D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 84 (1, 2)

EKEV A:KADEMİ DERCİSİ Yıl: 12 Sayı: 34 (Kış 2008) ------- 167

. KASIM er-RESSİ (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU

Abdullah Emin ÇİMEN(*).

Özet

Bu çalışmada Kasım er-Ressf'nin kısaca hayatı hakkında bilgi verdikten sonra başta tefsirle ilgili eserleri olmak üzere diğer eserlerini birkaç cümleyle tanıttık. Onun tejsir metodunu üç ayrı başlık altında inceledik. Bu bağlamda önce onun, ayetleri rivayet tejsiri açısından nasıl ele aldığma baktık. Daha sonra dirayet tefsiri açısından lügate, şiire ve ak/i yorumlara verdiği önemi ele aldık. Son olarak da Ulumu'l-Kur'ô.n'la ilgili görüşle­rini tespit edip inceleme konusu yaptık.

Anahtar Kelimeler: Ressf, tefsir, rivayet tejsiri; dirayet tefsiri.

Kasım al-Rassf and His Interpretation Method

Absract

Kasım al-Rassf, who is one of the most important scholars in Zaydiyya the nearest madhab to the Ahl al-Sunnah, was the imam ojZaydiyya in his period. It is accepted that he has systmatized Zaydis theology.

In this study, we have explained the life oj al-Rassf and acquainted with his books particularly his tafseer books. We examined his tafseer method in three chapters. Initially we studied his approach about verses (ô.yat) according to al-tafseer al-riwô.yah. Second, we pointed out. the importance of his use of Arabic language, poetry and rational exegesis in ayô.t interpretation based on al-tafseer al-dirayah. Finally we have revealed his opinions about Ulum al-Qur'an in our text.

K ey Words: al-Rassf, interpretation, al-tafseer al-dirô.yah, al-tafseer al-riwayah.

*) Araş. Gör. Dr., Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (e-posta emincimen@yahoo.com)

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 85 (1, 1)

168 /Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ------EKEV.AKADEMİ DERCİSİ

Giriş

Kasım er-Ressi, Zeydiye mezhebinin öncülerindendir. Esas olarak kelamcı kimliğiyle ön plana çıkmaktadır. Tefsirle ilgili eserleri olmasına rağmen tefsirciliği üzerine -ulaŞa­bildiğimiz kadarıyla- fazla çalışma yapılmamadığını müşahade ettik. Bu nedenle bu ça­lışmamızda başta tefsirle ilgili eserleri olmak üzere, diğer eserlerini de göz önüne alarak Ressi'nin tefsir metodunu ortaya koymaya çalışacağız.

Çalışmamız iki bölüm olarak tasarlanmıştır. Birinci bölümde Ressi'nin kısaca hayatı ve eserleri tanıtılacaktır. İkinci bölümde ise rivayet, dirayet ve Ulfimu'l-Kur'an açısından tefsirciliği konu edilecektir.

I. KASIM ER-RESSI'NİN HAYATI VE ESERLERİ A.HAYATI Ebu Muhammed el-Kasım b. İbrahim (Tabll.taba) b. İsmail b. İbrahim b. el-Hasan

b. el-Hasan b. Ali b. Ebi' Talib el-Haseni' el-Alevi' er-Ressl, 1691785 yılında Medine'de doğdu ve Medine'ye altı mil uzaklıktaki Zü'l-Huleyfe beldesinde bulunan Ress 1 dağında

246/860 yılında vefat ettF.

1) Ress'in neresi olduğu ve anlamlanyla Ilgili bilgi için bkz. İbn Manzilr, Cema!üddin Muhammed b. Mükrim, Lislinü'l-'Arab, Daru Sadır, Beyrut, 1994, XIV, 322; Tritton, A. S., "Ressfler", lA, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, ts., IX, 690-692; Vecdi, Muhammed Ferid, Dliiretü'l-Me'lirifi'l-Karni'l­'işrm, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, 1971, IV, 214-215; Butros el-Bustil.ni, Dliiretü'l-Me'iirifKiimus 'Amm li-Külli Fennin ve Matlabin, Dliru'l-Ma'rife, Beyrut, ts., VIII, 586, 589-590.

2) Geniş bilgi için bkz. İbnü'n-Nedim, Muhammed b. İshak, el-Fihrist fi Ahbliri'l-Ulemlii'l-Musan­nifin mine'I-Kudem/i ve'l-Muhaddisfn ve Esmlii Kütübihim, Daru'I-Ma'rife, Beyrut 1978, I, 274; İbn Asatdr, Ali b. el-Hasan, Tlirfhu Dımeşk ve Zikru Fazlihli, (tah. Ali Şin), Daru'l-Fikr, ts., Lll, 102; Strothmann, R., "Die Literatur der Zaidien", Der Islam, 1911, II, 49; Brockelmann; Cari, Geschi­chte Der Arabischen Litteratur, E. J. Brill, Leiden, 1943, I, 197 (Brockelmann, Tlirfhu'l-Edebi'l­'Arabf, (tre. Alıdülhalim Neccar}, Daru'l-Ma'rife, Kalıire, ts., III, 325); Ensan, Hasan, "Ahmed b. İsa", Dliiretü'l-Me'lirif Büzürgi islami, Talıran 1375, VII, 4; Sa!ihi, Abdülhüseyin Şehldi, "Ressi", Dfiyiretü'l-Me'lirifi Teşeyyü', Talıran 1379, XX, 242-243; Nuri, Muhammed, "Zeydiyye", Dliyiretü'l­Teşeyyü', Talıran 1379, VI, 590; Ronart, Stephan and Nandy, "Zaydites", Concise Encyclopaedia of Arabic Civilization, Amsterdam 1959, s. 579; Sourdel, D., "Bulletin Critioque", Revue des Etudes İslamiques, Paris 1968, XXXVIII, 171-172; Khan, M. S., "The Early History of Zaydi Shl'ism in Daylarnan and Güan", Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellsclıaft ( =ZDMG), band. 125 Wiesbaden 1975, s. 307; Abralıamov, Binyamin, "Al-Kasım İbn İbril.him 's Argument From De­sign", Journal ofThe international Society for Oriental Research ( =ORIENS), Leiden 1986, lXXX­XXX, 259-284; A.bralıamov, Binyarnin, "Al-Kasım İbn İbra!ıim's Theory of the İmamate", Arabica, Leiden 1987, XXXIV, 80-105; Madelung, Wilferd, "İmam al-Qasim İbn İbril.hlm and Mu'tazilism", On Both Sides of Al-Mandab: Ethiopian South-Arabic and lslamic Studies, Stockholm 1989, Il, 39-48; Made1ung, Wilferd, "Zaydis", Dictionary of the Middle Ages, New York 1989, XII, 741; Kehha!e, Ömer Rıza, Mu'cemu'l-Müellifin, Daru İhyiii't-Turasi'l-Arabi, Beyrut, ts., VIII, 91; Zirikli, Hayred­din, el-A 'Ilim, Daru'l-İlm li'l-Melayin, Beyrut 1990, V, 171; Landau-Tasseron, Ella, "Zaydi lmams as Restarers of Religion Ihya and Tajdld in Zaydl Literature", Journal of Near Eastern Studies, The University of Chicago 1990, XLIX/III, 251; Madelung, Wilferd, "Al-Rassi", El (New Edition), Lei­den 1994, VIII, 453454; Cedeban, Alıdülkerim Ahmed, "Mukaddimetu't-Talıklk", (Ressi, Kasım b. İbralıim, MecmCı'u Kütüb ve Resliilli'l-İmlimi'l-Kfisım b. Ihrahim er-Ressiiçinde, talı. Alıdülkerim Ahmet Cedeban), Daru'l-Hikmeti'l-Yemil.n!yye, Sana 2001, I, 8; Madelung, Wilferd, "Zaydiyya", El (New Edition), Leiden 2002, XI, 478; Umit, Mehmet, Zeydiyye-Mu'tezile Etkileşimi ve Kilsım er-Ressf, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003, s. 162-166; Subhanl, Cafer, Mu'cemu Tabakliti'l-Mütekellimln, Mektebetü't-Tevhld, Kum 1424, I, 410-411; Zakzilk, Malımud Hamdi, MevsCı'atu A 'lfimi'l-Fikri'l-lslfimf, Kaltire 2004, III, 815.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 85 (1, 2)

KASIM er-RESSl (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU 169.

Yirmili yaşlarakadar Medine'de yaşadı ve asıl eğitimini burada aldı. İlk hocası, Cafer es-Sadık (ö. 141/758)'ın talebesi olan babasıdır. Malik b. Enes (ö. 1791795)'in yeğeııieri Ebu Bekir b. Ebi Uveys el-Medeni (ö. 230/845), kardeşi İsmail b. Ebi Uveys ve Sehl el-Mukri ders aldığı hocaları arasındadır. Muhammed b. Mansur el-Muradi'nin hocası mı yoksa talabesi mi olduğu konusu ihtilaflıdır. Meşhur talebelen arasında ise oğulları Muhammed, Hasan, Hüseyin, Süleyman, Davud, Ahmed b. Muğallis, el-Hammiini, Cafer en-Neyrusi ile Ahmed b. isa b. Zeyd, Hasan b. Yahya b. Hasan b. Zeyd, Yahya b. Hasan b. Cafer, Abdullah b. Yahya gibi şahıslar yer alırl.

Medine'den ilk aynidığı tarihten ölümüne kadar geçen sürenin hemen hemen ta­mamında devrin halifelerinden saklanarak sürgünde yaşamak zorunda kaldı. Bunun en önemli sebebi, Hz. Ali (ö. 40/660)'nin soyundan gelmesi ve halifelerin saltanatları için onu muhtemel bir tehlike ve rakip olarak görmüş olmalarıdır. Halife Me'mun (ö. 198/813), Ressi ile diyalog kurarak kendi saltanatma karşı onu etkisizleştirme teşebbü­sünde bulunur. Mısır'da on yıl kadar bir süre kalmış olması, oradaki vali Abdullah b. Tahir el-Huzru'nin ona olan yakın ilgisinden kaynaklanmıştır. Oradan aynidıktan sonra Hicaz ve Tihiime'ye geçmiş, oradan da Medine yakınlarına tekrar dönmüştür'.

İbn Haldun (ö. 808/1406)'un naklettiğine göre ağabeyi Muhammed b. İbrahim (ö. 198/813) ölünce Ressi, halife Me'mfin'dan kaçafi. Pek kabul görmeyen bir görüşe göre Ressi', Me ;m un 'dan kaçarak Hindistan 'a gider ve orada vefat eder6. Ölünceye kadar süre­cek olan bu mecburi sürgün yaşarnın izleri, Ressi'nin yazdığı eseriere de yansır. Nitekim bir kısmı günümüze kadar ulaşmış olan eserleri arasından bazıları imametle ilgilidir ve bunlarda, yönetim ve idarenin kendisinin de mensubu olduğu Alioğulları 'na ait olduğunu ispat etme hedeflenmiştir.

Hz. Ali'nin torunlarından Zeyd b. Ali (ö. 1221740)'nin kurucusu olduğu Zeydiye mez­hebinin teolojisini sistematize eden en önemli imarnlarından biri7 olarak kabul edilen Ressi, eserlerinin günümüze kadar ulaşması bakımından ilk kelamcı olarak kabul edi­lirll. Onun düşünceleri ağırlıklı olarak Yemen'de ve Taberistan'da yayılmıştır9• Diğer

taraftan "Yemenli Zeydiler, el-Kasım'a nispetle Kasıriıiyye olarak bilinirler."10 ilmi bi-

3) Subharu, Mu'cemu Tabaktit, l, 410-411; Madelung, Willferd, "Kasım b. İbrahim ve Hıristiyan Teo­lojisi", (tre. Mehmet Ümit), Çorum ilahiyat Fakültesi Dergisi, eilt: 1, sayı: 2, Çorum 2002, s. 326; Cedeban, "Mukaddimetu't-Tahkik", I, 13-14.

4) Subhani, Mu'cemu Tabaktit, l, 411; Natık bi'l-Hakk, Ebu Ta!ib Yahya b. el-Hüseyin, el-İfade fi Tiirlhi'l-Eimmeti'z-Zeydiyye, (tah. Muhammed Yahya), Daru'l-Hikmeti'l-Yemaniyyye, Sana 1996, s. 121; Cedeban, "Mukaddimetu't-Tahkik", I, 15-17; Zakzfik, Mevsu'atu A 'lô.m, III, 815.

5) Butros el-Bustaru, Diiiretü'l-Me'iirif, VIII, 589.

6) Kalkaşandi, Ahmed b. Ali, Subhu'l-A 'şa fi Sınii'ati'l-İnşii, (tah. Yı,ısuf Ali Tavil), Daru'I~Fikr, Dı-meşk 1987, V, 45.

7) Landau-Tasseron, Ella, "Zaydi Imams ... ", XLIX/III, 251.

8) Madelung, "Kasım b. İbrahim ve Hıristiyan Teolojisi", s. 325.

9) Bkz. Zakzfik, Mevsu'atu A 'lam, III, 815; Cedeban, "Mukaddimetu't-Tahkik", I, 19, 20; Madelung, "Al-Rassi", VIII, 454.

10) Watt, M. William, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, (tre. Ethem Ruhi Fığlalı), Umran Yay., Ankara 1981, s. 341.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 86 (1, 1)

170/ Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

rikimi, ortaya koyduğu eserler, yaptığı faaliyetler ve dini anlatımdaki çabası nedeniyle 'Tercümlinu'd-Dfn' 11 lakabına layık görülmüştür.

B. ESERLERİ Alıdulkerim Ahmed Cedeban, Ressl'nin günümüze ulaşan 32 eserini (risalelerini)

2001 yılında Yemen (Sana)'de, Mecmu'u Kütüb ve Resliilli'l-İmlimi'l-Kiisım b. İbra­him er-Ressf adlı iki ciltlik talıkikli çalışmasıyla bir araya getirmiş ve Dfuu'l-Hikmeti'l­Yemaniyye'de yayımlamıştir.

Ressl'nin, doğrudan tefsirle ilgili olduğunu söyleyebileceğimiz beş eseri vardır. Diğer eserleri ise başta tevhid konusu olmak üzere imamet, adalet ve farklı konularla ilgilidir. Burada konumuzia ilgisi bakımından tefsirle ilgili eserlerini metin içerisinde kısaca tanıtıp diğer eserlerine ise Cedeban 'ın sıralamasına göre dipnotta temas etmekle yetineceğiz.

1. Tejsfru 'l-Ku'r 'an Tejsfru'l-Kur'iin risalesine, 30. cüzün kısmen eksik tefsiri de denebilir. Risalede 30.

cüzün ilk suresi olan Nebe' suresinin tefsirine yer verilmemiş, ancak risalenin başında, Fatiha suresinin tefsiri yer almıştır. Fatiha'dan sonra Nas suresine geçilmektedir. Bu ri­salede takip edilen ve diğer tefsir risalelerinde pek rastlanmayan, son sureden yukarıya doğru Nas-Felak-İhlas-Tebbet ... Naziat şeklinde surelerin Mushaf tertibinin tersine bir sıralamayla ele alınarak tefsir edilmesi tarzındaki üslup da, dikkat çekicidir. Ress!, Şems suresinden sonra Beled'den Tekv!r suresine kadarki on sureyi atlayıp Abese suresini ve Naziat suresini tefsir ederek risaleyi tamamlamıştır. Böylece bu risalede Fatiha suresini de ilave ettiğimizde toplam yirmi yedi sun~ tefsir edilmiş olmaktadır.

Bu surelerdeki her bir ayet tek tek tefsir edilmez. Tefsir edilen ayetlerde de kısa ve özlü ifadeler kullanılır. Müellif, tercih ettiği tefsir metodunun, ayetleri birkaç kelime veya cümleyle kısa bir şekilde tefsir etmekten ibaret olduğunu aynca vurgular12•

2. en-Niisih ve'l-Mensuh Eserde önce, Kur'an'ın her şeyi açıklayan bir özelliğe sahip olduğu ve bu nedenle

Allah'ın Kur'an'da indirdiği ve açıkladığı tüm ayetlerin, "Allah'tan başka ilah yoktur." sözünü açıklama amacı güttüğü ifade edilerek Kur'an'ın hidayet ve rahmet kaynağı oluşu vurgulanrnıştır. Nesh ve tebdll'den bahseden ayetleretemas eden müellif, prensip olarak Kur'an'da neshin var olduğunu, ancak bunun eski hükmün tamamen iptal edilip, yeri­ne yeni bir hükmün getirilmesi anlamına gelmediğini söylemektedir. Eserde Gar8.n1k.'in gerçek dışılığı·konusu işlendikten sonra başlıklar halinde Nesh'in bölümleri, Kur'an'da tekrar, muhkem ve müteşabih gibi bazı Ulumu'l-Kur'an konularının yanı sıra, tefekkür ve Allah 'ı zikir gibi konulara yer verilmiştir13•

ll) Siilihi, "Ressi", XX, 242; Brockelmann, Tfirfhu'l-Edebi'l- 'Arabl, III, 325.

12) Ressi, Kasım b. İbrahim, Teftlru'l-Kur'an, (Mecmu'u Kütüb ve Resailli'l-İmilmi'l-Kilsım b. İbrahim er-Ressl içinde, tah. Abdülkerim Ahmet Cedeban), Daru'l·Hikmeti'l-Yemaniyye, Sana 2001, Il, 67-129. Bundan sonra Ressl'nin eserleri, Cedeban'ın bir araya getirdiği Mecmu'u Kütüb ve Resailli'l­İmilmi'l-Kilsım b. İbrahim er-Ressl'ye atıfyapılmaksızın dipnotta kısaltılarak verilecektir. Ressi'nin bu eseri bazı kaynaklarda Tefslru'l-Kilsım b. İbrahim er-Ressl adıyla arulmalctadır (Yasin, Hikmet Beşir,lstidrakô.tu Tarlhi't-Turilsi'l-'Arabl, Cidde 1422, II, 124-126). ·

13) Ressi, en-Nilsih ve'l-Mensuh, Il, 41-66.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 86 (1, 2)

KASIM er-RESS! (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU 171

3. Medfhu'l-Kur'tini'l-Kebfr Eserde Kur'an'ın tarifi, muhtevası ve özellikle de Kur'an'ın Allah tarafından korun­

muşluğu ve benzerini yapmaktan tüm muhatapların aciz olduğu konulan ele alınmıştır. Başlıklar halinde Kur'an'ın tüm insanlık adına bir hidayet rehberi olduğu vurgusunun yanı sıra, rahmet ve şifa kaynağı oluşu, Kur'an'ın ilk indirildiği şekliyle bozulmadan kıyamete,.kadar varlığını sürdüreceği, Allah'ın insanoğluna yönelik en son hükümlerini içerdiği, Allah 'tan, hak ve hakikatten yüz çevirenlerden uzak durmanın gerekliliği gibi konular üzerinde durulmuştur14•

4. Medfhu'l-Kur'tini's-Sağfr Bu risalede, Ressl'nin beş esas arasında (usul-u hamse) dördüncü esas kabul ettiği

Kur'an 15 hakkında tavsiyelerde bulunulmaktadır. Kur'an'ın faziletlerinden, şifa kaynağı oluşundan bahsetmenin yanı sıra eserde, Kur'an'ın tahrif edildiği safsatası, Arap dilini bilmenin tefsir ilmindeki yeri, Kur'an 'ın ilk inen ayetinin sanıldığı gibi Al~ suresinin ilk ayetinin değil de besınelenin (bismilİahirrahmanirrahirn) olduğu gibi konular üzerinde durulmaktadır. Ressl bu eserinde Kur'an'ı tefsir ederken Arap dilinin "Kur'an ilminin anahtarı" ve hikmetinin rehberi niteliğinde bir önem taşıdığına vurgu yaprnıştır16•

5. Tejsfru'l-'Arş ve'l-Kürsf Eserde Allah'ın Arş ve Kürsl'sinin ne anlama geldiği, bunların sıfatları ve mahiyet­

leriyle ilgili olarak başta Ayetelkürsl olmak üzere Şura- 42/11, Enam 6/103, İhlas suresi, Haşr suresinin son ayetleri, Buruc 85/12-13, Duhiin 44/16 gibi ay~tler inceleme konu­su yapılmış ve bu çerçevede Arş ve Kürsl konusunda "teşbihe" gitmek şiddetli bir dille eleştiriye tabi tutulmuştur. Arş, Kürsl ve Allah'ın tutup yakalaması (batş) gibi müteşabih ayetlerin te'vilinin aslında Allah'a ait olduğu ifade edilmiş ve Allah'ın Arşı'nın O'nun krallığı, gücü ve kudreti anlamına geldiği yorumu yapılrnıştır17•

14) Ressi, Medfhu'l-Kur'ani'l-Kebfr, Il, 5-28. 15) Ressi, FusUlunji~-Tevhld, I, 647. 16) Ressi, Medfhu'l-Kur'ani's-Sağfr, Il, 29-39. 17) Ressi, Tejsfru'l- 'Arş ve'l-Kürsl, I, 655-685. Tefsir dışındaki diğer eserleri şunlardır: 6. ed-Delllu'l'l­

Keblr: Eserde ağırlıklı olarak tevhlc! konusu ve argümanları incelenmiştir (Ressi, ed-Deli/u 'l'l-Keblr, I, 193-255). Bu eser, Binyarnin Abraharnov tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte Al-Kasım b. lbrahrm on the Proof ofGod's Existence Ki tab al-Dair/ al-Kabrr adıyla 1990 yılında E. J. B rili Yayı­nevi tarafından Londra' da yayımlanmıştır. 7. ed-Delf!u 's-Sağir: Eserde ağırlıklı olarak tevhld konusu ve argümanları incelenmiştir (Ressi, ed-Deli/u 's-Sağir, I, 257-290). 8. Münazara maa' Mülhid: Eser, Mısır'da karşılaştığı bir mülhidin sorduğu sorulara Ressi'nin verdiği cevapların özeti niteliğin~e­dir (Ressl, Müniizarii maa' Mülhid, I, 291-318). 9. er-Redd 'ala'z-Zindfk ibn Mukaffa: Eser, lbn Mukaffa'ya atfedilen görüşlere bir reddiye niteliği taşımaktadır (Ressi, er-Redd 'ala'z-Zindfk ibn Mukaffa, 1, 320-385). Ressi'nin bu eseri, ilk olarak Michelangelo Guidi tarafından İtalyanca tercüme­siyle birlikte 1927 yılında Roma'da yayımlarınuştır. 10. er-Redd 'ala'n-Nasara: Eser, Ehl-i Kitab'ın Tevrat ve İncil' i tahrif etmeleri konusuyla ilgilidir (Ressi, er-Redd 'ala 'n-Nasara, I, 387-442. Ayrıca bkz. Madelung, "Kasım b. İbrahim ve Hıristiyan Teolojisi", s. 332). 11. el-Müsterşid: Eserde ağırlıklı olarak tevhid konusu ve argümanları incelenmiştir (Ressi, el-Müsterşid, 1, 443-496). Eser, Binyarnin Abrahamov tarafından Anthropomorphism and lnterpretation of the Qur'an in the Theology ofal­Qiisım ibn lbrahfm Kitab al-Mustarshid adıyla İngilizce tercümesiyle birlikte 1996'da Leiden'de yayımlanmıştır. Daha sonra 2000 yılında Hanefi Abdullah tarafından Kahire'de el-Müsterşid 'ala Meza'imi'l-Müşebbihe ve'l-Mücessime adıyla tahkik edilip yeniden basılmıştır. 12. er-Redd 'ale'/-

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 87 (1, 1)

172 /Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ---~--EKEVAKADEMİ DERCİSİ

II. TEFSİR METODU Ress1'nin tefsir metodunu başta Tejsfru'l-Kur'an adlı tefsiri olmak üzere, Medfhu'l­

Kur'ani'l-Kebfr, Medfhu'l-Kur'ani's-Sağfr, en-Nasih ve'l-Mensuh, Tejsfru'l- 'Arş ve'l­Kürsf risaleleri ve diğer eserlerinde yer alan ayetlerin yorumlanması bağlamında ortaya koymaya çalışacağız.

Müfessirlerin eserlerinde tercih ettikleri tefsir-te'vil ayınmına18 Ress1'de rastlama­maktayiz. Bu ayının yerine Resst, kelimelerin ve ayetlerin yorumuna te'vil kavrama­nı kullanarak, çoğunlukla da "J-JG-J •· "J- JG- t..i.i' şeklinde başlamayı tercih etmiştir. Çünkü yaşadığı dönemdeki birçok müfessir gibi o da, ayete yapılan izahların söz konusu ayetin kesin tefsiri olduğu kanaatinde olmadığı için, tefsir yerine te'vil kelimesini kullan­mayı tercih etmiş gözükmektedir.

Mücebbire: Eser, Cebriye ve Mücessime mezheplerine yönelik bir reddiye niteliğindedir (Ressi, er­Redd 'ale'l-Mücebbire, I, 497-5 I 1). 13. er-Redd 'a/a'r-Rafıza: Eser, Rafiziler'in iddialarına reddiye olarak kaleme alınmıştır (Ressi, er-Redd 'ala'r-Rafıza, I, 514-530). 14. er-Redd 'ala'r-Ravafız min Ehl'i-Guluvv: Eser, bir önceki eserin devamı niteliğinde Rafizilere reddiye niteliğindedir (Ressi, er­Redd 'ala'r-Ravafız min Ehl'i-Guluvv, I, 531-580). 15. el-'Adl ve't-Tevhfd: Eserde ağırlıklı olarak tevhid konusu ve argümanları incelenmiştir (Ressi, el-'Adl ve't-Tevhld, I, 581-628). 16. Usulu'l-'Adl ve't-Tevhld: Eserde ağırlıklı olarak tevhid konusu ve argümanları incelenmiştir. Dini delillerin akıl, kitap, resiii (sünnet) ve icma olduğu bu eserde ortaya konmuştıır (Ressi, Usulu'l-'Adl ve't-Tevhld, I, 629-634). Eser, Daru'l-Hiliil Yay. arasında Resailu'l-Adl ve't-Tevhld adlı kitap içerisinde Ahmed Arnare tarafından 1971 yılında Kahire'de yayımlanmıştır. 17. Cevabu Mes'eletin li-Raculeyni min E/ıli Taberistan: Eser, Taberistanlı iki kişinin Ressi'ye sorduldan sorulara verdiği cevaplardan oluş­maktadır (Ressi, Cevabu Mes'eletin li-Raculeyni min Ehli Taberistan, I, 635-643). 18. Fusulunfi't­Tevhld: Ressi'nin beş temel prensi~i (usul-u hamse) bu eserde ortaya konmuştur (Ressi, Fusıllunfi't­Tevhld, I, 644-654). 19. Tesb!tu'l-Jmiime: Eserde, imam~t konusunun vacip oluşu ve delilleri ortaya konmuştıır (Ressi, Tesbltu'l-lmiime, II, 131 -166). 20. el-lmiime: Eserde, bir önceki eserin tamamlayı­cısı niteliğinde imarnet konusu işlenıniştir (Ressi, el-lmiime, 11, 167-193). 21. el-İmiime: Eserde, bir önceki eserin devarnı niteliğinde imameti konusu ele alınmıŞtır (Ressi, el-İmiime, II, 195-216). 22. İmlimetu Ali b. Ebi Talib: Eserde, Hz. Ali'nin imameti meselesi işlenınektedir (Ressi, İmiimetu Ali b. Ebi Talib, Il, 217-222). 23. et-Kati ve'l-Kıtal: Eserde, dinen kiminle savaşılması gerektiği ve kimin kanını akıtılıp mallarının helal olduğu sorusuna cevap aranmıştır (Ressi, el-Kati ve'l-Kıtal, II, 223-238). 24 el-Hicretu li'z-Ziilimm: Eser, zulüm ve zalimlerin davraruşlanyla ilgilidir (Ressi, e/-Hicretu li'z-Ziilimln, II, 239-290). 25. e/-Meknun: Eserde ağırlıklı olarak tevhid konusu olmak üzere, ibadet ve ahlak konulan ele alınmıştır (Ressi, el-Meknun, II, 291-330). 26. Siyiisetu'n-Nefs: Eserde, z~hd, takva ve teslimiyetle ilgili ahlaki konular ele alınmıştır (Ressi, Tefslru '/-Kur 'an, II, 1 00). 27. el-Alim ve'l-Vafid: Eser, halka yönelik vaaz ve nasihat niteliği taşımaktadır (Ressi, el-Alim ve'I-Vafid, Il, 361-473~. 28; 'İzatun-Baliğe: Eser, Ressi'nin amca çocuklarına yaptığı nasihatlerden oluşmaktadır (Ressi, '/zatun-Baliğe, II, 475-489). 29. Mefahimun Jsliimiyye: Eser, bir !akım ahlaki davraruşlardan söz etmektedir (Ressi, Mefahimun İslamiyye, II, 491-494). 30. Tahiire: Eserde, temizlik konusuyla ilgili .fıkhi açıklamalare yer verilmiştir (Ressi, Tahiire, II, 495-518). 3 I. Salatü'l-Yevm ve'l-Leyle: Eserde, ağırlıklı olarak namazlarla ilgili fıkhi izahlar ele alınmıştır (Ressi, Salatü'l-Yevm ve'l-Leyle, II, 519-550). 32. Mesailu'l-Kiisım: Eser, oğlu Muhammed'in kaleme aldığı ve başta fıkhi konular olmak üzere değişik meselelerle ilgili babasına sorduğu 323 sorunun cevaplanndan oluşmaktadır (Ressi, Mesailu'l-Kiisım, II, 551-663). Bu eserlerden başka Ressi'ye ait olduğu söylenen kayıp yedi eserden daha bahsedilmektedir. Bu eserler şunlardır: el-Feraid ve 's-Sünen, Mesai/u ibn-i Cehşiyar, Mesai/u 'n-Nirusı, Mesai/u '1.-Kumisl, Mesai/u Yahya b. Hüseyin el- 'Aklkl, Mesai/u Abdullah ibn-i Hasan el-Kelarl. Menseku'l-Hacc (Ce­deban, "Mukaddimetıı't-Tahkik", I, 165).

18) Bkz. Cürcani, Ali b. Muhammed, et-Ta'rifat, (tah. İbrahim el-Ebyan), Daru'l-Küttabi'l-'Arabi, Bey­rut 1405, I, 72, 87; Suyilti, Celaleddin Abdurrahman b. Ebu Bekr, el-İtkiinfi 'Ulumi'l-Kur'an, ts., II, 460-466; Zerkani, Muhammed Abdülazim, Meniilıilü'l- 'İrfanfi 'Ulumi'l-Kur'an, Daru'l-Fikr, Bey­rut 1996, II, 4, 6.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 87 (1, 2)

KASIM er-RE SS! (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU 173

Resst'nin tefsirinde, ayetlerden hüküm çıkartılması için tefsir ve usul-u fıkıh alanında daha sonra genel kabul görmüş olan, ayetleri mutlak-mukayyed, funm-hass, müfesser­mübhem ... gibi gruplara ayırma19 şeklinde bir taksimle karşılaŞmamaktayız. O, ayetleri incelerken önce kelimelerin Arap dilinde ifade ettiği anlamlar üzerinde durur, bu anlamlar çerçevesinde ayetten kastedilen murlld-ı il1ih!yi kısa ve öz bir şekilde ortaya koyar. Bunu yaparken., birçok yerde başka ayetleri, bazen sahabe sözlerini, sıklıkla da Arap şiirini kul­lanır. Bütün bu malzemeleri birikimlerine dayalı olarak yaptığı yorumlarla·yoğurarak, ayetin nihai tefsirini ortaya koyar. Bu şekilde ortaya konmuş olan Ressl'nin tefsir meto­dunun, hem nakle hem de akla dayandığı söylenebilir. Ancak onun tefsir anlayışında akl! tefsir yorumlarının, nakli tefsire göre daha fazla olduğu görülmektedir. Diğer taraftan ayederle ilgili yaptığı tefsir ve yorumun çok az olduğunu ortaya koymak için "Yaptığı­mız bütün bu tefsirler çok az bir şeyden ibarettir."20 vurgusunda bulunmiıktadır. Aynca Ressl'nin tefsirinde yer yer şiirimsi ve seeili bir üslup kullanıldığına şahit olmaktayız21 •

Ressi'nin tersirinde göze çarpan noktalardan biri de teslimiyet ifadelerinin

varlığıdır. Bu çerçevede onun bazı ayetleri ve sureleri •· 1 ..ı..J..ı Allah'a hamd olsun!".22·

.. 1\ıı ..Lo.>'. J: Allah'a hamd ederiz.".2' ··:.:-- .:ıı.,.._,......;: O zatı ıenzih ederim."24 gibi ifadelerle

hitirdigi~i görilrüz. Bazen bir ayet le ilgili şahsi yorumunu ortaya .koyduktan sonra ·• 1\ııJ

._.k..:G~ r-L'-i : En iyi yonımu bilen Allahtır.''2~ veya'· ~i 1\ııJ .,ş) W : Bana görc-Allah

l~n iyisini bilendir.''2" diyerek. kendine ait bu yorumun en doğru yorum olmayabileceği hassasiyetini \'C ilidalini göstermekten çekinmez.

Tüm ayetleri içermesi bakırnından ilk rivayet tefsiri kabul edilen Taberi (ö .. 310/922);nin Cami'u'l-Beyan 'an Te'vfli Ayi'l-Kur'an adlı tefsirini kaleme almasından ve ulema arasındaki genel kabule27 uymıımasına rağmen Bekir TopaJoğlu'nun ilk dirayet

19) Topaloğ1u, Bekir, "Matüıid1", DİA, Ankara 2003, XXVIII, 157. 20) Rcssi, Te(l·iru'I-Kur'ün,ll, 74: "..!P.J.-J.ıli!.US.ılli.)üy.Jt.....)S..;i•·

21) "Onu örten ge,·eye andolsım:· (Şems, 91/4) ayetinin tersirindeki şu ifadelerde şiirsel, kafiyeli ve fiisılalara hayli önem veren bir üslubun varlığı dikkat çekmektedir: Jı~ı -"' J .illi ..,i~~ J.;!lıJ ,\.&4.;\J.A .) J4-'JIJ J.ıll\.ı ~ ..JIJY-; ~~J ,ı..A)+l ~ ~1 JS .J!.o. y.All_, ~1 u-;li, ~~J .:_ıpll.,ı ~ ,•.;J;.l ~ _,J J.;lll ..;'.i ..;l..ı...II.J ..ılL..ll J-' .US ..!ili,) ..ıllill .:,.ıs W!J ,)+lll ~ .:_ıi ;.)S..y ~ ~~ J1i LoS

,•.;ı,ıi ~ı (Ressi, Tefiiru '!-Kur 'ün.Il. 117). Omeklerini çoğaltabilect:ğimiz bu tür 1..-ullanımlardan biri olan ve Kureyş kervıınlanna Allah'ın ikram ettiği emniyet ve güven konusunu işleyen şu ifadeler de hayli etkileyicidir: ~.,.,..)Alı t'+o!i ..;ji.<i ~<""-' .t~ ..JJil'~ (Ressi, Tt.?j~iru '1-Kur'dn. ll. 84)

22) Ressl, Tefslru'l-Kur'lin, II, 83, 105. 23) Ressl, Tefslru'l-Kur'lin, II, 103, ll O.

24) Ressl, Tefslru'l-Kur'lin, II, 89, ll7. 25) Ressl, Tefslru'l-Kur'lin, Il, 89. 26) Ressl, Tefslru'l-Kur'lin, Il, 93, 122, 124.

27) Tefsir tarihinde genel kabul gören görüşe göre ilk rivayet tefsiri Taberi'nin Climiu'l-Beylin'ı, ilk dirayet tefsiri ise Fahreddln er-Riizi'nin Mefô.tlhu 'l-Gayb adlı eseridir (Zehebl, M, Hüseyin, et· Tefslr ve'l-Müfessirtın, Dam İhyai't-Tür1isi'I-Arab1, Kahire 1976,1,204-205,207, 288-291).

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 88 (1, 1)

1741 Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

tefsiri olarak kabul ettiği Matundf (ö. 333/944)'nin Te'vflô.tu'l-Kur'ô.n28 adlı tefsirinin yazılmasından yaklaşık yetmiş-seksen yıl önce yaşamış olan Ressl'nin tefsir anlayışını ortaya koymada; yaşadığı döneme yakın bir zamanda ortaya çıkmış olan ve Kur'aiı'a d~a çok dilsel açıdan yorumlar getiren Ferdi (ö. 207/822)'nın Me'ô.ni'l-Kur'ô.n'da ve Zeccac (ö. 311/923)'ın Me'ô.ni'l-Kur'ô.n ve İ'rô.buh'da takip ettiği tefsir metoduyla mü­ellifimizin tefsir metodu arasında kısa bir mukayese yapmak faydalı olabilir. Daha çok Müfredatu'l-Kur'an kategorisinde değerlendirilebilecek bu eserlerde yoğun bir şekilde lügavl açıklamalar, Arap dili ve belağatıyla ilgili bilgiler ön plana çıkarken Ressl'nin tefsir metodunda lügavl açıklamaların yanı sıra akli tefsir ve te'viller ön plana çıkmak­tadıı:-29. Ressi'nin uyguladığı bu metot onu, daha sonraki dönemde ortaya çıkan dirayet tefsirlerinin öncüsü ve kaynağı olabilecek şekilde akl! metodu uygulayan ilkler aı:asında zikretmemize imkan tanımaktadır.

Yaşadığı dönemde revaçta olan ve daha ziyade Mutezili alimler tarafından tercih edi­len, ayetlerin sözlük anlarnlarının ve gramer yapılarının ön plana alınarak yorumlanma­sı metodu, Ressi'de kısmen illakes bulmuştur. Ancak o tefsir ettiği ayetlerde, dönemin revaçta olan kelimelerin sözlük anlarnlanna önem verme şeklindeki tefsir anlayışına çoğunlukla bağlı kalmanın yanı sıra, kendi mezhebinin birinci prensibi olan "tevhid"i pekiştirme ve karşı karşıya kaldığı imarnet konusundan kaynaklanan sorunları çözüme kavuşturmaya yönelik yorumları da yine bu ayetler çerçevesinde ortaya koymayı önce­likli bir gaye olarak görmüş ve bunu gerçekleştirmeye önem vermiştir.

Özetle Ressi'nin tefsir metodunun, Kur'an'ı Kur'an'la veya sahih kabul ettiği sahabi sözüyle tefsir etmek, kelimeleri sernantİk yaklaşımlarla ele alarak bunları yer yer şiirle desteklemek ve akli istidlal metodunu kullanmak olduğu söylenebilir.

Ressi'nin müstakil tefsirinin bir cüzü aşmaması nedeniyle, çok kısa bir tefsir risalesi olmasından ve diğer risalelerinde ele aldığı ayetlerin sınırlı derecede yorumlar içermesin­den dolayı, bu kısa ve öz tefsir metodunun kendisinden s9nra gelen müfessirlere ve tefsir geleneğine ne gibi etkilerinin olduğunu kestirmemiz pek mümkün gözükmemektedİr. An­cak Zeyd! geleneğin felsefi alt yapısının oluşumunda bu tefsir yorumlarının yönlendirici olduğunda hiç şüphe yoktur.

A. RivAYET AÇlSINDAN ı. Kur'an'ı Kur'anla Tefsir Ressi, tüm hakikatierin gerçek kaynağının Kur'an olduğunu söyleyerek, her konuda

Allah'ın Kitabı'na müracaat edilmesi gerektiğine ve Allah'ın kulları h:1~:.!::~da verdiği hükümle yetinmenin zaruri oluşuna vurgu yapmıştıı-3°. Kur'an'ı tüm delillerin önünde birinci delil olarak gören Ressi'nin en çok baş vurduğu tefsir metodunun, ayetleri başka ayetlede tefsir etmek olduğu söylenebilir.

28) Topaloğlu, "Matüridi", XXVIII, 157.

29) Ferra'nın eseriyle karşılaştıana için bkz. Fem1, Yahya b. Ziyad, Me'tini'l-Kur'an, (tah. Abdülfettah İbrahim Şelebi), Daru'ş-Şurilk, Beyrut, ts., I, 3-8, III, 369-389; Ressi, Tefslru'l-Kur'tin, II, 69-129. Zeccac'ın eseriyle karşılaştırma için bkz. Zeccac, İshak b. İbrahim, Me'tini'l-Kur'an ve İ'riibuh, Alemu'l-Kütüb, Beyrut; 1988, I, 45-54, V, 277-381; Ressi, Tefslru'l-Kur'an, Il, 69-129.

30) Ressi, ed-Delflii'l-Kebtr, I, 240.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 88 (1, 2)

KASIM er-RESSf (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU 175-

Ressi'nin Kur'fuı'ı Kur'fuıla tefsir ederken genel manayı izah etmek, müphemkelime ve konuları açıklamak, hüküm birliği veya zıtlığı, konu benzerliği ve uslup açısından başka ayetleri zaman zaman delil olarak kullandığım görmekteyiz.

Allah katında şili olan kimselerin cehennemde ebedi olarak kalıp kalmayacakları ile ilgili "Gökler ve yer durdukça orada sürekli kalacak/ardır. Meğer Rabbin, çıkmalannı di­lemiş olsun. Çünkü Rabbin, istediğini yapandır."31 ayetinin tefsirini yaparken, Kur'an'da defalarca tekrar edilen "Onlar orada sürekli kalacaklardır."32 ayetini ve cennet ehli kim­selerle ilgili olarak Kur' an' da yer alan "Onlar o rdan çıkartılmayacaklardır. "33 mealindeki ayeti, onların cehennemdeki sürelerinin ebedi olacağıyla ilgili delil olarak kullanmışt:JiW.

2. Kur'an'ı Hadisle tefsir Ress1, hadislerin içeriği ve kaynağı konusunda çok titiz davranır. Hadislerin dinen

sahih olarak kabul edilebilmesi için onların Kur'an'a arz edilmesi şartını getirir ve bu­nun için Rasulullah (sav)'ın şu sözünü delil olarak kullanır: Benden hadis olarak "size gelen şeyi Allah'ın Kitabı'na arz edin (onunla karşılaştınn). Allah'ın Kitabı'na uyuyorsa o bendendir (benim sözümdür), Allah'ın Kitabı'na uymuyorsa benden değilili!."35 Diğer taraftan Ressl'nin "Resulullah'ın sünneti, Kur'an'da (lafzen) zikri geçen ve inanen var olan şeydir."36 şeklinde yaptığı sünnet tanımı, hadis kritiği bakımından orijinal bulun­muşturl7.

Ress1, ayetleri tefsir ederken tefsir risalelerinde birkaç hadis dışında, hadis nakline yer vermemiştir. Onun bu tutumu hadisiere mesafeli davrandığımn bir göstergesidir. Ancak ayet tefsirinde hadisleri pek kullanmayan Ress1, konu Hz. Ali38, Ehl-i Beyi:39 ve imarnet gibi konulara geldiğinde, hadisleri uzun uzadıya kullanmaktan geri dıirmaz. Nitekim Mesfiilu'l-Kfisım adlı nsalesinde oğlu Muhammed, babasına bazı hadislerin ve badis­lerde geçen bazı kelimelerin ne anlama geldiğini sorduğunu ve babasının bu hadislerin· ve hadislerde geçen kelimelerin anlamları hakkındaki görüşlerini açıkça dile getirdiğini nakletmektediıAO.

Yaşadığı dönemde hadis rivayetinin revaçta olmasına rağmen Ressl'nin, ayetleri tefsir ederken hadis kullanmaktan çekinmiş olması; kanaatimizce temsil ettiği Zeyd! anlayışın Ehl-i Beyt dışındaki ravilerden mümkün mertebe hadis rivayet etmeme hassasiyetinden

31) Hud, Xl/107. 32) Bkz. Abdülbaki, Muhammed Fuad, "halidfin." ve "halidin" rnad., ei-Mu'cemu'l-Mufehres li-Elfozi'l- ·.

Kur'fini'l-Kerim, Daru'J-Fikr, Beyrut 1987. 33) Hicr, 15/48. 34) Ressi, Mesfiilu'l-Kfisım, II, 565. Kur'an'ı Kur'an'la tefsir örnekleri için bkz. Ressi, Medihu'l­

Kur'fini'l-Kebir, II, 8, 10-13, 16-17, 27; Ressi, en-Nfisih ve'l-Mensuh, Il, 43-46, 55; Ressi, Tefsiru'l­Kur'fin, Il, 78, 88, 95, lll; Ressi, Siyfisetü'n-Nefs, II, 359.

35) Ressi, er-Redd 'ala'r-Rav/ifiz min Ehli'l-Guluvv, I, 545. 36) Ressi, Fusulunfi't-Tevhid, I, 647. 37) Ümit, Zeydiyye-Mu'tezile Etkileşimi, s. 159-160. 38) Ressi, Mesfiilu'l-Kfisım, II, 612-613. 39) Ressi, Mesfiilu'l-Kfisım, Il, 569. 40) Bu tür hadisiere ve hadislerde geçen kelirnelere Reşsi'nin getirdiği yorumlar için bkz. Ressi,

Mesfiilu'l-K/isım, II, 560-562, 564-565, 569, 612.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 89 (1, 1)

176 /Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ------EKEV_AKADEMİ DERCİSİ

ve buna ilaveten o devirde hadis uydurma hareketinin çok yaygın olması nedeniyle bun­dan uzak durmaya çalışmasından kaynaklanmış olabilir. Onun "Rivayet edilen her şey sahih değildir."41 şeklindeki sözü bu düşüncemizi destekler niteliktedir. -

Çok az rastlanan hadis nakline şu örneği verebiliriz: Şems suresinin "Güneşi takip ettiğinde Ay'a yemin o/sun/"42 ayetini tefsir ederken hadis-i şerifi, raviye temas etmeden

akl d ·· ~ -~ ,.;.;-y~ :u..ı ~. _:...Uı ı>L...::.S' ı. ·w .:ıı .Ji le.._ .w..:. ..Jıı ı,., ...:.ıı ·.>- ı ;& n e e .r-- - ..,., -- .r . - 'ır'" • • ~ -- • ..,ş- ...;>· ..., ı.r---

~ __,..::..>- ? J ô __,..::..>- C:!}): : N ebi (Salat kendisine ve ruine olsun!)'den naklen şöyle de­nilmiştir: O günlerde oruç tutmak bir yıl oruç tutmak gibidir. Onlar da ayın on üçüncü, on dördüncü ve on beşinci günleridir. "43

3. Kur'an'ı Sahabe ve Tabün Sözüyle Tefsir Sahabeden çok az nakil yapan Ress!, bu nakillerin çoğunda Hz. Ali'yi tercih eder.

Bunlarda da genelde "Emirulmüminin Ali'den nakledildiğine göre"44 ifadesini kullanır. Sünni gelenekte genelde peygamberimiz Hz. Muhammed için "sallallahu aleyhi ve sel­lem", sahabe için ise "radiyallahu anh" ifadeleri kullanİlır. Ancak Ressl'nin eserlerinde özenle seçilen üsluptan anlaşıldığına göre Zeyd! geleneğinde Hz. Ali ve Ehl-i Beyt'e mensup kişiler için "salavatullahi aleyh"45 ifadesinin kullanımı tercih edilmektedir.

"Biz onu indirdik."40 ayetinin tefsiri bağlamında Hz. Ali'den yaptığı bir nakil çerçeve­sinde Kur'an'ın nazil oluş keyfiyetiyle ilgili olarak; Kur'an'ın yedinci kat semadan dünya semasındaki meleklere indirilmiş olduğunu söyler47•

Bizce Ress!'nin orijinal yönlerinden biri de, dini konularda Şia'nın genel olarak Hz. Ali dışındaki Hulefa-i Raşidin'e koyduğu rezervi önemsememiş olmasıdır. Nitekim o Enbiya 21/87. ve Yusuf 12/110. ayetterin tefsirinde "Emirulmüminin" Hz. Ömer (ö. 23/643)'den yaptığı bir nakle yer vererek, Şia geleneğindeki bu uygulamaya karşı oldu­ğunu açık bir şekilde ortaya koymuştuf"S.

Tabiinden yaptığı nakillerde ise yine Ehl-i Beyt' e öncelik verir. Zaman zaman Hz. Ali'nin torunu "Seyyidu'l-Abidin"49 lakaplı Ali b. Hüseyin (ö. 921710)'den isim zikre­derek nakiller yapar. Örneğin Nil.ziat suresinin tefsirini yaparken "O gün insan, neyin

41) Ressl, Mesailu'l-Kiisım, Il, 630. 42) Şems, 91/2. 43) Ressi, Tefslru'l-Kıir'iin, II, 117. Hadis-i şeritin farklı rivayetleri için bkz. Ebil Davud, Süleyman b

Eş'as, Sünen·;Çağn Yay., İstanbul 1992, Savm, 68; Tırmizi, Muhammed b. İsa, el-Cami'u's-Sahlh (Sünenü't-Tirmizl), Çağn Yay., İstanbul, 1992, Savm, 54; İbn Mace, Muhammed b; Yezid, Sünen, Çağn Yay., İstanbul 1992, Sıyam, 29; Ahmed b. Hanbel, eş-Şeybani, Müsned, Çağn Yay., istanbul 1992, V, 27,28, 150.

44) Ressi, Tefslru'l-Kur'an, ll, !Ol. 45) Takrir ve imla yoluyla kaleme aldığı tefsir nsalesinde oğlu Muhammed, babası Ressiiçin "Babam sa-

lavatullalıi al ey he sordum ki .. " tabirini kullanmaktadır (Ressl, Tefslru '/-Kur 'an, II, 108, 113, 116). 46) Kadir, 97/1. 47) Ressi, Tefslru'l-Kur'iin, ll, 101 48) Ressi, en-Niisih ve'l-Mensuh, II, 61. 49) İbn Hibban, EbO Hatim Muhammed et-Temlml el-Büsti, es-Sikô.t, (talı. Es-seyyid Şerefuddin Ah­

med), Daru'l-Fikr, 1975, V, 160.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 89 (1, 2)

KASIM er-RES S! (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU 177

peşinde koşmuş olduğunu hatırlar."50 ayetindeki "~" kelimesini, ondan yaptığı na­kil ışığında açıklamaya çalışw 1 • Bir yerde ise İbn Şihiib ez-Zühô (ö. 124/740)'yi M1üde 5/32. ayeti yanlış tefsir etmekle itharn eder52•

4. Kıraat Farklılıkları ve Esbab-ı Nuzftlle Tefsir Rasulullah (sav) 'a vahy edildiği şekliyle sahabenin yazıya aktarıp koruma altına aldığı,

Mushaftardan bazılarını gördüğünü söyleyen Ressl, Hz. Ali'nin, Selman'ın ve Mikdad'ın­Mushaftarını kendi dönemindeki Mushaftarla karşılaştırdığını, bunların hiçbirinde bir su­renin bile takdim veya tehirinin söz konusu olmadığınİ, aralarındaki farkın sadece bazi kelimelerde var olan ve çok yakın anlarnlara gelen : ıy .:ıı. .i, Iy.:; .il'' gibi kıraat farklı­lıklarından ibaret olduğunu belirtmiştir53 •

Allah'ın kitabının manalarının anlaşılmasında en güçlü metotlardan biri olarak ta­nımlanan sebeb-i nuzı1le54 yer vermenin ve bu bağlamda "Bidayette tefsir ilmi, sebeb-i nuzı1lü bilmekten ibaretti."55 şeklindeki anlayışın hakim olduğu ilk dönem tefsir hareke­tinde etkili olan yaklaşımın Ressl'yi fazla etkilemediği anlaşılmaktadır. Bu nedeille mü­ellifimizin tefsirde sebeb-i nuzı1le temas ettiği yer sayısı çok azdır. Genel yaklaşım tarzı olan yaptığı naklllerin sahiplerini çoğunlukla zikretmeme anlayışını, bu konuda yaptığı bir nakllde de sürdürmüş ve bu bağlamda Abese suresinin ilk ayetlerinin nuzulüne sebep olan kişinin Abdullah ibn-i Mektiim olduğunu söylemiştir56•

5. Ebi-i Kitap'tan nakille Tefsir (İsrailiyat) Müellifimiz konuya verdiği önemi, er-Redd 'ala'n-Nasara adında kaleme aldığı özel

bir risaleyle ortaya koymuştur. Bu eserinde Ehl-i Kitab'ın Tevrat ve İncil'i tahrif ettiği konusu üzerinde durmuştur. Bu bağlamda Matta ve Yuhanna İncillerinden uzun uzun na­killer yapmış ve bu nakillerle Kur'an arasında mukiıyeselerde bulunarak Ehl-i Kitab'ın İncil' i tahrif ettiğini delilleriyle ispatlamıştır57•

Res s!' nin diğer eserlerinde sayıları fazla olmasa da zaman zaman Kitab-ı Mukaddes 'ten nakillerde bulunduğu görülmektedir. Bir yerde "Bizi anmaktan yüz çeviren ve dünya ha­yatından başka bir şey istemeyen kimseden yüz çevir. İşte onların erişebilecekleri bilgi (sınırı) budur. (Bundan ötesine akılları ermez). Şüphesiz Rabbin, yolundan sapanı da iyi bilir ve O~ yola geleni de iyi bilir."58 mealindeki ayetleri tefsir ederken "İsa (as) bu konuda şöyle buyurmuştur.", diyerek şu nakllde bulunur: "Hiknıeti hak edenlerin elinden

50) Naziat, 79/35. 51) Ressl, Tefsiru'l-Kur'iin, II, 128.

52) Ressl, Mesiiilu'l-Kiisım, II, 584. 53) Ressl, M esiii/u 'l-Kiisım, II, 631. 54) Zerkeşl, Muhammed b. Bahadır, el-Burhfinji 'Ulümi'l-Kur'iin, (tah. Muhammed Ebu'l-Fadl İbra­

him), Daru'l-Ma'rife, Beyrut, 1391, I, 22; Suyfitl, CelaleddinAbdurrahman b. Ebfi Bekr, Lübiibu'n­Nukülfi Esbiibi'n-Nuzül, Dam İhyai't-Turasi'l-Arabl, Beyrut, ts., s. I, 13.

55) Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1989, s. 116. 56) Ressl, Tejsiru'l-Kur'an, II, 121. Konuyu karşılaştırmak için bkz. Taberi, Muhammed b. Cerir, el­

Ciimi'u'l-Beyiin 'an Te'vili Ayi'l-Kur'iin, Daru'l-Fikr, Beyrut 1405, XXX, 50; İbn Keslr, Ebu'l-Fida İsmail b. Ömer, Tefsiru'l-Kur'iini'l- 'Azim, Daru'l-Fikr, Beyrut 1401, IV, 471.

57) Ressl, er-Redd 'ala 'n-Nasiirii, l, 387-442. 58) Necm, 53/29-30.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 90 (1, 1)

178/ Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ------EKEVAKADEMİ DERCİSİ

alarak onlara zulmetmeyin, hikmeti layık olmayanlara vererek de onlara zulmetmeyin. Değerli İncilerinizi domuzlann önüne atmayın ki, onlara pislemesinler."59 Ressi'nin Hz. İsa'nın sözü olarak aktardığı konu, elimizde mevcut İncil'de, şu şekilde yer almaktadır: "Mukaddes olanı, köpeklere vermeyin ve inciterinizi domuzlann önüne atmayın ki, onlan ayaklan altında çiğnemesinler ve dönüp sizi parçalamasınlar."60

Neshin çeşitlerinden bahsettiği bir yerde, Hz. İsa'nın bir sözüne yer vererek bununla eski şeriatlarda da neshin söz konusu olduğunu anlatmış olabiliJ-61

•

B. DİRAYET AÇlSINDAN 1. Kelimeleri Lügat ve nahiv Açısından Ele Alması _ Dilin Kur'an'ın anlaşılmasında büyük önem arz ettiği ve buna paralel olarak tefsir-

lerde ağırlıklı olarak Arap dilinin lügat, sarf-nahiv ve belağat gibi özelliklerinin ön plana çıkartıldığı, hatta dillerin aslının Allah tarafından belirlenip belirlenınediği gibi tartışma­lann62 henüz başlamadığı bir dönemde yaşamış olan Ressl'nin, kendi döneminin genel karakterine uygun olarak ayet tefsirlerinde çok yoğun bir dil tartışması içerisine girme­diğini gözlemlemekteyiz. Ancak bu onun, ayetlerde geçen kelimelerin manalan üzerin­de durmadığı anlamına gelmemektedir. Nitekim Ressi'nin tefsir metodunda Arap diline yönelik açıklamalar hayli yer tutmaktadır. Çünkü o Arap dilini, "Kur'an İlıninin anahtan" ve hikmetinin rehberi olarak tanımlamıştır63 • Bu nedenle ayetleri tefsir ederken Ressl'nin, kelimelerin Arap dilinde hangi anlama geldiğini64, tüm ayetlerde olmasa da birçok ayet­te bir veya birkaÇ kelimeyle açıkladığını görürüz. Bu lügat açıklamalanna şu örnekleri gösterebiliriz:

"Rabbinize yönelin ve O'na teslim olun."65 ayetini tefsir ederken öncelikli olarak ayet­te yer alan "inabe" (3.ıli!) ve "islam" <rJ~--!) kelimelerinin ne anlama geldiğini açıklığa kavuşturur ve bu bağlamda inabenin Allah 'a ibadet ederek O'na yönelmek anlamına gel­diğini, İslam'ın ise O'nun yoluna tabi olmak olduğunu söyler66.

59) Ressi, Medlhu'l-Kur'iini'l-Keblr, Il, 19.

60) Kitab-ı Mukaddes Eski Ve Yeni Ahit, Yeni Ahit (lncil), Kitab-ı Mukaddes Şirketi, İstanbul, 1972, Matta, 7/6. Aynı ayetlerin tefsirinde bir başka peygamber Hz. Yahya'nın sözlerine yer verir: (Ressi, Medlhu'l-Kur'iini'l-Keb'ir, II, 19-20) Mevcut Incil'de konu şu şekilde geçmektedir: "(Yahya) dedi: Ey engerekler nesli, gelecek öfkeden kaçınağı size kim gösterdi? imdi, tövbeye yakışır semere çıka­nn ... " (Yeni Ahit (/ncil), Matta, 3n).

61) Bkz. Ressi, en-Nasih ve'l-Mensuh, Il, 50.

62) Ebu'I-Hasan, el-Eşari (ö. 324/935), Ebu'l-Hüseyn Ahmed. b. Ffuis (ö. 395/1004) ve Beyzavi (ö. 685/1286) gibi alimler, dillerin aslının tevkifi olduğunu söylemiştir (Hacı, Alıdülaziz Id, el-BeyzıM Müfessiren, Camiatü Fatih Külliyetül Ulfim el-İctimaiyye, (basılmarnış yüksek lisans tezi), Libya 1991, s. 180; Beyzavi, Kadi Nasıruddin eş-ŞiMI, Enviiru't-TenzU ve Esriiru't-Te'vU, (tah. Abdülkadir İrfan el-'Aşşa Hassfine), Daru'l-Fikr, Beyrut 1996, I, 291).

63) Ressi, Medlhu'l-Kur'iini's-Sağlr, II, 38.

64) Ressi, bir kelimeyi açıklarken bazen .. .,.ı ~ı .:,ı'...J _,i"' ifadesini kullanarak kelimelerin Arap dilinde geldiği anlamlardan söz eder (Ressi, ed-Delllü 'l-Keb!r, I, 254).

65) Zümer, 39/54.

66) Ressi, Mesai/u '1-Kiisım, II, 566. Başka bir yerde "Sonra kirlerini gidersinlerf' (Hac, 22129) mealin­deki ay eti tefsir ederken, "te-fe-se" (.!.W) kelimesinin "şe-a-se" ( ~) manasma geldiğini söylemiş

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 90 (1, 2)

KASIM er-RESSf (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU 179

Ressi'nin bazen de bir kelimenin Arap dilindeki değişik kullanırnlanna temas.ettiğini görürüz. Bu bağlamda "En isyankarlarıfirladığı zaman"67 ayetini tefsir ederken .. ~~f .. kelimesinin tekil ve çoğul kullanımlannın Arap dilinde nasıl yer aldığını detaylı bir şe:­kilde izah etmiştiı:68 •

Ressl, tefsir yaparken kelimelerin ve cümlelerin nahiv yönüne ço}c ~ t_ymas eder. Kelimeliin nahiv yönüne işaret ettiği bir yerde Hümeze suresindeki ''.. .. , .. -"""! ,. fiilinin69

·· ı..~ı ~i·· şeklinde soru anlamında kullanıldığını belirtir70•

2. Kelimelerin Anlamlarını Şiirle Desteklemesi

Şairliğiyle de meşhur olan71 İmam Ressi'nin yer yer ayetlerde geçen kelimelerin an­lamlannı netleştirmek için şiirle İstişbadda bulunduğu görülmektedir72• Onun tefsir meto­dunu ortaya koyması bakırnından tefsirle ilgili en önemli eseri sayılan Tejsfru 'l-Kur' an' da yer alan şiirler daha ziyade, en büyük üç İslam şairi73 arasında yer alan Cerlr (ö. 1101728) 74 ve Ferezdak (ö. 1141732)'dan75 yapılan nakillerden oluşmaktadır.

Cerir (ö. 1JQ/728)'in adını anarak Fatiha suresinin "Bizi doğru yola ulaştır/"76 ayetin­de yer alan ··J:,ı~_,aJI'' kelimesini ondan aktardığı bir beyitle açıklamaya çalışır77:

~ .:ı.lf.l ~y-ı ı.)! J:.ı .. - .}>-~_;ll .,.,..ı

ve akabinde "şe-a-se"nin ifade ettiği anlamlar üzerinde dunnuştur (Ressi, Mesliilu'l-Kdsım, II, 571). Bir başka örnekle de nefs kelimesi üzerinde dunnuş ve kelimenin geldiği anlamlan Arap dilindeki kullanımianna da işaret ederek aÇıklamaya çalışmıştır (Ressi, el-Müsterşid, I, 452).

67) Şems, 91112. 68) Ressl, Tefsiru'l-Kur'lin, Il, 119. Bazen de Ressl yapacağı lügavl bir açıklama öncesinde .. ..:!_,

..,.ıyJI Jfo.Jfo..:! ..,..yJıJ •· ifadesini kullanarak kelimenin Arap dilinde geldiği anlarnlar üzerinde durur (Ressl, er-Redd 'ala 'z-Zindik ibn Mukaffa, I, 356; Ressl, el-Miisterşid, I, 453).

69) Hümeze, 104/3. 70) Ressl, Tefsiru'l-Kur'lin, II, 87. Yine benzer bir nahiv açıklamasına "(Habibim!) Sana Musa'nın ha­

. beri geldi mi?"(Naziiit, 79/15) ayetinde geçen "hel" (j..) edatının İstitharn oluşuna temas ederek yer verir (Ressl, Tefsiru'l-Kur'lin, II, 126). Ressl'nin Arap diline olan hakimiyetiyle ilgili bilgi için bkz .

. Cedeban, "Mukaddimetu't-Tahklk", I, 28-30. 71) Merzubarn, Muhammed b. İmran, Mu'cemu 'ş-Şu 'ar/i, (tah. Abdussetar Ahmed Ferrac), Kahire 1379,

s. 217-218. 72) Bu tür örnekler için bkz. Ressl, Tefsiru'l-Kur'lin, II, 73; Ressi, el-Miisterşid, I, 453,467,473-475,

480; Ressl, er-Redd ale'l-Miicebbire, I, 508; Ressl, el-'Adl ve't-Tevhid, I, 590; Ressl, Tefsiru'l-'Arş ve'l-Kürsi, I, 678-681,683.

73) Kanilcl, Sarlik b. Hasan, Ebcedü'l-'Ulum, (tah. Abdülcebbar Zekkar), Daru'l-Kütübi'I-'İlrniyye, Beyrut 1978, Il, 288, III, 75. Diğer üçüncü şair ise Hristiyan Ebil Mi:i.lik Gayyas b. Gavs el-Ahdal (ö. 90n08)' dır (Kan il cl, Ebcedü 'l- 'U/um, III, 75).

74) Tam adı Cerlr b. Atiyye el-Hatafa'dır (İbn Hallikan, Ahmed b. Muhammed, Vefeylitu'l-A 'yan, Daru Sadır, Beyrut, 1994, I, 321-326; Bağdadl, İsmail Paşa,Hediyyetü'l-'Arifin, Daru İhyai't-Türasi'l­'Arabl, Beyrut 1951, I, 251).

75) Tam adı, Ebil Firas Hernınarn b. Gi:i.lib et-Temlml'dir (Kanilcl, Ebcedü'l- 'U/um, III, 76).

76) Fatiha, 1/6.

77) Ressl, Tefsiru'l-Kur'lin, II, 70. Şiir daha sonraki birçok müfessir tarafından da kullanılmıştır. Bkz. Taberl, el-Ciimi'u'l-Beylin, I, 73; Nehhas, Ebil Cafer Ahmed b. Muhammed, Me'lini'l-Kur'iini'l-

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 91 (1, 1)

180 /Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

"Müminlerin emiri doğru yoldadır, yollar eğri olsa da."

Başka bir yerde "Kalınlığını (tavanını) yükseltti, onu düzenledi."78 ayetinde geçen .. ..:.ı:..:..•· kelimesini açıklamak için isim vermeden Ferezdak (ö. 114/732)'ın şu beyitini nakleder79

:

J _,ki_, y:.i w\;:.~ ~ LJ .$1 ~ L.......Jı ..!.Le-- ı,.>-iJı .J)

"Göğü yükselten (Allah) bizim için, direkleri daha uzun ve daha sağlam bir ev yap-tı .. "

3. Akli Yorumlar Zeydiye mezhebi, dini yorumlamada akla önem verme konusunda Mutezile mezhebi­

ne hayli yakın konumdadır. Mutezile aklı, kitap ve sünnette nassın bulunmadığı konular­da hemen devreye sokarB0

• Zeydiye de aklı esas kabul etmiştir. Fakat buna ilaveten icma ve kıyası da devreye sokmuşturB 1 •

Ressl'nin akli yorumlannda ilahiyat, nübüvvet, ahiret ve kader gibi kelami konular ön plana çıkmaktadır. Bunlar arasında da özellikle başta Haiku'l-Kur'an meselesi olmak üzere imamet, büyük günah, kader ve Allah 'ın sıfatlan gibi konulara farklı akli yorumlar getirdiği görülmektedir. ·

3. ı. Halku'l-Kur'an Meselesi Ehl-i Sünnet, Kur'an'ı Kerim'in ezeli ve ebedi olan Allah Teala'nın kelamı olması ve

Levh-i Mahfuz'da muhafaza edilen Ümmü'l-Kitab'ın sadık bir röprodüksiyonu niteliği taşıması sebebiyle "mahluk" olmadığını savunur. İslam tarihinde Kur'an'ın muhluk oluşu ile ilgili ilk iddia, Mutezile mezhebi tarafından ortaya atılmıştır. İbnü'l-Estr'e göre bu iddiayı "ortaya atan Ahmed b. Davud'dur. Kendisine bu nazariye zincirleme ravilerden intikal etmiştir ki, senedin başında, Tevrat'ın malıluk olduğunu söyleyen Leb!d İbnü'l­A'sem el-Yahudi gelmektedir." H. Becker, Fr. Bühl ve Gardet gibi bazı oryantalistler, Halku'l-Kur'an konusunun, Hristiyan ilahiyatındaki Logos (lsgov) tartışmasının, Müslü­manlar tarafından Kur'an'a tatbik edilmiş versiyonu olduğunu iddia etmişlerdir82• Ehl-i

Kerim, (tah. Muhammed Ali Sabüni'), Camiatu Ümmi'l-Kura, Mekke 1409, I, 68; Kurtubt, Muham­med b. Ahmed el-Ensari, el-Ctimi'u li-Alıkiimi'l-Kur'tin, Dil.ru'ş-Şa'b, Kahire 1372, I, 147; İbn Ke­sir, Tejsiru'l-Kur'tin, I, 28; Se'il.libi, Abdurrahman b. Muhammed, el-Cevtilıiru'l-Histinji Tejsiri'l­Kur'tin, Müessesetü'l-A'lemi, Beyrut I, 25. Ancak şiirdeki ~.;ı.,..ıı kelimesi, Zecciic tarafından ~l.Wt şeklinde kullanılmıştır (Zecciic, Me'tini'l-Kur'tin, I, 49).

78) Niizi~t. 79/28..

79) Ressi, Tefsiru'l-Kur'tin, II, 127. Bu beyit de meşhur tefsirlerde yer almaktadır. Bkz. Taberi, el­Ctimi'u'l-Beytin, XXI, 37; Kurtubi, Alıkiimu'l-Kur'tin, XXI, 14; Ebu's-Su'ud Efendi, Muhammed b. Muhammed el-'Amil.di, i~şiidu'l-'Akli's-Selim il/iMeztiye'l-Kur'tini'l-Kerlm. Dil.ru İhyil.i't-Türiisi'l­'Araöı, Beyrut, ts., X, 3; Alüsi, Ebu'l-Fadl Mahmud, Rıilıu'l-MetinijiTejsiri'l-Kur'tini'l-'Azim ve's­Seb'i'l-Mestini, Dil.ru İhyil.i't-Türil.si'l-'Arabi, Beyrut, ts., VII, 135. Şiirle istişhad örnekleri için bkz. Ressi, Tejsiru'l-'Arş ve'l-Kürsi, I, 678-680; Ressi, en-Ntisilı ve'l-Mensıilı, II, 62; Ressi, Tejsiru'l­Kur'tin, II, 73, 127.

80) Ebu Zehra, Muhammed, islam'da İtikadi, Siyasi ve Fıklıi Mezhepler Tarihi, (tre. Sıbğatullah Kaya), Yeni Şafak, İstanbul, ts., s. 647.

81) Ressi, Usıilu'l~ 'Adl ve't-Tevlıid, I, 631; Ressi, er-Redd 'ale'l-Mücebbire, I, 504-505.

82) Okiç, M, Tayyib, Tejsir ve Hadis Usıilünün Bazı Meseleleri, Nun Yayıncılık, İstanbul 1995, s. 140.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 91 (1, 2)

KASIM er-RESS! (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU 181

Sünnet, Kur'an'ın malıluk olduğu iddiasına karşı çıkmış hatta imam Eşari (ö. 324/936), Mutezileyi Kur'an 'ın malıluk olduğunu iddia ettiği için kafir olarak nitelendirmişfu83•

Halku'l-Kur'an meselesi, İslam tarihinde ulema arasında sert tartışmaların yapılama--: sına, sonuçları itibariyle de büyük acıların yaşanmasına ve tarihe "rnihne"84 adıyla ge­çen ulemanın zulüm ve haksızlıklara uğramasına, hatta bazılarının ölümüne85 neden olan olaylarııfda en önemli argümanı olmuştur.

Ress!, Halku'l-Kur'an konusunda mutezile gibi düşünür, yani Kur'an'ın malıluk ol­duğunu şu ifadelerle ortaya koyar: "Kur'an, Allah kelamıdır ve mahluktur."86 Ancak o böyle düşünen alimlerden farklı olarak bu düşüncesini "kamuoyu önünde savunmayı" reddetmiş ve "bunu kabul edenleri de inkar edenleri de eşit derecede" kınamışt:ırn.

Halife Mütevekkil (ö. 247/861) döneminde ulema arasında ağırlıklı olarak kabul gö­ren Halku'l-Kur'an konusunda konuşmama ve görüş bildirmeme şeklindeki eğilime88, müellifimiz Ressl'nin de uyduğu anlaşılmaktadır. Bu dönemde ulema, halifeyi bu konuda ikna etmiş ve Mütevekkil de Kur'an hakkında cedelleşmeye neden olacak tartışmaların yapılmasını yasaklamıştı89•

3. 2. imarnet Meselesi Şii mezhebi içerisinde Ehl-i Sünnet' e "en yakın"90 ve en mutedil olan fırka, Zeydiye­

dir. Zeydiler "irnarnları nübüvvet derecesine yükseltmemişler, hatta onları Peygamberlere yakın bir mertebede de görmemişlerdir. Onların da diğer insanlar gibi olduklarını, ancak Hz. Peygamber'den sonra gelen en faziletli insanlar olduklarını kabul etmişlerdir. Hz. Peygamber'in ashabından kimseyi tektir etmernişler, özellikle de Hz. Ali'nin kendilerine biat ettiği ve irnamlıklarını kabul ettiği sahabilere saygı göstermişlerdir."91

83) Eşari, Ebu'l-Hasan, el-İbô.ne 'an Usuli'd-Diyfine, Medine 1410, s. 59.

84) Bu dönem, Mutezi1e'nin devlet idaresinde söz sahibi olduğu ve özellikle Ehl-i Sünnet' e karşı resmi otoritenin işkence ve amansız takip uygulamasını sürdürdüğü 218-833/234-849 yıllannı kapsamak­tadır (Taberi, Muhammed b. Cerir, Tfirihu'l-Umem ve'l-Müluk, Dfu:u'l-~ütübi'I-'İimiyye, Beyrut 1407, V, 189-194; Wensinck, A. J., "Mi~ne", lA, Milli Eğitim Basımevi, Istanbul 1977, VIII, 292-294; Yücesoy, Hayrettin, "Mihne", DlA, Istanbul, 2005, XXX, 26-27).

85) Halku'I-Kur'an konusunda resmi ideolojiye karşı çıktığı için Ahmed b. Hanbel ile birlikte Bağdat'a gönderilen Muhammed b. Nuh, yolda ölmüştür (Yücesoy, ~'Mihne", XXX, 27).

86) Ressi, el-'Adlve't-Tevhid, l, 591. 87) Madelung, "Kasım b. İbrahim ve Hıristiyan Teolojisi", s. 326; ayrıca bkz. Madelung, "Al-Rassi",

VIII,454. 88) Watt, Islam Düşüncesinin Teşekkül Devri, s. 350. 89) Taberi, Tfirihu'l-Umem, V, 314; Zehebi, Muhammed b. Ahmed, Siyeru A 'lfimi'n-Nübelfi', (tah. Şu­

ayb el-Ama'ilt-Muhammed Na'im), Müessesetü'r-Risa!e, Beyrut 1413, XI, 104.

90) Zehebi, Muhammed Hüseyin, et-Tefsir ve'l-Müfessirun, Mektebetü Vehbe, Kahire 1989; III, 85; Brockelmann, Tfirihu'l-Edebi'l-'Arabi, III, 320. Zeydilerle Ehl-i Sünnet'in ilk büyük imamı Ebu Hanife arasında çok anlamlı bir ilişki söz konusudur. Nitekim Ebu Hanife, Zeydiye mezhebinin ku­rucusu Zeyd b. Ali'den ders almıştır. Ebu Hanife, İmam Zeyd'in Emevi saltanatina karşı başlattığı isyana "Zeyd'in bu çıkışı, Rasulullah (sav)'ın Bedir günü çıkışına benzemektedir." sözüyle destek vermiştir (Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 53).

91) Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 50-51. Zeydiye'nin kurucusu· Zeyd b. Ali'ye göre imamlık ve hila­fet, Hz. "Fatıma'nın evlatlan" yani Hz. Ali'nin soyundan gelenlerin hakkıdır. İnıama itaat vaciptir

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 92 (1, 1)

182 / Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Ressi'nin ele aldığı tefsir konulan içerisinde imamet, en önemli konulardan biridir. İmamete verdiği değerden ötürü, konuyu birçok ayetle ilişkilendirmiş ve tekrar tekrar gündeme getirmiştir. imarnet için delil olarak kullandığı en önemli ayetler şunlardır: Ba­kara 2/124, 129, AI-i İmrfuı 3/33-34, 68, Nisa 4/59, Eniim 6/165, İsra 17/21, 70, Secde 32/23-24, Zuhruf 43/3292• Ona göre imamet, imanİ konular arasında yer alır. O imameti, oruç gibi bütün dinlerde var olan temel prensiplerden ve ilahi sünnetlerden biri olarak kabul eder ve imametin vucüp derecesinde zorunlu olduğunu söyler. Ress!, bu görüşlerini desteklemek amacıyla önce Ahzab 33/62. ayeti, sonra da Bakara, 2/183. ayeti delil olarak kullanır93 •

Zeydiye'nin en önemli teorisyenlerinden biri olan Ressl, Şia mezhebinin Ehl-i Beyt konusundaki aşın hassasiyetine ve imamlan masum gören anlayışına rağmen, Ehl-i Beyt'ten olsa bile, onlann kitap ve sünnete muhalif görüşlerinin kabul edilemeyeceğini söy lemiştir94 •

3. 3. Büyük Günahlarm Mümini Küfre Düşürüp Düşürmeyeceği Meselesi

Haridierin çoğunluğu büyük günalı işieyenin küfre girdiğini söyler. Mutezile ise, bü­yük günah işieyenin imandan çıktığını söylerken bunlann küfre girmediğini belirtirler. Bazılan ise günahı kebire işleyenleri münafık statüsünde görürler95. Müellifimiz Ress! ise, "İman, büyük günalı işlerneyi terk etmektir."96 diyerek imanı büyük günalı işleme­mekle özdeşleştirmekte, dolayısıyla da büyük günalı işleyeni imanın dışında bir yere

(Şehristfull, Muhammed b. Abdülkerim, el-Mi/el ve 'n-Nihat, (Muhammed Seyyid Keylani), Daru'l­Ma'rife, Beyrut 1404, I, 153; aynca bkz. Ebu Zehra, Meı}ıepler Tarihi, s. 51; Turgut, Ali, Tefsir Usulü ve Kaynakları, İFAV Yay., İstanbul I991, s. 282).

· 92) Ressi, Tesbitu'l-lm.iime, II, 133-136; Ressi, el-İmfıme, II, 169 ..

93) Ressi, Tesbitu'l-İmfıme, ll, 134; Ressi, Mesô.ilu'l-Kiisım, II, 560. Ressi, el-lmfıme, II, 169: Genelde Zeydiye'nin özelde de Ressi'nin öne çıkardığı imarnet konusunda en önemli vurgunun "zalim" kav­ramına yapılması; bu kavramla ilgili başka bir çok konunun gündeme getirilmesine .zemin hazırla­mıştır. Bu bağlamda, "zalimlerle yakın ilişki içinde olmak helak edicidir", "zalimlere yakın olmak (mücavere) Allah'a isyan ve fitnedir", "ümmetin zorbalannın helakı" gibi başlıklara yer vermiştir (Ressi, el-Hicretü li'ı.-Ziilimin, II, 239-282). Müslümanlara önderlik edecek imarolann Allah tarafın­dan özel olarak seçildiğini belirten Ressi, imarnın sadece saf, temiz ve müttaki kimselerden olabile­ceğine vurgu yapmıştır. Ona göre ayet-i kerimenin açık ifadesiyle zulme ve küfre bulaşmış kimseler Müslümanlara imam olamazlar. İmametin, Hz. Adem'den itibaren nesilden nesile geçen ve bu ne­siller_arasındıj. özel yetene~ere sahip kimselere Allah tarafından ihsan edilmiş bir gerçekliğe sahip olduğunu söyler (Ressi, el-lm.iime, II, 169). Hz. Ali ile akraba oluşunun Ressi'nil) hayatının akışını değiştirmesini de göz önüne aldığımızda, eserlerinin birçok yerinde inceleme konusu yaptığı bazı ayetler aracılığıyla, bireysel nedenlerden dolayı karşı karşıya kaldığı ve imarnet konusundan kaynak­lanan sorunlan çözüme kavuştıırmaya yönelik yorumlar yapmayı tercih ettiği anlaşılmaktadır.

94) Ressi, Mesiiilu'l-Kô.sım, II, 563; aynca bkz. Madelung, "Al-Rassi", VIII, 454.

95) Bkz. Kadi Abdulcebbar, Kadi Abdulcebbar b. Ahmed, Şerhu'l-Usuli'l-Hamse, (tah. Abdülkecim Osman), Mektebetü Vehbe, Kahire 1996, s. 546-553; Topaloğlu, "Matüridi", XXVIII, 155; Çelebi, İlyas, "Mu'tezile", DlA, İstanbul, 2006, XXXI, 396.

96) Ressi, Tefsiru'l-Kur'iin, II, 90. Başka bir yerde "İman, büyük günahlardan selamette olmaktır (uzak kalmaktır)" demiştir (Ressi, Mesô.ilu'l-Kô.sım, II, 562).

97) "Büyük günah işleyenden iman ismi düşer." (Ressi, Mesiiilu'l-Kô.sım, II, 644)

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 92 (1, 2)

\ ı

1

ı

KASIM er-RESS! (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU 183

koymakta97 ve mürnin olarak görmemektedi.JS8• Onun bu görüşünü, Adiyat suresinin 4. ayetinde yer alan ·· ~ 35·· kelimesini tefsir ederken yaptığı kafir tanımı da destekle­mektedir99. En büyük günahın, "Allah'ı inkar etmek"100 olduğunu belirten Ressi, küfrü de ikiye ayınp bunlardan birinin Allah'ın nimetlerini inkar küfrü, diğerinin de Allah'ın -­rububiyyetini inkar küfrü olduğunu söyler. Ona göre her iki küfür sahibi de ebedi olarak cehennerpde kalacaktır101 •

Ancak Ressi, Fatiha suresindeki "~)" kelimesini tefsir ederken bu kelimenin ilk anlamının "büyük günahı affeden"102 olduğunu söyleyerek, büyük günah işleyen için de, tövbe kapısının açık olduğunu ve bu sayede büyük günah işieyenin tekrariman dairesine girmesinin mümkün olabileceğini anlatn:ı* istemiştir103 •

3. 4. Kader Meselesi

R. Strothmann ve Binyarnin Abraharnov gibi bazı oryantalistler Ressl'yi bazı yönler­den Mutezile'ye de yakın görmüş ve -mu tezileden etkilendiğini söylemişlerdir104• Bunun en önemli nedenleri!"}den biri olarak, Mutezile ile Zeydiye'nin kader anlayışında birbirle­rine yakın ol~aları gösterilniektedir105-~

O kader meselesini işlerken önce "Allah dilediğini şaşırtır, dilediğini doğru yola ile­tir."106, "Allah, onların kalpierini mühürlemişt~r." 1 CJ1; "Fakat Inkarlarından ötürü Allah o

98) Ressl, ed-Delilu'l-Kebtr, I, 242.

99) Ressl, Tejstru'I-Kur'tin, II, 94.-

100) Ressl, ed-Delilu's-Sağtr, I, 259.

101) Ressi, Tefs.tru'l-Kur'lin, Il, 124.

102) Ressl, Tejstru 'i-Kur 'lin, II, 69. _

103) Ressl, tövbe konusunu özel başlıklar altında incelemiştir. Bkz:Ressl, el-'Adl ve't-Tevhtd, I, 610-611, 618-619. Ay nca o, İnsanın Allah' a karşi işlediği günahlannın affı için pişman olmasının yeterli olduğunu söyler. Ancak bu pişrnanlığın _kalp ve Usanla ifade edilip bir daha iŞlenmeyeceğine dair bir-kararlılığın ortaya konması gerekir. Insanın diğer insanlara karşı işlediği kötülüklerin affı için ise, şayet gasp ettiği bir mal varsa, l,Junu m~tliika hak sahibine iade etmeyi şart koşar; yoksa insa­nın bu konudaki tövbe ve istiğfan Allah tarafından kabul edilmez. Malını gasp ettiği kişi hayatta

- değilse bunu varisierine vennelidir, öd_eyecek iınkaıiı,yoksa onlara borçlu olduğunu itiraf etmelidir (Zakzfik, Mevsu'atu A 'lam, III, 818).

104) Abrahamov, "Al~Kiisım İbn İbriihim's Argument From Design", IXXX-XXX, 259; Madelung, "Kasım b. İbrahim ve Hıristiyan Teolojisi", s. 325, 331; aynca bkz. Watt, Islam Düşüncesinin Te­şekkül Devri, s. 206-207; Cook, Michael, 'The Zaydis", Commanding Right and Forbidding Wrong in İslamic Thought, Cıl!flbridge University Press, 2004, s. 229.

105) Madelung, "Kasım b: İbrahim ve Hıristiyan Teolojisi", s. 325. Ressl'nin insanın irade hürriyeti meselesinde Hıristiyan teolojisinden etkilenmiş olduğu iddiası (Madelung, "Al-Rassl", VIII, 453; Madelung, "Kasım b. İbrahim ve -Hıristiyan Teolojisi", s. 331), pek tutarlı gözükmemektedİr. O, Müslüman mezhepler arasındaki ihtilaflar üzerine eserler yazma yerine mesaisini ·ve enerjisini Hristiyanlar ve mülhitlere yöneltmiş bir kelamcıdır. Nitekim Hristiyanlığa reddiye olarak er-Redd 'ala~n-Nastir{i adında ve İbn Mukaffa'nın düşüncelerine reddiye olarak da er-Redd 'ala'z-Zindtk el-La'tn lbn Mukaffa adlı müstakii bir eser yazmıştır. Bütün bu eser! er, onun H~ristiyan teolojisine yönelik yaklaşımını yeterince ortaya koysa gerektir.

106) Nahl, 16/93, Fatır, 35/8.

107) Bakara, ın.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 93 (1, 1)

" 1

184/ Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ------EKEVAKADEMİ DERCİSİ

kalpterin üzerini mühürlemiştir."108 gibi ayetleri zikrederul9. O, kader konusunda şu açık­lamayı yapar: Hayır ve iyilik (ihsan) Allah'tandır. Bu inkar edilemez. Allah'ın emirlerine aykın ameller, bu arnelleri işleyenden kaynaklanır, Allah bunlardan beridir. Allah tara­fından yapılması emredilen iyilikler de Allah'tandır. isyan ve Allah'a küfür etmek gibi arnellerden Allah beridir. Çünkü Allah bu davranışlan kınamakta ve ayıplamaktadır. Ni­tekim Allah nezdinde tenkit edilip aşağılanmış davranışiann Allah'tan kaynaklanmış ol­ması düşünülemez110• Ressl'nin kader konusundaki bu görüşü, "Allah şerri yaratmaz." 111

şeklindeki Mutezile düşüncesiyle paralellik arz etmektedir.

3. 5. A.llab'ın Sıfatları

Ressl'nin akli yorumlan Allah'ın sıfatlannı yorumlama konusunda da kendini göste­rir. Nitekim o, "Gökler de sağ elinde dürülmüştür."112 ayetini yorumlarken Allah'ın kud­retini tanırnlar ve O'nun bir şeye sahip olmasının ve onu kuşatmasının insan gibi olmadı­ğını ispat için akli kıyaslar yapar113• Konuyla ilgili örnekler ileride "Müteşabih Ayetler" konusunda incelenecektir.

4. Fıkhi Yorumlar

Resst müstakil bir mezhep olarak anılan Kasımiyye Mezhebi'nin kurucusu114 olarak bilinse da, onun fıkhın birçok alanında Hanefi mezhebini takip ettiği bilinmektedir115•

Bu n nedenle onun, fıkhl görüşünü oluştururken Hanefi mezhebinden birçok tercihler yaptığını görürüz116• Bu bağlamda o, ibadetle ilgili olarak namaz ve hac meselelerinin yanı sıra, iki namazın seferi iken veya mukim iken cem edilmesinde herhangi bir sakınca olmadığı 117, cünüp iken besınelenin yazılıp yazılamayacağı118 gibi fıkht konulara açıklık getirmiştir119•

108) Nisa, 4/155. 109) Bkz. Ressi, el-'Adl ve't-Tevhtd, 603.

110) Ressi, Mesailu 'l-Kiisım, Il, 563. Aynca bkz. Ressi, el- 'Adi ve 't-Tevhtd, 604.

lll) Çelebi, "Mu'tezile", XXXI, 391.

112) Zümer, 39/67.

113) Ressi, Mesailu'l-Kiisım, Il, 566.

114) Brockelmann, Tarihu'l-Edebi'l- 'Arabt, III, 325.

115) Zakzilk, M ev su 'atu A 'liim, III, 815.

116) Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 648. Nitekim mensubu olduğu Zeydiye mezhebinin muamelat ko­nus.undı. Hanefi mezhebiyle uyuştuğuna çokça rastlanılmaktadır. Bunun sebepleri arasında, İmam Ebu Hanife'nin İmam Zeyd'le buluşup ondan dersler alması da gösterilmektedir. Daha sonra bu iki mezhep Maveraünnehir bölgelerinde karşılaşarak, birbirinden etkilenınişlerdir. Aynca Zeydiye fıkhını nakleden bazı alimler de hakkındanass bulunmayan konularda Hanefi mezhebini esas al­mışlardır (Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, s. 650).

117) Ressi, Mesailu'l-Kiisım, Il, 564.

118) Ressi, Mesailu'l-Kiisım, II, 557.

119) Ressi'nin fıkıh aiılayışıyla ilgili, torunu Hadi Yahya b. Hüseyin 'in fıkıh aiılayışını da içeren müsta­kil bireser yazılmıştır (Bkz. Ahmed b. Hüseyin b. Harun, et-Tecridfi Fıklıi'l-imameyni'l-A 'zameyni el-Kasım b.lbrahimAleyhi's-Selam ve Hafiduhu lmamu'l-Hadi Yahya b. Hüseyin b. HasanAleyhi's­Setam, (haz. Abdullah b. Harnmfid el-İzzi), Müessesetü'I-İmam Zeyd b. Ali es-Sakafiyye, Sana 2002). -

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 93 (1, 2)

KASIM er-RESSI (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU

C. ULUMU'L-KUR' ANLA İLGİLİ GÖRÜŞLERİ ı. Kur'an'ın Tarifi ve İçeriği

185

Kur'fuı, Cebrail'in Allah'tan aldığı vahiyleri ayet ayet, sure sure120 hatta bazen beş ayetten oluşan bölümler halinde121 Hz. Muhammed'e öğretmesiyle meydana gelmiş, "rahmet ve şifa" 122 kaynağı, Allah'ın insanlığa gönderdiği en son ve "kesin hükınü"123 ,

"bozulUJ' kaybolrıi.aktan Allah tarafından korunmuş"124, bir ayetinini bile benzerini hiç­bir canlının yapamayacağı125 , en ufak bir değişime uğramaksızın indirildiği ilk haliyle günümüze kadar ulaşmış olan ve kelimelerinde herhangi bir "fazlalık veya eksiklik"126

bulunmayan, hiçbir "ihtilaf ve tenakuz" 127 içermeyen ilahi bir metindir. İlk olarak kadir gecesindeAllaJ:ı tarafından tamamlanan ve mükemmel hale getirilip yaratılmış (ca-'a-le) olan Kur' an, Hz. Muhammed'e gönderilmeden önce yedinci semadan dünya semasındaki meleklere indirilmiştir128.

Resst, Kur'an'ın ana konularını şu şekilde sıralar: Eski U:mrnetlerin ve kavimleriri haberleri, yerin ve göğün yaratılışı, cennet ve cehennemin mahiyeti, insan ve cinlerin yaratılışı, can ve ruh taşıyan malılukatın yaratılışı, gizli ve aşikar hadiselerin gerçek bo­yutlan129.

· Kur'an'ın nazil olan ilk ayetinin Alak suresindeki "Rabbinin adıyla oku!"130 ayeti olduğunu ·söyleyenleri cahillikle itharn eden 131 Ress!, bu ayetin ilk inen ayet olmasının mümkün olmadığını akli delillerle ortaya koymaya çalışır. Allah'ın, Peygamberine "Rab­binin adıyla oku!" demesi için önceden ona neyi okuması gerektiğini bildirdiği bir ayetin varlığı zaruridir. İndirmemiş olduğu bir ayeti okumasını Peygamberinden istemesi nasıl mümkün olabilir? Bu nedenle "Rabbinin adıyla oku!" emrinden önce Peygambere bes­ınele (Rahman veRahim olan Allah'ın adıyla) ayeti indicilmiş ve"Oku!" emriyle kendi­sinden de işte bu ayeti okuması istenmiştir132•

Aynca Resst, kendisine sorulan bir soru üzerine ilk nazil olan surenin Alak suresi, son nazil olan ayetlerin ise Nasr suresindeki "Allah'ın yardımı geldiğinde ... " 133 ayetinin veya

120) Ressi, Tefsiru'l-Kur'iin, II, 101.

121) Ressi, Mesiiilu'l-Kiisım, II; 570.

122) Ressi, Medihu'l-Kur'iini'l-Kebir, Il, 14.

123) · Ressi, Medihu'l~Kur'iini'l-Kebir, II, 1 I.

124) Ressi, Medihu'l-Kur'iini'l-Kebir, II, 15.

125) Ressi, Medihu'l-Kur'iini'l-Kebir, Il, 25-26.

126) Ressi', Mesai/u 'l-Kiisım, II, 63 I.

127) Ressi, Medihu'l-Kur'iini'l-Kebir, Il, 9, 25; Ressi, Mesiiilu'l-Kiisım, II, 631.

128) Ressi, Tefsiru'l-Kur'iin, Il, 100-101.

129) Ressi', Medihu'l-Kur'iini'l-Kebir, II 17.

130) Alak, 96/1.

131) Ressi, Medihu'l-Kur'iini's-Sağir, Il, 38.

132) Ressi, Medihu'l-Kur'iini's-Sağir, II, 39. İlk ve son nazil olan ayetler hakkında daha fazla bilgi için bkz. Zerkeşi, el-Burlıiin, i, 206-210.

133) Nasr, I 10/1.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 94 (1, 1)

~·ı

186 / Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ------EKEV AKADEMİ DERGİSİ

Bakara suresindeki "Allah'a götürü/eceğiniz o günden korunun/"134 ayetinin olduğunun söylendiğini ifade etmiştir135 •

Muavvizetan'ın Kur'a~'dan olduğunu özellikle vurgulayan Ress!, elimizdeki mev­cut Kur'an'da hiçbir eksikliğin olmadığını, Allah'ın Kur'an'ı "Allah "Şüphesiz Kur'fin'z -biz indirdik ve onu biz koruyacağzz." 136 ve "0, levh-i mahfuzda korunmuş şanlz bir Kur'andzr." 137 ayetlerinde buyurduğu şekliyle koruyacağını vaat ettiğini ve Kur'an'dan bir kısmın eksilip yok olma ihtimalinin mümkün olmadığını "Kur'an'dan bir şey nasıl kaybolup gidebilir ki?" ifadeleriyle ortaya koyar138•

2. Kur'an'da Nesh Ress!, niisih ve mensuh konusuyla ilgili en-N asi h ve 'l-Mensuh adında kısa ve müstakil

bir risale kaleme aiffiıştır. Burada nesh hakkındaki görüşünü açık bir şekilde dile getirmiş­tir. Ress!, ilkesel olarak Kur'an'da neshin varlığını kabul eder. Ancak ona göre bir ayetiiı neshi veya tebdili, o ayetin her şeyiyle tamamen ortadan kaldıolması ve hükümH:rinin iptal edilmesi anlamına gelmez139: Öz bir ifadeyle "Allah vahyini, nesh ve tebdll ile iptal edip nefyetmez (tamamen ortadan kaldırmaz)." 140 der. Ona göre Kur'an'daki nesh ve teb-dil "anlamda ve Allah'ın kesinleşmiş hükmünde değil, kelimelerde (kavl'de)"141 meydana gelmektedir. Bu da, Allah'ın kendine has bir üslupla anlamı "dinleyenlere anlatması" 142

· · ş.eklinde tarif edilebilir.

Nesh konusundan söz eden diğer Ulumu'l-Kur'an kitaplarında görmediğimiz bir yak­laşımla Ress~, en-Nô.sih ve 'l-Mensuh -adlı nsalesinde öncelikle meşhur garanik hadise­sinden söz etmiş ve Şeytan'ın Hz. Milhammed üzerinde herhangi bir tesirinin olmasının asla düşün1ilerrieyeceği husıtsuna :vurgu yapmıştır. Ona göre böyle bir durum söz konusu olsaydı Şeytan'ın hem Kur'an hem de Hz. Peygamber'in sünneti üzerinde etkisi olurdu. Kanaatimi~ce Ress!bu uslfibuyia, nasıl ki "Kur' an vahyine" Hz. Peygamber'in kendi şah­sı da dahil olmak üzere Allah dışında hiçbir dış etkenin herhangi bir etkisi bulunmamışsa, nesilıle ya da başka bir yolla da Kur'an'daki herhangi bir ayetin hükmünün tamamen or­tadan kalkmayac!iğını vurgulamak istemiştir. Çünkü Kur'an Şan tarafından indirilmiştir ve içerdiği hüküınlerde Allah tarafı!Jdan ilaveler ya da azaltınalar ("hafifletme"ler) yapı­labilir. Hükümlerdeki bu ilaveler ya da hafifletmeler, aslında Allah'ın kullarına yönelik ilahi hikmetinin, "rahmeti"niri, "fazlı"nın, "bereket" ve "acıması"nın bir tecellisidir143•

Yukaridaki teorik açıklamaların hemen ardından müellif, neshin Kur'an'daki uygu­lanış şekline şu örnekleri vermektedir: Anne-babaya ve akrabalara vasiyet yoluyla mal . . . . 134) Bakara, 2/281.

135) Ressi, Mesailu'l-KG.rım, ll, 612. 136) Hicr, 15/9. 137) Burfic, 85/21-22. 138) Ressi, Mesailu'l-KG.rım,II, 612. 139) Ressi, en-NG.rih ve'l-Mensuh, ll, 46. 140) Ressi, en-NG.rih ve'l-Mensuh,II, 49. 141) Ressi, en-NG.rih ve'l-Mensuh, ll, 45. 142) Ressi, en-NG.rih ve'l-Mensuh, ll, 45. 143) Ressi, en-NG.rih ve'l-Mensuh, ll, 49.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 94 (1, 2)

KASIM er-RESSI (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU 187

bırakma ayetinden144 sonranazil olan ikide bir, üçte bir, dörtte bir ve altıda bir gibi pay­lardan bahseden ayetler145, önceki ayetin hükmüne bir "ilave" olarak gönderilmiş ve mi­ras taksimini detaylı bir şekilde ortaya koymuşlardır146. Hem seferi hem de mukim için önceleri farz namazlar iki rekat olarak emredilınişken, daha sonra mukim hali için iki rekat daha ilave edilmiş ve onlar için rekat sayısı dörde çıkartılmıştır. Bir Müslüman'ın on kafireı.karşı cihad etme zorunluluğunu amir hüküm hafifietilerek, daha sonraki aşama­da bu sayı ikiye düşürülmüştür147. Bu gibi örnekler, nesh ile "farz emirlerde artırma ve hafifietme" yapma kısmında değerlendirilir148 .

Neshin diğer bir kısmı ise, verilen nimetiere karşı nankörce davranan, haddi aşan ve zulme sapan bazı kullarını "cezalandırmak" için Allah'ın emirlerinde "ağırlaştırmaya (teskil)" gitmesi oluşturur. Buna da en güzel örnek olarak, azgınlıkları nedeniyle Yahu­diler için bazı helallerin haram hale getirilmesini ön gören "YahUdilerin yaptıkları zu­lüm/erden, çok kimseyi Allah yolundan çevirmelerinden dolayı kendilerine hellll kılınmış temiz ve hoş şeyleri onlara yasakladık." 149 ayeti verilebilir150.

3. Kur'an'da Tekrarlar Konuya atfettiği önemden kaynaklanmış olsa gerek ·ki, müellifiıniz bir eserinde

Kur'an'daki tekrarlar konusunu ayn bir başlık altında inceleme gereği duymuştur. Mül­hitlerin, dalalette olanların ve Kur'an'la mücadele edenlerin saplanıp kaldıkları ve ağızla­nnda pelesenk hale getirdikleri konulardan birinin Kur'an'daki tekrarlar olduğunu belir­ten Ressi, bazı sözlerin ve anlamların zihinlere daha iyi yerleşmesi için "sözün uzatılarak tekrar edilmesine ilıtiyaç duyulduğu"nu, bu nedenle Kur' an' daki tekrarların ilahi kelamın açıklanması için gerekli olan bir tekrardan ibaret olduğunu, dine inananlara yönelik ola­rak da Allah 'ın bir nimeti, ihsanı ve ralınıeti olduğunu söylemiştir151 . Konuyla ilgili olarak Hicr 15/87. ve Zümer 39/23. ayetlere yer veniıiştir152.

4. Müteşabih Ayetler Müellifiıniz Kur'an'ın muhkem ve müteşabilı ayetlerden oluştuğunu söyley_erek, muh­

kem olanların, manaları konusunda hiçbir ihtilafın bulunmadığı ayetler olduğunu be­lirtir153. Gerçekte müteşabih ayetlerin anlamını" Allah'tan başka hiç kimse bilemez."154

Ancak bununla birlikte "İlimde ileri gidenler: "Ona inandık, hepsi Rabbimiz katından­dır" derler. Sağduyu sahiplerinden başkası düşünüp öğüt almaz.'' 155 ayetinin işaret ettiği 144) Bakara, 2/180. 145) Nisa, 4/11-12, 176. 146) Karşılaştırma için bkz. İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim, Te'vllu Muhtelefi'l-HadJs, Diiru'I-

Kütübi'I-İimiyye, Beyrut 1985, s. 180-181.

147) Bkz. Enfiil, 8/65-66. 148) Ressi, en-Niisih ve'l-Mensuh, Il, 49-50.

149) Nisa, 4/160. 150) Ressi, en-Niisih ve'l-Mensuh, Il, 51.

151) Ressi, en-Niisih ve'l-Mensuh, ll, 53.

152) Ressi, en-Niisih ve'l-Mensuh, Il, 54. 153) Ressi, Usulu'l-'Adl ve't-Tevhfd, I, 632.

154) Ressi, en-Niisih ve'l-Mensuh, Il, 60.

155) AI-i imriin, 3n.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 95 (1, 1)

188 /Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ------EKEV AKADEMİ DERCİSİ

gibi "müteşabih ayetlerin anlamını Allah 'ın kendisine öğrettiği kişi" de bilebilir156• Ressi, bu ikinci yorumdan hareketle bazı müteşabih ayetlerin anlaşılabilmesi için akli istidlaller yapmaktan çekinmez. Diğer taraftan bazen teslimiyetçi bir tavır sergileyerek "sımnı sa­dece Allah 'ın bildiği konularda" Kur'an 'a referansta bulunmakla yetinir157•

Ressi'ye göre müteşabih ayetler tefsir edilirken muhkem ayetler ölçü olarak alınma­lıdır. Çünkü muhkem ayetler "kitabın aslını" oluştururken, müteşabih ayetler de fer'ini oluştururlar. Bu nedenle Haşviyye gibi bazı akımların düştüğü hataya düşmernek amacıy­la müteşabih ayetleri tefsir ve te'vil ederken, muhkem ayetleri göz önünde.bulundurmak ve muhkem ayetlerin İslam ümmetince konsensüse varılınış (ihtilaf olmayan) açık ve net anlarnlarının dışına çıkmamak gerekmektedir158

•

İlk bakışta manası aniaşılamadığı için "müteşabih olduğu zannedilen" bazı ayetle­rin "muhkem" olabileceğinil59 ifade eden Ressi, birine göre müteşabih olan ve manası anlaşılınayan ayetlerin, bir başkası tarafından detaylı bir şekilde bilinebileceğine işaret etmiştir. Bu bağlamda Hz. Öiner'in, İbni Abbas (ö. 68/687)'a gelerek "Dün okuduğum iki ayetin dalgaları beni çarptı. O iki ayetin te'vilini bilemedim."160 dediğini ve bu iki ayetin 161 anlamını sorduğunu nakletmektedir162

•

Ressi, Kiif, Tah§., Yasin, Harrum, Eliflammim ve Yasin'lerin Allah Teala'nın gizli ilimlerinin "esran"ndan, hikmetlerinin "garaib"inden ve saklı "acaib"lerinden olduğunu söyler. Bütün bu gizli, saklı ve korunmuş sırların künhüne, ona göre sadece korunmuş ve özel seçilmiş insanlar vakıf olabilirler. Bu şekilde Ressi, müteşabih ayetler içerisinde de­ğerlendirilen hurfif-u mukattaa'nın 163 gizli manalarını anlamaya layİk olan bu insanların "Allah 'ın evliyaları" yani Allah dostlarİ_ olduklarını aynca vurgulamıştır164•

156) Ressl, en-Nrisih ve'I-Mensuh, II, 60.

157) Abrahamov, Binyamin, Anthropomorphism and lnterpretation of the Qur'an in the Theology of al-Qrisım ibn lbrahim Kitab al-Mustarshid, E. J. B rili, Leiden-New York-Köln, 1996, s. 43.

158) Ressl, Usulu'l- 'Adi ve't-Tevhid, I, 632. 159) Ressl, en-Nrisih ve '1-Mensuh, II, 60. -

160) Ressl'nin, İbn Abbas'a gelerek iki ayetin anlamanı soran kişinin Hz. Ömer olduğunu naklettiği rivayete, kaynaklarda rastlayamadık. Ancak farklı bir rivayette, İbn Abbas'a bu iki ayetle ilgili soran kişinin Hz. Muaviye olduğu bilgisi yer almaktadır. (Bkz. Zemalışeô, Malımud b. Ömer, e/­Keşşaf 'an Haklıiki Gevamizi't-Tenzi/ ve 'Uyuni'l-Ekfıvilift Vucuhi't-Te'vU, (nşr. Mustafa Hüseyin Ahmed), Dllııı'r"Reyyan, Kalıire, 1987, I, 790; Suyfitl, Celaleddin Abdurrahman b. Ebu Bekr, ed­Dü':ru'l·Merzsur fi't-Tefsiri bi'l-Me'sur, Dllııı'I-Fikr, Beyrut 1993, V, 666).

161) "Ne zaman ki, elçiler umut/arım kestiler ve kendilerinin yalana çıkarıldıklarını (kafirlere karşı kendilerine yapılacağı va'dedilen yardımın yapılmayacağım) sandılar. işte o zaman onlarayar­dımımız geldi." (Yusuf, 1211 10) "Zünnun 'u (balık karnma girmiş olan Yunus ibn Matta 'yı) da an; zira (o, kavmine) kızarak gitmişti, bizim kendisine güç yetiremeyeceğimiı.i, (kavminin arasından çıkmak/akendisini kurtaracağım) sanmıştı." (Enbiya, 21187)

162) Ressi, en-Nrisih ve'l-Mensuh, II, 61.

163) Huruf-u mukataa, müfessirlerin bazısının, anlarrum sadece Allalı'ın bildiği Kur'an'daki sırlardan saydığı, bazısının ise insanların anlamını bilmediği sırların Kur'an'da bulunmasınınaklen müm­kün olmaması sebebiyle anlamlarını insaniann da bilebileceği bölümler olarak değerlendirilmiştir (Zerkeşl, el-Burhan, I, 172-173).

164) Ressi, Medihu'/-Kur'ani'/-Kebir, ll, 26.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 95 (1, 2)

KASIM er-RESS! (ö. 246/860) VE TEFSİR METODU 189

Allah'ın Arş ve Kürsl'si hakkında küçük bir risale kaleme alan Ressl, bu konuda "Kürsl ve Arş'ın te'vili, Allah'a aittir." diyerek bunlann hakikatinin tam olarak ne oldu­ğunu sadece Allah'ın bilebileceğim ifade etmiş ve bu konuda "teşbih"i aşın birdille red­detmiştir165. "O'na benzer hiçbir şey yoktur." 166 ayetinde anlatıldığı gibi Allah'ın hiçbir şeye benzemediğini "Gözler O'nu görmez, O gözleri görür; O latij(gözle görülmez veya lutuj sahibi), herşeyi haber alandır." 161 diyerek konuyu işlemeye başlayan 168 Ressl'ye göre, Allah'ın Arş'ının ve Kürsl'sinin bir mekanının veyadireklerinin olması düşünüle­mez. Aynı şekilde, "Şüphesiz Rabbinin tutuşu şiddetlidir." 169 ayetinde belirtilen Allah'ın "batş"ını yani tutup yakalamasını anlatmak için de ıı.vuç veya parmaklarının olduğunu dü­şünmek de mümkün değildir. Ressl'ye göre Allah'a, yaratılmış varlıklar için söz konusu olan mekan, avuç ve parmak gibi şeyleri isnat edip O'nu yaratılmışlam benzeten kimse "müşrik" kategorisine girer170. Ancak Ressl, bir taraftan gerçek te'vilin Allah'a ait oldu­ğunu söylerken diğer taraftan da bu iki kavramla ilgili kendi akli yorumlannı yapmayı da ihmal etmez. Ona göre Kürsl ve Arş, Allah'a aittir. Bu ikisi Allah'ın mülkü, saltanatı, krallığı, gücü ve kudreti anlarnma gelmektedir171 . Ressl'nin bu yorumu Mutezile'nin en önemli müfessiri kabul edilen Zemahşeıi (ö. 538/1143)'nin yorumoyla örtüşmektedir. Nitekim Zemahşeıi de bu konudaki ayetleri, lafzl-zahiıi anlamında kullanma yerine te'vil etme yolunu tercih etmiştirrn.

Sonuç Şia mezhebinin Ehl-i Sünnet'e en yakın kolu kabul edilen Zeydiye fırkasının yaşadığı

dönemde irnarnı olan Kasım b. İbrahim er-Ressl, yazdığı eserlerle Zeydiye teolojisini sis­tematize eden en önemli alimlerden biri olarak kabul edilmektedir. Hz. Ali'nin soyundan gelmesi ve halifelikte gözü olabileceği ihtimali nedeniyle yaşadığı dönernin halifeleri tarafından yakalanmaya çalışılmıştır. Bu neçlenle ömrünün büyük bir kısmını gizlenerek, diyardan diyara göç ederek geçirmek zorunda kalmıştır. Bu arada düzenlediği gizli top­lantılar, yaptığı vaazlar ve özellikle de yazdığı eserlerle Zeydiye mezhebinin en önemli teorisyenleri arasına girmiştir.

165) Ressi, Tefsiru'l-'Arş ve'l-Kürsi, I, 666. Müşebbihe'ye yönelttiği ithamlar için bkz. Ressi, el-'Adl ve't-Tevhid, I, 585-586. Ressi ile yakın dönemde yaşamış olan İbn Kuteybe (ö. 276/889) de müteşa­bih ayetleri kendi ftrka ve mezheplerinin görüşlerine alet ederek yanlış yorumlayanları sert bir dille eleştirmiştir (İbn Kuteybe, Te 'vflu Muhtele.fi '!-Hadis, s. 64-65).

166) ş om., 42/I ı. 167) Enfun, 6/103.

168) Ressi, Tefsiru'l-'Arş ve'l-Kürsi, I, 658.

169) BurOc, 85/12; aynca bkz. Duhfuı, 44/16.

1 70) Ressi, Tefsiru '!-'Ar ş ve 'l-Kürsi, I, 665.

171) Ressi, Tefsiru'l-'Arş ve'l-Kürsi, i, 666. Aynca "Kıyamet günü onları, yüzü koyun, kör, dilsiz ve sağır bir halde süre riz." (İs ra, 1 7/97) ayetini tefsir ederken kör, dilsiz ve sağırların kıyamet gü­nünde, dünyayı terk ettikleri fiziki şekil ve surette yeniden yaratılacaklarını söylemektedir: (Ressi, Mesiiilu'l-Kiisım, II, 569-570) "Dünyayı gözü kör olarak terk eden (ölen) kıyamet günü de kör olarak haşr edilecektir. Sağır ve dilsiz de bu şekilde haşr edilecektir. Herkes dünyada olduğu hal üzere haşr edilecektir. Dünyada hidayet ve dalalet üzere olanlar da kıyamette aynı şekilde haşr edileceklerdir." (Ressi, Mesailu'l-Kiisım, Il, 570)

172) Zemahşeri, el-Keşşaf, l, 301, II, 123,325,328, 669, III, 52.

D01777c12s34y2008.pdf 26.02.2010 11:37:07 Page 96 (1, 1)

190 / Dr. Abdullah Emin ÇİMEN ------EKEV.AKADEMİ DERCİSİ

Ressl'nin tefsir metodunu ortaya koymada faydalanılabilecek beş ayn tefsir risalesi vardır. Bunlar Tejsfru'l-Kur'lin, Medfhu'l-Kur'lini'l-Kebfr, Medfhu'l-Kur'lini's-Sağfr, en-Nlisih ve'l-Mensuh ve Tejsfru'l-'Arş ve'l-Kürsf risaleleridir. Bunlarla birlikte ona ait olduğu bildirilen ve matbu halde toplam otuz iki risalesi bulunmaktadır. Ağırlıklı olarak bu tefsir risaleleri olmak üzere diğer eserlerine de müracaat etmek suretiyle onun tefsir metodunu, rivayet ve dirayet tefsiri açısından, bunlara ilaveten Ulumu'l-Kur'fuı'la ilgili yaptığı açıklamalar bağlamında üç ayn başlık altında inceleyerek şu sonuçlara ulaştık:

Ress1, incelediği ayetleri öncelikle Arap dilinde geldikleri anlarnlar açısından ele alır. Daha sonra a ··~4J\; J'" "'.J!J\; ~..at_, .. gibi ifadelerle ayetin muhtemel olduğu manaları, kısa sayılabilecek bir şekilde ortaya koyar. Bunu yaparken başka ayetleri delil olarak kullan­maya büyük önem verir. Bazen sahabe sözlerini, iyi bir şair olması nedeniyle de yer yer Arap şiirini delil sunar. Onun bu şekildeki tefsir metodunu, hem nakil hem de ·akil tefsirin bir arada uygulanmış şekli olarak değerlendirebiliriz. Ressl'nin tefsir anlayışında akl1 tefsir metodunun, nakil tefsir metoduna göre daha ağırlıklı olduğunu da aynca belirtme­liyiz. Ortaya koyduğu tefsir metodu açısından değerlendirildiğinde Ress1, akli tefsirin öncülerinden biri olarak kabul edilebilir.

Eserlerinde zaman zaman şiirimsi ve seeili ifadelerle karşılaşmaktayız. Yaptığı yo­

rumların o ayetin kesin tefsiri olduğu iddiasında olmadığı için bazen •· ... ~ ,:84 ~i ..:U ı J •

~~ ..:UıJ <.$) l....,:j" ;gibi ifadeler kullanır. Ayetleri Arap dili yönüyle ele alması ve kelarn1 yorumlara yer vermesi bakımından Mutezile ulema:sının tefsir anlayışına yakın bir metot izlediği anlaşılmaktadır. Ele aldığı konuların başında tevhid inancı gelmektedir. imarnet ve adalet konuları da yer verdiği önemli konular arasında yer almıştır.

kur'an onun beş temel prensibinden (usul-u hames) biri olduğu için, Kur'an 'ın indiri­lişi, muhtevası, ilk ve son nazil olan ayetleri, özellikle de Allah tarafından indirildiği şek­liyle korunmuş olduğu gibi konular üzerinde uzun uzadıya açıklamalarda bulunmuştur. Nasih-mensfih meselesi, Kur'fuı'daki tekrarların hikmetleri ve müteşabih ayetler konusu da Ressl'nin özel olarak üzerinde durduğu hususlardandır. Kur'an'ın muhkem ve müte­şabih ayetlerden oluştuğunu söylemiş, aynca Mutezile gibi Kur'fuı'ın malıluk olduğunu savunmuştur. Kürst, arş, yed ve vech gibi müteşabih ayetler konusunda Müşebbihe'yi aşın bir dille eleştirmiş, bu hususta Mutezile'nin yorumuna benzer te'viller yapmıştır.