eksamenriglyne - lewenswetenskappe 2011 finaal · • kunsmatige seleksie en metamorfose illustreer...

LEWENSWETENSKAPPE

NASIONALE EKSAMENRIGLYNE

GRAAD 12

VANAF 2011

Hierdie riglyne bestaan uit 28 bladsye.

2

1. INLEIDING

1.1 GEWIGSWAARDE VAN DIE LEERUITKOMSTES VIR GRAAD 12 VANAF 2011

Leeruitkomste 1 Leeruitkomste 2 Leeruitkomste 3

30%

60%

10%

1.2 VOLGORDE EN GEWIGSWAARDE VAN KENNISAREAS VIR GRAAD 12 VANAF 2011

Graad 12 Persentasie (%)

Lewe op molekulêre, sellulêre en weefselvlak 60% Vraestel 1

Diversiteit, verandering en kontinuïteit 40%

Lewensprosesse in plante en diere 60% Vraestel 2

Omgewingstudies 40%

1.3 GEWIGSWAARDE VAN KOGNITIEWE VLAKKE VIR GRAAD 12 VANAF 2011

Kategorie Vlak Kognitiewe vlakkes Persentasie

A Kennis 30

B Lae vlak (60%)

Insig en begrip 30

C Toepassing 20

D Hoë vlak (40 %)

Analiseer, Sintetiseer en evalueer 20

1.4 FORMAAT VAN DIE EKSAMENVRAESTELLE VIR GRAAD 12 VANAF 2011

Afdelings Tipe vrae Punte

A Kort antwoorde, objektiewe vrae soos veelkeusige-vrae, terminologie, paringskolomme, asook stelling en items.

50

B ‘n Verskeidenheid van vraagtipes: 2 vrae van 30 punte elk, onderverdeel in 3 – 4 onderafdelings

2 x 30

C Bestaan uit twee dele

• data respons-tipe vrae

• ‘n mini-opstel (mag een of meer leeruitkomstes assesseer)

20 20

LEWENSWETENSKAPPE – GRAAD 12: EKSAMENRIGLYNE – Implementering 2011

3 WKOD_Kurrikulumontwikkeling_November 2010

LEWENSWETENSKAPPE - Graad 12

VOORGESTELDE JAARPLAN

JAAR: _________

Week

Beplande datum

(week eindig)

Voltooide datum

(week eindig) Onderwerp vir die week

Kwartaal 1

Week 1 DNA struktuur, replisering

Week 2 RNA, proteïensintese, mutasie

Week 3 Meiosis

Week 4 Genetika

Week 5 Genetika

Week 6 Genetika

Week 7 Evolusie: oorsprong van spesies

Week 8 Evolusie: natuurlike seleksie en spesiëring

Week 9 Evolusie:bewyse

Week 10 Kontrole toetse

Week 11 Kontrole toetse

Kwartaal 2

Week 1 Evolusie: menslike evolusie

Week 2 Voorbeelde van evolusie in huidige tyd/alternatiewe verduidelikings

Week 3 Plant/diere reaksies op die omgewing

Week 4 Mens: Senuweestelsel

Week 5 Senuwees, refleksboog

Week 6 Oog

Week 7 Oor

Week 8 Mens: endokriene stelsel/ Homeostase en Temperatuur-regulering

Week 9 Hersiening

Week 10 Junie-eksamen

Week 11 Junie-eksamen

Kwartaal 3

Week 1 On- en Geslagtelike voortplanting/lewenssiklus van plante en insekte

Week 2 Voortplanting in plante/belangrikheid van sade/voortplantingstrategieë

Week 3 Menslike voortplanting

Week 4 Menslike voortplanting

Week 5 Bevolkingsekologie: grootte van bevolking

Week 6 Bevolkingsekologie: patrone in menslike bevolking/sosiale organisasie

Week 7 Gemeenskapstrukture/Gemeenskapsveranderinge oor tyd

Week 8 Hersiening

Week 9 Septembereksamen

Week 10 Septembereksamen Week 11 Septembereksamen

Kwartaal 4

Week 1 Hersiening

Week 2 Hersiening Week 3 Hersiening Week 4

Finale Eksamen

Week 5 Finale Eksamen Week 6 Finale Eksamen Week 7 Finale Eksamen Week 8 Finale Eksamen Week 9 Finale Eksamen

LET WEL: Die aantal weke aangedui per kwartaal is toepaslik vir 2011. Dit moet aangepas word volgens die skoolkalender wanneer vir die daaropvolgende jare beplan word.

4

WEEFSELS, SELLE EN MOLEKULÊRE STUDIES DNA – die kode van lewe; en RNA

INHOUDINHOUDINHOUDINHOUD UITBREIDINGUITBREIDINGUITBREIDINGUITBREIDING / / / / VOORGESVOORGESVOORGESVOORGESTETETETELDE VOLGORDELDE VOLGORDELDE VOLGORDELDE VOLGORDE ONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKE

Struktuur en funksies van die nukleus

� Hersien die struktuur en funksies van die volgende dele van die kern:

� kernmembraan met porieë � nukleoplasma � chromosome (chromatiennetwerk)

DNA/DNS: Struktuur, kodering en replisering

� DNA en RNA/RNS is nukleïensure en bestaan uit boustene genoem nukleotiedes � Ligging van DNA [op chromosoom (gene) & mitochondrion] � Geskiedenis van die ontdekking van die DNA molekule (Watson,Crick & Franklin

verhaal) � Dubbele helikskonfigurasie van DNA, met waterstof- en suikerfosfaatbindings � Drie komponente van ‘n nukleotiede:

� Stikstofhoudende basisse wat skakel met waterstofbindings • 4 stikstofhoudende basisse van DNA: adenien (A), timien (T), sitosien (C),

guanien (G) • Paring van basisse in DNA soos volg: (A: T en G: C)

� Suikergedeelte (deoksiribose in DNA) � Fosfaatgedeelte

� Funksies van DNA ten opsigte van die volgende: � Gene as dele/seksies van DNA, draers van oorerflike inligting � Bevat gekodeerde inligting vir proteïensintese

� DNA replisering tydens die volgende: � Wanneer en waar dit plaasvind � Proses van DNA replisering (name van ensieme betrokke nie vereis nie) � Betekenis van DNA replisering

� Die DNA profiel (DNA vingerafdrukke) met betrekking tot die volgende: � Die konsep van DNA profiel/DNA vingerafdrukke � Gebruik in forensiese ondersoeke � Koste, etiese oorwegings en gevolge van interpretasiefoute

� Eenvoudige proses om die

ekstraksie van DNA te illustreer en die drade te ondersoek (gebruik huishoudelike reinigingsmiddels).

� Maak ‘n model van DNA en teken ‘n stokkiestekening wat 'n deel van die struktuur van 'n DNA-molekuul voorstel (in die vorm van 'n leer)



INHOUD UITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDE ONDERSOEKE

RNA: Struktuur

� Ligging en funksies van bRNS/mRNA en tRNA/oRNS � Struktuur van RNA as ‘n enkeldraadstruktuur wat bestaan uit nukleotiedes: elke

nukleotiede is 'n samestelling van ‘n suiker (ribose), fosfaat en stikstofbasis � 4 stikstofhoudende basisse van RNA: adenien (A), urasiel (U), sitosien (C), guanien

(G) � Verskille en ooreenkomste tussen DNA en RNA

� Maak ‘n model van RNA en

teken 'n stokkiestekening van 'n deel van 'n RNA-molekule.

Proteïensintese

� Proteïene word saamgestel uit aminosure en dat die volgorde van die aminosure

bepaal watter tipe proteïen dit is. (nie nodig om die name van die aminosure te memoriseer nie)

� Die rol van DNA en RNA in proteïensintese

� Transkripsie • Dubbele string DNA draai los • As die waterstofbindings breek • Een string dien as ‘n templaat • om bRNS/mRNA te vorm • gebruik vry RNA nukleotiedes vanuit die nukleoplasma • die gekodeerde boodskap vir proteïensintese is dus gekopieer op mRNA

� mRNA beweeg vanaf die nukleus na die sitoplasma en heg aan die ribosome � Translasie

• tRNA heg aminosure • tRNAs, met aminosure geheg, rangskik hul op die mRNA • Die antikodons op die tRNAs pas op die komplementere basisse op die

kodons van mRNA (hoef nie spesifieke kodons en antikodons te memoriseer nie)

• Aminosure word deur middel van peptiedbindings geheg om die vereiste proteïen te vorm

• Elke tRNA word vrygestel om meer aminosure te heg

� Gebruik kaartbordmodelle om

DNA replisering en proteïensintese te demonstreer.

Geenmutasie

� Definisie van geenmutasie � Effek van mutasies op proteïensintese

DNA volgordes en die verwant-skap tussen organismes

� Volgorde van DNA verskaf bewyse van verwantskappe tussen groepe organismes

(Skakel met grade 10 & 11 - interpretering van 'n filogenetiese boom)



Meiose

INHOUDINHOUDINHOUDINHOUD UITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDEUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDEUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDEUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDE ONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKE

Chromosome

� Hersien die struktuur van ‘n sel (Graad 10) om die ligging van chromosome te bepaal � Die chromosome bevat gene wat op hul beurt weer bestaan uit DNA en proteïene � Die aantal chromosome in ‘n sel is ‘n kenmerk eie aan ‘n spesifieke organisme (bv.

Mense het 46 chromosome) � Chromosome wat enkeldraadvormig is, word tydens DNA replisering

dubbeldraadvormige strukture (twee chromatiedes geheg deur ‘n sentromeer) � Verskille tussen:

� Haploïede (n) en diploïede (2n) aantal chromosome � Geslagselle (gamete) en somatiese selle (liggaamselle) � geslagschromosome (gonosome) en outosome

Meiose

� Hersien mitose (Graad 10) en die lewensiklus van mense om die rol van mitose en meiose te illustreer

� Definieer meiose � Plek waar meiose in plante en in diere plaasvind � Meiose is ’n deurlopende proses en word gerieflikheidshalwe in stadiums ingedeel

(die memorisering van die name van die verskillende stadiums is nie nodig nie) � Beskryf die veranderinge wat chromosome gedurende meiose ondergaan (oorsig van

die gebeurtenisse van elke stadium) � DNA replisering vind plaas in Interfase, voor meiose begin � Veranderinge aan die chromosome gedurende meiose • Eerste verdeling (Meiose 1):

o Profase 1 (sluit in diagramme om besonderhede tydens oorkruising te toon)

o Metafase 1 (chromosome kom op die ewenaar in homoloë pare voor) o Anafase 1 (homoloë chromosome skei en begin beweeg na die pole;

sitokinese begin) o Telofase 1 (sitokinese voltooi; 2 nuwe selle met helfte van die

chromosoomkomplement van die oorspronklike sel) • Tweede verdeling (Meiose 2):

o Profase 2 (chromosome afsonderlik) o Metafase 2 (chromosome kom enkel op die ewenaar voor) o Anafase 2 (chromosome verdeel by die sentromeer; chromatiede begin

na teenoorgestelde pole beweeg, sitokinese begin) o Telofase 2 (sitokinese voltooid; 4 nuwe selle ontstaan; elk met helfte van

die oorspronklike chromosoomkomplement en ongelyksoortig van mekaar)

� Waarnemings en eenvoudige lyntekeninge van die proses van meiose vanaf voorafbereide skyfies of elektronmikrograwe of modelle van selle in verskillende stadiums van meiose




Meiose

� Belangrikheid van meiose

• Vermindering van die chromosoomgetal van diploïede tot haploïede • Die vervaardiging van gamete • as 'n meganisme om genetiese variasie in te bring deur

o oorkruising o die ewekansige rangskikking van chromosome op die ewenaar

� Gevolge van abnormale meiose wat aanleiding gee tot Down sindroom (chromosoom

paar 21 wat nie skei nie / nie-disjunksie) � Poliploïdie en biotegnologie en hul voordele in landbou soos die produksie van groot

blomme, vrugte en bergingsorgane � Mitose en meiose met verwysing na:

� Waar elke proses plaasvind � Die doel van elke tipe seldeling � Ooreenkomste en verskille



Genetika en Genetiese manipulasie/modifikasie


Inleiding

� Definieer genetika � Mendel as die vader van genetika en sy eksperimente wat tot die volgende gelei het:

� Konsep van dominansie � Wet van segregasie

Konsepte in oorerwing

� Definisies van die volgende terme: • Gene as klein deeltjies van DNA en proteïen • Allele as gene wat dieselfde eienskap beheer, bv. oogkleur • Dominante en Ressessiewe gene en allele • Monohibriede kruisings • Fenotipe en genotipe • Homosigoties (suiwertelend) en Heterosigoties (hibriede) • Volledige dominansie – bv. Tongrollers • Onvolledige /gedeeltelike dominasie – vieruurtjies, sekelsel-bloedanemie • Ko-dominansie – bv. bloedgroepe • Meervoudige allele – bv. Bloedgroepe (I

A, IB en i)

• Poligeniese oorerflikheid – bv. velkleur, hoogte • Geslagsgekoppelde kenmerke – bv. Hemofilie, kleurblindheid • Kariotipe • Kloning • Genetiese manipulasie • Menslike genoom

� Mutasies:

• Verskille tussen geenmutasie en chromosoommutasie/ -afwyking • Punt- en raampieverskuiwings mutasies • Mutasies bevorder variasie • Effek van mutasies op natuurlike seleksie • Die effek van mutasies wat lei tot veranderde kenmerke wat siektes /afwykings

tot gevolg het: - Albinisme – afwesigheid van pigmentasie - Hemofilie – afwesigheid van bloedstollingsfaktore - Sekelselbloedarmoede – abnormale rooibloedliggaampies

� Voer ondersoeke uit en teken

kolomgrafieke van voorkoms van dominante en resessiewe kenmerke tussen leerders soos bv.:

• Gehegte oorlobbe (resessiewe) / Los oorlobbe (dominant)

• Kan tong rol (dominant)/kan nie tong rol (resessief)

• Reguit pinkie (resessief) / gebuigde pinkie (dominant)

� Maak afleidings van gegewe

kariotipes van organismes



INHOUDINHOUDINHOUDINHOUD UITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDEDEDEDE ONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKE

Genetiese probleme

� Los monohibriede probleme op (tot F2 / tweede generasie) gebaseer op:

• Volledige dominansie • Onvolledige dominansie • Ko–dominansie • Oorerflikeid van geslag • Oorerflikheid van hemofilie en kleurblindheid as geslagsgekoppelde kenmerke

� Interpretering van stamboomdiagramme

Genetiese manipulsie, etiek en wetgewing

� Die belangrikheid van genetiese manipulasie:

� In medikasie • Produksie van bv. Hormone soos insulien • Produksie van entstowwe

� In landbou • Produksie van geneties gemanipuleerde gewasse wat

plaagweerstandbiedend, droogte weerstandbiedend mag wees, kwaliteit verbeter, ens.

� Kort beskrywing van etiek en wetgewing aangaande:

� Genetiese toetsing en genetiese berading � Genetiese manipulering (insluitend selektiewe teling) � Kloning

� Geloofsoortuigings, houdings en waardes aangaande genetiese afwykings/siektes



BIODIVERSITEIT, VERANDERING EN KONTINUÏTEIT

Evolusie


Inleiding

� Verskille tussen ‘n hipotese en ‘n teorie � Evolusie word beskou as ‘n wetenskaplike teorie wat bestaan uit oorkoepelende

verduidelikings van hiptoses wat oor tyd getoets en geverifieer is.

Geskiedenis van die ontwikkeling van die evolusie teorie

� Erasmus Darwin (1731-1802) � Idees oor evolusie wat deur Erasmus Darwin voorgestel is:

• Alle lewe ontwikkel van eenvoudige vorme

• Daar is ooreenkomstes tussen verskillende organismes

• Kunsmatige seleksie en metamorfose illustreer hoe veranderinge moontlik plaasgevind het

� Jean Baptiste de Lamarck (1744 – 1829) � Twee idees van Lamarck om evolusie te verduidelik

• Gebruik en onderbenut/-gebruik

• Oorerwing van gemodifiseerde kenmerke � Voorbeelde van die toepassing van Lamarck se idees (bv. Langnek van kameelperde

of the ledemate van slange) � Redes vir die verwerping van Lamarck se idees deur meeste bioloë vandag

� Alfred Wallace (1823-1913) � Natuurlike seleksie as ‘n verduideliking vir evolusie

� Charles Darwin (1809-1882) � Charles Darwin se Teorie van Evolusie deur Natuurlike Seleksie onder die volgende

opskrifte:

• Die historiese ontwikkeling: • Darwin se seevaart van 5-jaar rondom die wêreld in die HMS Beagle,

versamel voorbeelde en maak aantekeninge van sy waarnemings omtrent plante, diere en die geografie van die lande besoek

• Publikasie van “On the Origin of the Species” in 1859 �




Evolusie deur Natuurlike Seleksie (Charles Darwin)

� Die waarnemings waarop Darwin sy teorie gebaseer het:

• Organismes van ‘n spesie produseer ‘n groot aantal nakomelinge • Die nakomelinge vertoon groot mate van variasies • Van die groot hoeveelheid nakomelinge oorleef slegs enkeles • Kenmerke word van ouers wat oorleef na nakomelinge oorgedra

� Verduideliking van Darwin se teorie deur natuurlike seleksie � Voorbeelde van die toepassing van Darwin se teorie (bv. Langnek van kameelperd of

ledemate van slange) � Ooreenkomstes en verskille tussen natuurlike en kunsmatige seleksie � Kunsmatige seleksie geïllustreer deur gebruik te maak van ‘n huishoudelike

dierspesie en een gewas-spesie

� Voer ‘n praktiese aktiwiteit uit om die variasie wat in nakomelinge van ‘n spesie bestaan en dat nie alle nakomelinge oorleef nie, te toon. Bv. Mostersaadjies te laat ontkiem en die verhouding ontkiemende/oorlewende saailinge oor `n tydperk te noteer.

� Demonstreer die beginsels van

natuurlike seleksie (variasie, oordra van kenmerke, oorproduksie, oorlewing van gewenste kenmerke) deur kamouflering en vermyding van predasie, deur die gebruik van bv. speletjies, modelle, ens.

Vorming van nuwe spesies/ spesiëring

� Spesies as ‘n groep organismes wat kan inteel en vrugbare nakomelinge voortbring � Spesiëring as ‘n meganisme om nuwe spesies te vorm � Uitwissing as die eliminering van ‘n spesie uit die wêreld uit � Definisie van allopatriese (deur geografiese isolasie) en simpatriese spesiëring (deur

verskeie voortplantings-isolerings/reproduktiewe isolerings meganismes) � Voorbeelde van voortplantings-isolerings meganismes

• Teling/voortplanting teen verskillende tye van die jaar

• Spesie-spesifieke hofmakery (diere)

• Aanpassing by verskillende bestuiwingsagente (plante)

• Steriele nakomelinge (bv. muile) � Verduidelik allopatriese spesiëring deur geografiese isolering deur gebruik te maak

van byvoorbeeld die Galapagos vinke of soogdiere op verskillende kontinente/vastelande

� Verduidelik simpatriese spesiëring deur gebruik te maak van ‘n voorbeeld soos die

cichlidae-visse in die Malawi-meer




Bewyse van evolusie

� Die teorie van evolusie vloei uit/word gekonstrueer vanuit verskillende tipe bewyse en

die bydraes van baie wetenskaplikes

• fossielrekords (graad 10)

• modifikasie deur afstammeling (graad 11)

• biogeografie(graad 11)

• genetika (graad 12) � Verskille in die voorkoms van organismes binne-in ‘n spesie as gevolg van variasies

wat veroorsaak word deur:

• Meiose (oorkruising en ewekansige rangskikking van chromosome)

• Mutasies

• Ewekansige paring

• Ewekansige bevrugting

Menslike evolusie / Oorsprong van die mens

� Interpreteer/vertolking van 'n fillogenetiese boom om die plek van die familie

Homionidae in die diereryk te toon � Eienskappe wat ons met ander primate deel � Eienskappe wat ons verskillend maak van ander primate � Veranderings in bou wat die evolusie van die mens kenmerk:

• Tweevoetigheid (Verskuiwing van foramen magnum na 'n meer voorwaartse posisie)

• 'n Ronder skedel en vergrote breinkas

• 'n Platter gesig as gevolg van: o “Minder skuins” voorkop o Kakebene wat minder uitsteek (verminderde prognatisme) o 'n Meer ontwikkelde ken

• 'n Meer af/geronde kakebeen • Groter geraamte • Verandering in gebit

� Stel die volgorde vanaf menslike

evolusie van aapagtige voorouer omtrent 5 mjg tot moderne Homo sapiens skematies/diagrammaties voor. Beklemtoon die fossiele uit Afrika, en die gelyktydige bestaan van verskeie spesies teen verskillende tye in die verlede. (tendense in menslike evolusie, australopithecines soos Mrs Ples, Taung kind, Little Foot, Lucy, Karabo)




Menslike evolusie / Oorsprong van die mens

� Dui die progressiewe evolusie van bogenoemde eienskappe aan in die onderstaande organismes vanaf aapagtiges tot by die mens: (maak gebruik van fossielbewyse waar aangedui)

• Aapagtige wesens • Eerste ape op dieselfde ontwikkelingslyn as mense • Eerste tweevoetige primate • Australopithecines (Me Ples, Taung kind, Little Foot, Lucy, Australopithecus

sediba of karabo) • Homo habilis (Handyman) • Homo erectus

• Homo sapiens (moderne mens, Florisbad-man) � Die bydrae van Afrika-fossiele tot die kennis van menslike evolusie

• Fossiele gevind in die Wieg van die Mensdom en wetenskaplikes se interpretering van hierdie fossiele

• Fossiele gevind in die Groot Rifvallei en hul interpretasie (Neutkraker man, handy man,Toumai)

� Die “Uit Afrika”-hipotese met verwysing na

• Fossielbewyse vir die “Uit Afrika”-hipotese (Me Ples, Taung kind, Little foot, Karabo, Neutkraker man, handy man,Toumai)

• Migrasie van Homo erectus vanuit Afrika na die res van die wêreld

• Genetiese bewyse vir die “Uit Afrika”-hipotese (DNA van Y chromosome en mito-chondriale DNA)

Dui hoe bostaande gelyste kenmerke evolusionêr ontwikkel het vanaf aapagtige wesens to by die moderne mens aan.

Evolusie soost tans waargeneem word

� Voorbeelde van evolusie deur natuurlike seleksie wat tans plaasvind:

• Gebruik van DDT en gevolglike weerstandigheid teen DDT in insekte kan verduidelik word aan die hand van natuurlike seleksie

• Ontwikkeling van weerstandbiedende variante van die bakterië (MDR en XDR) wat tuberkulose-veroorsaak teen antibiotika

Alternatiewe verduideikings

� Die konflik wat bestaan tussen godsdiens en wetenskap met verwysing na evolusie � Kulturele en godsdienstige verduidelikings vir die oorsprong en ontwikkeling van lewe

op aarde � Wetenskap word beperk tot die verduideliking van strukturele/ bou en verskynsels,

maar verduidelik nie geestelike/spirituele of geloofgebaseerde kwessies nie. Beide fasette is belangrik vir mense, alhoewel op verskillende maniere



LEWENSPROSESSE IN PLANTE EN DIERE Reaksie op die Omgewing en Voortplanting Reaksie op die Omgewing

Reaksie van plante op die omgewing INHOUDINHOUDINHOUDINHOUD UITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDEUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDEUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDEUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDE ONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKE

Plant hormone

� Algemene funksies van die volgende plant hormone:

• Ouksiene

• Gibberelliene

• Absisiensuur � Rol van ouksiene in geotropisme deur die regulering van differensiële groei � Rol van ouksiene in fototropisme deur die regulering van differensiёle groei � Gebruik van plant hormone in landbou:

• Ouksiene as onkruiddoders

• Ouksiene om apikale dominansie te beheer

• Ouksiene en Gibberelliene om die ontwikkeling van vrugte te vehoog/stimuleer

� Ondersoek geotropisme en

fototropisme deur die beheer van veranderlikes

Plant verdedigingsmeganisme

� Die rol van die volgende as plant verdedigingsmeganismes

• Chemikalieё (beskerming teen infeksie van patogeniese mikro-organismes en wat deur herbivore geёet word)

• Dorings (beskerm plante teen diere wat hulle eet/water verlies te verminder



Reaksie van diere op die omgewing


Inleiding

� Hormone en senuwees stel diere in staat stel om

• te reageer op interne en eksterne veranderinge en

• verskeie aktiwiteite in die liggaam te koördineer

� Waarnemings van die reaksie van

sommige invertebrate byvoorbeeld Houtluis, op lig en humiditeit

Menslike senustelsel Sentrale senustelsel

Periferale senustelsel Outonome senustelsel Afwykings van die SSS

� Die noodsaaklikheid van ‘n senustelsel by mense in terme van:

• reaksie op stimuli (stimuli kan ekstern en intern wees)

• koördinasie van die verskeie aktiwiteite in die liggaam � Ligging en funksies van

• serebrum

• hipotalamus

• serebellum

• medulla oblongata

• rugmurg � Uitwerking van sekere dwelms op die sentrale senustelsel

• dagga

• heroїen

• ecstasy

• tik � Ligging en funksies van die periferale senustelsel � Ligging en funksies van die outonome senustelsel (simpatiese en parasimpaties) � Oorsake, simptome, behandeling van enige EEN van die volgende

siektes/afwykings van die sentrale senustelsel: Alzheimer’s, Aandaggebreksverskuiringsindroom OF depressie

� Model van die menslike brein � Neem waar en teken die eksterne

struktuur van die brein




Struktuur en funksionering van ‘n senuwee ‘n Eenvoudige refleks-boog

� Algemene struktuur van ‘n neuron, insluitend: selkern, selliggaam, sitoplasma,

miëlenskede, akson en dendriete. � Struktuur en funksies van die drie soorte neurone � Die senuwee is saamgestel uit senuvesels bymekaar gehou deur bindweefsel � Oordrag van senu-impuls langs neurone en oor sinapse met behulp van

neurotransmittors / oordraers (geen besonderhede van elektriese ladings benodig nie)

� Verskil tussen ‘n refleksaksie en ‘n refleksboog � Struktuur van ‘n eenvoudige refleksboog (reseptor, sensoriese neuron, dorsale

wortel van spinale senuwee, rugmurg, inter-neuron, motoriese neuron, ventrale wortel van spinale senuwee, effektor)

� Funksionering van ‘n eenvoudige refleksboog, met behulp van ‘n voorbeeld � Belangrikheid van ‘n refleksboog

� Diagramme met byskrifte om die drie

tipes neurone deur middel van mikroskoopskyfies/mikrograwe te illustreer

� Waarneming deur mikroskoopskyfies

en teken ‘n diagram met byskrifte van ‘n deurssnee deur die rugmurg




Reseptore

Menslike oog

Menslike oor

� Reseptore neem ‘n verskeidenheid van verskillende stimuli waar, soos lig, klank,

aanraking, temperatuur, druk, pyn en chemiese stowwe (smaak en reuk). Geen struktuur en name is nodig, behalwe vir die reseptore van die oog en oor)

� Struktuur en funksies van die verskillende dele van die menslike oog � Werking van die menslike oog in terme van:

• vorming van ‘n beeld (insluitend die rol van stafies en keëltjies)

• binokulêre visie

• akkommodasie

• pupil refleks/pupilmeganisme

� Aanpassings van die verskillende dele van die oog vir hul funksies � Aard en behandeling (bril en chirugie) van die volgende visuele defekte:

• bysiendheid

• versiendheid

• astigmatisme

• katerakte

� Struktuur en funksies van die verskillende dele van die menslike oor: � Werking van die mens se oor in

• gehoor (sluit in die rol van die orgaan van Corti sonder melding van die struktuur)

• balans � Aanpassings van die verskillende dele van die oor vir hul funksies � Oorsaak en behandeling van die volgende gehoor defekte:

• middel-oor infeksie (behandeling deur dreineringsbuisies)

• doofheid (behandeling met gehoorapparate en kogleêre inplantings

� Die skakel tussen gehoor defekte en spraakafwykings � Die gebruik van gebaretaal deur dowe mense

� Gesindhede teenoor blindes en dowes

� Die regte van blinde en dowe mense

� Model van die oog � Waarneem van pupil-meganisme � Dissekteer en teken ‘n diagram van

die soogdier oog � Demonstrasie van die blindevlek

� Model van die oor



MENSLIKE ENDOKRIENE STELSEL


Inleiding

� Definisie van chemiese koördinasie � Verskille tussen endokriene en eksokriene kliere � Kenmerke van hormone

• organiese chemiese boodskappers

• meestal proteїen van aard

• mag egter verskeie spesifieke uitwerkings op organe hê wees en dus beheer oor ‘n wye verskeidenhied van aktiwiteite

• werk nie in isolasie nie, maar vorm ‘n geїntegreerde stelsel

Endokriene kliere

� Ligging en die funksies van hormone wat deur die volgende endokriene kliere

geproduseer word:

• hipotalamus (ADH)

• pituїtёre (GH, TSH, FSH, LH, prolaktien)

• bynier (adrenalien, aldosteroon)

• eilandjies van Langerhans (insulien, glukagon)

• ovarium (estrogeen, progesteroon)

• testis (testosteroon)

• tiroїed klier (tiroksien)

� Negatiewe terugvoer

• Beginsel van negatiewe terugvoer

• Negatiewe terugvoer meganisme met behulp van TSH en tiroksien as voorbeelde

Identifiseer endokriene kliere op ‘n menslike torso

Mediese afwykings

� Oorsake, voorkoming, simptome en bestuur van elk van die volgende:

• Diabetes (suikersiekte)

• Tiroїedversteurings

• Groei afwykings

• Onvrugbaarheid



Voortplanting


Vergelyking tussen geslagtelike en ongeslagtelike voortplanting

� Definisie van ongeslagtelike en geslagtelike voortplanting � Voordele en nadele van ongeslagtelike voortplanting � Voordele en nadele van geslagtelike voortplanting � Rol van ongeslagtelike voortplanting in die vermeerdering van plante

Lewensiklusse van plante

� Definisie van die volgende terme:

� generasiewisseling � haploїed � diploїed

� Maak ‘n diagrammatiese voorstelling om die generasiewisselings van die volgende plante te beklemtoon: � Die mos � ‘n Blom

Geen besonderhede van die voortplantingstrukture is nodig – fokus is op die konsepte

Temperatuurregulering

Regulering van tem-peratuur

� Struktuur en funksies van die verskillende dele van die vel � Belangrikheid om liggaamstemperatuur in die mens te reguleer � Rol van elk van die volgende in die regulering van temperatuur:

• sweet,

• vasodilasie

• vasokonstriksie

� Aanpassings van dele van die vel vir termoregulering

� Definisie van hipotermie en hipertermie � Voorkomende maatreёls vir hipotermie en hipertermie

� Neem waar en teken ‘n diagram om

die deurssnee van die menslike vel te illustreer deur van voorbereide mikroskoopskyfies of mikrograaf of van ‘n model gebruik te maak

� Gebruik verwysingsmateriaal om die gedrags-, fisiese of fisiologiese aanpassings oor termoregulering van drie verskillende soorte diere na te vors

• Reptiele

• Soogdiere

• Voëls




Lewensiklusse van insekte

� Definisies van metamorfose, volledige metamorfose en onvolledige metamorfose � Skematiese voorstelling om die lewensiklusse van volledige en onvolledige

metamorfose te illustreer � Voordele en nadele van volledige metamorfose � Voordele en nadele van onvolledige metamorfose

Blomme as voortplant-ingstrukture

� Definisie van bestuiwing � Verskil tussen self-, en kruisbestuiwing � Die saad ontwikkel uit die saadknop en die vrug ontwikkel uit die vrugbeginsel � Belangrikheid van sade in terme van die volgende:

� Verspreiding van die spesies en die vermindering van kompetisie � Stoor van voedsel en oorlewing in strawwe weersomstandighede terwyl dormant � Beskerming van die embrio � Verskaffing van voedsel aan die saailing uit die saadlobbe

� Belangrikheid van saad as ‘n bron van voedsel � Gebruik van saadbanke om biodiversiteit te handhaaf

� Neem waar en beskryf die

aanpassings van ‘n genoemde Suid-Afrikaanse voorbeeld : � ‘n Windbestuifde blom bv. gras,

mielies � ‘n Insekbestuifde blom bv.

Erythina � ‘n Voёlbestuifde blom bv. Aalwyn

Diversiteit van voortplantingstrategieë by sommige diere

� Rol van die volgende voortplantingstrategieё by sommige diere om voortplantings-

sukses te verhoog in verskillende omgewings (met behulp van toepaslike voorbeelde) � Hofmakery � Uitwendige bevrugting vs inwendige bevrugting � Ovipaar, ovovivipaar en vivipaar � Amniotiese eier � Prekosiale en altrisiale ontwikkeling � Ouersorg

� Die oes van eiers vir menslike gebruik

� Maak gebruik van

verwysingsmateriaal en beskryf die voortplantingstrategieё van EEN van die dierspesies wat gekies is en analiseer hoe effektief hierdie strategieё vir oorlewing is.



Reproduksie / Voortplanting by die mens


Inleiding

Skematiese oorsig van die menslike lewensiklus om die rol van meiose, mitose en voortplanting te toon

Struktuur van die manlike en vroulike voortplantings-/ reproduksiestelsels van die mens

� Die manlike reproduksie-/voortplantingstelsel � Ligging en funksies van die testes � Diagram wat die epididimis, vas deferens, ejakulasiebuis en uretra vertoon en die

funksies van elke deel • Diagram van die bykomstige kliere: seminale blasies, prostaatkliere en Cowper se kliere en die funksies van elke deel • Ontwikkeling van die sekondêre manlike eienskappe gedurende puberteit onder

die invloed van testosteroon � Die vroulike voortplanting-/reproduksiestelsel

• Ligging en funksies van die ovaria

• interne struktuur van ovarium wat die Graafse follikels in verskillende stadiums van ontwikkeling met ova en corpus luteum aantoon sowel as die funksies van elke deel

• Identifiseer op 'n diagram die

o fallopiusbuise met die ovaria en die funksies van elke deel o uterus met baarmoederwand uitgevoer met endometrium, en die funksies van

elke deel o vagina en sy eksterne opening, die vulva, en die funksies van elke deel

• Ontwikkeling van die sekondêre vroulike eienskappe gedurende puberteit onder

die invloed van estrogeen en progesteroon

� Studie van die manlike en vroulike

reproduksiestelsels van die mens deur gebruik te maak van plakkate en modelle

� Waarnemings en tekeninge van

permanente mikroskopiese skyfies of mikrograwe van die testes and ovaria




Gametogenese

� Definisies van elk van die volgende terme: � gametogenese � oögenesis � spermatogenese

� Beskryf spermatogenese soos volg: � Selle van die kiem-epiteel wat die saaddraende buisies uitvoer, ondergaan mitose

om diploïede spermatosiete te vorm � Elke diploïede spermatosiet in die seminale buisies van die testes ondergaan

meiose � 4 haploïede spermatiedes word gevorm � Elke spermatied ontwikkel in ‘n volwasse spermsel/spermatozoa

� Struktuur/bou van 'n spermsel en die funksie van elke gedeelte (akrosoom, kop met haploïede nukleus, middelgedeelte met mitochondria en 'n stert)

� Beskryf oögenese soos volg: � Voor puberteit, verdeel die kiem-epiteelselle in die ovarium deur middel van

mitose om primêre follikels te vorm � ‘n Diploïede oösiet in die primêre follikel vergroot en ondergaan meiose � Van die 4 haploïede selle wat volg, oorleef slegs een om tot ‘n haploïede

volwasse ovum te ontwikkel

� Struktuur en funksie van verskillende dele van ‘n ovum (jellielaag, haploïede kern, sitoplasma)

� Tekening met byskrifte vanaf ‘n

spermsel en ovum van mikroskopiese skyfies

Ovulasie en menstruasie

� Die menstruele siklus sluit die uterale-/baarmoedersiklus en die ovariale siklus in � Gebeurtenisse in die ovariale siklus

� jong Graafse follikel in verskeie stadia van ontwikkeling � volwasse Graafse follikels � ovulasie � transformasie na corpus luteum

� Uteralesiklus/baarmoedersiklus:Veranderinge wat plaasvind in die baarmoederwand

totdat die endometrium wegskeur en deur bloeding vergesel word (menstruasie) � Hormonale beheer van die menstruele siklus (ovariale en baarmoedersiklusse) deur

te verwys na die werking van FSH, estrogeen, LH en progesteroon � Negatiewe terugvoeringsmeganisme betrokke by FSH, LH, oestrogeen and

progesteroon




Bevrugting en implanting

� Definisie van kopulasie en bevrugting � Ligging en proses van bevrugting � Ontwikkeling van die sigoot tot 'n morula en dan tot ‘n blastosist en daarna tot 'n

embrio � Implanting, insluitend die rol oestrogeen en progesteroon in die handhawing van 'n

swangerskap

Gestasie

� Identifisering en funksies van die volgende dele van die ontwikkelende embrio:

� chorion and chorioniese villi � amnion, amniotiese holte en amniotiese vloeistof � naelstring (insluitend umbilikale slagaar/arterie en umbilikale aar/vene) en

plasenta � Chorion

� Drie stadia van natuurlike geboorteproses (kraam, uitdruk van baba, plasenta en

naelstring word uitgewerp)

Beheer van menslike fertiliteit/ geboortebeperking

� Definisie van geboortebeperking /kontrasepsie � Rol van verskillende metodes in geboortebeperking:

� Natuurllike metodes: Onttrekking en die ritmemetode � Versperringsmetodes: Kondoom, Femidon, en lis of IUA � Chemikalieë /medikasie: spermdoders, kontraseptiewe pil, kontraseptiewe

inspuitings � Snykundige metodes: sterilisasie

� Impak van kontraseptiewe pille op die produksie van FSH � Houdings en geloofsoortuigings van verskillende kulture oor die gebruik van

voorbehoedmiddels

� Ondersoek die houdings en

geloofsoortuigings van verskillende kulture oor die gebruik van voorbehoedmiddels

Seksueel-oordraagbare siektes

� Oorsake, oordrag, simptome, behandeling en voorkoming van:

� Sifilis � Gonorree



Bevolkings- en gemeenskapsekologie

Bevolkingsekologie INHOUDINHOUDINHOUDINHOUD UITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDEEEE ONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKE

Inleiding

� Definisie en verwantskap tussen die volgende:

• Spesie • gemeenskap • ekologiese nis

• habitat • ekostelsel

• bevolking • ekologie

Grootte van ‘n bevolk-ing

Menslike bevolking

� Definisie en impak van die volgende op bevolkingsgrootte:

• Nataliteit

• Mortaliteit

• Verspreiding (insluitend immigrasie, emigrasie en migrasie) � Aspekte van bevolkingsfluktuasie en -regulering

• dravermoë

• omgewingsweerstand/beperkende faktore en hul impak op bevolkingroei

• die effek van jaarlikse en seisoenale fluktuasies op bevolkingsgrootte � Kenmerke van die volgende groeipatrone/-vorme

• Geometriese groeivorm (J-vormige kurwe)

• Logistiese groeivorm (S-vormige kurwe) � Metodes om bevolkingsgrootte, bevolkingsdemografie en bevolkingsbewegings te

bepaal

• Direkte tegniek (sensus)

• Indirekte tegniek – eenvoudige monsterneming en merk -en- hervang � Patrone/tendense in menslike bevolkingsgroei tot 1650 en dan van 1650 tot die

huidige en moontlike redes vir die tendense/patrone � Voorspelling van die menslike bevolkingsgroei in Suid-Afrika oor die volgende twintig

jaar � Interpretering van grafieke wat menslike bevolkingsouderdom en –geslagsver-

spreiding van verskillende lande (ontwikkelende en ontwikkelde) vertoon � Implikasies vir verdere menslike bevolkingsgroei vir die natuurlike omgewing:

• Die konsep ‘ekologiese voetspoor’

• Vergelyking van die ‘ekologiese voetspoor’ van mense in ontwikkelende en ontwikkelde lande

• Die effekte van hoë bevolkingsgroei op die omgewing

� Merk-en-hervang of eenvoudige

monsterneming as ‘n tegniek om bevolkingsgrootte te bepaal




� Spanning en kwessies rakende menslike eise teenoor bewaring van die natuurlike

omgewing deur EEN van die volgende voorbeelde te gebruik:

• Die jagbedryf

• Volhoubare oes van natuurlike bronne

• Skep en bestuur van wildreservate

Sosiale organisasie

� Voorbeelde van sosiale organisasie wat oorlewing bevorder

• Die vorming van troppe of swerms as ‘n strategie om predatore te vermy

• Die vorming van troppe as ‘n suksesvolle jagstrategie, bv. wilde honde

• Diere met dominante broeipare

• Verdeling van arbeid onder lede van ‘n kolonie (termietkolonies of bye of naakte molrotte)

� Gebruik boeke, videos, TV

programme om sosiale organisasie van EEN voël of soogdierspesie in Suid-Afrika na te vors. Verslag as ’n geskrewe opdrag, plakkaat of mondelinge aanbieding.

Gemeenskapstruktuur


Interaksies in ‘n ge-meenskap

� ‘n Gemeenskap as ‘n groep van verskillende bevolkings (produseerdes, verbruikers

en ontbinders) wat saam in dieselfde habitat lewe. � Definisies van produseerders, verbruikers (herbivore, karnivore, omnivore) en

ontbinders � Interaksies binne ‘n gemeenskap en die effek daarvan op bevolkingsgrootte van

ander spesies in die gemeenskap:

• PREDASIE • TWEE voorbeelde van predasie in Suid Afrikaanse konteks.

• KOMPETISIE • Intraspesifieke kompetisie: kompetisie tussen organismes van dieselfde

spesie afhanklik van dieselfde bronne soos voedsel, ruimte, skuiling, water en toegang tot paringsmaats.

• Interspesifieke kompetisie: kompetisie tussen organismes van verskillende spesies afhanklik van dieselfde bronne soos lig, ruimte, skuiling, water, voedsel.

• ‘n Voorbeeld van kompeterende uitsluiting: kompetisie waar een van die twee kompeterende spesies baie meer suksesvol is as die ander een, tot so `n mate dat die suksesvolle een oorleef en die ander een verdwyn.



INHOUDINHOUDINHOUDINHOUD UITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGOUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGOUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGOUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDERDERDERDE ONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKEONDERSOEKE

Interaksies in ‘n ge-meenskap

• Hulpbronverdeling: kompetisie waar die kompeterende spesies saam in dieselfde habitat oorleef omdat hulle die bronne effens verskillend gebruik: - Tenminste EEN voorbeeld van hulpbronverdeling tussen plante, bv. woud

ekostelsels - Ten minste EEN voorbeeld van hulpbronverdeling tussen diere, bv.

saamlewende strandvoëls/ saamlewende groot herbivore in ‘n Afrika savanne/ saamlewende predatore/roofdiere soos leeus en luiperde.

• SIMBIOSE • Definisie van simbiose as noue verwantskap van twee organismes sodat een

of beide voordeel trek uit die verwantskap • Drie tipes simbiose (mutualisme, kommensalisme en parasitisme)

� Parasitisme • Definisie van parasitisme as ‘n verwantskap waar een van die spesies

bevoordeel, en die ander een benadeel word deur die verwantskap • Wetenskaplikes beskou parasitisme as ‘n vorm van predasie omdat die

parasiet op die ander organisme teer en dit mag doodmaak • TWEE voorbeelde van parasitisme in die Suid-Afrikaanse konteks • Die uitwerking van parasitiese infeksies op mense en makdiere in

verskillende dele van Suid-Afrika sowel as die invloed van sanitasie en speelgewoontes (bv. swem in riviere) op parasitiese infeksies

� Mutualisme • Definisie van mutualisme as die simbiositiese verwantskap waar beide

spesies bevoordeel word uit die verwantskap. • TWEE Suid-Afrikaanse voorbeelde van mutualisme � Kommensalisme • Definisie van kommensalisme as twee spesies wat saamleef waar een

bevoordeel en die ander een nie benadeel of bevoordeel word nie. • TWEE Suid-Afrikaanse voorbeelde van kommensalisme




Menslike invloed op gemeenskapstruktuur

� Debateer besluite om in te gryp en gemeenskapstrukture te beheer, bv. uitdunning

van olifante. � Die impak van menslike nedersettings op gemeenskapstrukture, bv. ystertydperk-

nedersettings, landbou en stede. � Estetiese waarde wat Suid- Afrikaners aan Suid-Afrika se biodiversiteit heg.

Gemeenskapsveranderinge oor tyd INHOUDINHOUDINHOUDINHOUD UITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDEUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDEUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDEUITBREIDING / VOORGESTELDE VOLGORDE ONDERSOEKONDERSOEKONDERSOEKONDERSOEKEEEE

Ekologiese suksessie

� Definisie van Ekologiese suksessie � Primêre suksessie as die opeenvolging van organismes wat ‘n nuwe habitat bewoon.

Pionierplante word vervang deur ’n opeenvolging/suksessie van spesies � Sekondêre suksessie as die opeenvolging van organismes wat ‘n versteurde habitat

bewoon of wanneer ‘n gevestigde gemeenskap op ‘n katastrofiese manier versteur word.

� Ondersoek en identifiseer ten minste

EEN voorbeeld van primêre en EEN voorbeeld van sekondêre suksessie in ’n plaaslike omgewing, bv. skoolgronde

� Ondersoek gemeenskapstruktuur

binne-in ‘n habitat en veranderinge tot hierdie struktuur soos die habitat verander.

• Gebruik tenminste EEN steekproefmetode, bv. Kwadrate (vierkante), deursneë, strikke, direkte waarnemings.

• Bespreek die belangrikheid van ewekansige steekproewe.

eksamenriglyne - lewenswetenskappe 2011 finaal · • kunsmatige seleksie en metamorfose illustreer...

Documents