egjipti i lashtë - katedra-htta. · pdf fileegjipti i lashtë egjipti i epërm...
TRANSCRIPT
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
1
HISTORIA E ARTIT LEKSIONI 3:
ARTI EGJIPTIAN
ARTI I EGJEUT TË LASHTË ISHUJT KIKLADIK
CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË
KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)
Prof. Florina Jerliu E Hënë: 13:00-15:00
EGJIPTI I LASHTË
Egjipti i Epërm ndodhet përfundi Egjiptit të Poshtëm dhe ky emërtim i referohet drejtimit të rrjedhës së lumit Nil. Dy mbretëritë u bashkuan c. 3000 p.e.s.
Egjipti i lashtë u ngrit në luginën pjellore përgjatë brigjeve të lumit Nil i cili rrjedh prej tokave ekuadoriale të Afrikës e deri në Mesdhe. Banorët e kësaj lugine filluan jetën sedentare rreth viteve 8000 p.e.s. ndërsa jeta u organizua në fshatra bujqësore të lidhur me kulturën neolitike rreth viteve 5000 p.e.s.
EGJIPTI I LASHTË
Periudha e Hershme Dinastike c.2950-2575 p.e.s. Konventat artistike Arkitektura funerale: mastaba dhe nekropoli
Mbretëria e Vjetër c. 2575-2150 p.e.s. Piramidat (Giza), statujat kolosale
Mbretëria e Mesme c. 1975- c. 1640 p.e.s. Stelat, Varret shkëmbore
Mbretëria e Re c. 1539- 1075 p.e.s Komplekset madhështore të tempujve: Karnaka, Deir El-Bahri, Ramses II
Periudha e tretë e ndërmjetme c. 1075- 715 p.e.s.) ideali i ri i figurës femërore (Karomama)
Arti i vonshëm egjiptian c. 715-332 p.e.s. ndikimi greko-romak Mumje të stilizuara
Rreth vitit 3,000 p.e.s. Egjipti u konsolidua në një shtet të vetëm që udhëhiqej nga një sundimtar. Gjatë mbretërimit të një sundimtari, Egjipti i lashtë asocohej me dinastinë e tij familjare
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
2
Arti i periudhës së hershme dinastike është zbuluar kryesisht në varre e tempuj Ky art transmeton: • besimin dhe praktikat
religjioze të egjiptasëve të lashtë,
• idetë e tyre mbi mbretërimin dhe rendin kozmik.
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)
Mbretërit e Egjiptit u nderuan si perëndi në formë njerëzore. Kur vdisnin, ata u bashkoheshin atit të tyre, perëndisë diellore “Ra”, dhe fillonin udhëtimin e përditshëm nëpër qiell me anijen e tij diellore.
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)
Kurora e bardhë e e Egjiptit të Epërm
Kurora e kuqe e Egjiptit të Ulët
Kurora e dyfishtë e Egjiptit të bashkuar
Simbolet egjiptase
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
3
Konventat në art janë mënyra të pajtuara të përfaqësimit të gjërave në një kohë dhe në një vend të caktuar.
Konventar egjiptiane shpesh u bazuan në parime konceptuale dhe jo në vëzhgimin e botës natyrore - rezultoi në një sistem formulimesh matematikore që përcaktonin dizajnin dhe përmasat artistike.
Konventat themelore u aplikuan përgjatë tre mijëvjeçarëve të historisë së Egjiptit të lashtë.
Konventat artistike
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)
Një nga konventat më të shquara artistike është përfaqësimi i figurave të shquara njerëzore
koka tregohet në profil
sytë të paraqitur në front (ekspresive)
Këmbët tregohen në profil
trupi është plotësisht frontal
Konventat artistike
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)
Paleta e Narmer-it
Shembull i hershëm i përdorimit të konventave artistike
Paleta e mbretit Namer Hierakonpolis. Periudha e hershme dinastike, c.
2950 p.e.s. Skitë e gjelbër, lartësia 64 cm
Shpesh interpretohet si përfaqësuese e unifikimit të Egjiptit
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
4
Paleta e Narmer-it
Prezantohet shkalla hieratike, me Narmer-
in si dominues mbi figurat e tjera
njerëzore.
Narmer mban Kurorën e Bardhë të Egjiptit të Epërm dhe një litar të lidhur rreth qafës së dikujt që përfaqësonte Egjiptin e Ulët – simbolizon fitoren e Egjiptit të Epërm mbi Egjiptin e Ulët
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)
Paleta e mbretit Namer Hierakonpolis. Periudha e hershme dinastike, c.
2950 p.e.s. Skitë e gjelbër, lartësia 64 cm
Arkitektura funerare
Ekzistonte besimi se “ka” - forca e jetës - shpirti - jetonte pas vdekjes së trupit, ndërsa për të vazhduar jetën i duhej një trup, që mund të jetë trupi i mumifikuar i të ndjerit ose shëmbëlltyra e tij e skalitur në formën e një statuje.
Për “ka”-në e një mbreti duhej edhe një shtëpi e rehatshme me të gjitha orenditë dhe furnizimet e nevojshme në mënyrë që ai të mund të vazhdonte të siguronte mirëqenien e Egjiptit edhe në jetën e përtejme.
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)
Arkitektura funerare
MASTABA Ndërtim njëkatësh
me mure të pjerrëta, ngritur mbi një dhomë
varri nëntokësor.
Kapelë (faltore) për vizitat dhe dhurimet që sjellnin të afërmit
“serdarbi” me statujën e të vdekurit bosht vertikal
shkonte nga maja e mastabës deri në dhomën e varrit
dhoma e varrit ku ndodhej i ndjeri në një sarkofag guri, bashkë me posedimet e tij.
bllokimi - pas varrimit (kjo formë e varrimit u aplikua me shekuj nga elitat egjiptiane).
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
5
Arkitektura funerare
NEKROPOLI Mastaba mund të ketë më shumë se një dhomë varrezore për të akomoduar familje të tëra. Ato grupoheshin së bashku në një nekropol (do të thotë qytet i të vdekurve)
Kompleksi funerar i Djoser-it, Sakarë (Saqqara) Piramida e shkallëzuar dhe ndërtesat Sham.
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE (c. 2950-2575 p.e.s)
Arkitektura funerare
NEKROPOLI Mastaba mund të ketë më shumë se një dhomë varrezore për të akomoduar familje të tëra. Ato grupoheshin së bashku në një nekropol (do të thotë qytet i të vdekurve)
Kompleksi funerar i Djoser-it, Sakarë (Saqqara) Piramida e shkallëzuar dhe ndërtesat Sham.
Piramida e shkallëzuar Tempulli
mortor
Kompleksi i festivaleve
Muri rrethues Varri jugor
Hyrja në kompleks
Arkitektura funerare MASTABA
PIRAMIDA
PIRAMIDA E SHKALLËZUAR
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
6
MBRETËRIA E VJETËR (c. 2575-2150 p.e.s)
PIRAMIDAT NË GIZË Dinastia e Katërt
(c. 2575-2450 p.e.s.)
Piramida e Khufu-s (mbretëroi c. 2551-2528 p.e.s.)
Piramida e Menkaure-s, pasardhësi i Khafre-s (mbretëroi c. 2490-2472 p.e.s.)
Piramida e Khafre-s, i biri i Khufu-s (mbretëroi c.2520-2494 p.e.s
Sfingsi i Madh
Tempulli fushor i Khafe-s
shtegu
Tempulli mortor i Khafre-s
SFINGSI I MADH
MBRETËRIA E VJETËR (c. 2575-2150 p.e.s)
PIRAMIDAT NË GIZË Dinastia e Katërt
(c. 2575-2450 p.e.s.)
Skulptura
figura gjigante që shprehin ndjenjën e fuqisë dhe të jetëgjatësisë, të skalitura gjithashtu në gurë jashtëzakonisht të fortë dhe të qëndrueshëm
KHAFRE Nga Giza, Tempulli fushor i Kafre-s. Dinastia e Katërt (c. 2520–2494 p.e.s.) Punuar në gur metamorfik, lloj i dioritit
Përfaqëson sundimtarin e mbrojtur nga Horusi. Mban kostum tradicional mbretëror - një kilt të shkurtër, kapelë prej liri dhe një mjekër të rreme (simbolike e mbretërve).
MBRETËRIA E VJETËR (c. 2575-2150 p.e.s)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
7
MENKAURE DHE MBRETËRESHA Nga Giza, Tempulli fushor i Mwenkaure-s. Dinastia e Katërt (c. 2520–2494 p.e.s.) nga guri ranor me përmbajte argjile me gjurmë të ngjyrës së kuqe dhe të zezë; lartësia 142.3 cm).
Skulptura nuk është finalizuar, gjë që sugjeron se ka nisur vetëm pak vite para vdekjes së Menkaur-it, rreth vitit 2472 p.e.s.
MBRETËRIA E VJETËR (c. 2575-2150 p.e.s)
Skulptura
Statujat nga guri gëlqeror të Dinastisë së Pestë (c. 2450-2325 p.e.s.) Statuja të njerëzve më pak të shquar.
Këto skulptura bëheshin më pak formale dhe më të gjalla.
SHKRIMTARI I ULUR e zbuluar në Sakarë
KASAPI e zbuluar në Gizë
Skulptura
MBRETËRIA E VJETËR (c. 2575-2150 p.e.s)
Reliefet e pikturuara varrezore
Ti duke shikuar gjahun e hipopotamit Reliev i pikturuar në gur gëlqeror; I gjetur në varrin e Ti, Sakarë, nga Dinastia e Pestë (c. 2450-2325 p.e.s.); lartësia rreth 114.3 cm
Për të siguruar « ka » - në me jetë të këndshme në përjetësi, familjet e pasura i zbukuronin muret e brendshme dhe tavanet e varreve të tyre me piktura dhe relieve. Ky lloj dekorimi kishte kuptim fetar, por mund të ketë portretizuar edhe ngjarjet relevante nga jeta e të ndjerit.
MBRETËRIA E VJETËR (c. 2575-2150 p.e.s)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
8
MBRETËRIA E MESME (c. 1975-1640 p.e.s)
Mbretëria e Mesme u themelua nga Menhutepi I, cili pas një periudhe 150 vjeçare trazirash politike e ribashkoi Egjiptin.
MBRETËRIA E MESME (c. 1975-1640 p.e.s)
Mbretëria e Mesme u themelua nga Menhutepi I, cili pas një periudhe 150 vjeçare trazirash politike e ribashkoi Egjiptin.
Koka e Senusret III Dinastia e Dymbëdhjetë (c.1836-1818 p.e.s.); Kuarc i verdhë (45.1 x 34.3 x 43.2 cm)
Pasqyron ndërgjegjësim të thellë për trazirat politike nga të cilat vendi sapo kishte dalë. Pamje e monarkut të brengosur me shprehje fytyre të vendosur dhe të guximshme
Arkitektura e banimit
Deir el-Medina, fshat i punëtorëve të Mbretërisë nga Dinastia e Dymbëdhjetë Ndërtuar nga Senusret II (sundoi 1842-1837 p.e.s.), bregu perëndimor i Nilit pranë Luginës së Mbretërve; qyteti në rrjeti ortogonal, me blloqe banimi kënddrejta, shtëpi të mëdha me oborre qendrore dhe me hapësira publike të rrethuara me objekte publike.
Edhe pse egjiptianët përdorën materiale të qëndrueshme në ndërtimin e varreve, ata ndërtuan banesat e tyre me tulla të thjeshta me baltë.
MBRETËRIA E MESME (c. 1975-1640 p.e.s)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
9
Varret shkëmbore
MBRETËRIA E MESME (c. 1975-1640 p.e.s)
Varri tipik në hyrje kishte një portik prej ku shkohej në sallë kryesore dhe në dhomën varrezore nën kapelë.
Varri shkëmbor Beni Hasan (1938-1756 p.e.s.) Piktura murale “Mledhësit e fikut” nga Varri shkëmbor Beni Hasan (varri i Khnumhotep-it,c. 1890 p.e.s.)
Figurat e fermerëve paraqiten më të gjalla, që devijon nga frontaliteti i kompozicionit mbretëror.
Stelat funerare
MBRETËRIA E MESME (c. 1975-1640 p.e.s)
Personalitetet më pak të kamura që nuk përballonin varret shkëmbore, krijonin përkujtimin e tyre me anën e stelave funerale
relief i pikturuar, paraqet portretin e familjes; Piktori ndjek një konventë artistike që bën dallimin e gjinisë nëpërmjet tonalitetit të lëkurës: për burrat përdor ngjyrën e kuqe –kaftë të errët, kurse për gratë të verdhën-okër të lehtë
Stela e Amenehmatit Assasif, dim: 30x50 cm
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
Egjipti lulëzoi politikisht dhe ekonomikisht.
Sunduesit u quajtën “faraonë” (nga Thutmose III ; dmth. “shtëpi e madhe” - sundimtari me gjithë shërbyesit shtetëror të pallatit mbretëror).
Teba u bë qendra fetare e Mbretërisë së Re.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
10
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
Egjipti lulëzoi politikisht dhe ekonomikisht.
Sunduesit u quajtën “faraonë” (nga Thutmose III ; dmth. “shtëpi e madhe” - sundimtari me gjithë shërbyesit shtetëror të pallatit mbretëror).
Teba u bë qendra fetare e Mbretërisë së Re.
Dy komplekse tempujsh u ngritën pranë Tebës, njëri në Karnakë dhe tjetri në Luksor, të lidhur së bashku nga një aveny sfinash KARNAKA
LUKSORI
NILI
Faltorja me statujën e Amunit
Salla hipostile
Piloni 9
oborrit kryesor
Piloni 10
Piloni 8
Piloni 7
Piloni 1
Piloni 2
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
Gjatë pothuajse 500 vjetëve të Mbretërisë së
Re, mbretërit e njëpasnjëshëm e renovuan dhe zgjeruan kompleksin e
Tempullit të Madh të Amunit
Tempulli i Madh i Amunit në Karnakë
Liqeni i shenjtë
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
Tempulli i Madh i Amunit në Karnakë
Hapësira më representative e kompleksit të Karnakës është salla e madhe hipostile; e ndërtuar gjatë mbretërimit të Setit I (mbretëroi c. 1290-1279 p.e.s.) dhe birit të tij Ramses II (1284-1213 p.e.s.); u quajt Tempulli i Shpirtit të Setit.
Salla ishte 104 metra e gjerë dhe 52 metra e gjatë, me 134 kolona që mbajnë një çati të rrafshtë guri. Kolonat që mbajnë pjesën qendrore të ngritur të kulmit janë të larta 21 m, kanë diametër 3.7 m dhe përfundojnë me kapitele masive papirusi.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
11
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
HATSHEPSUT
Gruaja eTutmose II, sundoi përkrah të birit Tutmose III
Statuja e përfaqëson si mbret mashkull : konventat egjiptiane më të rëndësishme se individët
Hatshepsut e gjunjëzuar. Deir el-Bahri. Dinastia XVIII, c. 1473-1458 p.e.s. Granit i kuq, lartësia 2.59 m
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
HATSHEPSUT
Tempulli është më i madh se varri i saj. U ndërtua në tre nivele të lidhura me rampa dhe të mbështetura nga kolonada
Tempulli funeral i Hatshepsut, Deir el-Bahri. Dinastia XVIII, c. 1473-1458 p.e.s.
Gjatë mbretërimit të Dinastisë XVIII të Amenhotepit III (sundoi c.1390 1353 p.e.s.), arti tradicional i relievit të pikturuar arriti një shkallë të lartë të përpunimit estetik dhe teknik - ndër më të sofistikuarat në historinë e artit .
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
VARRET ELITARE
Reliev i pikturuar Varri i Ramos-it , Tebë, Dinastia XVIII, c. 1375-1365 p.e.s.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
12
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
VARRET ELITARE
Reliev i pikturuar Varri i Ramos-it , Tebë, Dinastia XVIII, c. 1375-1365 p.e.s.
Eleganca e fluiditetit linear – vështirë fitohet në këtë medium) ; Tridimensionaliteti në forma si dhe vendosja e tyre është menaxhuar me një thellësi jashtëzakonisht të cekët të relievit.
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
AKHENATEN ARTI I PERIUDHËS
AMARNA
Amenhotep IV, sundimtari më i pazakontë në historinë e Egjiptit të lashtë; Themeloi një religjion të ri që nderonte një perëndi të vetme supreme, Ateni, perëndi e diellit (i përfaqësuar me diskun diellor) dhe e ndryshoi emrin e tij në Akhenaten; E braktisi Tebën dhe ndërtoi në veri të Egjiptit kryeqytetin e tij të ri Akhetaten - sot: Tell el-Amarna - prandaj quhet periudha periudha Amarna.
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
AKHENATEN ARTI I PERIUDHËS
AMARNA
AKHENATEN Figura kolosale nga tempulli Gempaaten afër Karnakës. Gur ranor me gjurmë gjyre, lartësia 4 m.
Stili i ri Amarna
Ndryshime rrënjësore në konventat artistike mbretërore. Tani portretet e mbretit bëhen me stilizime befasuese. Format e çuditshme të skulpturës janë butësisht të fryra dhe sugjerojnë hermafroditizmin.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
13
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
AKHENATEN ARTI I PERIUDHËS
AMARNA
NEFRETITI Akhetaten (Tell el-Amarna e sotme). Dinastia XVIII (c. 1353-1336 p.e.s.) Gur gëlqeror, lartësia 51 cm
Stili i ri Amarna
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
KTHIMI I TRADITËS: TUTANKHAMUN
& RAMSES II
TUTANKHAMUN Maska funerale dhe arkivoli i brendshëm i sarkofagut të tij. Varri i Tutankhamunit, Lugina e Mbretërve. Dinastia XVIII (c. 1332-1322 p.e.s.) Punuar në arë
Religjioni dhe rikonceptimi faraonik i I biri i Akhenatenit, Tutankhamun (Dinastia XVIII, sundoi c. 1332-1322 p.e.s.) u kthye në besimet fetare tradicionale; oborrin mbretëror e kthei në Tebë. TUTANKHAMUN
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
KTHIMI I TRADITËS: TUTANKHAMUN
& RAMSES II
TEMPULLI I RAMSES II Abu Simbel. Dinastia XIX, c. 1279-1213 p.e.s.
Ramses II e vazhdoi traditën e vjetër, duke i konkurruar programit ndërtimor të Piramidave të Gizës (Mbretëria e Vjetër) për nga përmasat e mëdha të tempujve që ndërtoi në Karnak, Luksor dhe në Abu Simbel. RAMSES II
Segmenti dominant: katër statujat kolosale të ulura të vetë mbretit, 20 metra të larta.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
14
MBRETËRIA E RE (c. 1539- 1075 p.e.s)
LIBRI I TË VDEKURVE
Gjykimi i Hunferit para Osirit Ilustrim nga Libri i Vdekjes, Dinastia XIX, c. 1285 p.e.s. Papirus i pikturuar
Rrotulla papirusi të ilustruara, që përmbanin tekste e formula magjike; vendoseshin brenda mbështjellësve të mumjeve (ndihmonin kalimin në përjetësi).
Anubisi e çon të ndjerin te peshorja e Ma-së - perëndesha e të Vërtetës
peshohet zemra e tij kundrejt pendës së të Vërtetës
Osirisi
PERIUDHA E TRETË E NDËRMJETME (c. 1075- 715 p.e.s.)
Pas përfundimit të Mbretërisë së Re, Egjipti u sundua nga një sërë dinastërish të reja; u zhvilluan konventa figurative të reja. Shembujt më të jashtëzakonshëm të mbijetuar të skulpturës së lashtë egjiptiane që daton nga kjo periudhë
PERIUDHA E TRETË E NDËRMJETME (c. 1075- 715 p.e.s.)
KAROMAMA Dinastia XXII, c. 945-715 p.e.s.Bronz i mveshur me ari, argjend, elektrum, qelq dhe bakër, lartësia 59.5 cm.
Pas përfundimit të Mbretërisë së Re, Egjipti u sundua nga një sërë dinastërish të reja; u zhvilluan konventa figurative të reja. Shembujt më të jashtëzakonshëm të mbijetuar të skulpturës së lashtë egjiptiane që daton nga kjo periudhë
IDEALI I RI I FIGURËS FEMËRORE
Bashkëshortja hyjnore e Amunit, anëtare e komunitetit të priftëreshave të virgjëra (sundoi c. 985- 978 p.e.s.).
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
15
ARTI I VONSHËM EGJIPTIAN (c. 715-332 p.e.s.)
Nubianët, persët, maqedonasit, grekët dhe romakët, të gjithë u joshën nga pasuritë dhe arti i Egjiptit; si pasojë, pati ndikime të jashtme në artin vendor.
ARTI I VONSHËM EGJIPTIAN (c. 715-332 p.e.s.)
MBËSHTJELLËSI I MUMIES SË DJALIT Mbulesa prej liri me butona të stolisur në shtuko dhe portreti i në mbështjellës druri
Nubianët, persët, maqedonasit, grekët dhe romakët, të gjithë u joshën nga pasuritë dhe arti i Egjiptit; si pasojë, pati ndikime të jashtme në artin vendor.
NDIKIMI GREKO-ROMAK
Mumia tani bëhet skulpturë e butë me një portret të stilit romak, e pikturuar në një panel prej druri me dyllë të nxehtë me ngjyrë që vihej mbi fytyrë.
PERIUDHA E HERSHME DINASTIKE
Konventat artistike Paleta e mbretit Namer
Arkitektura funerare
MBRETËRIA E MESME
Koka e Senusret II
vendbanimet
Varret shkëmbore (Beni Hasan)
Stelat funerare
MBRETËRIA E VJETËR Piramidat
në Gizë
Skulptura Reliefet e pikturuara
REKAPITULIM: EGJIPTI I LASHTË
MBRETËRIA E RE
Karnaka Hatshepsut Tutankhamun Ramses II Libri i të vdekurve
PERIUDHA E TRETË E NDËRMJETME
Karomama Ideali i ri i figurës femërore
ARTI I VONSHËM EGJIPTIAN
Mbështjellësi i mumies së djalit - ndikimi greko-romak
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
16
EGJEU I LASHTË Midis viteve 3000-1100 p.e.s. në Egje u zhvilluan disa kultura të Epokës së Bronzit. Kjo kulturë është zbuluar më vonë dhe prandaj historia e Egjeut të Epokës së Bronzit është ende duke u shkruar.
ISHUJT KIKLADIK
CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)
EGJEU I LASHTË ISHUJT KIKLADIK
Në fund të Neolitit dhe në fillim të Epokës së Bronzit: u zhvillua një kulturë e lartë bujqësore, artizanale dhe tregtare, si dhe u ndërtuan qytete të fortifikuara dhe varre kodrinore
Duke filluar nga c. 6000 p.e.s : qeramika: enë e figura njerëzish dhe kafshësh
Rreth 3000 vjet më vonë : skulptura nga mermeri i bardhë dhe i fortë
EGJEU I LASHTË ISHUJT KIKLADIK FIGURINAT
figurë abstrakte gruaje (zbuluar kryesisht në varre) dhe vizatimi i saj që tregon skemën gjeometrike dhe artistike të dizajnit (c. 2600-2400 p.e.s.) ; mermer, lartësia: 62.8 cm
janë krijuar sipas një konvente të përfaqësimit artistik: Paraqitja në këmbë dhe duarkryq Trupi i bërë sipas një simetrie të rreptë, me tre rrathë kompasi që pikëprehen në qendrat e tyre.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
17
EGJEU I LASHTË ISHUJT KIKLADIK
janë krijuar sipas një konvente të përfaqësimit artistik: Paraqitja në këmbë dhe duarkryq Trupi i bërë sipas një simetrie të rreptë, me tre rrathë kompasi që pikëprehen në qendrat e tyre.
sy të hapur, si dhe sy në vende të tjera mund të kenë aluduar fuqitë shëruese në një zonë të caktuar të trupit (psh syri në bark mund të jetë i lidhur me shtatzëni).
EGJEU I LASHTË ISHUJT KIKLADIK
motive të pikturuara dhe stilizime elegante: mendohet se kështu popujt Kikladik i zbukuruan trupat e tyre për rituale varrimi (tatu, ngjyrosje)
Koka me mbetje të dekorimeve të pikturuara Cyclades, c. 2500-2200 p.e.s., lartësia: 24.6 cm
GJATË EPOKËS SË MESME DHE TË VONSHME TË
BRONZIT, KULTURA KIKLADIKE U PËRFSHI
NË KULTURËN MINOANE DHE MË
VONË NË ATË MIKENASE.
Nga 3000 p.e.s. ishulli i Kretës gjithashtu zhvilloi një kulturë të lartë bujqësore, artizanale dhe tregtare; u krijuan porte detare që e bënë Kretën të pavarur ekonomikisht
EGJEU I LASHTË CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË
Kronologjia minoane ndahet në dy periudha kryesore (mbështeur në interpretimet e arkeologut Evans :
− Periudha e Vjetër e Pallateve (c.1900-1700 p.e.s.) dhe
− Periudha e Re e Pallateve (c. 1700-1450 p.e.s.; pas tërmetin katastrofilk në vitet c. 1700 p.e.s.)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
18
KOMPLEKSET ARKITEKTONIKE
EGJEU I LASHTË CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË
Pallatet minoane ishin komplekse të përbëra arkitektonike me oborre qendrore dhe jo sallat auditore si në Egjipt.
Kompleksi i Pallateve, Knossos, Kretë Filloi në periudhën e Vjetër të Pallateve (c. 1900-1700 p.e.s.); pas tërmeteve dhe zjarreve u rindërtua gjatë Periudhës së Re të Pallateve (c. 1700 1450 p.e.s.); Shkatërrimi përfundimtar në c. 1375 p.e.s.
Prania e hapësirave publike (dhe banesave) çon në konstatim se shoqëria minoane u qeveris nga një konfederatë aristokratësh (jo nga mbretërit)
KOMPLEKSI I PALLATEVE, KNOSSOS
EGJEU I LASHTË CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË
Salla e akseve të dyfishjta
Dhoma e Fronit Oborri
qendror
Korridori i procesioneve
Portiku jugor
Oborri perëndimor
Salla e kolonave
KOMPLEKSI I PALLATEVE, KNOSSOS
EGJEU I LASHTË CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË
Oborret ishin hapësira qendrore
Rreth oborreve ishin të organizuara kuartet funksionale si banesa, arkive, qendra tregtare, njësi me karakter fetar (?) - nuk janë gjetur tempuj, faltore e varreza si në Egjipt).
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
19
KOMPLEKSI I PALLATEVE, KNOSSOS
EGJEU I LASHTË CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË
Korridoret dhe shkallët kalonin nga oborri në oborr dhe lidhnin kuartet
PIKTURA MURALE NË KNOSSOS
EGJEU I LASHTË CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË
me korniza dekorative dhe motive që pasqyronin pamje të natyrës dhe aktivitetin njerëzor
Demi Kërcyes Pikturë murale, Knossos, Kretë. Periudha e Vonë Minoane c. 1550-1450 p.e.s. Lartësia c. 62.3 cm
Demi - tema më e shquar në artin minoan
QERAMIKA
EGJEU I LASHTË CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË
Poçeri Kamares Jug E gjetur në Phaistos
Periudha e Vjetër e Pallateve c. 2000-1900 p.e.s
Boca me Oktapod E gjetur në Palaikastro Periudha e Re e Pallateve c. 1500-1450 p.e.s
motive nga jeta e detit qeramika në “Stilin Detar”
motive nga bota e bimëve
energjia e formave natyrore paraqitet e
stilizuar, në një harmoni me
formën e fryrë të enës
Dekorimi e përforcon sipërfaqen e enës me motive të lidhura
Dekorimi e shpërbën sipërfaqen e enës me
motive autonome
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
20
PUNIMET NGA METALI
EGJEU I LASHTË CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË
Varëse ari me bletë e gjetur në Chryssolakkos, Kretë Periudha e Vjetër e Pallateve c. 2000-1900 p.e.s.
Kupa e Vapheio e gjetur afër Spartës, Greqi. Periudha e Re e Pallateve; (datohet c. 1650-1450 p.e.s)
Në ndjekje të demit dy bletë të vendosura simetrikisht në anët e huallit
EGJEU I LASHTË KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)
Kultura mikenase (Helladike: nga Hellas, emri grek për Greqinë) kap harkun kohor c. 3000-1000 p.e.s .; u zhvillua paralelisht me kulturën kikladike dhe minoane.
EGJEU I LASHTË
ARKITEKTURA -MIKENA
Arkitektura mikenase ishte e ndryshme nga ajo minoane. Mikenasit ndërtuan fortifikata të quajtura citadela (kulla) për t’i mbrojtur pallatet e sundimtarëve të tyre. E tillë është Mikena, vendi të cilën shkrimtarët e Greqisë Antike e quajtën Shtëpia e Agamemnonit (mbreti legjendar grek që e pushtoi Trojën).
Citadela në Mikenë, Greqi, c. 1600-1200 p.e.s. Porta e Luanit (c. 1250) reliev në gur gëlqeror, lartësia e skulpturës mbi portë rreth 2.9 m
KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
21
EGJEU I LASHTË
ARKITEKTURA- PYLOS
Kompleksi arkitektonik në Pylos nuk pati mure rrethuese. Kompleksi nuk mbijetoi por rrënojat e MEGARONIT dëshmojnë për planimetrinë dhe pamjen tipike të arkitekturës mikenase.
Qasja për në megaron bëhej nga oborrit dhe vetë megaroni, dhe jo oborri si në rastin e Knososit, ishte destinim përfundimtar i shtegut.
Grekët më vonë e përshtatën formën e megaronit për tempujt që i koncipuan si pallate tokësore për perënditë e tyre
PORTIKU
KOLONA KOLONA
VESTIBULI
DHOMA E FRONIT
VATRA RRETHORE
KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)
MEGARONI I PYLOS: SHFAQJE MADHËSHTORE E AFTËSIVE ARKITEKTONIKE DHE DEKORATIVE MIKENASE
EGJEU I LASHTË
Dyshemeja, tavanet, trajet dhe kornizat e dyerve ishin të tëra të dekoruara me dizajne abstrakte me ngjyra të ndezura, ndërsa muret ishin të pikturuara me motive kafshësh të mëdha mitike, forma të bimëve dhe peizazheve shumë të stilizuara.
KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)
VARRET MIKENASE
EGJEU I LASHTË
Varret boshtore
Varret Tholos
KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
22
VARRET MIKENASE
EGJEU I LASHTË
Varret boshtore
Varret më të hershme në Mikenë ishin në formë të puseve vertikale, të thella 20-30 metra. Në një varr boshtor u gjet edhe maska funerare e Agamemnonit
Maska e Agamemnonit Maskë funerare, nga varri boshtor, Mikenë, Greqi, c. 1600-1550 p.e.s. Ari, lartësia: c.35 cm.
KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)
Varret Tholos
VARRET MIKENASE
EGJEU I LASHTË
Varre rrethore të punuara me blloqe guri, të njohura si varret e bletëve për shkak të formës së tyre rrethore – konike.
Varri tholos “Thesari i Atreus-it” Mikenë, Greqi, c. 1300-1200 p.e.s.
KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)
ARTI I QERAMIKËS
EGJEU I LASHTË
Në fazën përfundimtare të Epokës Helladike të Bronzit, mikenasit krijuan qeramikë shumë të rafinuar.
Krateri i Luftëtarit Mikenë, Greqi, c. 1300-1100 p.e.s.
qeramikë, lartësia: 41 cm.
KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)
Paraqitja figurative e çregullt dhe e gjallë minoane zëvendësohet me një ritëm të rregullt të figurave të disciplinuara.
Kjo mënyrë do të vazhdohet nga një kulturë e re që po formohej në vitet 1100-900 p.e.s., ajo e Greqisë antike …
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 3 11/10/2017
23
ISHUJT KIKLADIK
REKAPITULIM: EGJEU I LASHTË
figura abstrakte
CIVILIZIMI MINOAN NË KRETË
Kompleksi i pallateve: Knossos Piktura murale Qeramika Arti I imët
KULTURA MIKENASE (HELLADIKE)
Porta e Luanit Megaroni Varret boshtore Maska e Agamemnonit
Varret Tholos Qeramika
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
1
HISTORIA E ARTIT LEKSIONI 4:
ART I GREQISË ANTIKE
ARTI ETRUSK DHE ROMAK
Prof. Florina Jerliu E Hënë: 13:00-15:00
GREQIA ANTIKE Në shekullin e XIX dhe XVII p.e.s., shumë kohë pas dominimit të artit mikenas në Egje, grekët filluan të formonin qytet-shtetet autonome si Athina, Korinti, dhe Sparta. Korinti ishte më i vjetri dhe më i bukuri, deri me ngritjen e Athinës në shek. VI p.e.s. si qendra dominante komerciale dhe kulturore e Greqisë Antike.
GREQIA ANTIKE Grekët besonin se krijimi i botës përfshiu betejën midis perëndive të tokës Titanëve dhe perëndive të qiellit që jetonin në Olimp.
Perënditë e tyre i shihnin si të pavdekshëm dhe me fuqi të mbinatyrshme, por në të njëjtën kohë i portretizonin në formë njerëzore dhe u atribuonin atyre dobësi dhe emocione njerëzore
Më të rëndësishmit ishin hyu dhe hyjnesha supreme, Zeusi dhe Hera, si dhe pasardhësit e tyre. Për ta grekët ndërtuan faltore.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
2
GREQIA ANTIKE
ARTI I HERSHËM GREK (c. 900-600 p.e.s.) Periudha Gjeometrike (900-700 p.e.s.) Periudha e Orientalizimit ( 700-600 p.e.s.)
PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s.
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s. Periudha e Hershme Klasike c. 480-450 p.e.s. Periudha e Lartë Klasike c. 450-400 p.e.s. Periudha e Vonë Klasike c. 400-323 p.e.s
PERIUDHA HELENE, 323 31/30 p.e.s.
KOLONITË GREKE
Përfshirja në lëvizjen e gjerë ekonomike-shoqërore mesdhetare. procesi i urbanizimit të vendbanimeve ilire me themelimin e kolonive greke. Më 627 p.e.s. themelohet Dyrrahu dhe më 588 p.e.s. Apolonia
− Koloni të Korinthit; − Qytete-shtete; − Qendra kulturore dhe të
arsimit: Oktaviani, Augusti, Cicero etj).
ILIRIA
Lissus (Lezha)
Epidamnus Durrësi
Apolonia
ARTI I HERSHËM GREK (c. 900-600 p.e.s.)
Periudha Gjeometrike (900-700 p.e.s.)
Në Athinë zhvillohet kultura greke e qeramikës së dekoruar me dizajne abstrake - motive lineare, spirale, kryqëzime dhe forma të tjera gjeometrike
KRATERI FUNERAR Nga varreza
Dipylon, Athinë c. 750-700 p.e.s.
Figurat njerëzore u paraqitën me anën e formave gjeometrike
Motivet: ritual funerar - figurat njerëzore duke shkulur flokët - skena e vajtimi pa referenca të jetës së përtejme
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
3
ARTI I HERSHËM GREK (c. 900-600 p.e.s.)
Periudha Gjeometrike (900-700 p.e.s.)
Në Athinë zhvillohet kultura greke e qeramikës së dekoruar me dizajne abstrake - motive lineare, spirale, kryqëzime dhe forma të tjera gjeometrike
KRATERI FUNERAR Nga varreza
Dipylon, Athinë c. 750-700 p.e.s.
NJERIU DHE CENTAURI ndoshta nga Olimpi, c. 750
Figurat njerëzore u paraqitën me anën e formave gjeometrike
U gjetën në vende të shenjta - kanë
shërbyer si votive për perënditë
Qyp (shtamblë) nga Periudha e Orientalizimit Korinth. c. 650
625p.e.s. Qeramikë Teknika bardh-e-zi
siluetat e kafshëve (luanë, panterë, dhi, dre, dema, etj.)
të rreshtuara në shirita horizontalë kundrejt një sfondi me ngjyrë të lehtë, të stilizuar
me rozeta
Periudha e Orientalizimit ( 700-600 p.e.s.)
Përfshiu motive ekzotike të, ndikuara nga kulturat e huaja: arti i Lindjes së Afërt, Azisë së Vogël dhe Egjiptit.
ARTI I HERSHËM GREK (c. 900-600 p.e.s.)
PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s. Periudha Arkaike ishte kohë e arritjeve të mëdha arkitektonike dhe artistike në Greqi
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
4
PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s.
FALTORET: APOLLO NË DELFI
Periudha Arkaike ishte kohë e arritjeve të mëdha arkitektonike dhe artistike në Greqi
Vendi ku perëndia Apollo komunikonte me njerëzit nëpërmjet orakulit ‘Pythia’.
U zhvillua gjatë Periudhës Arkaike dhe përfshiu tempullin kryesor, zonat për performanca dhe atletikë, thesare, si dhe ndërtesat dhe monumentet e tjera
Faltorja e Apollos në Delfi , shekVI-III p.e.s.
PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s.
FALTORET: APOLLO NË DELFI
Periudha Arkaike ishte kohë e arritjeve të mëdha arkitektonike dhe artistike në Greqi
Thesari Sifnian c. 530-525 p.e.s.
Shembull fillestar i arkitekturës së hershme greke
kariatide
PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s.
FALTORET: APOLLO NË DELFI
Periudha Arkaike ishte kohë e arritjeve të mëdha arkitektonike dhe artistike në Greqi
Thesari Sifnian c. 530-525 p.e.s.
Shembull fillestar i arkitekturës së hershme greke
kariatide
Beteja midis perëndive dhe
gjigantëve
Fragmente nga frizi verior i
Thesarit Sifnian
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
5
PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s.
TEMPUJT
Ndryshe nga tempujt e lashtë egjiptianë, ku qasjet procesoriale përfundonin në brendi të ndërtesës, tempujt grekë ishin objekt adhurimi ndërkohë që ceremonitë e kultit zhvilloheshin jashtë tempujve
Tempulli Hera I (tempull arkaik; stili dorik) Poseidoni (Paestumi Romak), Itali.
c. 550-540 p.e.s.
Megaroni mikenas
TEMPUJT TIPOLOGJITË PLANARE
RENDET STILIKE
PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s.
TEMPUJT - SFIDA E RELIEFIT NË TIMPANON
Skema kompozicionale e relievit në timpanon që u bë shembull standard për tempujt e mëvonshëm Tema e kompozicionit: ekspedita ushtarake kudër Trojës.
Timpanoni perëndimor i tempullit Aphaia, Aegina - c. 500-490 p.e.s. Gjerësia c. 15 m
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
6
PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s.
TEMPUJT - SFIDA E RELIEFIT NË TIMPANON
DETAJ: timpanoni perëndimor i tempullit Aphaia, Aegina - c. 500-490 p.e.s.
I rëndësishëm sepse ka mundësuar që të gjurmojmë kalimin nga arti Arkaik në drejtim të artit të hershëm klasik.
Statuja të mëdha nga druri, terakota, guri gëlqeror, mermeri; të pikturuara;
Tema e shpeshtë: figurat femërore (kore) dhe mashkullore (kouros)
Karakteristikë: buzëqeshja arkaike
PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s.
SKULPTURA
Variantat e mëvonshme
Variantat e hershme
Anatomia e trupit me linja të vrazhda që formojnë modele të rregullta dhe simetrike
interesimi në rritje të
për paraqitje
më të gjallë dhe të
natyrshme të figurës njerëzore
Karakteristike: buzëqeshje arkaike
PERIUDHA ARKAIKE, c. 600-480 p.e.s.
QERAMIKA E PIKTURUAR
Teknika e figurës së zezë: silueta e figurave në qeramikë të pa ngjyrosur bëhej me mveshje (shabllon); detajet gdhendeshin me mjete të mprehta. Teknika e figurës së kuqe: ena mveshej, por i rezervohej hapësira për figura. Në vend të gdhendjes, detajet vizatoheshin me anë të mveshjeve të lëngshme.
Herakliu drejton kaun për sakrificë
c. 525-520 p.e.s. Dekorimi i figurës
së zezë në një amforë
Piktori Lysippides
Herakliu drejton kaun për sakrificë c. 525-520 p.e.s. Dekorimi i figurës së kuqe në një amforë Piktori Andokides
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
7
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
Periudha e Hershme Klasike c. 480-450 p.e.s
Periudha e Vonë Klasike c. 400-323 p.e.s
Periudha e Lartë Klasike c. 450-400 p.e.s
Vendoset një ideal i bukurisë që mbijetoi në artin e evropian deri në ditët e sotme; Tri koncepte të përgjithshme: humanizmi, racionalizmi dhe idealizmi. Filozofët e lashtë grekë përcaktuan që njeriu, përkatësisht, forma njerëzore është
masa e të gjitha gjërave.
Kulmi i përsosjes artistike në artin e lashtë grek; Athina zhvillohet në një qendër kulturore dhe intelektuale që kulmin e arriti në
shek V p.e.s., nën udhëheqjen e Perikliut (sundoi në vitet 495-429 p.e.s.) Ai inkurajoi artistët që të promovojnë imazhin publik: Akropoli i Athinës u zhvillua në qendër fetare dhe ceremoniale
Aleksandri i Madh i Maqedonisë udhëhoqi me Greqinë; pushtoi Sirinë dhe Fenikinë, më pas Egjiptin (themeloi portin detar Aleksandrinë),
pastaj kryeqytetin pers Persepolisin e deri në lindje trojet e Pakistanit të sotëm.
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
Periudha e Vonë Klasike c. 400-323 p.e.s
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
8
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
SKULPTURA
Drejtim i ri stilistik pamja natyrale - figura të gjalla, me forma të buta trupërore, fytyrë të qetë
Konventë e re artistike e quajtur “kontrapost”: figura qëndron me alternativa të kundërta të tensionit dhe relaksimit rreth një boshti qendror.
Rezultati: ekuilibër i mrekullueshëm i anatomisë së njeriut që idealizohet dhe largon parregullsinë e natyrës (psh. venat e ënjtura në shpinë të duarve)
Djali i Kritiosit c. 480 p.e.s. (1.17 m);
Karrocieri c. 470 p.e.s. (1.8 m)
Luftëtari i Riances c. 460-450 p.e.s. (2.05 m)
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
PRAKSATELI Afërdita e Knidos
kopje romake e shek. IV p.e.s.
LISIPI Herakliu i lodhur (Herkuli i Farnezes); kopje romake e shek. IV p.e.s.
Statuja e parë e një gruaje plotësisht të
zhveshur e cila e vendosi këtë
standard të ri në artin grek
Ndikimi: Paraqitja nudo e
perëndeshës fenikase Astarte
(Ishtari babilonas)
proporcioni dhe idealizimi Lisipi: autor i statujave monumentale të Herkulit dhe të Zeusit, të cilat i kishte bërë në bronz.
Praksateli & Lisipi SKULPTORËT:
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
Stela funerale e vajzës së vogël, c.
450-440 p.e.s.
Stelat bëheshin në reliev të ulët dhe portretizonin një pamje (aktuale ose alegorike) të personit që do të kujtohet, të sjellur në kontekste familiare.
Shembull i hershëm:
melankolia e
pamjes, butësia dhe delikatesa e
figurës
Stela funerare e çiftit Ktesilaos dhe Theano, c. 400 p.e.s.
Shembull i mëvonshëm nga Klasika e Lartë
Sens më i arrirë i narrativës dhe delikatesës personale
Stelat funerare (gurë varri) SKULPTURA:
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
9
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s. Veprat e imëta nga argjendi në Klasikën e Vonë ndoqën standardet dhe teknikat e njëjta që i karakterizuan artet e tjera. Specialitet: vathët në formë skulpture në miniaturë, si stoli për gratë dhe statujat e mermerta të perëndeshave.
Vathë të arit c. 330-300 p.e.s. (6 cm)
Arti i argjëndarisë SKULPTURA:
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Akropoli i Athinës, me arkitekturën e mrekullueshme të tempujve të lashtë që u ndërtuan gjatë Klasikës së Lartë i vuri themelet e parimeve të arkitekturës, të cilat e formësuan arkitekturën evropiane për shekuj me radhë.
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Rindërtim i akropolit neolitik (të rrënuar nga persët) Nga udhëheqësi karizmatik Perekliu (sundoi në vitet 495-429 p.e.s) Përgjegjës i programit për rindërtimin: skulptori i njohur i kohës Fidia (Pheidias)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
10
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Erehteoni Partenoni
Propileja
Tempulli i Athena Nikës
Galeria e pikturave
Statuja e Athena Promakos
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Propileja
Tempulli i Athena Nikës
Galeria e pikturave
Statuja e Athena Promakos
Erehteoni Partenoni
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Partenoni
Arkitektë: Kalikrati (Kallikrates) dhe Iktinosi (Iktinos) Rreth 22,000 ton mermeri cilësor është përdorur për ndërtimin e tij
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
11
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Partenoni
Dekorimi (Fidia) pasqyron vizionin unifikues estetik për Athinën si sinonim i unifikimit dhe triumfit të demokracisë greke.
Dëshmi e aftësive matematikore dhe mekanike të arkitektëve, ndërtuesve, skulptorëve dhe piktorëve të përfshirë në ndërtimin e tempullit.
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Partenoni
Strumbullari i ndjenjës së harmonisë në arkitekturën e Partenonit është proporcioni
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Partenoni
Dekorimi (Fidia) pasqyron vizionin unifikues estetik për Athinën si sinonim i unifikimit dhe triumfit të demokracisë greke.
Fatkeqësisht, shumë pjesë të timpanoreve janë humbur gjatë shekujve, por studiuesit kanë arritur që të përcaktojnë vendosjen e fragmenteve të
mbijetuara dhe të sugjerojnë paraqitjet e zhdukura.
TIMPANORI LINDOR: motive monumentale nga miti për perëndeshën Athena Lindja e Athenës si dhe Athena e rritur dhe e veshur me armaturë.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
12
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Partenoni
Dekorimi (Fidia) pasqyron vizionin unifikues estetik për Athinën si sinonim i unifikimit dhe triumfit të demokracisë greke.
FRIZI DORIK: Beteja legjendare e kentaurit kundër Titanëve, grekëve kundër Trojanëve dhe grekëve kundër Amazonit në 92 relievet e metopeve.
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Erehteoni
Tempulli i dytë i rëndësishëm që u ndërtua pas Partenonit është Erehteoni, një tempull jonik që frymëzoi me shekuj arkitektët evropianë.
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Erehteoni
Plani asimetrik në disa nivele përcjell terrenin e pjerrët dhe gjithashtu pasqyron funksionet e shumëfishta të ndërtesës në akomodimin e disa faltoreve.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
13
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Akropoli i Athinës
Erehteoni
Portiku me 6 shtylla në formë gruaje të quajtura kariatide, të vendosura në një bazament të lartë, që mbajnë mbi kokë kapitele the thjeshta dorike dhe entablurë jonike. Arkitekti i Erehteonit është i panjohur.
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Agora
• Ndërtesa qeveritare • • Ndërtesa tjera
publike dhe fetare
• Stoa (një objekt publik që shërbente për tubime politike, filozofike dhe të biznesit)
• Bouleuterion, ose dhoma e këshillit
• Tholos, një vend tjetër takimi
• Shtëpi private në periferi
Agora, një hapësirë publike ku zhvillohej jeta komerciale, qytetare dhe shoqërore e grekëve të lashtë:
AGORA E ATHINËS
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
ARKITEKTURA Planifikimi urban
koncept matematik i zhvillimit urban që u bazua në plan apo rrjet ortogonal- filloi të zbatohet në fillim të shek VIII p.e.s.
Hipodami nga Mileti përcaktoi:
Baza themelore e qytetit duhet të jetë një katror me brinjë të barabartë me nga c. 180 metra, i cili ndahet në kuarte (lagje). Secili kuart ndahet në gjashtë parcela me dimensione c. 30 x 45 metra. Kjo skemë e planifikimit urban është përdorur gjerësisht në qytetet evropiane dhe amerikane.
Qyteti jonik Priene, Turqi, c. 400 p.e.s. Plani urban dhe shtëpitë në varg (plani ortogonal nuk iu përshtat kërkesave të terrenit, prandaj disa rrugë të drejta u bënë në fakt shkallë
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
14
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
PIKTURA
Vazhdon teknika e figurave të kuqe
Vazhdon piktura
qeramike me bazë të bardhë (e përdorur prej shek. VII p.e.s.)
kompozimet bëhen
gjithnjë e më të ndërlikuara dhe më dinamike
Qeramika e pikturuar
Psikter (ftohëse e verës) pikturuar me teknikën e figurës së kuqe; c. 480 p.e.s.
Enë e pikturuar me teknikën me bazë të bardhë; c. 450-440 p.e.s.
satirët e frikshëm
PERIUDHA KLASIKE, c. 480-323 p.e.s.
PIKTURA Piktura murale Mozaiku
Aleksandri lufton Darin në betejën e Isos-it, c. 310 p.e.s. Mozaik i dyshemesë nga Pompei, Itali. Kopje romake e shekullit I.
Kopjet romake të pikturave greke me tema dramatike të Klasikës së Vonë - dëshmi e shijes së lartë të grekëve të lashtë Romakët i replikuan në afresk ose mozaik
PERIUDHA HELENE, 323 31/30 p.e.s.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
15
PERIUDHA HELENE, 323 31/30 p.e.s.
Periudha helene identifikohet me përhapjen e kulturës greke përtej kufijve, krahas pushtimeve dhe zgjerimit të Greqisë nën udhëheqjen e Aleksandrit të Madh. Periudha Helene karakterizohet me zhvendosjen e fokusin te individi (braktiset kodifikimi) dhe përditshmëria e jetës njerëzore. (jo idealizimi dhe heroizmi)
PERIUDHA HELENE, 323 31/30 p.e.s.
ARKITEKTURA
Arkitektura helene reflektonte shijen bashkëkohore për dramë. Shpiket Rendi i Korinthit - simbol i elegancës me kapitel në formë shporte me gjethe akantusi
Tempulli i Zeusit Olimpian që ndodhet rrëzë Akropolit, ndoqi konventat e tashmë të vendosura të arkitekturës greke por u bë shumë më i madh.
Tempujt
PERIUDHA HELENE, 323 31/30 p.e.s.
ARKITEKTURA
Nuk ka mbijetuar asnjë teatër grek në formën burimore Teatri në Epidauros është shembull i hershëm Arena gjysmërrethore u ndërtua në kodër (shfrytëzoi pjerrtësinë e terrenit) Ky kompozicion mundësoi vizura dhe akustikë ekselente
Teatrot
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
16
PERIUDHA HELENE, 323 31/30 p.e.s.
U zhvilluan dy tendenca kontradiktore: Tendenca antiklasike ekspresioniste Tendenca e vazhdimësisë klasike
SKULPTURA
PERIUDHA HELENE, 323 31/30 p.e.s.
braktisen kufizimet klasike dhe eksperimentohet me forma dhe lëndë të reja:
barazpesha nëpërmjet diagonales dinamike;
kontraste dramatike të dritë-hijes nw relieveve (kompozicione reliev-bareliev);
stabiliteti i figurës klasike zëvendësohet me shprehjet ekstreme të dhimbjes, stresit, zemërimit, frikës dhe dëshpërimit.
Artisti klasik kërkoi nga shikuesi vetëm angazhimin intelektual, ndërsa artisti helen e kërkoi edhe ndjenjën e mirëkuptimit
SKULPTURA
-A- Tendenca antiklasike ekspresioniste
Laocoön dhe djemtë e tij c. shek I p.e.s. (?)
PERIUDHA HELENE, 323 31/30 p.e.s.
Kjo tendencë solli një stil eklektik:
Artistët huazonin nga e kaluara elemente të stileve klasike, i rivlerësonin ato dhe i kombinonin ato sipas një shijeje të re
Shumë artistë iu kthyen veprave
të Praksitelit dhe Lisipit;
Prej shek. I p.e.s., artit grek ndikoi ndjeshëm në artin e perandorisë romake në zhvillim. Romakët i reprodukuan veprat e Greqisë antike.
SKULPTURA
-B- Tendenca e vazhdimësisë klasike
Afërdita e Melosit (Venus de Milo) c. 150-100 p.e.s.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
17
APOLONIA Qyteti themelohet më 588 p.e.s. (koloni e Korinthit) Tempulli në stilin e Korinthit http://archeoparks-albania.com/html/nimfeu.html
ILIRIA GJATË PERIUDHËS ANTIKE GREKE
http://archeoparks-albania.com/html/nimfeu.html
APOLONIA
ILIRIA GJATË PERIUDHËS ANTIKE GREKE
KOSOVA
http://www.mkrs-ks.org/repository/docs/shqip_final.pdf
në fazën e vonshme të hekurit, janë zbuluar fragmente të qeramikës së importuar greke (helenistike)
Vrapuesja apo Menada e Prizrenit - artefakt i importuar nga Sparta greke. Mendohet se është punuar gjatë periudhës arkaike dhe datohet diku rreth viteve 520-500 p.e.s. (Muzeu Britanik)
Stela funerare e Kamenicës; fundi i periudhës klasike (V-IV p.e.s), por mund të jetë edhe fillimi i periudhës helenistike (IV-I p.e.s.). Skena: gjama apo vajtimi masiv.
ILIRIA GJATË PERIUDHËS ANTIKE GREKE
Fragment qeramike pikturuar me vija gjeometrike
stoli të importuara - shkëmbimet tregtare me botën helene e përtej.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
18
ARTI I HERSHËM GREK
REKAPITULIM: GREQIA ANTIKE
PERIUDHA ARKAIKE
PERIUDHA KLASIKE
PERIUDHA HELENE
Periudha Gjeometrike
Periudha e Orientalizimit
Faltorja Apollo, Delfi Tempujt Skulptura Qeramika
Skulptura Stelat Arti i imët Akropoli Qeramika Mozaiku
Tempujt Teatri Skulptura Antiklasike & vazhdimësia klasike
shkëmbimet
ARTI ETRUSK DHE ROMAK
ARTI ETRUSK Nga shekulli VII p.e.s., etruskët, një popull me prejardhje nga Evropa qendrore, morën kontrollin mbi pjesën më të madhe të territorit të sotëm të Italisë qendrore që njihet me emrin Etruria.
Etruskët ishin në tregti me grekët dhe popujt tjerë të mediteranit, prandaj arti etrusk pati ndikime nga arti grek dhe arti i Lindjes së Afërt.
Megithatë, etruskët krijuan një stil të veçantë etrusk.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
19
ARKITEKTURA ARTI ETRUSK
Arkitektura etruske krijoji modele që mëpas u përvetësuan nga romakët.
qytetet u bënë në rrjet ortogonal;
Banesat kishin oborr qendror të hapur (atrium), ku ndodhej një pishinë për mbledhjen e ujit të shiut.
Qytetet rrethoheshin me mure fortifikuese me porta dhe kulla mbrojtëse.
PORTA AUGUSTA. Perugia, Itali. Shekujt III-II p.e.s. E rëndësishme si element që do të përvetësohet nga romakët për harqet rrethore
ARKITEKTURA ARTI ETRUSK Etruskët përvetësuan perënditë dhe heronjtë nga grekët e lashtë. Tempujt i ndërtuan me tulla balte ndërsa shtyllat dhe trajet me dru ose gur vullkanik Vitruvi la shënim se tempujt etrusk i ngjanin tempujve grekë ; Variacionin etrusk të rendit dorik Vitruvi e quajti “toskan”
Tempujt
Tempujt etruskë kishin formë të thjeshtë por dekorime komplekse me piktura murale, si dhe skulptura terakote të dimensioneve të mëdha që vendoseshin në çati.
Tempullit etrusk sipas përshkrimeve të Vitruvit
ARKITEKTURA ARTI ETRUSK Skulptura
Tempullit etrusk sipas përshkrimeve të Vitruvit
APULU (Apollo), skulptor Vulca (?)
Nga çatia e tempullit të Minervës, Veii. c. 510-500 p.e.s.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
20
ARKITEKTURA ARTI ETRUSK Dhomat funerare
Kjo dhomë ishte e suvatuar, e pikturuar dhe tërësisht e mobiluar. Mbetjet mortore vendoseshin në sarkofagë ose urna, të bëra prej argjile apo guri. Sarkofagu nga terakota në Cerveteri përmban figurën e bashkëshortëve të gjallë me sy të vëmendshëm dhe buzëqeshje të ngrohta
Varrezat etruske u konceptuan si shtëpi për të vdekurit, që vendoseshin pjesërisht ose tërësisht nën tokë. Disa varre skaliteshin në shkëmb, si rasti i dhomës funerale të njohur si Varri i Relieveve
Dhoma funerale e Relieveve në Cerveteri, Itali, shekulli III p.e.s.
ARKITEKTURA ARTI ETRUSK Punimet nga bronzi
ULKONJA është shembull i jashtëzakonshëm i skulpturës etruske të bronzit. Besohet të jetë simbol i legjendës për Remin dhe Romulin, themeluesit e Romës.
ARTI ROMAK
Në vitin 509 p.e.s. Romakët i përmbysën mbretërit e linjës etruske dhe formuan një republikë me seli në Romë. Kjo republikë i unifikoi tokat e gadishullit italian dhe më vonë u kthye në një perandori të madhe që u shtri në Mesdhe, Azinë Jugperëndimore e deri në Skoci, duke lënë gjurmë të thella në qytetërimet e këtyre vendeve.
PERIUDHA E E REPUBLIKËS, 509-27 p.e.s. PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV e.s).
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
21
ARTI ROMAK
Kultura romake huazoi shumë nga Greqia dhe bota helenistike. Romakët morën perënditë dhe heronjtë grekë dhe u dhanë emra latinë.
PERIUDHA E E REPUBLIKËS (509-27 p.e.s.)
ARTI ROMAK
Roma e hershme u qeveris nga mbretërit dhe një organ këshillimor i qytetarëve - Senati. Popullsia u nda në dy klasa: klasa e lartë – patricët klasa e ulët - plebejët
PERIUDHA E E REPUBLIKËS (509-27 p.e.s.)
SKULPTURA E PORTRETEVE
ARTI ROMAK
Romakët krijuan imazhe të gjalla. Në vend që të përgjithësonin fytyrën njerëzore, ata mishëruan mençurinë dhe përvojën që vjen me moshën e vjetër.
Portreti i plakut nga Scoppito shek. I p.e.s. mermer
Aulus Metellus (Oratori) c. 80 p.e.s. Bronz
Denari me portretin e Jul Cezarit 44 p.e.s., argjend
PERIUDHA E REPUBLIKËS (509-27 p.e.s.)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
22
ARTI ROMAK
TOSKAN KOMPOZIT
Gjatë Republikës, arti romak ishte i rrënjosur në trashëgiminë etruske, por zgjerimi territorial solli një ekspozim më të gjerë në artet e kulturave të tjera. Romakët përdorën dizajnet dhe rendet greke në arkitekturën e tyre, artin e importuar grek, si dhe punësuan artistë grekë.
ARKITEKTURA
RENDET STILIKE
PERIUDHA E E REPUBLIKËS (509-27 p.e.s.)
ARTI ROMAK
Nuk u zbulua nga etruskët dhe romakët, por u përdor gjerësisht nga romakët. struktura dhe funksioni janë shenja të civilizimit romak
ARKITEKTURA
HARKU ROMAK
Shembull i hershëm: Ura “Pont Du Gard” – pjesë e akaduktit në Francën Jugore.
PERIUDHA E E REPUBLIKËS (509-27 p.e.s.)
ARTI ROMAK PERIUDHA E E REPUBLIKËS (509-27 p.e.s.)
ARKITEKTURA
TEMPUJT
Si Etruskët, Romakët ndërtuan tempuj urbanë në hapësira komerciale dhe vende të shenjta. Tempujt romak definohen në raport me hapësirën e brendshme ku vizitorët nxiten të hyjnë përmes një hapjeje përgjatë aksit gjatësor në plan simetrik.
Tempulli (mbase) dedikuar Portunus, Romë Fundi i shek. II p.e.s.
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
23
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
Arti Perandorak i Hershëm (27 p.e.s.- 96 e.s)
Arti Perandorak i Lartë (shek I-II)
Arti Perandorak i Vonë, shekujt II-IV
Koha e Augustit, dinastisë Jul-Klaudi & dinastisë Faviane
koha e Trajanit dhe Hadrianit
koha e dinastisë së Severit, perandorëve ushtarakë & Konstantinit të Madh
Programe ndërtimi me përmasa dhe kompleksitet të jashtëzakonshëm; Stil i ri i artit romak i ndikuar nga ringjalla e idealeve klasike greke (koha e Augustit) ; Përfaqësimi artistik si skulptura të portreteve; në arkitekturë: ngjarje historike
bashkëkohore - si një formë e propagandës perandorake romake.
Gjatë dy shekujve shënohet një nivel tjetër i arrirë i artit romak; Programe të reja ndërtimi dhe veprave klasike të artit në të gjithë perandorinë.
Perandoria Romake ndahet në dy pjesë (P, L) që do të sundohej nga dy Augustë; Konstantini i Madh i dha fund persekutimit të krishterëve, krijoi një model i tolerancës
fetare (Edikti i Milanos); themeloi Konstandinopojën (Stambolli i sotëm); Arti i kombinoi karakteristikat e portreteve romake ; merrte tema nga bota fetare
krishtere, por pati edhe portretizime pagane.
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
SKULPTURA E PORTRETEVE
paraqitja standarde e Oratorit (P. e Republikës)
“kontraposto” kanonike e skulpturës greke klasike
Arti Perandorak i Hershëm (27 p.e.s.- 96)
AUGUSTI NGA PRIMAPORTA Fillimi i shek. I e.r.
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
SKULPTURA E PORTRETEVE
Arti Perandorak i Hershëm (27 p.e.s.- 96)
Gruaja e Re flaviane c. 90 e.s. Mermer
Gruaja e moshuar flaviane Fundi i shek. I e.s. Mermer
reflektohet bota bashkëkohore - linja natyraliste dhe të paidealizuara
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
24
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
SKULPTURA E PORTRETEVE
Statuja e Mark Aurelit në kalë c. 176 e.s. Bronz (lartësia: 3.5 m)
figurë dominante politike, pa armë, që sundon vetëm me anë të vullnetit hyjnor
Arti Perandorak i Lartë (shek I-II) reflektohet një epokë e paqes dhe prosperitetit
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
SKULPTURA E PORTRETEVE
KARAKALA (sh. III , dinastia Severiane)
Arti Perandorak i Vonë, shekujt II-IV reflektohet ashpërsia ushtarake , gatishmëria për të mbrojtur Romën
kontraste të forta të dritë-hijes
abstraksione të gjeometrizuara, me qëndrim vigjilent (koha e Dioklecianit)
TETRARKU (GALERIUS?) sh IV
TETRARKËT (c. 300)
Kombinim i karakteristikave tradicionale me abstraksionin e
portreteve tetrarke
KONSTANDINI I MADH (325-326)
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
SKULPTURA FUNERARE
Arti Perandorak i Vonë, shekujt II-IV
• Gjatë shekujve II-III, mënyra e varrimit me kremim u zëvendësua gjithnjë e më shumë me varrim në sarkofagë.
• Sarkofagët ishin masivë, të bërë nga mermeri dhe të përpunuar në reliev skulpturor.
Sarkofag: Triumfi indian i Dionisit c. 190 e.s. Mermer
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
25
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
QYTETI ROMAK
Sikur qytetet etruske, edhe qytetet romake u krijuan sipas një rrjeti ortogonal, me dy rrugë kryesore boshtore të vendosura në kënd të drejtë që pastaj ndanin kuartet.
Në kryqëzim të këtyre rrugëve kryesore ndodhej Forumi (sheshi kryesor, sikur që Agora ishte në Greqinë antike) dhe ndërtesat e tjera publike.
Pamja Ajrore e Pompeit U shkat ë rrua më 79 e.s. nga shp ë rthimi vullkanik i Vezuvit
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
SHTËPIA ROMAKE
Shtëpia Vettii, Pompeii. Rindërtuar më 62–79 e.s.
Periudha e Hershme (27 p.e.s.- 96)
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
VILA ROMAKE
Periudha e Vonë (shekujt II-IV)
Përveç shtëpive qytetare, gërmimet në afërsi të Pompeit kanë nxjerrë në dritë edhe vilat e particëve të pasur romakë, që njihen si vila suburbane
Vila e Hadrianit në Tivoli
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
26
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
VILA ROMAKE
Periudha e Vonë (shekujt II-IV)
Për nga planimetria vila i ngjan shtëpisë qytetare, por është më e madhe dhe me formë të parregullt.
Vila e Hadrianit në Tivoli
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
PIKTURA MURALE • Muret e brendshme mvesheshin me suva të lëmuar që dekoroheshin me piktura murale dhe ndonjëherë edhe me mozaikë
Dhoma Ixion, Shtëpia në Vetti I, Pompeii.
Një kombinim kompleks i fantazive të pikturuara në Vetti I
friz që simulon mermerin shumëngjyrësh të rezidencave të pasura romake.
panele të ndara pikturash ku dominon e kuqja pompeane
ilustrohen skena të mitologjisë greke
Vizura arkitektonike me shtylla shumëngjyrëshe (me anën e përdorimit të perspektivës lineare );
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
PIKTURA MURALE
Ritet fillestare të kultit të Bacchus (?), Vila e Mistereve, Pompeii. c. 60–50 p.e.s.
portretizim i riteve të një feje misterike
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
27
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
PIKTURA MURALE
Pikturë murale në shtëpinë e Publius Fannius Synistor c. 50-30 p.e.s.
Pikturë murale në shtëpinë Stags (Cervi) para 79 e.s.
Portret i çiftit nga Pompei, Mesi i shek. I e.s.
panoramat urbane natyra e vdekur portrete
ARTI ROMAK
Romakët u bënë ekspertë në mbulimin e hapësirave të mëdha arkitekturore me beton dhe muratim, duke përdorur qemeret në formë të fuçisë, qemeret e kryqëzuara dhe kupolat
QEMERET ROMAKE
PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
ARKITEKTURA PUBLIKE
Strukturat e betonit mvesheshin dhe dekoroheshin me shtresa mbrojtëse mermeri ose shtukoje.
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
ARKITEKTURA PUBLIKE HARKU TRIUMFAL
• strukturë e veçantë, pjesërisht arkitekturë dhe pjesërisht skulpturë;
• portë e lirë me hark, e ndërtuar prej betoni dhe u veshur me mermer;
• e ndërtuar për të shenjuar triumfin e parandorëve në fushatat e tyre luftarake.
HARKU I TITIT. Romë. c. 81 ndërtuar në kohën e dinastisë Faviane (Perandoria e Hershme Romake)
15 M
shtylla të rendit Korinth
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
28
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
ARKITEKTURA PUBLIKE HARKU TRIUMFAL
HARKU I TITIT. Romë. c. 81 ndërtuar në kohën e dinastisë Faviane (Perandoria e Hershme Romake)
Relievi në muret e brendshme: ushtarët e Titit duke parakaluar me triumf rrugëve të Romës me thesaret e shenjta të grabitura nga tempulli i Solomonit në, gjatë fushatës në Jerusalem.
relieveve të thellësive të ndryshme, për të krijuar projeksionin e dëshiruar të thellësisë dhe distancës së figurave.
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
ARKITEKTURA PUBLIKE HARKU TRIUMFAL
• Hark i trefishtë, shumë më i madh se Harku i Titit;
• Pjesët e monumenteve të mëparshme (Trajani, Hadriani, Mark Aureli) u ripërdorën si shenjë e vazhdimësisë historike të perandorisë;
• Atika me dekorime skulpturore mban një mbishkrim të lavdishëm ku thuhet se i kushtohet Perandorit Konstantin nga Senati dhe Populli Romak si shenjë e triumfit.
HARKU I KONSTANDINIT. Romë. c. 81 ndërtuar në shek. IV në afërsi të Harkut të Titit , gjatë Periudhës së Vonë Perandorake
21 M
25 M
shtylla të rendit Korinth
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
ARKITEKTURA PUBLIKE KOLOSEUMI
• Amfiteatër në formë ovale me dimensione 187x155 metra, lartësi të mureve të jashtme rreth 48 metra, i cili akomodon rreth 50,000 spektatorë;
• Dikur në të u zhvilluan ngjarje të ndryshme sportive, spektakle, luftë gladiatorësh me kafshëtë egra, shfaqje akrobatësh e të tjera.
• Secili nivel përbëhet nga një rend stilik: rendi toskan në nivelin e tokës, pastaj vazhdon me rendin jonik dhe përfundon me rendin e Korinthit.
AMFITEATRI FLAVIAN (KOLOSEUMI) Romë (vitet70–80)
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
29
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
ARKITEKTURA PUBLIKE Në kohët e lavdishme të mbretërimit të perandorëve Trajani dhe Hadriani (Periudha Perandorake e Lartë, shekujt I-II ) u ndërtuan edhe dy struktura të famshme:
PANTHEONI
FORUMI I TRAJANIT
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
ARKITEKTURA PUBLIKE PANTHEONI
• një nga mrekullitë e arkitekturës botërore
• dedikuar të gjitha perëndive olimpike
• rotondw me kupolë;
• Kubeja e kupolës është e përpunuar me kasetone, ndërsa në qendër të kupolës është një okulus , me diametër rreth 9 metra, prej nga depërton drita dhe shihet qielli i hapur.
PANTHEONI Romë (110–128)
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
ARKITEKTURA PUBLIKE FORUMI I TRAJANIT
FORUMI I TRAJANIT Romë (c. 110–113)
Bazilika Ulpia
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
30
ARTI ROMAK PERIUDHA E PERANDORISË (27 p.e.s. – shek. IV)
ARKITEKTURA PUBLIKE BAZILIKAT
• gjatë shekullit IV, në kohën e sundimit të Konstantinit të madh, u ndërtua një bazilikë e re Basilica Nova
• ndërtesa perandorake e fundit e rëndësishme që është ndërtuar në Romë.
BASILIKA E MAKSENTIUSIT & KONSTANDINIT (BASILICA NOVA)
Romë (306–313)
DURRËSI
ILIRIA GJATË PERIUDHËS ROMAKE
Qyteti themelohet më 627 p.e.s. (koloni e Korinthit)
Godinat kryesore gjatë periudhës romake.
http://www.durres.gov.al/pdf/durres_culture_heritage.pdf
Amfiteatri u ndërtua në fillim te shek. II
BUTRINTI
fillimet E Butrintit (Buthrotum) në shek VIII p.e.s.
ILIRIA GJATË PERIUDHËS ROMAKE
Njihet si qytet antik grek, koloni romake dhe peshkopi mesjetare e hershme
http://butrint.al/
http://butrint.al/
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
31
DARDANIA
ILIRIA GJATË PERIUDHËS ROMAKE Dardania bie nën pushtimin romak pas vitit 86 e.s. në kohën e sundimit të perandorit Domician (81-96) pjesë e Mezisë së Epërme (Moesia Superior).
Në vitin 297 - mëvetësimi i Provincës së Dardanisë, por në kuadër të Perandorisë Romake
ULPIANA
Lokaliteti antik romak dhe bizantin
ILIRIA GJATË PERIUDHËS ROMAKE
Gjatë periudhës romake, Ulpiana ishte njëra nga qendrat kryesore gravituese komunikuese në mes të Konstantinopolit dhe Romës
http://www.mkrs-ks.org/repository/docs/shqip_final.pdf
Në vitin 169 e.s. Ulpiana e fiton statusin e municipit Municipium Ulpiana Splendissima
REKAPITULIM: ARTI ETRUSK
Dhomat funerare
Tempujt
Skulptura
Arkitektura profane
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 4 11/10/2017
32
REKAPITULIM: ARTI ROMAK
PERIUDHA E REPUBLIKËS
Skulptura Tempujt
PERIUDHA E PERANDORISË
Skulptura
Relievet (ark.funerare)
Shtëpia dhe vila
Piktura murale
Harku Koloseumi Pantheoni Forumet Bazilikat
ILIRIA GJATË PERIUDHËS ROMAKE
Ligjëratat Histori e Artit_Leksioni 5 11/10/2017
1
HISTORIA E ARTIT LEKSIONI 5:
ARTI I HERSHËM HEBRAIK DHE I KRISHTERË
ARTI BIZANTIN
ARTI ISLAMIK
Prof. Florina Jerliu E Hënë: 13:00-15.00
TRI FETË MONOTEISTE
• Judaizmi - Shkrimet Hebraike, Tora
• Krishtërimi – Shkrimet Hebraike (Dhjata e Vjetër) + Dhiata e Re = Bibla
• Islami - Kur'ani (Arabisht)
Judaizmi, Krishterimi dhe Islami u ngritën në Lindjen e Afërt dhe vazhduan ndikimin në jetën shpirtërore perëndimore. Njihen si “religjione të librave”
PËRHAPJA E KRISHTËRIMIT
Islami u ngrit në Arabinë e shekullit VII me themeluesin e tij Profetin Muhamed dhe u zgjerua shpejtë duke përfshirë popuj dhe tradita të ndryshme kulturore
Gjatë periudhës së hershme të përhapjes së krishterimit dhe legalizimit të tij nga Konstandini, Perandoria Romake vazhdonte të shtrihej plotësisht rreth brigjeve të Detit Mesdhe.
PËRHAPJA E ISLAMIT