWE ZABURZENIA W KOMUNIKACJIto jedno podstawowych kryteriów

diagnostycznych autyzmu. Badania wykazują, że około ½ populacji osób

autystycznych nie mówi, bądź nie używa mowy do porozumiewania się. Część osób pozostaje

mutystyczna do końca życia.

Problemy dotyczące porozumiewania się z ludźmi u osób z autyzmem są niezwykle rozległe.

Nie wynikają one z braku motywacji do porozumiewania się, a z trudności ze

zrozumieniem, do czego służy mowa oraz z ograniczonych kompetencji społecznych.

JAKOŚCIOWE ZABURZENIA W KOMUNIKACJIwg DSM – IV – TR

manifestujące się przez przynajmniej jeden z następujących objawów:

a)opóźnienie lub brak rozwoju języka (któremu nie towarzyszą próby kompensowania poprzez alternatywne sposoby komunikacji, takie jak gestykulacja czy mimika;b)u jednostek z prawidłowym rozwojem mowy znaczne zaburzenia zdolności inicjowania lub podtrzymywania konwersacji; c)stereotypowe i powtarzane wykorzystanie języka lub język idiosynkratyczny; d)brak zróżnicowanej spontanicznej zabawy z udawaniem lub zabawy opartej na społecznym naśladowaniu, właściwej dla danego poziomu rozwoju.

ROZWÓJ MOWY U OSÓB Z AUTYZMEMjest zazwyczaj opóźniony u osób z autyzmem.

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE:

a)etap gaworzenia: najczęściej ubogi lub w ogóle nie występuje;b)pierwsze słowa wypowiedziane ze zrozumieniem: ok. 4 – 5 roku życia; c)pierwsze proste, dwuwyrazowe zdania: 6 – 7 rok życia; d)część dzieci mówi płynnie, opanowują bogate słownictwo, budują złożone monologi, mają jednak problem z inicjowaniem i podtrzymywaniem rozmowy; e)u większości dzieci spontaniczne słowne komunikowanie się polega na wyrażaniu swoich potrzeb i proste nazywania przedmiotów; f)rzadko wykorzystują mowę do komentowania tego, co się wokół nich dzieje, do dzielenie się własnymi doświadczeniami, przeżyciami, zainteresowaniami, do dostarczania informacji, wyrażania intencji, zamiarów, etc. (Pisula, 2010)

ROZWÓJ MOWY U OSÓB Z AUTYZMEM

Poziom rozwoju mowy jest jednym z najlepszych czynników prognostycznych w przypadku dalszego

przebiegu rozwoju dziecka.

„Im lepiej i wcześniej rozwija się mowa, tym lepsze są prognozy rozwojowe.”

Rozwijanie zdolności do porozumiewania się zarówno werbalnego, jak i niewerbalnego jest jednym z głównych celów wspierania rozwoju dzieci

z autyzmem.

(Pisula, 2010, s. 53)

U osób z autyzmem zaburzone są dwa aspekty komunikowania się, które pojawiają się w procesie rozwoju zdolności komunikacyjnych pod koniec 1

roku życia :

a)zdolność do intencjonalnego komunikowania się: dziecko zaczyna zdawać sobie sprawę z tego, że poprzez swoje zachowanie może wpływać na innych ludzi; uczy się tego, jak można realizować swoje potrzeby oraz komentować to, co się dzieje w otoczeniu;

b)zdolność do posługiwania się symbolami: gestami, słowami, symbolami w zabawie; stanowi ona ważny krok na grodze rozwoju językowego.

Wyniki badań testowych:• dzieci z autyzmem gorzej wypadają w testach werbalnych niż niewerbalnych skalach badających zdolności przestrzenne i percepcyjne;

• dzieci autystyczne w Teście Termana – Merrill uzyskują niższe wyniki w obszarze: werbalnego wnioskowania obejmującego skale: słownik, rozumienie, niedorzeczności;

• wyniki dzieci autystycznych w teście Cattell świadczą o generalnej słabości w sferze językowej i ich mocnych stronach w sferze pozawerbalnej;

„Wyniki badań są zgodne z obecnym ujęciem autyzmu jako rozległego zaburzenia, które szczególnie dotyczy werbalnego

i społecznego funkcjonowania”.

(Bobkowicz – Lewartowska, 2005, s. 58 za: Rutter, Schopler, 1987)

PODSTAWOWE DEFICYTY JĘZYKOWE W KOMUNIKOWANIU SIĘ DZIECI AUTYSTYCZNYCH

(Konstantareas, Blackstock, Weber, 1992)

DEFICYTY ILOŚCIOWE DEFICYTY JAKOŚCIOWE DEFICYTY W PRAGMATYCZNYM UŻYCIU JĘZYKA

Brak mowy- z brakiem gestykulacji- z elementarną gestykulacją

Opóźnienia w mowie- krótkie (miesięczne)- długotrwałe (wieloletnie)

Ograniczona mowa- tylko łańcuch: bodziec – reakcja-bardziej zaawansowane, lecz ograniczone posługiwanie się mową

Echolalia- natychmiastowa- opóźniona

Odwracanie zaimków

Neologizmy

Metaforyczne użycia języka

Nieodpowiednie uwagi

Język stereotypowy

Defekty w artykułowaniu

Niezdolność do naprzemiennego wysławiania się

Brak komunikowania się w stosunku do dorosłych

Brak komunikowania się w stosunku do rówieśników

Niezdolność do symbolicznego użycia przedmiotów

Słabe używanie prozodii dla wyrażenia zamiaru

Słabe wykorzystanie bodźców wzrokowo – twarzowych dla metakomunikacji

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DLA MOWY DZIECI Z AUTYZMEM

• brak wykorzystania mowy do komunikowania się; nawet jeśli dziecko poprawnie wypowiada dane słowa, to ma problem z wykorzystaniem tych umiejętności adekwatnie do sytuacji;

• u dzieci z wczesnym rozwojem autyzmu zaburzenia mowy pojawiają się przed 1 rokiem życia; u dzieci tych nie występują bądź słabo ujawniają się: gaworzenie i wokalizacja odruchowa; rzadko występuje u nich echolalia bezpośrednia; lepsze rozumienie mowy niż mowa czynna, która pozostaje na etapie wokalizacji odruchowej; w miarę wzrastania pojawiają się proste formy przekazu niewerbalnego; ok. 5 roku życia mogą pojawić się proste słowa, które nie są wykorzystywane do komunikacji;


• dzieci o późnej postaci autyzmu (po 1 roku życia) przechodzą przez fizjologiczne fazy rozwoju mowy, budują proste zdania; potem nagle następuje szybki regres mowy: przestaje budować proste zdania, posługuje się pojedynczymi wyrazami, które coraz rzadziej służą komunikowaniu się; pojawia się echolalia odroczona i bezpośrednia; w wypowiedziach echolalicznych pojawia się wierna imitacja intonacji i akcentu nadawcy; (Jaklewicz, 1993, 1994)

• młode osoby autystyczne z głębszym upośledzeniem umysłowym: u 63 % spośród nich rozumienie mowy było na poziomie 20 miesiąca; u osób z ilorazem inteligencji między 50 a 70 poziom rozwoju zdolności językowych jest bardziej zróżnicowany; (Bobkowicz – Lewartowska, 2005 za: Wing, Gould, 1979)


• osoby autystyczne, które w testach niewerbalnych osiągały wyniki mieszczące się w normie, posługują się mową w stopniu bardziej ograniczonym niż 3 – 4 – letnie dzieci o prawidłowym rozwoju;

• u wysoko funkcjonujących osób z autyzmem występują trudności w używaniu aspektów semantycznych i syntaktycznych ;

• brak elastyczności w posługiwaniu się słowami, zwł. w przypadku wyrazów wieloznacznych;

• trudności z używaniem zaimków osobowych, tendencja do odwracania zaimków; często mówią o sobie: „on”, „ty”, używają swojego imienia; rzadziej sięgają po zaimek: „ja”; wg Christie przyczyną tego jest echolalia;

(Pisula, 1993 za: Christie, 1990)


• kompulsywne zadawanie pytań; po uzyskaniu odpowiedzi może zadać kolejne pytanie pozostające w logicznym ciągu z poprzednim, jednak po jakimś czasie wraca do punktu wyjścia i powtarza pytanie uprzednio zadane;

Christie sądzi, że kompulsywne zadawanie pytań może być obronnym zachowaniem dziecka wobec otoczenia, które budzi w nim lęk i jest dla niego niezrozumiałe; może być ono również pewną formą społecznej symulacji, chęcią nawiązania emocjonalnego kontaktu;

(Pisula, 1993 za: Christie, 1990; Bobkowicz – Lewartowska, 2005)


• ucząc się znaczenia słów, przypisują je konkretnym obiektom, np. „pan” może zostać skojarzony z konkretnym mężczyzną;

• trudności z odmienianiem słów i rozumieniem, że różne formy tego samego słowa odnoszą się do tego samego obiektu (np. „auto” i „autem” dotyczą tego samego pojazdu);

• trudności z rozumieniem zdrobnień (np. jeśli rodzice zwracają się do siostry dziecka na przemian: „Agnieszko” – „Agusiu”, to dziecko z autyzmem może mieć trudność ze zorientowaniem się, że chodzi o tę samą osobę);

(Pisula, 2010)


• echolalia

a)bezpośrednia: powtarzanie dźwięków, słów, zdań natychmiast po ich usłyszeniu;b)pośrednia, odroczona: powtarzanie usłyszanej treści po pewnym czasie;c)łagodna / funkcjonalna: w mowie dziecka występuje dużo oddzielnych wyrazów, które wiążą się z poszczególnymi sytuacjami, zainteresowaniami dziecka;

jeśli dziecko z autyzmem używa echolalii w sposób adekwatny i prowadzi prostą wymianę zdań z rozmówcą, traktujemy to jako bardzo duży sukces w komunikacji;

(Jaklewicz, 1993; Błeszyński i Bobkowicz, 1997; Błeszyński, 1998;)


• echolalia

„Echolalia może nasilać się w sytuacjach niepewnych, gdy pojawia się nieznana mu dotąd osoba

lub następuje zmiana otoczenia. Czynnikiem utrudniającym komunikację, który także

może powodować echolaliczną ekspresję wokalną, jest brak rozumienia przez dziecko kierowanych

do niego wypowiedzi (…)”.

(Bobkowicz – Lewartowska, 2005, s. 62za: Charlop, 1989)

KOMUNIKACJA NIEWERBALNA W AUTYZMIE

Komunikacja niewerbalna dotyczy ekspresji i rozumienia informacji przekazywanych za pomocą

gestów, mimiki, postawy ciała. Służy ona podtrzymaniu komunikacji werbalnej.

Dzieci autystyczne mają ogromne trudności w wyrażaniu i rozumieniu komunikatów bezsłownych.

Rzadko używają one gestów do kompensowania problemów związanych z komunikacją werbalną. Posługują się gestami prostymi, instrumentalnymi,

aby zakończyć lub uniknąć interakcji społecznej, a nie jak w przypadku innych dzieci – w celu podtrzymania

relacji.


• Minczakiewicz (1994, 1998): dzieci autystyczne przejawiają często zachowania, podczas których w sposób niecelowy wykonują ruchy głową i ramionami, poruszają szczęką, kręcą głową, jęczą, zgrzytają zębami, wyją; u dzieci nie zaobserwowano gestów kompensujących zachowania werbalne, uzupełniających lub zastępujących zachowania werbalne; wiele zachowań werbalnych podkreślanych różnymi środkami niewerbalnymi: mimiką, gestami, balansowaniem ciałem, często ma charakter autostymulację;

• charakterystyczne jest dla nich ograniczenie gestów wspomagających porozumiewanie się z otoczeniem;

• rzadko komunikują się za pomocą spojrzenia, nie uśmiechają się, aby wspomóc komunikację;


• zakłócenia prozodyczne wypowiedzi, tj. brak odpowiedniej intonacji, właściwej modulacji głosu; u osób z autyzmem występują; nietypowa intonacja, tempo i rytm wypowiedzi;

De Myer, Hingten, Jackson (1981): u dzieci autystycznych odbiega od normy ton głosu i rytm wypowiedzi; wypowiedzi cechuje monotonia;

Howlin, Rutter (1991): często występuje u nich brak płynności mowy, przerwy, skandowanie;

Van Lancker, Cornelius, Kreiman (1989): dzieci z autyzmem, w porównaniu do innych dzieci, gprzej odczytują informacje nadawane za pomocą zróżnicowanej intonacji;

(za: Pisula, 1993)


• mało wyrazista mimika; jeśli już wyrażają emocje za pomocą mimiki, to większą ilość i różnorodność obserwuje się w przypadku emocji negatywnych;

• stany pozytywne, przyjemne przejawiają poprzez: ogólną pobudliwość ruchową, stereotypie ruchowe (kiwanie się, podskakiwanie, klaskanie, uderzanie rękami o ciało);

• „Spontaniczne i emocjonalnie zabarwione środki ekspresji są obrazem przeżywanych przez dziecko konfliktów, mniej lub bardziej uzasadnionych niepokojów i frustracji”.

(Bobkowicz – Lewartowska, 2005, s. 63)

ZABURZENIA W SPOŁECZNYM KOMUNIKOWANIU SIĘ

szczególnie dotyczące kontaktu wzrokowego i odczytywania mimiki mogą pojawić się na wczesnym

etapie życia.

To właśnie tego typu problemy mogą wskazywać na to, że dziecko ma na autyzm, a nie inne zaburzenia

rozwojowe.

Chociaż – jak podkreśla E. Pisula – nie zawsze pozwalają na trafne wnioskowanie i nie wystarczają,

aby rozpoznać autyzm.

(Pisula, 2010)

ZABURZENIE ZDOLNOŚCI DO ODCZYTYWANIA WYRAZU TWARZY

• zaburzenie to utrudnia dzieciom budowanie relacji z innymi ludźmi; • nie rozumiejąc znaczenia bodźców zawartych w mimice, poświęcają im mało uwagi, co znacznie ogranicza ich doświadczenia społeczne i ma ważne konsekwencje dla ich dalszego rozwoju; • zdolność do odczytywania informacji zawartych w wyrazie twarzy ułatwia zrozumienie tego, co przeżywa druga osoba, a to z kolei pozwala przewidzieć jej zachowanie; Z badań wynika, że nawet jeśli dzieci z autyzmem potrafią rozpoznać emocje u obserwowanej osoby, to nie są w stanie wykorzystać tej wiedzy do zinterpretowania jej zachowania ; nie rozumieją bowiem znaczenia tych informacji – „nie widzą związku emocji z ich przyczynami, kontekstem, w którym powstały , i z zachowaniem które spowodowały”.

(Pisula, 2010, s. 46; za: Bauminger, 2004; Castelli, 2005; Begeer i wsp. 2006)

ZABURZENIA TEORII UMYSŁU – „CZYTANIA W UMYŚLE”

U dzieci z autyzmem występują deficyty w teorii umysłu, a więc zaburzenia w rozwoju wiedzy o innych ludziach i zdolności

odczytywania tego, co się z nimi dzieje.

(Baron – Cohen, 1997)

Zaburzenia te powodują, że dzieci z autyzmem:

a)nie dostrzegają związku między kierunkiem patrzenia, a wiedzą danej osoby o tym, że w jej otoczeniu dzieje się coś

istotnego;b) nie rozumieją, na czym polega udawanie; c) nie potrafią bawić się na niby; d)trudno im zrozumieć, na czym polega intencjonalne działanie i odróżnić je od przypadkowego; e) mają problem ze zrozumieniem, na czym polega oszustwo, manipulowanie, nie rozumieją ironii, metafor – tego wszystkiego, co wykracza poza wyrażony komunikat;

SKUTKI ZABURZEŃ W ROZWOJU TEORII UMYSŁUa)Trudności w uczestniczeniu w naprzemiennych interakcjach społecznych, co wynika z niezrozumienia potrzeb i zainteresowań partnera interakcji.b)Trudności w przewidywaniu zachowań innych ludzi, co skutkuje przeżywaniem lęku w sytuacjach społecznych. c)Nie rozumienie sytuacji społecznych i tego, co przeżywają inni ludzie powodują, że osoby z autyzmem mogą popełniać różnego rodzaju niezręczności, gafy, a nawet reagować w sposób agresywny w sytuacjach dla siebie niejasnych. d)Trudności w komunikowaniu się, tj. w podtrzymaniu rozmowy, dostosowaniu swojej aktywności do potrzeb rozmówcy. e)Przedmiotowe traktowanie innych ludzi; wykorzystywanie ich do tego, aby np. sięgnąć po przedmiot dla nich niedostępny. f)Wykazując trudności z odczytaniem własnych stanów psychicznych i połączeniem ich z zachodzącymi wydarzeniami, mogą mieć problemy z rozumieniem przyczyn własnego zachowania (z autorefleksją).

PODSUMOWANIETRUDNOŚCI DZIECI Z AUTYZMEM W ZAKRESIE POROZUMIEWANIA

SIĘ DOTYCZĄ:

• rozumienia funkcji porozumiewania się;

• tworzenia wspólnego pola uwagi, tj. podążania za wzrokiem innej osoby, aby sprawdzić, co przykuło jej uwagę i wskazywania;

• niewerbalnych aspektów komunikacji, tj. patrzenia na rozmówcę podczas rozmowy, odczytywania informacji z twarzy rozmówcy, używania gestów, uśmiechu dla podtrzymania kontaktu;

• braku typowych form komunikowania się na etapie przedwerbalnym, tj. wokalizowania / wskazywania;

• komunikowania potrzeb;

• rozumienia relacji słuchacz – mówiący i związanej z nią zdolności do naprzemiennego udziału w interakcji;

PODSUMOWANIE

TRUDNOŚCI DZIECI Z AUTYZMEM W ZAKRESIE POROZUMIEWANIA SIĘ DOTYCZĄ:

• organizowania informacji tak, aby były one zrozumiałe dla rozmówcy;

• dostrzegania i naprawiania błędów komunikacyjnych, np. wyjaśnienia, doprecyzowania wypowiedzi, udzielenia dodatkowych informacji, gdy jest widoczne, że rozmówca nie zrozumiał do końca komunikatu;

• komunikowanie się w celu dzielenia zainteresowań – przynoszenia przedmiotów, pokazywania ich.

(Pisula, 2010)

LITERATURA:

J. Błeszyński (1998). Mowa i język dzieci z autyzmem. Wybrane zagadnienia. Słupsk WSP.

J. Błeszyński, L. Bobkowicz (1997). Echolalia jako jedna ze specyficznych cech mowy dziecka autystycznego. Psychologia wychowawcza nr 3, s. 251 – 258.

L. Bobkowicz – Lewartowska (2005). Autyzm dziecięcy. Zagadnienia diagnozy i terapii. Kraków Impuls.

H. Jaklewicz (1994). Autyzm wczesnodziecięcy – próba wyróżnienia postaci klinicznych w: W. Dykcik (red.). Autyzm. Kontrowersje i wyzwania. Poznań Eruditus.

H. Jaklewicz (1998). Od diagnozy do terapii dzieci autystycznych w: H. Jaklewicz (red.). Edukacja osób autystycznych w praktyce i badaniach naukowych. Gdańsk SPOA. E. Minczakiewicz (1994). Z badań nad rozwojem mowy dzieci autystycznych w: W. Dykcik (red.). Autyzm. Kontrowersje i wyzwania. Poznań Eruditus.

E. Pisula (1993). Autyzm. Fakty, wątpliwości, opinie. Warszawa WWSPS.

E. Pisula (2010). Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia. Gdańsk Harmonia.

ekspresja sŁowna i trudnoŚci w porozumiewaniu siĘ z osobami autystycznymi

Documents