i i n d e k i l e r

NSZ 7

I. ALTINA EFSANES / 9

1930lu yllar Altn a g myd? / 1 3

Kurtulu Sava'nda bir ABO Bakanndan medel ummutuk / 1 7

Atatrk 1922'de -siyaseti brakacam" demi miydi? / 2 3

Atatrk Trkiye'sinin Hitler Almanya'sna ekonomik baml l / 28

Onuncu Yl M a r n n bestesi alnt myd? / 33

1924 de girecektik Kuzey Irak'a, Atatrk istemedi / 41

Musul defterini sadece 143 milletvekilinin oyuyla kapatmtk / 45

81 yl sonra Musul'a girmek! / 4 9

Saltanatn kaldrlmasnda Atatrk'n rol I 53

23 Nisan sehltyetimlerinin bayramyd! / 5 7

Atatrk, usta karikatrcye ne demiti? / 64

1934'de bir profesr neden intihar eder? / 68

1923'de Cumhurbakann halk seseydi! / 74

smet Paa Hilafeti savunuyor / 79

Lozan, Sevi in hafifletilin ii miydi?.' 83

II MENDERESN RUHU / 7

Osmanl'nn da bir Demokrat Partisi uarri ' / 89

S/de deil zde Amerikanc knm$: Menderes mi , inn m? / 94

Hznl bir Dileri Bakan portresi / 98

te darbecilere si lah eken Cumhurbakan / 1 0 4

Vatan kurtarclardan kurtarmak / 1 1 0

Asker Menderes'e Cumhutbakanlgm teklif etmi, sonra da

asmt ! / 1 1 4

Menderes'ten darbecilere 'ibirlii' teklifi /121

1954 seimleri efsanesi ve gerekler / 1 2 8

Aydn Menderes babasn temsil edebilir m? / 1 3 3

III. CHP NH GNAH GALERS / 1 4 1

nn nasl cumhurbakan seildi? / 1 4 3

Seim sonularn aklyorum! / 1 5 0

Alt Okun bilinmeyen tarihi / 1 5 4

slamc CHP halifelii koruyacakt... / 1 5 9

CHP genliinin anakkale ehitleri rezaleti / 1 6 3

Bavkal'n 1990'daki sivil muhtras / 1 7 0

Musikide devrim olur mu? / 174

IV. YARIM GEREKLER / 1 7 7

Bartl first lady'len Latife, Mevhibe, Reide / 1 7 9

Mevtbe hanm ban nasl amt? / 1 8 3

Dikiz aynasnda grlen bir suikast / 1 8 8

Yann kalm bir darbe giriimi / 1 9 2

Idris Kkmet: Krler arsnda ayna satan adam / 1 9 7

'Yeni Atath? / ?D1

Hitler iktidara nasl geldi? / 205

Akif'in sm' da darbecilie soyunmutu! / 208

Osmanl'da bile 2b yanda seiliyordu, ya iri" .' 21 j

Cumhurbakanlarnn ilkleri ve enleri / 216

ankaya Kok'ne seccade ilk defa girecekmi! / 226

V. ATATRK'N SANSRLENEN FOTORAFLARI / 231

nsz

Tarihimiz zerine yapt deerli almalardan tan

dmz Prof. Dr. Kemal Karpat'n o 'htilal bildirisini an

dran uyarsn iiten oldu mu aranzda:

Bizim dncelerimizde, mlerimizde, sinemizde byk

bir boluk vardr; o da tarih bilini*] boluudur. Biz tarihe

lapan, fakat tarih bilmeyen bir toplumuz... Buna bir son

vermemiz gerekiyor. Tarih bilinci, tarih sevgisi insan

kklendirir. canlandrr, bugnk olaylar dne balar,

dn bugne getirir, tarihi l bir ders olmaktan kurta

rr, yaayan bir varlk haline getirir ve tarih o olmaldr.

Bugne balanan, yaayan bir varlk olmaldr tarih. Be

nim yaklamm budur. Biz bunu yapmadka, tarihe

kar olan bir yerde ar ilgi. dier tarafla kksz anlay

devam edecektir.1

Biz istesek dc istemesek de tarihin rnleriyiz. Paha

s, sevsek de, fkelensek de, byk bir tarihin ocuklar

yz. stelik henz kara adr kalkmam, yas sresi bit

memi bir tarih bizimkisi. Filozof Jacques Derrida'nn de

diini yanslarsak, usulne uygun olarak gmlmemitir

cenazemiz de ondan.

Usulne uygun olarak defnedilmemi, dualarla uur-

lanmam ve talkn verilmemi cenazelerin nasl bizden

hala alacakl durumda olduklarna, mezarlarnda rahat

uyuyamadklarna ve ruhlarnn alacaklarm toplayabil

mek iin dnyamz sk sk ziyaret ettiklerine inanyoruz

da. tarihimize henz tam tekmil bir cenaze treni dzen

lememi olmamzn dnyamza nasl eksiklik duygusunu

ekliine bir trl inanmak islemiyoruz. Oysa durum ok

benzer.

Ona henz hesaplar balanmam bir tarih de demek

mmkn, hesab kapanmam bir larih demek de... Yahut

Kemal Tabir gibi sylersek.

Demek, drt milyon ksur kilometre karelik bir impara

torluun yedi yz yllk hesaplar tasfiye edildi be ay

iinde... Buna tasfiye denmez, miras reddettik. Hem de

borlarndan bir ksmn kabul ederek redtleilik. Deil

bir dnya imparatorluunun miras, bir mahalle bakka

lnn miras bile... bu kadar ksa zamanda tasfiye edilip

karara balanamaz. 2

yleyse cenazemize kar borcumuzu, saygmz,

devlerimizi yerine getirmedike ve dahi yas tutmaya de

vam etlike normallemede mmkn olmayacak demek

tir. Normalleme iin hesap defterlerinin erisine girmek

ve eteleyi bugne kadar gel irmek gerekecektir.

l.ozan gibi yarm kalm defterleri kapatmay olduu

kadar 'darbecilik' gibi arzalarn kklerini de bulmay ge

tirecektir bu hesaplama. Cumhuriyetin askeri ruhu yete

rinden fazla vurguland halde, Mustafa Kemal Paa'n

srekli meclisi ne karma arzusu da, barts konusu

nu -en azndan Ahmet Necdet Sezer'e gre- zamana bra

kan tavr da yeterince ilenmi deildir. Nihayet Kadirbc-

yolu Zek Bey'in Erzurum Kongresi'ne byk niforma

syla girmek isleyen Mustafa Kemal'i, 'Burada sivil bir

toptanl yaplyor. Askeri kyafetle giremezsiniz' szleriyle

uyarmas ve kongreye sivil bir kyafetle gelmeye mecbur

brakmas rnei, artk Cumhuriyet'in sivil dinamiklerini

grmezden gelemeyeceimizi hatrlatyor bize. le yan-

dan Atatrk'n Diyanet leri Bakan Rfat Breki'nin

ei Samiye Breki'nin, 1930 ylnda bartl olduu

hakle Ankara Belediye Meclis yeliine seildii gere

iyle de muhakkak suretle yzlememiz gerekecek.

Dedim ya. hayaletler basyor Trkiye'yi. Yas uzadka

uzuyor...

Geen yl baladm Yakn Tarih dizisi, Kller Almda

Yakn Tarih ve Yakn Tarihin Kara Delikleri'yle devam et

miti. Efsaneler ve Gerekler le bu tartma zincirine yeni

bir halka eklemi oluyorum sadece. naallah bundan

sonra da yeni kitaplarla srecek yolculuumuz.

Mevl'nn derin gzne ya da 'deniz gz'ne o ka

dar muhtacz ki bu yolculukta:

Denizi gren gz l/aka. kp gren gz baka.

Kp brak da, denizin gzyle bak sen.

Mustafa Armaan

1 Eyll 2007. engelky

1 Kemal Karpaitn 23 Eyll 1999da Tarih Vakf Bilgi-Belge Merke-

yi 'nde yapt konumadan aktaran: Atilla Lk "Kemal Karpat: Bir

tarihi nasl yetiir". Toplumsal Tarih. Say: T l . kastn 1999. s. 36.

2 kemal Tahir, Yol Ayrm. stanbul 1971. Sander Yaynlar, s. 436

I

A L T I N A E F S A N E S

Erkn- Harbiye IGenelkurmayl stihbarat, dmana kar rgtlenen yeralt direni ebekeleri, din adamlarnn

ynettii "seim" sayesinde General Harrington'n deyimiyle"ar ular" temizleniyor, Kuvay- Milliye Meclisi Lozan dzenini yerletirmek iin tasfiye ediliyor, bir lx>zan

darbesi yaplyordu.

Sual Parlar, Trkler v Krtler. Orudo&u'da ktidar ve syan

Gelenekleri, stanbul 2005. Badat Yaynlan, s. 655.

1930'lu yllar Altn a myd?

isler CHP'nn sylemine bakn, islerseniz sg popler

basnn yazp izdiklerine, 1930larn neredeyse kutsand

n grrsnz. I920'li yllar da nemsenir geri ama asl

Cumhuriyet/in kendisini btn grkemiyle gsterdii yl

lar 1930'lardr. Asl ama Osmanl'dan kopmak olduuna

gre. 1930'lar bu kopuun zirve yapt yllardr. Kalkn

ma hamleleri, sanayileme abalar, ekonomik bamsz*

lk ve tek kuru d bor almadan kalknmay gerekletir

me... bu dnemin 'kazanmlar' olarak sunulur.

Geri bir 'Osmanl borlar' meselesi vardr ama bu da

abartld kadar deildir. Kukusuz 1930'larn anlarnda

ylda iki taksit halinde 700 bin altn lira demek kolay bir

i deildir ama sonuta bu, bamszl urunda sava-

lar bir topran borcudur ve kmsenmeyecek bir ksm

da Birinci Dnya Sava srasnda alnmtr. stelik bu

borcu biz dedik de Arnavutluk. Suriye. Yemen, halta Yu

nanistan'n da aralarnda bulunduu 14 lke demedi mi?

Kald ki, sava tazminat (tamirat paras) olarak Al

manya'ya detilen miktar dudak uuklatacak cinstendir:

Tam 24 milyar altn sterlin, d e de bitmez diyorsanz

yanlyorsunuz, nk Almanlar 1932'de borlarn bitir

milerdir bile! Uzun vadeli borlarmzn 15 milyon altn

sterlin tuttuunu gz nne alrsanz dier borlarla bir-

likte deyeceimiz mebla yaklak Almanya'nn tazmi

natnn yzde biri civarndadr. Bu arada asl borcumu

zun sadece yzde I2'sini dediimizi ve ilk dzenli taksi-

dini demeye baladmz tarihin Cumhuriyet'in 10. yl

olan 1933 olduunu da unutmayalm.1

Madem girdik bu bahse, bir ey daha syleyeyim de

siz inanmayn: ngiltere gya savan galibi olarak ku

rumla dolamaktadr ortalkla ama ekonomisi tek keli

meyle iflas etmitir. Aman canm, laf uzatmayaym da,

ngiltere'nin Amerikan bankalarna olan borcunu

1960'larn sonlarna kadar demeye devam elliini syle

yeyim de gln biraz! Tarih bazen komiktir sahiden de.

Neyse gelelim bizim 1930'larn macerasna.

Bilindii gibi Atatrk. Serbest Frka'y. hkmet ile halk

arasnda oluan kopukluu gidermek ve muhalefet kana

lyla yukarya yansmayan baz gereklere uyanabilmek

iin krdurmutu. te Serbest Frka'nn zmir ve Balkesir

mitinglerinde halkn meydanlar doldurmas ve nn

aleyhine, hatta baz yerlerde Atatrk aleyhine sloganlar

atlmas ve resimlerinin yrtlmas karsnda Gazi hareke

te gemi ve iki etaptan oluan bir yurt gezisine kmt.

Kasm 1930'da balayp Mart 1931'de biten bu yorucu

yun gezisi Gazi iin ok retici ve hatta hayret uyandr

c olmua benzemektedir. deolojik ve kltrel devrimler

le byk ehirlere egemen olmaya alan Kemalist ink

labn henz halka inemediini bu gezi srasnda ren

mi olmaldr.

Mesela Atatrk yle yazyor gezi defterine:

Hkmeti ve frkay (CHP) zayf dren mhim sebep

lerden birisi de halk ikayetlerinin ve frka tekilat temen

nilerinin kaytszla maruz kalmasdr. Halktan gelen

mracaat ve ikayet tali memurlarn deil, bizzat Vekilin

(Bakann) (veya mahallinde valinin) mzalayaca (ms-

bet veya menfi olsun) esbab- mucibeli Igerekelil bir ce

vapla karlanmaldr.

Atatrk uyaryor, nn dinliyor. Dinliyor mu acaba?

Devam ediyor Atatrk:

Bu seyahaltaki temaslar bize halk ikayetlerinden Devlet

lerinin nasl yrdn anlamak faidesinin karlabi

leceini gsterdi. ikyetler tek tek tetkik olunmakla be

raber, bunlarn mahiyetlerine gre tasnifinden sonra v

cuda gelecek tablonun toplan mtaleas byk halk taba

kalarnn hangi zdraplarla mahmul (ykl) olduunu

gsteriyor.2

Daha ne desin? stelik Ege blgesi ormanlarndan el

de edilen kitre, iek soan, maz ve harup ihracatnn

1914 ylna oranla ok fazla dtn (baz kalemlerde

yzde 99'dur d) gzlemleyen Gazi, Ziraat Banka-

s'nn esasnn bozuk olduunu, bou bouna binalar

yaptrldn, bu binalara saplanan sermayeyi uygun e

kilde iletmesinin daha faydal olaca uyarsn yapmak

tan da alamaz kendisini. Gezi srasnda Atatrk'n nne

atlp "Az" diyenler de cabasdr.

Nitekim yaknlarndan Hasan Rza Soyak'a syledii

u szler 1930'lann balarnda Trkiye'yi de iine alan

1929 dnya ekonomik bunalmnn Atatrk' ne kadar

bunalttnn gstergesidir:

Bunalyorum ocuk, byk bir strap iinde bunalyo

rum! Gryorsun ya, her gittiimiz yerde mtemadiyen

(srekli olarak) den, ikayet dinliyoruz. Her taraf derin bir

yokluk, maddi manevi perianlk iinde...

Kim sylyor bu szleri? Atatrk. Ne zaman sylyor?

1930'da. Peki nasl oluyor da bu bunalm yaam bir

Trkiye Alln ag ilan edilebiliyor?

Bu gerei src bir dille yakalayanlardan Yakup Kad-

ri'nin samlarna kulak verelim imdi de. Kendisi Ata

trk'n de. inn'nn de yakndr. Politikada 45 Yl adl

hatralarnda 1925'lerdek durum hakknda unlar syler:

O sralarda bence bu hdiselerin en nemlisini tekil

eden dnk Mill Mcadeleciler ve o gnk devrimciler

kadrosunun bir kazan ve menfaat sirkeli karakterini ta

maya balatmyd. Bunlardan kimi arsa speklasyon

lar, kimi idare meclisi azalklar, kimi taahht ileri, kimi

de trl trl ekillerde komisyonculuklar peine d

m bulunuyorlard... Hibirini durdurmak kabil [mm

kn] olmuyordu.'

Demek ki neymi? CHP kadrosu devlete srtm daya

yan bir rant ekonomisine start vermi ve halktan koparak

bir avu devletin palazlandrd zenginle Trkiye'yi da

re etmeye kalkmtr. Ancak Atatrk'n bu kt gidie son

vermek zere kurdurduu Serbest Frka'nn eletirilerine

tahamml edemeyen kesim de, o zamann deyiiyle "yi-

yici"lerdi. Muhalefet istemiyorlar ve her muhalefet kml

dann "irtica- olarak damgalyorlard. Neden? nk

irtica, yani eskiye dnmek demek, ellerinden hortumlar

nn alnmas anlamna gelecekti. Eer 1920-1924 arasn

daki serbestlik geri gelirse avantalar ellerinden gidecekti

de ondan. 1935 yl 11 dare Kurulu yelerinin mesleki da

lmna bakarsak, bu sekin zmrenin nasl kemikleligi-

ni daha iyi grrz: 90 tccar, 31 varlkl ifti, 10 fabrika

tr, 24 avukat. 17 doktor ve eczac, 7 banka mdr, 14

emekli general ve subay, 4 retmen. 44 il ve belediye ge

nel meclis yesi...

Halk nerede, grebiliyor musunuz? O "Az!" diye Ata

trk'n nne atlanlar? ankaya savalarnn z, zeti

budur vesselam.

1 Bk/_ l- Bruce Ftlton. "France and ihe l*.nd of the Otlaman Hmplre".

liditr: Matian Kent, Hr Greni Pouvn anl lr t'ul of lr Oomu

limpln; I onura 1984. ( ieorge Ailen & Unvin. s. 1&5.

2 Atatrk. Seyall Kollar (1930-19311, Hasrlayan: Grbz Tfeki.

Uanhl I9H8. Kasnak Yaynlan, s. 48.

3 Yakup Kadri Karaosmanoglu. Politikada 45 Yl, Ankara IrJfcri. Bilgi

Yaynevi, s. B7.

Kurtulu Sava'nda bir ABD Bakanndan medet ummutuk

"Tarihi yanl yazmak bir mille) olmann ayrlmaz par

asdr." Byle demiti Fransz dnr Ernest Renan.

Uluslama ile tarih yazm arasndaki ba bu ekilde dile

getirilmeliydi ona gre.

Aslna baklrsa Fransa iin olduu kadar ABD iin de

geerlidir bu tarihi yanl yazma pratii. Holocaust sonra

s Yahudi tarihi bir daha eskisi gibi yazlamayacak kadar

kkten deimedi mi? Hint tarihileri imdi kollar sva

m, ngilizlerin tarih zerinden zihinlerinde meydana

getirdii tahribat nasl tamir edebiliriz diye gece gndz

uramyorlar m? in derseniz, o tamamen baka bir

alemde kula atyor. Hatla bir iki yl evvel Amerika'y ke

fedenin Kristof Kolomb deil, Zeng Ho adl bir Mslman

inli olduunu ddia eden sempozyum bile dzenlendi

Singapur'da. Kitaplarda cabas...

Demek ki, tarih de yle bir kere yazld m, Everest'in

zirvesi gibi yerinden edilemeyen bir granit ktlesi deil.

Sonuta o da bir insan rn ve bir sre sonra her insan

rnnden skldmz gibi ondan da sklmaya ve yeni

bir 'gemi masal'n arzulamaya koyuluyoruz. Baksan

za, 18 Mart' "ehitler Gn" ilan etlik kanunla. Ancak

imdilerde 16 Man ehitler Gn'n hatrlayacak bir Al

lah'n kulunu bulmak steseniz ila iin bile yoktur (uz

manlar dnda tutabiliriz bu yargnn).

Peki neydi 16 Man ? 19601 yllara kadar bizi sokakla

ra dken ve yryler yaptran bu yldnm, ngilizle

rin Meclis-i Mebusan' bastktan sonra ehzadeba Kara-

kolu'na baskn dzenleyip Trk askerini kallee ehit

etmesi (1920) trajedisinin yldnmyd. Emperyalist n

gilizlere olan kinimizi sokaa dktmz bu yldnm

kayplara karmt ki, bu yl iki gn sonrasna konulan

drlan ehitler Gn, 16 Mart'ta hunharca katledilen

Mehmetiklerin aziz ruhlarna bir para da olsa teselli

verdi.

K yzden diyorum ya, stiklal Sava (sonradan uydu

rulan 'Kurtulu Sava' deil, nk biz Yunan'm elinden

kurtulmak iin deil, bamszlmz salamak uruna

savamtk) yllarmzn tarihi 1927'deki Nutuk eksen inde

ve 1930'lann ortalarnda gelitirilen Tarih Tezi yrnge

sinde yelerince kald. Ank onu yeni eksenler ve yrnge

ler zerinden okumaya girimenin vakti geldi.

Hatrlarsnz, daha nceki bir kitabmda Sivas Kong

resi gnlerinde Mustafa Kemal Paa ve Rauf (Orbay)

Bey'in imzalarn tayan bir mektubun Louis Edgar

Browne adl bir gazeteci eliyle ABD Senatosu'na gnde

rildiini ve mektupta Senato'dan hir inceleme heyetinin

Anadolu'ya yollanmasnn istendiini ele almtm. Gazi

Mustafa Kemal Nulk'unda bu mektubun gnderilip

gnderilmediini pek iyi hatrlamadn sylemekteydi.

Halbuki belgelerle gsterdim ki, mektup gnderilmi, o

kadar gnderilmi ki. mektup zerine Sivas'a gelen Ge

neral Harbord. Mustafa Kemal ve Rauf Bey'le grm,

sonra Erzurum'da Kzm (Karabekir) Paa ile inceleme

lerde bulunmutu. (Yakn Tarihin Kara Delikleri'nde (Ti*

ma Yaynlan) mektubun orijinalinin fotokopisini bula

bilirsiniz.)

1919 ylnda Erzincan Hkmet Kona binasnn merdivenlerindeki bez

afiste Franszca olarak 'yaasn Wilson Pensiplerinin 12, maddesi' yazyor

aranlar, hatta kzp kprenler oldu. Szlerimi

amalamadm noktalara ekenler de eksik deildi. An

cak unu sylemeye almtm: 1919 artlarnda insan

lara doru ve normal grnen bir karar, 1927'de anormal

grnmeye balayabilir. Bunda tuhaf bir ey de yok. Ba

kn Ahmet Necdet Sezer'in 7 yl nceki szleri ile veda ko

numas arasndaki dalar gibi farka vc ondan sonra yeni

den dnn islerseniz sylediklerimi.

imdi size stiklal Sava yllarnn farkl bir yzn

gsterecek birka fotoraf sunmak isliyorum. Birinci fo

toraf, Eyll 1919'da Erzincan Hkmet Kona'nn giri

ini gsteriyor. Merdivenlerin hemen banda ki askeri

miz ellerinde bir bez afi lutuyor. zerinde yle yazyor:

"ViverArt. 12 des Principes de Wilson." Trkeye evirisi:

"Yaasn Wilson Prensipleri'nin 12. Maddesi."

"Yaasn" denilen bu Wilson Prensipleri de nedir? Pe

ki bu Franszca bez afi Erzincan Hkmet Kona'nn

kapsna -Trkler iin olamayacana gre- kimler iin

aslmtr?

Erzurum 1919. iki askerin ellerinde bir afi. zerinde bu sefer Osmanlca

yaz>yla "Vilson prensipleri Madde 12" yazyor

Sz dnedurun. ben kinci bombam patlataym.

kinci fotorafmz ise hemen ayn gnlerde Erzurum'da

ekilmitir. ki Dadan elinde bu defa bir pankart grl

yor. Etraf da kalabalk saylr. Bir gsteri, muhtemelen.

Pankart bu defa Trke konuuyor: "Vilson Prensipleri

Madde 12."

Ne oluyor Allah akna bu Erzurumlulara ve Erzin

canllara? Kim bu ok sevdikleri Wilson ve dahi kendile

rine "yaasn" lklar attran bu 12. madde de neyin

nesidir?

Bugn ismi unutulmu olan ABD Bakan Woodrovv

Wilson daha ok 8 Ocak 1918'dc Birinci Dnya Sava'nn

daha fazla kan dklmeden sona erdirilmesi iin bir bar

plan olarak lan ettii "14 Nokta"syla tannr. Trkiye'de

"Vilson Prensipleri" adyla tannan, hatta adna bir der

nek bile kurulan bu noktalarn 12'ncis, Osmanl Devleti

topraklarnda Trk ounluun yaad blgelernin

Trklere braklmasn islemekleydi. Bu da her trl hu-

kukumuzun ayaklar allna alnd bir zaman da Mill

Mcadele kadrosuna ila gibi gelmi ve drt elle sarlm

lard ona. Nitekim bizzat Atatrk'n sylediklerine bak

lrsa Misak- Millimizin hukuki temelini de VVilson Pren-

sipleri'nin 12. maddesi oluturmutur. Hatrlayalm m

1926 ylnn Mart ve Nisan aylarnda Hakimiyet~i Mitliye

ve Af illiyet gazetelerine ortak olarak verdii hatralarnda-

ki szlerini:

tiraf ellerim ki, iten de milli snr biraz WiIson prensiple

rinin insani maksatlarna gre ifadeye altm. Hemen

aklayaym: O insani prensiplere dayndgdadr ki.

Trk snglerinin mdafaa ve tespit ettii snrlar m

dafaa etmiimdir.1

Demek ki neymi? Bugn kabul etmek kolay olmasa

bile Atatrk bile milli snrlarmz tespit ederken bir ABD

Bakan'nn prensiplerine dayanmak ihtiyacn hissetmi.

Nitekim Mustafa Kemal Paa'nn Sivas Kongresi Ba

kam sfatyla ABD Senatosu'na gnderdii mektubun ar

ka plannda da Wilson'un milletlere kendi kaderlerini ta

yin hakkm tanyan bar plan yatmaktayd. Ayn zaman

da Anadolu halk da bu prensiplere sahip km ve Sena-

to'nun nceleme yapmak zere gnderdii General Har-

bord ve ekibine davullu zurnal karlama trenleri d

zenlemitir.

te yukarda grdmz iki fotorafn arka plannda

bu prensipler vardr ve afiler Amerikal General Harbord

grsn ve gnl bizim tarafmza meyletsin diye hazrlan

m ve aslmtr.

Ancak Bakan Wilson'un bir baka plan daha vard.

Ksa bir sre sonra, 21 Ocak 1918'de Paris Bar Konferan-

s'na giderken yannda bir program ve Trkiye'nin para

lanmasn ngren haritay da gtrmt. Giresun'dan

balayp Sivas, Mara, Adana, Mersin, Van. Kars ve Ar'y

da iine alan "byk Ermenistan" haritasyd bu.

Tabii tahmin edilebilecei gibi biz prensipleri grm

ama haritay grmezden gelmitik. Geri bugn kisini de

grmezden geliyoruz ya, neyse...

1 Atatrk'n Btn Eserleri, cilt 3, stanbul 2003, Kaynak Yaynlar,

-. 55. General Harbord-Mustafa Kemal Pasa grmelerinin ayrnt-

lar iin bkz. Fethi Tevetolu. "Mill Mcadele Mustafa Kemal Ha-

a-General Harbord grmesi*, Trk Kltr. Say: 76. ubat 1969.

s. 1-12 (bu makale 81. sayya kadar devam ediyor) .

Atatrk 1 9 2 2 ' d e "siyaseti brakacam" demi miydi?

O mesut gn geldiinde, btn milletle beraber yksek heyetiniz, ve ben de yksek heyetiniz, iin

de bir fen ve bir ye olarak bittabi en byk sa-adeileri idrakle merref olacaz.

GAZ MUSTAFA KEMAL PAA

Sen deyince "Sulhten sonra isterim

Herkes gibi bir fert olmak, hr olmak"

Hepimizde dodu byk bir vehim

Gerekten mi bu kyamet kopacak?

O sakin tabiatl Ziya Gkalp Diyarbakr'da kan K

k Mecmua'da pe pee nerettii iirlerle Gazi Mustafa

Kemal'e 'Sakn ekilme' mesajn vermek htiyacm ne

den duymutu? Yoksa gerekten de Yunanllar yenilgiye

uratm bir ordunun Bakomutan sine-i millete dn

mek zere midir? Nedir bu tela ve kyamet neden kopa

caktr?

TBMM zabtlarn ap okuduunuzda bu endienin,

hatta korkunun gerek sebebini bulmakta zorlanmyor

sunuz. te 20 Temmuz 1922 gn Bakomutanlnn

TBMM tarafndan sresiz kaydyla uzatlmas zerine

yapt teekkr konumasnda Mustafa Kemal Paa im

syledikleri:

kinci saadetimi temin edecek olan husus, benim bundan

sene evvel mukaddes davamza baladmz gn bu

lunduum mevkie dnebil inekliim imkn olacaktr. (Al

klar.) Hakikaten milletin sinesinde serbest bir millet fer

di olmak kadar dnyada bahtiyarlk yoktur. Hakikatlere

vakf olan. kalp ve vicdannda manevi ve mukaddes baz

lardan baka zevk tamayan insanlar iin ne kadar yksek

olursa olsun, maddi makamlarn hibir kymeti yoktur.1

Mustafa Kemal Paann Byk Taarruz'dan nce hem

de Meclis huzurunda verdii bu "sz", muhtemelen ken

disine tannan olaanst ve sresiz yetkilerin kurtulu

tan sonra da kullanldnda bir tr diktatrle gidilebi

leceine ilikin baz vekillerin zihninde oluan kukularn

datlmasna ynelikti. Mustafa Kemal Paa iin Sakarya

zaferinden sonra rtbe birden atlatlarak mareal ya

plmas, dahas Gazilik gibi en son 1897 Teselya savann

kazanlmasndan sonra Sultan II. Abdlhamid'e verilen

benzersiz bir unvana layk grlmesi yeterli olmam gibi

dir. O imdi hedef bytm ve baz demeleri Kzm Ka-

rabekir ve Rauf Orbay gibi Milli Mcadele'nin nder kad

rosunu kayglandrmtr. Bunlara gre Mustafa Kemal

Paa'nn gz imdi de padiahlk ve halifelikleydi!

Karahekir Paa ve Rauf Bey gibi asker kkenliler ile

Halide Edip gibi aydnlar onun 20 Temmuz konumasn

da verdii sze bal kalmasn, yani yeni bir makam mev

ki istemek yle dursun, mevcut makamlar da elinin ter

siyle bir kenara itmesini ve sz verdii gibi sine- millete

dnmesini srarla istemekteydiler.

te Uur Mumcu'nun yaynlad hatralarnda Kara

bekir Paa'nn szlerinden zetlediklerim:

Balangta Mustafa Kemal Paa Vahdettin'in kalma

sn istiyor, sulu olduundan szmzden kmayaca-

Sultan Vahdettin'in nadir grlen fotoraflarndan biri

in sylyordu. Ben kar ktm ve yeni bir halife seme

miz gerektiini kabul ettirdim. Kararmz, padiahln

kaldrlmas ve hilafetin Osmanl hanedannda kalmas,

Abdlmecid'in de halifelie getirilmesiydi. 30 Ekim

1922'de Mecliste sert tartmalar cereyan ederken Kza

Nur'a harekete geme zamannn geldiini syledim ve

GAZI'nin istei zerine saltanatn kaldrlmas lehine bir

konuma yaptm. Fakat Rza Nur ve arkadalarnn imza

ladklar kanun taslann son eklini okuduumda gr

dm ki, i balangta konutuumuz noktadan tama

men sapm. Taslakta "Osmanl hanedan yoktur ve tari

he karmtr" ifadesi yer almaktayd. Bunun zerine

Mustafa Kemal'e dnerek, "Paam, kararmz bu muydu?

Hilafetin Osmanl hanedannda kalmas gereklii nokta

snda anlamam mydk? Bu cmleyi okuyan herkes siz

den phelenecektir" diye uyardm. Nitekim Rauf Bey de

ayn cmleye takld ve " N e oluyoruz, nereye gidiyoruz?"

diye bard. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa "Endi

enize hak verdim. Durun o cmleyi dzelteyim" diyerek

"Osmanl hanedan" kaydn silip "stanbul'daki padiah

lk yoktur (madumdur)" diye yazd. Sonra nerge meclise

sunuldu.

Ancak ilk oylamada yeterli milletvekili bulunamaz.

Dolaysyla oylama geersiz saylr. Bu anlaml bir mesaj

dr Karabekir in. Gider Mustafa Kemal Paa'nn yanna

ve yzne kar mecliste oluan kaygy dile getirir: Bu

nergeyle sizin hilafet ve saltanat almak niyetinde oldu

unuz kanaati belirmitir. Dzeltmezsek i vahim bir so

nuca varabilir.

Bu noktada Karabekir'in bir ara teklifi olur. Hem Ata

trk'n verdii sz yere drmeyecek, hem de onu

onurlandracak bir zmdr bu. Saltanat kaldrlacak,

hilafet Osmanl hanedannda kalacak, bar antlamas

mzalandktan sonra Cumhuriyet'in ilann mteakip

Cumhurbakanlna "srf tarih bir nam almak suretiyle"

Mustafa Kemal Paa seilecek, ancak hemen arkasndan

istifa edecek ve lnceye kadar Cumhurbakanlarnn

maddi imknlarndan yararlandrlacakt. Bundan sonra

ki adm, boalan Cumhurbakanl iin halk oyuyla ser

best bir seimin yaplmasyd.

Evet. Cumhurbakannn halkn oyuyla seilmesi yo

lunda ilgin bir tekliftir bu. Ancak aradan 85 yl gemesi

ne ramen hala uygulanamamtr. nk baz kimseler,

Karabekir'in. Atatrk'n ayan kaydrp kendisinin

Cumhurbakan olmak sledii yolundaki haberleri Ga-

zi'ye yetitirmilerdir bile. Bunun zerine projesinden

vazgetii anlalan Karabekr Paa. en azndan saltana

tn kaldrlmas ama hilafetin hanedanda kalmas nokta

snda srarc olur ve 1 Kasm 1922'de kanunlaan tasar

bylece ortaya kar.2

Ancak kamuoyu yine de tatmin olmu saylmaz. Deil

mi ki Gazi vaktiyle bir sz vermitir, yleyse gereini yap

maldr. Mesela 1923 ubai'nda yannda Kzm Karabe

kir Paa olduu halde zmir'den Ankara'ya dnerken o

cukluk arkada olup o srada TBMM ikinci bakan bulu

nan Ali Fuat Cebesoy'dan srpriz bir telgraf almtr.

Telgrafta, baz vekillerin Gazi Paa'nn bir tarafa ekilme-

si anyla kendisine bir saray ve ayda 10 bin lira denek

verilmesi iin Meclis bakanlna nerge verdikleri bildi

riliyordu.3

te Ziya Gkalp bu ateli gnlerin ncesinde Diyarba

kr'dan yazmaya devam ediyordu:

Gazi Paa! Geri fazla yoruldun

htimal ki rahata da muhtasn

Lakin Trk'n tlsmn sen buldun

ksir gibi hu millete ilasn.

Oysa 1922 Temmuz'unda meclis krssnden verilen

szn, muhaliflere kar siyasi bir manevra gerei olduu

apaktr.1

1 Metni. Do Perincek'in belki de tek hayrl teebbs olarak tarihe

geecek olan Atatrk'n Btin Eserlerinin 3. ciltinden aldm (is

tanbul 2004 Kaynak Yaynlar, s. 156).

2 Uur Mumcu. Kzm Karabekir Anlatyor. stanbul 1990. Tekin Yay

nevi, s. 5.1-64. Bu sureci smet Bozdag' n yayna hazrlad Kazm

Karabekir'in Paallarn Kavgas: Atatrk-Karabekir adl hatralann-

dan da izleyebiliyouz (stanbul 1991. Emre Yaynlan, v 92 vd.).

3 Bkz. erafeltin Turan. Ttlrk Devrim Tarihi. 3. kitap (birinci Blm);

Yrni Trkiye'nin Oluumu (1923-19381. Ankara 1995. Bilgi Yaynevi.

s. 32.

4 Rdvan Akn. TBMM Devleti (1920-1923): Birinci Meclis Dnemimle

Devlet Pikleri ve dare, istanbul 2001. H e l l i m Yaynlan, s. 378.

Atatrk Trkiye'sinin Hitler Almanya'sna ekonomik bamll

Getiim yollara dikenler braktm iin zr dileye

cek deilim. Tarih yeniden yazlmay hu denli arzuluyor

sa yaplacak tek ey. yazann yapana ve yaplana sadk

kalmasdr. Ord. Prof. Enver Ziya Karal gibi bir stadn bi

le aka itiraf ellii gibi, inklap tarihlerimizi yazanlar

onu kendi arzu ve duygularna uydurmularsa biz ne ya

palm? Belki yol kenarlarna braktmz dikenlere tak

lan ynlerden yeni bir palto yapmay becerir birileri. Me

sajmz, gelecekteki sng zekl tarihilere. midimiz

onlarda...

Daha nce Osmanl borlarnn 1933 ylndan itibaren

denmeye balandn konumutuk, ite sng zekl

kardelerimizden birisi enmeyip kitaba bakm ve as

lnda ilk bor taksirlini 1929'da dediimizi bulmu.

Soruyor hakl olarak; Hangisine inanacam?

Burada belirtilmesi gereken nokta var:

1. 1929'da dediimiz borcun kendisi deil, yalnz fa

iziydi.

2. Bu ilk dememizle birlikte ekonomi iflas sinyalleri

vermi ve alacakllara gerisini getiremeyeceimizi

ilan etmitik. te bundan sonra demelere ara ve

rilmi, grmeler 1932'de sonulanm ve asl

borcun ilk dzenli demesine 1933'ten itibaren

balamtk. Oradaki kastm, 1954 ylma kadar de

vam edecek olan bu lk dzenli demeydi.

3. dediimiz Osmanl borlarnn tutar. TL baznda

yaklak 150 milyon liradr. Peki hi merak ettiniz

mi Osmanl'dan Cumhuriyete kalan nakit para tu

tarnn ne kadar olduunu? Tam tamna 161 mil

yon TL kt para (bozuklar hari). Yani Osmanl

hazinesinden 161 milyon TL'yi cebinize koyarken

hu para nereden geliyor diye sormuyorsunuz da,

borcunuz knca niye mzklanyorsunuz? Bir mi

ras olaynda alacak ve bor gayet tabii bir durum

deil mi?

Her neyse. Bu borlar meselesi epey su gtrr.

Ancak belirtilmesi gereken bir baka nokta, bu bor

ertelemesiyle birlikte Trkiye'nin d kredi itibarnn dibe

vurmu olmasdr. Hatta 1920'lcrdc ngiliz hkmeti Tr

kiye'nin ngiltere'de tahvil satmasn dahi yasaklamtr.

Son are olarak ABD'ye bavurulmusa da. Avrupal tah

vil alacakllar Trk isteinin geri evrilmesi iin Was-

hington'a kredi vermemesi iin bask yapmlardr.

imdi gelelim asl konumuza.

1930-1934 dneminde Trkiye iin 1929 dnya eko

nomik buhrannn da misillemesiyle ar bir ekonomik

darboaz olutuunu sylyor uzmanlar. Hani bazlar o

zamanlar Trkiye'nin paras yabanc paralar karsnda

deerliydi diyorlar ya, Gllen Kazgan'dan Yahya Sezai Te-

zel'e kadar Osmanl iktisat tarihi uzmanlar bunun eko

nomi zerindeki fel edici etkisini gndeme getiriyorlar.

1930-1934 dneminde TL'nin ar deerlenmesi ile

Trkiye'nin ihracat yapt tarm rnleri fiyatlarnn d

piyasada dmesi sonucunda zellikle Ege blgesindeki

ihracatlar iflas etti. mal reticinin elinde kald. Trkiye

reel gelir kaybna urad. lk defa TL bu dnemde Dolara

baland. Enflasyon yoktu belki ama bu defa deflasyon-

depresyon sreci dodu.

Bir k yolu olarak nce Fransa'yla balayan bir tr

anlamal takas olan "kliring" ticareti denendi. te bu ta

kas ticareti, yazmzn konusunu oluturan Hitler reji

miyle Trkiye Cumhuriyeti'ni 1934-1939 yllarnda birbi

rine sk skya balayacak ve Yahya Sezai Tezel'in ifade

siyle syleyecek olursak, Trkiye tarihinin (Osmanl da

dahil) baka dnemlerinde grlmemi derecede bir

emperyalist d gce ekonomik olarak baml olmasn

getirecektir.

Nasl? Atatrk dneminde Trkiye da baml my

m? Hem de Nazi Almanya'sna yle mi? u Hitler'in re

jimine hem de?

Siz bu sorularn kabuunu kayadurun. ben Tezel ho

cann Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi1 adl kitab

nn kapan aralyor ve balyorum zetlemeye:

Tezel'e gre Trkiye'nin 1934'e kadar sren bu olum

suz ekonomik tablosunun olumluya dnmesinde Hitler

Almanya'syla kurduu yakn ekonomik ibirliinin hatr

saylr bir pay bulunmaktadr. Kendi deyiiyle,

Trkiye'nin d ticaretindeki genileme, Nazi Almanya-

s'nn uluslararas dzeyde iktisad g kazanmasyla ili

kilidir. Almanya'nn Balkanlar ve Orta Dou'da gtt

ticari genileme politikas nedeniyledir ki, Trkiye, Byk

Buhran'n skntlarn yasayan liberal metropollerin Trk

ihra inallarna talebinin zayflad bir dnemde, hracat

hacmini artrabilmitir.

Yeterince arpc grnyor. Onun iin devam edelim

biraz daha.

Almanya 1930'larn sonuna doru Trkiye'nin ticare

tinin aa yukar yarsn kendine kanalize etmeyi baar

d. Bylece Almanya'nn ihracatmzn cari deerindeki

pay 1929'da yzde 15 iken 1934'te yzde 39'a, 1935-1938

ortalamasnda se yzde 44'e kt. Almanya'nn ithalat

mzn cari defterindeki pay ise 1932'de yzde 25 iken,

1934de yzde 36y. 1935-1938 ortalamas ise yzde 46'y

buldu. Hatta bu dnemde Trkiye Almanya'dan yalnz si

lah almakla kalmam, asker rgtlenmesinde de n

c Reich'a baml hale gelmitir.

Nitekim 1937'de Almanya'ya giderek bizzat Hitler'e

gren Bayndrlk Bakan Ali el in kaya, Almanlardan

anakkale'yi tahkm etmek iin top. demiryolu iin loko

motif almak istediklerini sylemitir.^

Bunun sebebi ise Trk ihra rnlerine yz vermeyen

dier lkelerin aksine Almanya'nn ihra mallarmza

yksek fiyatlar demekte ve kliring hesabnda ak vere

rek Trkiye'yi Almanya'dan daha fazla ithalat yapmaya

zorlamakta olmasdr.

Bylece hracat ve ithalatmzn neredeyse yarsn

kendisine balamay baaran Almanya'nn Trkiye'yi ne

reye srklemekte olduu ancak 1937'de fark edilmi ve

ynetimde bir panik havas ba gstermitir. Ayn ekilde

ngiltere de Trkiye'nin faizme kaymasyla Orta Dou

dengelerinin aleyhine dneceini grerek panie kapl

m ve Trkiye'ye bask stne bask yapmaya balam

tr. Bunun zerine 1936 ve 1938 yllarnda yaplan anla

malarla ngiltere'den 118 milyon Tl. bor alnmsa da.

kinci Dnya Sava patladnda Trkiye'nin d ticareti

nin Almanya'ya bamll hala srmekteydi, yle ki,

1939'da bu bamllk muazzam boyutlara trmanm bu

lunuyordu: thalatta yzde 51. ihracatta yzde 37.

Hatta The Economist dergisinin 5 Austos 1939 tarihli

saysnda yaynlanan bir hesaba gre, flitler Almanyas.

Trkiye'yi kendisine siyasi olarak balamak iin zarar et

meyi bile gze aln ve bizden yksek fiyatla mal alp

ucuz fiyatla mal satmak suretiyle sadece 1938 ylnda tam

8 milyon TL tutarnda bir mali yardmda bulunmutur.

Bu para, ayn yl Osmanl borlar iin dediimiz mikta

rn lam iki kandr!

imdi Osmanl'dan kaarken Hitler'e tutulmuuz di

yeceim, yine birileri kprecek.

Noktann yeri buras myd?

1 Yahya Sezai Tezel . Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarih (1923-

1950). stanbul 1994. Tarih Vakf Yun Yaynlan, s. 176-179. Hu konu.

yazarn daha nce verdii bir teblide de ilenmii!. Bkz. "1923-1938

dneminde Trkiye'nin d iktisadi ilikileri'*. Atatrk Dneminin

Ekonomik * Toplumsal Sorunlar (1923-1938). 14-16 Ocak 1977. s

tanbul 1977. iktisadi ve ticari limler Akademisi Mezunlar Yaynlan,

v 20.>-20f>. Itr haka yazar alar Keyder'n bir makalesine ailen u

ilgiye dikkat ekiyor: "l93f>Te imzalanan bir anlamadan sonra Nazi

Almanyas bir yl iinde Trkiye'nin ihracatnn % 51'ini almak ve it

haltnn % 45'ini salamak durumuna gelmiti." Bkz. Irvin Cemil

Schick ve Erturl Ahmet Tonak, "Uluslararas boyut: Ticaret, yar

d m ve borlanma", ilerleyenler: Irvin Cemil Schick ve Erturul Ah

met Tonak. Geis Srecinde Trkiye. Islanbul 1992, Belge Yaynlar, s.

359.

Geri Almanlarn lliler rejiminden fince de Trkiye'nin finans ku

rumlarn ele geirme taarruzu sz konusuydu. Mesela 1924 ylnda

Ziraat Bankasnn genel mdr Deutsche Bank'n eski genel m-

dlerinde biriydi. Ayrca ttihatlarn kurduklar ve hisselerinin %

40' hkmete ait olan milli banka ttibar- Mil l in in ynelimini de ele

geirmilerdi. Bkz. Calar Keyder. Dnya Ekonomisi rinde Trkiye

(1923-1929). stanbul 1993. Tarih Vakf Yurt Yaynlan, s. 141,

2 Aktaran: Nejat Atsa. "Ali etinkaya-Hitler grmesi": Hayal Tarih

Mecmuas. Sav: 11. Aralk 1967, t, 35.

Onuncu Yl Mar'nn bestesi alnt myd?

Yazmm ama tekrarda fayda var: Acdr lakin biz asl

batllatmz sandmz Cumhuriyet dneminde Ba-

t'dan koptuk!

ardnz kukusuz. 'Nasl olur?' dediniz belki de,

"Onca Batllama gayretkelikleri cmlenin malumuyken

bunu nasl iddia edebilirsiniz? apka ve klk kyafetten

tutun da medeni hukuka, saat ve takvime kadar Avru

pa'dan alnmadk bir ey kalmamken nasl olur da kal

kp "Biz asl Cumhuriyet dneminde Bat'dan koptuk!"

ddiasnda bulunma cretini gsterebiliyorsunuz?'

Bir kere sylem ile eylem arasnda belirgin bir fark ol

duunu belirtmem lazm. Evet, 'muasr medeniyet'in

Avrupa medeniyeti olduuna dair ok sayda beyanatla

kar karyayz. Bunlar bizzat Mustafa Kemal Paa ve s

met Paa'nn azndan kmtr ve o devirde pek ok ay

dn tarafndan da paylalmtr. (Tabii ayn evrede yer

alp da Yahya Kemal gibi bu tezi paylamayanlar da

mevcuttu.)

Ne var ki, i icraata geldi mi, mesele deiir. En radikal

grnenler, en tutucu konumlara saplanm olabilir. 1 lal

la sosyolog Paul Connerton'un hatrlatt gibi, her radi

kal krlma bir yerde eskiye daha fazla baml olmay bile

getirir. Krlma arttka bamllk da artar.1 Uygulamada

kendi toplumsal ve kltrel ufku, inklaplarn hareket

sahasn daraltr.

Nitekim Medeni Kanun yaplrken Avrupa'daki en

muhafazakr hukuk sistemine sahip lkelerden svi

re'nin model alnmas epeyce manidardr. Biliyorsunuz,

Katolik svire, kadnlara seme ve seilme hakkn yalnz

Avrupa'da deil, dnyada en ge tanm olan lkelerden

biri olmakla mehurdur. skandinav lkelerinden veya

Fransa'nn deil, medeni hukukta svire'nin model se

ilmesi Batclmzn da epeyce 'semece' olduunun

en gl kant oluyor.

Demek ki, masa banda "muasr medeniyel seviye-

si"ne ulama veya stne kma nutuklar ekilse de, i

icraata gelince sanld kadar radikal admlar anlamyor.

Nitekim Prof. Ergim zbudun, Kenalizmin Trk toplu

munu tamamen deil, 'ksmen' deitirmeye yneldiini

sylerken ayn noktaya parmak basyordu aslnda. Yani

Atatrk nklaplarnn, zannedildii kadar, mesela Sov

yeller Birlii ve in kltr devrimi tecrbesi nispetinde

bir topyekn deiim amalamadn, Batllama veya

adalama projesinin mehul bir topyaya gre deil,

pratikteki ihtiyalara ve eldeki artlara gre aksak semai

tarznda yrtldn sylemek gerekiyor.

Burada size bunun bir baka boyutundan, 1930'lara

doru younluu giderek artan "kltr devrimleri"nden,

zellikle de "mzik devrimi"nden ve arpc sonularn

dan sz edeceim.

nce bir soru: "Mzik devrimi" neyi amalamt?

1926'da Trk musikisi retimi, o zamann konserva-

tuvar olan Dr'l-elhn'dan kaldrlmt; 1934'de ise asl

darbe gelecek, radyoda Alaturka musiki alnmas dahi

yasaklanacakt.

Peki neydi ama?

Dnce uydu: Asl mzik, Bat mziidir, Trk mu

sikisi tek seslidir ve medeni dnyann seviyesinden geri

dedir, yleyse nasl klk kyafetimizi veya Arap harflerini

Batllarnkilerle deitirerek muasr medeniye! karsn

da iine dtmz aalk kompleksinden kurtulduk-

sa.ayn ekilde "geri ve ilkel" musikiyi terk edersek mede

ni milletler dairesine kabul edilmemiz mmkn olabilir.

Bylece ne oldu? Mzikolog Blent Aksoy'un deyiiyle

Trkiye'de bir kere daha "ideoloji", "kltr"e baskn kt.

Halbuki esas mesele, mzii Alafranga veya Alaturka

diye ortadan ikiye blp halk birincisini 'ada mzik'

olarak kabule zorlamak ve ikincisinden czzamldan ka

ar gibi kamak deil, kaliteli mziin retilmesi olarak

konulsayd, yine kltr galip gelecek ve belki de asl baa

rlmak islenen yeni 'Trk mzii sentezi, bu iki kltrel

retim geleneinin geliim srecinde ortaya kacak etki

leimden zuhur edecekti. Aksoy'un deyiiyle, bu yaklam

gzel bir ar semai ile basit bir ark ezgisini ayn kalba

koyma yanlna derken, br yandan gzel bir koner

to ile basil bir dans ezgisini de eitlemi oluyordu.

Sonuta ne oluyordu? Dede Efendi ile meyhanedeki

udi, Mozart'la bardaki kemanc ayn kalba oturtuluyor,

birincilere Alaturka denilerek krmz kart gsteriliyor,

ikinciler ise hangi seviyeden olursa olsun ba tac edili

yordu.

Herhalde mzie ideoloji kartnda ne byk faci

alara yol atna bundan iyi bir kafa karkl rnei bu

lunamazd.

stanbul Belediyesi tarafndan 1932 yl sonlarna do

ru Konservatuvar slah maksadyla arlan Viyana M

zik Yksek Okulu rektr Joseph Marx, raporunda yne

ticilerimizi u ac szlerle uyarmt:

Milliyetsiz byk sanat yoktur. Vatan toprana ve vatan

sesine ballk mutlaka lazmdr. Yoksa sanat kymetsiz,

kansz bir zentiye dner... Milli zellii pek bozmadan

Avrupa musiki tekniini millete mal edecek surene musi

ki propagandasn kuvvetle yrtmenin tan zamandr.

Marx'n 'propaganda' derken deolojik beyin ykama

ve yasaklama faaliyetinden sz etmiyor. Mziin kaliteli

hale getirilmesi iin mesela orkestralarn halka belirli

gnlerde konserler vermesi veya meyhanelerden alnacak

verginin artrlmas, bylece kaliteli mzik dinleyecek kit

lenin buralara ynelmesini temin gibi tamamen mzik i

bir propaganday kastediyor.

Belki de Marx'm bu szn yanl anlad yneticileri

miz; ve Bat mziinin propagandasna, halta dayatmas

na soyundular. stelik onun stanbul'daki bir konferan

snda dile getirdii fikirleri hi umursamadan:

Trk musikisi Avrupa musikisinin tekniinden faydala

nacak, fakat milli hususiyetlerinden hibir ey kaybetme

yecektir... Trk musikisi gerek milli kaynaklardan, gerek

Avrupa kaynaklarndan kuvvet alarak kentli kendine b-

ymelidir.

Oysa bakn Onuncu Yl Mar'nn bestecisi Cemal Re

it Rey. 1950 ylnda Akam gazetesinde kan rportajn

da neler sylemi. bretle okuyalm:

Tek sesli musikiyi Garba sevdinnek zordur. Zira Garpllar

bu musikiden pek holanmaz, hatta onu biraz iptidai il

kel) bulurlar. Bu musikiyi Garba sevdirmek iin en gzel

rneklerini Garp lisanlarile cazip bir ekilde izah ederek

ve Garba has bir titizlikle hazrlayarak radyodan dinlet

mek lazmdr.

Elin Marx' Trk musikisinin ok sesli hale getirilmesi

nin feci bir hala olacan sylerken. Bay Rey. btn der

dini ilkel' mziimizi batllara sevdirmek eklinde koy

mu. Bir mzik eserinin nitelii mi nemlidir, yoksa Bat

llarn holanmas m?

Cemal Reit Bey

te yolunu byle belirlemi olan Cemal Reit Rey,

Onuncu Yl Mar'n bestelerken de. ayn tarzda hareket

edecektir. Ancak hala 'gururla' sylenen Onuncu Yl Mar

bestesinin Bal mzii tarihinin pek fazla bilinmeyen

bir operasndan alnt, hatta alnt olduu iddias TBMM

krslerinden Musiki Mecmuas satrlarna kadar tama

sna mani olunamayacaktr.

Mecl is k r s s n d e n mar tart mas

Yl 1933. Cumhuriyetin 10. yldnm grkemli t

renlerle kutlanacaktr. Bir bakma halkn ve dnyann

zihnine Cumhuryet'i naketmek iin bir frsat olarak de

erlendirilmitir o yln Cumhuriyet Bayram trenleri.

Bir de bu nemli yldnmn ve Cumhuriyet ideolojisi

ni lmszletirecek bir mar iin beste yarmas alr.

Sonu olarak 1904 Kuds doumlu, yani henz 29 yan

da bulunan Cemal Resit Bey'in bestesi mar olarak kabul

edilir, Edilir edilmesine ama hemen o gnlerde olmasa

bile ardndan byk bir (artna balar. Bu mar bir ba

ka eserden alnt mdr?

iddiay dile getiren kii de ilgin. Tbbiyeden askeri ta

bip olarak mezun olduktan sonra anakkale'den Kurtulu

Sava'na kadar pek ok cephede bizzat hizmet veren Os

man evki Uluda, ayn zamanda Bursa'daki "Uluda"n

da isim babasdr, (Eski ad "Kei Dag"yd.) Milletvekili

seildikten sonra da bu iddiay defalarca dile getiren Ulu

da, meseleyi Trkiye Byk Millet Meclisi krssne ka

dar tam ve Trkiye'nin bu alnt mar aybndan kur

tulmas gerekliini eline geen her frsatta dile getirmitir.

te Uluda bu frsatlardan birisinde u cretkr ddi

alar dile getirecektir:

Cemal Reit Beyin bu mars da nc veya beinci dere

cede bir kompozitr olan Jean Jacques Rousseau'nun "Le

devin du village" adl operasndan ve bu operann "btn

saadetimi kaybettin - hizmetimi kaybettim" manasna

gelen "J'ai perdu tout mon bonheur - J'ai perdu mon ser-

viteur" msralarnn bestesinden alnmtr. Onun iin bu

eserde de pek ok prozodi ve sair teknik hatalar vardr. O

da dilimizin ve iirimizin bnyesini ve tekniini anlam

deildir. Ve ile esas Garptan alnm olan bir bestenin

aruz, veya hece lleri ile yazlm olan iirimize giydiril

mesi byle halalar dourur... Onuncu Yl Mar'n tama-

miyle unutmalyz. Buna "bizimdir" demekle ancak g

ln oluruz.

Dr. Osman evki Bey 1950 ylnda Musiki Mecmu-

as'na yazd "Cretin derecesi" balkl yazda iddialar

n srdrecektir. Hem de sertletirerek:

Cemal Reit Rey. bizim yirmi seneden beri makale, konfe

rans. Byk Millet Meclisi krssnde mnakaa ekille

rinde ortaya altmz thama cevap vermemitir. Biz se-

nelerden beri onun imzasn tayan "Cumhuriyet Onun

cu Yl Mar'nn kendilerine ait olmadn yzlerce defa

alenen syledik. Trk dilinin bnyesini yanl tasvir eden,

Trk iirinin tekniini tahrip eden bu marn Jean Jacqu-

es Rousseau'nun "Le devin du village" adl operasndan

arlm olduunu iddia ellik. Cumhuriyet gibi byk ve

mesut bir nklabn onuncu senesini Trk ocuklarna in

tihal edilmi bir eserle ta'ziz ettiren Cemal Reit Rey. bu

nun hesabn hala vermiyor.

Osman evki Bey eletirmekle kalmaz, daha nce Ha

san li Ycel'i meclis krssnden terlettii yetmiyormu

gibi, bu defa da dnemin itibarl bir mzik dergisinde

Milli Eitim Bakanndan Cemal Reit Bey'e u sorular

sormasn ister:

imzanz tayan Cumhuriyetin Onuncu Yl Mar sizin

eseriniz midir yoksa 1.1. Rousseau'nun mudur? Trk o

cuunu Cumhuriyeti ta'ziz ederken ne hakla aldattnz?

Ve niin hala o marn kentlinize ait olmadn itiraf ede

rek ocuklarmza aladnz bir fenal tamir etmiyor-

sunuz?

Btn bu eletirilere suskun kalarak "cevap veren"

Onuncu Yl Mar'nn bestekr Cemal Reit Rey. yalnzca

bestesini kendisinden ald Rousseau'nun operasndan

tek bir nota bile dinlemediini sylemitir. Bey'in talebe

si Yaln Tura, yalnz onun deil, Dr. Osman evki'nin de

sz edilen eseri dinlemediini iddia ederek "o operann

bir tek ezgisini bile dinlemediini, bir tek notasn bile

grmediini sanyorum. O dnemde byle birey mm

kn deildi" demektedir. Peki bu iddia nereden kaynak

lanmtr?

Yaln Tura'nn iddiasna gre o dnemde Rousse

au'nun bu eserini Trkiye'de bilebilecek tek kii. Alman

besteci Ernest Preatorius'tur. Olsa olsa Dr. Osman ev-

ki'ye o sylemitir iki eser arasnda byle bir benzerlik ol

duunu.

Ben Cemal Reit Rey'n szkonusu eseri hi dinleme

mi olduu fikrine pek katlamyorum. nk Cemal Re

it Rey, Rousseau'nun memleketi olan Fransa'da uzun

yllar kalm ve mzik tahsilini orada yapmt. Birinci

Dnya Sava yllarnda da Paris'ten yine Fransz kltr

nn etkisindeki svire'ye gemi ve orada mzik konu

sundaki almalarna devan etmitir. Bu yllarda. zel

likle de Rousseau'nun 200. doum yldnm etkinlikle

rinde pekala Trkesi Ky Khini olan bu opera icra edil

mi ve Rey de zlemi veya dinlemi olabilir.

nk iki ezginin zellikle giri blmlerindeki ben

zerlik ok fazla. 7 nota ve iki l Rousseau'nun eserin

den alnm grlyor. Sonradan deiip baka bir tona

(Gnl Paac'nn deyiiyle Rast makamna yakn bir me

lodi dzenine) geiyor ama en azndan "ktk ak alnla,

on ylda her savatan" ksm. Rousseau'nun eserinden

notasna ve perdelerine varncaya kadar aynen alnma

benziyor. 1752 ylnda bestelenmi bir eserin 1933 ylnda

bir Trk bestekr tarafndan, stelik bir marta alntlan

m olmas, Osman evki Uluda'n hala cevaplanmay

bekleyen iddias olarak ilginliini koruyor.

Onuncu Yl Mar'm Rousseau'nun Ky Khini adl

eseriyle kyaslamak isteyenler internetten girip http

www.rousseauassocation.orgaboutRousseaumusical-

Works.htm adresinden Le Devin du village eserini (ben

zerlik buradaki kaydn ortalarna denk geliyor) dinleyebi

lir ve kararlarn kendileri verebilirler.

Bakalm eser alnt m deil mi? Dinledikten sonra

tekrar grelim.

I Aktaran: Ziya Meral, ''We need to mourn the loss of The Ottoman Em-

pire'', Trkid Daily Xe% 13 Austos 2007.

http://www.rousseauassocation.orgaboutRousseaumusical-

girecektik Kuzey Irak'a, Atatrk istemedi

Kuzey Irak'a snr tesi operasyon meselesi adeta bir

ate topu gibi elden ele gezerken, tarih yine imdadmza

kouyor ve baz eskimez ipularn fsldyor kulamza.

1927 ylnda ngilizlerin Irak'taki Kaba Grgr petrol

kuyularndan gmbr gmbr petrol fkrmaya hala

ynca bizi bir yl nce kandrdklar ayan beyan hale gel

miti. Dileri Bakam Tevfik Rt Aras. kurt ingiliz dip

lomatlarn blfn yutmu, Musul petrollerini onlarn

tahmininden de ucuza kapatmt. Ancak anlamann

zerinden ksa bir sre getikten sonra petrolden "hisse"

deil de. gelirden "kr pay" almann korkun tuzana

dtmz anlalnca ieride homurtular da ykselme

ye balayacak ve bunlar bugne kadar devam edecektir.

te Lozan'n ak brakt yaralardan birisi daha kar

mzdayd. ttihatlardan halayarak gz gre gre bir

dizi hata lemi ve sonuta Musul szde Irak'a dahil edil

mi, bylece gney snrlarmz kesinletirmitik.

Sultan II. Abdlhamid'in petrol sahasn ailesinin ah

si mlk haline getirmek suretiyle bir igal durumunda

kurtarma arelerine bavurmasna karlk ittihatlar bu

staty deitirerek petrol sahasn hanedann ahs ml-

kil haline sokmu, 1924'de ise hanedan yun dna kar-

lrken vatandalktan da kartlnca Trkiye'nin elinde

hibir kozu kalmamt. Oylc ya, kendi kanunumuzla va

tandalktan kardmz hanedann petrol sahalarnda-

ki emlakinin hakkn nasl savunacaktk?

En son olarak da uluslararas bir aratrna komisyo

nunun 1925 ylnda Birlemi Milletler'e verdii raporda

"'Trkiye Musul zerindeki hukuk haklarndan vazge

medike Musul'un bir baka devlete verilmesi imknsz

dr" demesine ramen, yani Musul zerindeki hakkmz

tarafsz bir komisyonca da teslim edildii halde elimizde

ki kozlar yeterince deerlendiremeden grmeleri so

nulandrmtk.

Artk Musul da, petroller de szde Irak'n, gerekteyse

ngiliz ve sonra da Amerikan petrol irketlerinin kasalar

n dolduran yal pay olmu, petroln kasalara aktt al

tnlarn akrts ta Ankara'dan duyulur olmutu. Trki

ye'de meydana gelen her homurtuya eride bir karklk

kararak cevap veren emperyalizm, bu defa da Nasturi

ayaklanmasna bavurmu, gneydou snrmzda yeni

ban balar icat etmeye koyulmutu.

Henz ikinci yana basm bulunan Trkiye Cumhu

riyeti, isyan bastrmak in General Cevad obanl'nn

emrindeki Yedinci Kolordu'yu Diyarbakr'daki birliklerle

takviye ederek blgeye sevk etmi, hemen hemen tam

mevcutlu bir ordu haline getirmiti. Operasyonun bana

da Kurtulu Sava'nm unutulmaz komutanlarndan Ge

neral Cafer Tayyar (Eilmez) getirilmiti.

Gren gryordu. Bu tam tekmil ordu, herhalde sade

ce snrlarmzn iinde bulunan bir avu Nasturi syanc

y bastrmak iin dzenlenmi deildi. Hedef daha b

ykt. syan bahane edilerek ve bir oldu bitliye getirilerek

Musul'a kadar sarklacakt. Frsat bu frsatt.

Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paa, Genelkur

may Bakan Fevzi Paa ve General Cafer Tayyar Paa ba

Son Musul operasyonunu

gerekletiren Cafer Tayyar

|Eilmez| Pasa

baa verip bu operasyonun nasl gerekletirilecei ze

rinde mzakerelerde bulundular. Mzakereler, yneti

min asker ve sini kanatlar arasnda varlan lam bir muta

bakatla sonuland.

Bylesine gl bir destei arkasna alan Yedinci Ordu

da, N'asturi harektn byk bit hzla ve baaryla tamam

lad. Tamamlamakla kalmad, snn geerek Musul srtla

rna kadar sarkt.

Tabii harekta iddetli bir tepki veren ngiltere, Anka

ra'ya girilen topraklanl derhal boaltlmas iin sen bir

nota verdi. Notalar birbirini kovalyordu. lkin bu tepkile

ri duymazdan gelen Ankara, iin ciddilemekte olduunu

anlaynca Cafer Tayyar Paa'ya Musul'a epeyce yaklat

srada, boaltmas emrini verdi. Cafer Tayyar Paa, Raif

Karada'a bizzat anlatt hatralarnda' Ankara'dan ge

len emirden oke olduunu belirtmitir. Paa, 'bu frsat

bir daha ele gemez' deyip srarla Musul'da kalmak isti

yor, Ankara'ya ektii cevab telgraflarnda ngilizlerin

bann belada olduunu, bizimle uraamayacaklarn,

notalarnn da blften ibaret olduunu bou bouna hay

kryordu.

ngilizler gerekten de blf m yapyorlard? Gerek

ten de rak'la Araplara verdii bamszlk szn tutma

yan (ne ilgintir ki, tutmayacan bir tek Irakllar bilmi

yordu) ngiltere'ye kar milliyeti bir tepki dalgas yk

selmekteydi. Kandrlm Irak halknn ngiltere'ye gveni

azalmt ve ngiltere, byle skk bir konumda Trki

ye'ye kar aaca savan nelere mal olacan gayet iyi

biliyordu.

Bu durumu ieriden tehis eden Cafer Tayyar Paa

Ankara'nn telgraflarna direniyor, birliklerini inatla geri

ekmek istemiyordu. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa

kendisini bizzat Ankara'ya ard. Uzun mzakerelerden

sonra birliklerin geri ekilmesine karar verilmiti.

Cafer Tayyar Paa'nn Raif Karada'a anlattna gre,

Mustafa Kemal Paayla aralarnda iddetli tanmalar

gemiti. Kendisi "Musul'un Trk olduunda srar ediyor

ve boaltma yoluna gitmek istemiyordu. Gazi ise yeni ku

rulan devletin ngiltere'yle arasnn almamas ve yeni

badirelere srklenmemesi iin Paa'y tahliye hususun

da sktryordu."

Bu uzun ve ekimeli geen mzakereler sonucunda

karar verilecek ve ancak geri ekilmeyi kabul etmeyen Ca

fer Tayyar Paa grevinden alnarak Musul boaltlabile

cekti.

imdi devam edilen ve 1926'da Musul deflerini nasl

kapanmz grelim.

I Raif Karada, Petrol Frtnas. 3. bask, stanbul 1979, Adak Yaynlan,

s. 209. Karada'n operasyon iin verdii 1927 tarihi hataldr. Krs.

ICemal Kutay.l "1924'de Nasturi tecavzn bastran Cafer Tayyar

Pasa Musul'u nasl kurtaracakt?". Tarih Konuuyor. Say: 11. Aralk

1964, s. 853-857. Ayrca Cafer Tayyar Pasa ve undan anlar iin bkz.

Ytkat Tarihimiz, C. 4, s. 161 -162.

Musul defterini sadece 1 4 3 milletvekilinin oyuyla kapatmtk

Ancak anlama ylesine alelacele imzalanmtr ki. Trk taraf hibir konuda pa

zarlk yapmam, neredeyse ingilizlerin dikte ettii koullan aynen kabul etmitir.

hsan erif KAYMAZ

Yani eer bugnk gibi salt ounluk, nitelikli o

unluk ve te iki gibi artlar aransayd TBMM'de. 6 Ha-

ziran 1926 gn Musul'un defterini kapadmz Ankara

Antlamasnn kabul hibir zaman mmkn olamaya

cakt. nk bir gn nce yaplan mzakerelerde ismet

inn'ye kar ciddi bir muhalefet harekeli ba gster

miti. Musul'un ucuza kapatldna nanan, stelik da

ha 2 yl nce Atatrk'n ince eleyip sk dokuyarak seti

i (gerekteyse atad) TBMM'nin toplam 286 milletve

kilinden yars o gn oylamaya katlmay reddetmiti.

Evet, o 140 kii Atatrk'e ve inn'ye ramen oylamay

reddetme cesaretini gstermilerdi. 2 ekimser ve I red

oyu vard.

Gereklen de ok ilgin bir bakaldryd bu. Buraya

nereden ve nasl gelinmiti? imdi ksaca buna bakalm.

Snr Tak nt mz

Biz Mondros. Sevr, Lozan'a snrlar meselesi asn

dan baktk hep. le Sevr'de snrlarmz u kadard, Lo

zan'da bu kadar oldu, vs. Oysa bu snrlar meselesi yalnz

bana ele alnamaz ki.

Bir de Misak- Mill takntmz var. Nedir Misak- Mil

li? diye sorduumuzda dilimize ilk yapan cevap, 'mill

snrlar' oluyor. Oysa Misak- Mill'nin bir snr meselesi

olmadn, tabir caizse bir 'konsept', yani tasavvur oldu

unu, bunu belirleyecek yegane kriterin de milletin ka

r olarak konulduunu bizzat Gazi Mustafa Kemal, TBMM

krssnden aka ilan etmiti. Buna ramen hala Mi

sak- Milli snrlarmzdan sz edenler oluyor. Bunlar ya

Atatrk' anlamyor yahut anlamak istemiyorlar.

Kestirmeden sylersek, Sevr de, Lozan da Mezopotam

ya petrolleri ve ngiltere'nin gvenlik alglamalarn tat

min etmek iindi: daha da tesi, kendisi sayesinde yenilgi

ye urayan Almanya'dan boalan alana rakibi ngilte

re'nin btn penelerini geirmesinden rahatszlk duyan

ABD'nin kar ata da petrol iindi. ngiltere Amerika'y

petrol blm iine kartrmamak iin ura veriyor,

Amerika ise dnda kalmay karlarna aykr gryordu.

Bunu en iyi, Sevr'de snrlarmz dnda kalan leme-

rik'in (Hakkari merkez) lxzan'da snrlarmz iin alnma

sndan, buna karlk snrlarmz iinde kalan Musul'unu

kuzeyinden bir gen parann, Sleymaniye ve civarnn

snrlarmzn darda kalmasndan anlayabiliriz.

yleyse esas mesele bizim iin bamszlk, petrol ir

ketleri iin ucuz enerji, emperyalizm iin ise stratejik g

venlikti. Bunun garantilenmesi ve resmiletirilmesiydi

Lozan'daki ana dava.

te Musul konusunda 1926 ylna kadar sren yalpa

lamalarmzn kkeninde, emperyalizmin gerekle bu

blgede ne yapmak istediiyle ilgili gereklerin zamanla

anlalmas yatmaklayd. Gerek Lozan'da Lord Cur-

zon'un itiraf mahiyetindeki konumas, gerekse Turkish

Petroleum Gompany'nin (TCP) Lozan'dan sonra ABD'yi

de ortaklar arasna almas, aslnda emperyalizmin derdi

nin kuru kuruya toprak olmayp verimli, ama yer alt ser

veti bakmndan verimli toprak olduunu gsteriyordu.

M u s u l ' u ver irsek E r z u r u m d a gider

1923 ubat'nda TBMM tartyordu Lozan'da verilen

szleri. Tartmak ne kelime, dalgalar gibi kpryordu

vekillerimiz. Hele Erzurum mebusu Hseyin Avni |Ula|

Bey le Mustafa Durak Bey'in konumalar snrlar zorlu

yordu. yle demiti Hseyin Avni Bey:

Hey'et-i Vekile |Bakanlar Kurulu) ve BMM, Misak-

Milli'den zerre kadar fedakrlk ederse icah- namus-u

mill in (milli namusumuz iin] ekilip gitmelidir." Ya

ni hkmetin istifasn istiyordu. Ali kr Bey ise Lord

Curzon'un bir ara gndeme getirdii Musul topraklar-

Din bir ksmnn (Sevr'de bizde gzken topran) Trki

ye'ye devredilmesi teklifinin geri evrilmi olmasn b

yk bir frsatn karlmas olarak gryordu. Operatr

Emin |Erkul] Bey se daha korkutucu bir ihtimalden

bahsediyordu: "Musul'u verdiimiz gn. hudut Erzu

rum'dur.

1926'ya geldiimizde konuyu havale ettiimiz Millet

ler Cemiyeti'nin Musul'un rak'n bir paras olduu y

nndeki kararnn ngiltere'nin elindeki kozlar artrd

n ve Dileri Bakanmz Tevfik Rt Aras'n karsnda

ki kurt diplomatlarla baa kmakta zorlandn gryo

ruz, nce Trk Petrol irketi'nden hisse alnmas gn

demdeydi. Musul'u braktk, bari petrol kuyularndan

hisse alalm anlay Lozan'da ngilizlerin oyunuyla gn

demimize girmi, bu zaafmz fark eden ingilizler, eko

nomik durumumuzun nasl bir bunalm iinde bulundu

unu grdke basklarn artrmlard.

Sonunda ngilizler petrolden hisse vermek istemedik

lerini, sadece gelirinden pay (royalty) verebileceklerini

belirttiler. 30 Mays 1926da Dileri Bakan Aras, ngilte

re murahhas Lindsay'e % 10 gelir payna raz olduklarn

bildirdiinde ingilizler derin bir nefes aldlar. nk

Londra'dan kendilerine hem daha uzun vadeli, hem de

daha yksek (% 25 gibi) br pay demeye hazr olmalar

sylenmiti. 5 Haziran gn ngiltere ile Trkiye arasnda

Ankara Antlamas imzalandnda o gne kadar ngiliz

aleyhtar sylemi dillendiren Trk basn birdenbire sesi

ni kesmiti. Artk ngiltere'den olumsuz bir dille sz et

mek neredeyse yasakt.

Yine de Musul'un ucuza gittiini dnenler. 10 gn

sonra hi seslerini kartamaz olacaklard. Neden? dedii

nizi iitir gibi oldum sanki. Hatrlataym: izmir Suikasti

giriimi ortaya kartlm ve bala mrn krn eden basn

ve byk Paalar, mahkemelere ve hapishanelere doldu

rularak sesleri kesilmiti.

Musul konusunda en iyi kitaplardan birisi olduuna

inandm Musul Surunu adl almasnda ihsan erif

Kaymazn da isabetle belirttii gibi, Musul konusunda

her eyi kazanmamza elbette imkn yoktu ama her eyi

de kaybetmemiz gerekmiyordu.1

Musul'un yitirilmesi, 1926'da meclis tarafndan tep

kiyle karlanmt. Bugn iinde artk bu yara. unutulup

gitti. Ama kanamaya devam ediyor. En azndan L o z a n ' n

bir zafer olmadn hatrlatyorsa o da bir teselli kayna

dr.

1 Ali hsan Kaymaz. Musul Sorunu, stanbul 2003. Otopsi Yaynlar.

8 yl sonra Musul'a girmek!

DP Genel Bakan Mehmet Aar'n 22 Temmuz. 2007

seim bildirgesini okudunuz mu bilmem. Ben okudum ve

armadm desem yalan dorusu. Aar 3 yldr Irak'la ya

anan istikrarszlk ve blnme srecine dikkat ektikten

sonra unlar demi:

birlii giriimlerimiz sonusuz kalr ve Irak blnme

tehdidinden kurtulamazsa. Trkiye tek bana hareket

edecek ve 1926'da o gnn artlarnda kabul etmek zo

runda kaldmz Ankara Anlamas'ndan ekilecektir.

Cesur bir k geri ama sanki bu ifadeleri bir yerden

hatrlar gibiyim. Durun bakalm, nerden? Notlarm kar

trnca grdm ki. getiimiz ubat aynn 8'indc eski D

ileri Bakan Abdullah Gl Washington'da Alman Mars-

hall Fonu ile SETA tarafndan dzenlenen toplantnn

alnda unlar sylemi Musul'la ilgili olarak: "1926'da

Musul'u verirken tek bir Irak'a verdik. Karmzda tek bir

Irak grmek istiyoruz." Aklamann 'tam zamannda' ya

pldn belirten bir uzman. Gl'n "Biz Musul'u bu art

larda verdik. artlar deiirse tekrar durumu gzden gei

rebiliriz. Trkiye blgeye ynelik harekete geebilir" me

sajn verdiini kaydetmi [Zaman, 10 ubat 2007).

Yaar Nuri hoca da.. .

Gazetelere baklrsa Gl'n aklamasnn 20 gn n

cesinde Yaar Nuri ztrk TBMM'de dzenledii basn

toplantsnda daha da 'ileri' giden laflar etmi. Beraberce

okuyalm:

Irak devleti blnr ve Kuzey Irak'ta bamsz bir Krt

devleti kurulmas giriimleri balarsa (ki balamtr):

Trkiye 1926 Ankara Anlamas ve bu antlamay teyit

eden dier antlamalara taraf olan Irak devleti ortadan

kalkt iin Kuzey rak'taki egemenlik hakkna tekrar sa

hip olur.

anl Musul aklamalarn gemie doru izlemeyi

burada keselim, zira yine 1926'mn kapsna dayandk. En

iyisi, geri dnmeyip orada biraz kalalm. Bakalm ne il

ginlikler yaanm. Tafsilat uzun srecei iin Kay-

maz'n almasndan maddeler halinde zetleyeceim

notlarm.

1. Misak- Mill snrlar iinde olduunu syledii

miz Musul iini Lozan'da ingilizlerle zemedik ve

erteledik; Meseleyi ingilizlerle 9 ay iinde hallede-

mezsek imdiki BM'in ilk ekli olan Milletler Cemi

yeti Konseyi'nin hakem olarak karar vermesini is

teyecektik. Oysa bu kurumun 'hakemlik' yapmak

gibi bir grevi yoktu. stelik bunu ingiliz I.ordu

l'armoor bile parlamentoda bizim dileri men

suplarndan daha kuvvetli delillerle savunmutu.

2. 25 Aralk 1925'de Ankara'da sava rzgrlar esi

yordu. Yksek Askeri ura toplanm, ngiltere'nin

Musul meselesine yaklamn ve olas bir savata

Sovyetler Birlii'nden salanabilecek destei de

erlendiriyordu. Ancak toplantdan Musul'a scak

mdahaleden kanlmas karar kmt.

3. Konseyin Musul'u Irak'a brakma karar Lozan da

hil Trk diplomasisinin yenilgisi anlamna geliyor-

du ve uradan 3 gn sonra Dileri Bakan Tevfik

Rt (Aras), ngiliz temsilcisi Lindsay'e, oyuna

geldiklerini, kendilerinin Konsey'i arabulucu ola

rak grdklerinden, oysa hakemlik rolne soyun

duundan ikayet ediyordu.

4. 9 Ocak 1926'ya geldiimizde T B M M ' d e konuan

Aras, Musul'un elden gittiini bile bile Konseyi

suluyor ve sahte bir sesle haykryordu: "Musul vi

layeti zerindeki Trkiye'nin egemenlik haklarn

dan hibirisi askya alnmamtr. Tamamyla

mahfuzdur." Konumasnn 'bravo' sesleri ve al

klarla kesildiini biliyoruz.

5. Sadece 4 gn sonra ngiltere, Irak ile yeni bir ant

lama imzalayarak igalini szde Irak devletinin r

zasna balam grnyordu. 11 Mart 1926 da

MC Konseyi, antlamay onaylaynca Trkiye bir

darbe daha yemi oluyordu.

6. 17 Nisan'da balayan Ankara grmelerinde Tr

kiye artk Musul zerindeki toprak taleplerinden

sz etmeden ey istiyordu: Bir dostluk antla

masnn imzalanmas, Brksel Haiti'nin gneyinde

kalan topraklarn ngiltere yerine "kendi kendini

tam olarak ynetebilen bir devlet" olarak Irak'a b

raklmas ve Irak petrolnden Trkiye'ye pay veril

mesi. Taleplerimiz makul seviyelere inince Lind-

say'in gzleri parlyordu.

7. Lindsayin dikkatini bir nokta ekmiti. Trkiye

toprak taleplerinden herhangi bir karlk bekle

meden btnyle vazgemeye hazrd. Nitekim

Trkiye'nin iinde bulunduu artlar arlam,

eyh Said syan elindeki kozlar zayflatmt.

Bundan sonra artk mesele petrol geliri zerinde

dmlenebilir ve Trkiye eski toprandan ka

cak petroln pek az bir geliriyle Musul'dan saf d

edilebilirdi.

a 111n a e f s a n e s i 51

8. 5 Haziran'da imzalanan antlamayla Musul eli

mizden kmt ama hazm hi de kolay olmam

t. Ertesi gn toplanan CHP grubunda ateli tar

tmalar yaplm, sonraki gn ise T B M M antla

may onaylamt. Ancak sanld gibi ittifakla fi

lan deil, 286 milletvekilinden yalnzca yarsnn

katlmyla toplanan mecliste 2 red, 1 ekimser oya

karlk, salt ounluu bile tutturamayan 140 ve

kilin oyuyla Musul defteri kapatlm, Trkiye,

Trkmenlerin aznlk haklarn dahi kabul ettire-

meden egemenlik haklarndan 25 yllk petrol geli

ri karlnda tamamen vazgemiti.1

(Bir not olarak belirtelim ki, bu 25 yllk srede dzen

li deme yaplmadndan bir ka yllk petrol alaca h

l vardr ama Irak'la imzaladmz Badat Pakt'na zarar

vermemek iin Adnan Menderes Trkiye'nin bu hakkn

kurcalamak istememi ve bylece Musul konusunda bir

geri adm daha atlm oldu. 1)

Grld gibi siyasilerimizin tutturabildikleri tek

nokta, topraklarn "kendi kendini tam olarak ynetebilen

bir devlet" olarak Irak'a braklm olmasdr. Grme

lerde bizim teklifimiz olarak geen bu ifadeden bir ey

kar m, bilmiyorum. Ama unu unutmayalm: Ankara

Antlamas'nda bu madde yer almyor. Sadece antlama

nn "Irak' mstakil bir devlet... tanyarak" yapld kay

d var.

yleyse?

1 Nevin Coar, "Musul petrollerinden Trkiye btesine gelen paralar", Toplumsal Tarih, Say: 38, ubat 1997, s. 15-16.

5 2 e f s a n e l e r v e g e r e k l e r

Saltanatn kaldrlmasnda Atatrk'n rol

Neden rz nklap Tarihi derslerinde? Ya da yle

soralm: Genel olarak tarih dersleri hep skc olmak zo

runda mdr? Kabahat hocalarmzda m yoksa kitaplarda

mdr? Yoksa hepimiz mi suluyuz?

Tekrarlana tekrarlana bilgiler ablonlam, derslere

mekanik bir anlatm tarz hakim olmutur. Oysa bir im

paratorluun bnyesinden ulus-devlete geilirken ne

amansz alt st olular yaanm, hangi yaman badireler

atlatlm, devrimleri yapanlarn olduu kadar ona maruz

kalanlarn beyinleri de bu yeni dzene hangi zorlanma

larla intibak etmitir?

Neresinden baksanz son derece ilgin bir dnem.

Dnn, daha harf devriminin sosyal psikoloji asn

dan doru drst bir incelemesi yaplamamtr. Halbuki

srf bu 'olay' bile, sosyal bilimcilerimiz iin ne paha biil

mez bir kaynaktr, bilsek.

Gelin bugn iyi bildiimiz bir olay mercek altna tuta

lm. Saltanatn kaldrlmas nasl gerekleti?

Prof. Suna Kili'nin Trk Devrim Tarihi'ne bakarsanz,

saltanatn kaldrlmas Atatrk devrimlerine dahildir.1

(imdi birileri kalkp 'deil midir?' demezsin sakn. yle

a l t n a e f s a n e s i 5 3

olup olmadn greceiz.) Prof. Kili'ye gre saltanatn

kaldrlmas "ulusal eylemin", yani milli mcadelenin ve

1921 anayasasnn "doal sonucudur". Nedenmi efen

dim? nk anayasann kabulnden 21 ay, 12 gn sonra

T B M M saltanatn kaldrlmasn gndemine almtr. Ya

ni daha nce veya daha sonra gndemine alsayd bu 'do

al sonu" ortaya kmayacak myd sayn hocam?

Neyse, geelim, nk daha ilk admda sonu ile ne

denin mutlaka zamansa! olarak ncelik-sonralk srasyla

aklanamayacana dair Gazali ve Hume'un syledikle

rine sarkma riski belirdi, onun iin itirazlarm burada ke

siyorum.

Siz de skldnz, biliyorum. Lakin bu i byle. n

mzdeki metinleri redakte ederek gideceiz doruya.

Nerde kalmtk? Ha, evet, T B M M saltanatn kaldrl

masn gndemine almt. Sonra gndemle ilgili nerge

zerinde uzun tartmalar olmu, padiah tutan millet

vekilleri kar kmlar, nihayet nerge "Mustafa Kemal

ve sekseni akn milletvekilince imzalanm". Konunun o

tarihte gndeme gelmesine ise stanbul'dan Sadrazam

Tevfik Paa'nn Lozan'a birlikte katlma istei neden ol

mu. Sonra? "Bu davran iyi deerlendirilmi, saltanat

milletvekillerine karn saltanatn kaldrlmas oybirliiy

le kabul edilmitir."

Profesrmze gre bu oybirliini salamak da yle

kolay olmamtr. nerge ve "dier nergeler" komisyon

larda grlrken tartmalar uzam, saltanat vekiller

hilafet ve saltanatn ayrlmasnn sakncalar yaratacan

ileri srmler. Ne gzel, demokratik bir tartma diyebi

lirsiniz ama yok. Suna hanm bu ok seslilikten hi mi hi

honut deildir. "Sonunda karar gene Mustafa Kemal'in

yerinde uyars ve kartlarn gzn korkutmasyla alna

bilmitir."

Yazar Mustafa Kemal'in komisyonda neler dediini de

aktaryor bize: "Burada (yani komisyonda) toplananlar,

5 4 e f s a n e l e r v e g e r e k l e r

Meclis ve herkes sorunu doal bulursa, sanrm ki uygun

olacaktr. Yoksa, yine gerek, yntemine gre saptana

caktr; ama belki bir takm kafalar kesilecektir."

Bu 'kesin, kararl, inanl' k karsnda herkes sus

mu, hatta Hoca milletvekillerinden Mustafa Efendi'nin

nl (!) "Balaynz efendim; biz sorunu baka bakm

dan ele almtk; aklamalarnzdan aydnlandk" cmle

si bu sert k zerine sylenmi. Bunun zerine komis

yon nergeyi benimseyerek genel kurula gndermi ve

ayn gn 1 Kasm 1922'de 2. oturumda kabul edilmitir.

Demokrasiye demokrasi d mdahalenin, bir nevi

sert bir muhtrann szn etmesine ramen Prof. Ki-

li'nin Mustafa Kemal'in szn olduka hakl ve yerinde

bulmas ilgintir. Devrimler yaplrken bu rnekler ola

an grlmelidir. Yine de hep byle korkutarak bir yere

varlamayacann bilincindedir hocamz. Her admda

"gerekirse baz kafalar kesilecektir" demenin demokratik

bir anlayla badamayacann, sk sk tekrarland za

man olumsuz tepkilere yol aabileceinin farkndadr.

te bunun iin yaplacak ey, yine demokrasiye dardan

mdahale edilip meclisteki atlak seslerin temizlenerek

yeni bir meclisin kurulmasdr. Bu kanlmazdr.

Bu geni aktarmay, Prof. Kili'nin tarih bilgisi ve yoru

munu kesmeden vermek ve inklap tarihi kitaplarmzn

iinde yzd mekanik ve s bilgi ynn btn halin

de gstermek amacyla yaptm.

yi gzel de, neye itiraz ediyorum? Nedir beenmedi

im ya da eletirdiim taraf bu metinde?

Bir kere hatalar.

1. nerge veya nergeler sanki Mustafa Kemal tara

fndan verilmi gibi gsteriliyor. Halbuki Ntk'td

bile kendisi, "...bir takrir (nerge) hazrland. Sek

seni mtecaviz arkadaa imza ettirildi. Bu takrirde

benim de imzam vardr" diyor, yani saltanatn kal

drlmas iin hazrlanan nergenin kendisi hari-

altna efsanesi 5 5

cinde hazrlandn bizzat kendi azyla kabul edi

yor. Hatta ben hazrladm bile demiyor, "benim de

imzam vardr" diyerek aslnda bunu ilk dnenin

kendisi olmadn itiraf ediyor.

2. Meclise o gn nerge verilmitir. Verenler ara

snda ikinci gruba, yani muhaliflere ait olanlar da

vardr. Mecliste padiahl tutanlar olduu kadar

saltanatla beraber hilafeti de kaldralm diyecek ka

dar ileri gidenler vard. Ama bu kadar ileri gitmek o

aamada sakncal bulunduu iin hilafet bir sre

daha kalm, hilafetli Cumhuriyetimiz yaklak 16

ay daha devam etmiti. Bir de unu dzeltelim ki,

Rauf Orbay gibi kar kanlarn bir ksm, hilafetle

saltanatn ayrlmasna kar kyorlard, saltanatn

kaldrlmasna deil. Bu nemli ayrm atlanyor.

3. Peki oybirliiyle kabul edilmesinden bahsediyorsu

nuz da, o gn ka milletvekilinin meclise geldiin

den neden sz etmiyorsunuz? stelik madem bu

kadar yaygn bir oybirlii vard, saltanat neden ilk

turda deil de ikinci turda kaldrlabildi? Bunun

aklamas nerede? nk ilk oylamada gerekli o

unluk mevcut deildi. Btn uyarlara ramen oy

lamaya sadece 136 milletvekili katlm, 132 kabul,

2 red, 2 ekimser oy km, karar yeter says bulu

namaynca ertesi gnk 2. tura braklmt. (Ki-

li'nin dedii gibi 2. oylama ayn gn yaplmamtr.)

Uzatmaya gerek yok. Anladnz. nklap tarihlerimizin

neden s ve yavan olduuna bir misal daha vermi olduk.

Merak edenler olmutur diye, ilk nergeyi verenin Dr. R

za Nur olduunu syleyerek noktalayalm bahsi.

5 6

1 Suna Kili, Trk Devrim Tarihi, 2. bask, stanbul 1982, Tekin Yayne

vi, s. 149-151.

e f s a n e l e r v e g e r e k l e r

23 Nisan ehit yetimlerinin bayramyd!

23 Nisan her yl olduu gibi bu yl da,... Alveri Merkez-

leri'nde unutulmaz geecek... ocuklar hayalini kurduk

lar birbirinden farkl masal kahramanlarnn byl

dnyasnda unutulmaz bir gn geirecekler. Dzenlene

cek kyafet balosunda masal kahramanlar gibi giyinecek

olan ocuklar, evre okullardan gelecek ocuklarn oyun

ve gsterileriyle de tadna doyulmaz anlar yaayacaklar...

Elektronik posta kutuma den bu ilgin duyuruyu

okuduumda ister istemez Sabiha Zekeriya Sertel'in Re

simli Ay dergisindeki 80 ksur yllk yazsna uzand haf

zamn kollar. Ne diyordu orada Sabiha Zekeriya Hanm?

Beraber okuyalm:

Ben unutulan ocuklar hatrladm. 23 Nisan vesilesiyle

parklarda, msamerelerde hemcinsleri olan ocuklar e

lendirirken onlar sabahtan akama kadar bir para kuru

ekmek iin, hatta patronundan dayak yiyerek domuz gibi

istismar edildiklerini hatrlatmak istedim. 23 Nisan o

cuklar elendirmek gn deildir. Himaye-i Etfl'in (o

cuk Rsirgeme Kurumu'nun] yapt program yanl tat

bik edenler, bunu bir elence gn kabul ettiler... 23 Ni

san alarn, hastalarn, ite alan ocuklarn gndr.

Onlarn dertlerinin konuulaca gndr.

a l t n a e f s a n e s i 5 7

Yerden ge hakk var.

Gelin grn ki, ne Sabiha Zekeriya hanmn bu anlam

l ve src mesajlarla dolu yazy yazd 1930 ylnda, ne

de daha sonralar iin bu boyutu gndeme getirilmi,

adeta 23 Nisan'n ocuk bayram yaplmasndaki ana ge

reke dikkatlerden bilinli bir ekilde karlmtr.

ahsen ocukluumda 23 Nisan trenlerine hi katla

madm. Neden mi? Yok canm, telalanmayn hemen;

ideolojik bir gerekesi yoktu bunun. Milyonlarca Anado

lu ocuu gibi ailemin bayramlar iin gerekli yeni kyafe

te sarf edecek paras olmad iin katlamazdm 23 Nisan

trenlerine. Buna mukabil ben de geit resimleri yaplan

caddenin bir kenarnda durur, bizim okulun gemesini

bekler, iim burularak arkadalarm gizlice seyrederdim.

Ne var ki, yln en gzel giyinmi okulu yarmasnn,

en k ve gzel kzn seildii "Vali Kz" makamnn, hali

vakti yerinde ailelerin okuduu okullar nasl bir gsteri

yarna ittiini bugn daha iyi deerlendirebiliyorum.

Prenses tuvaletleri, kelebekler vs. o gnlerden aklmda

kalan sevimli enstantaneler. (Hatta bir de fotoraf fasl

vard bayramlarn ki, imdilerde unutulmutur: Dkkn

larn nne aslan bayram fotoraflar arasnda kendisini

bulmaya alanlar seyretmek de ayr bir keyifti laf ara

mzda.)

Hatralardan geree dnersek, 23 Nisanlar o gn bu

gndr k ve pahal kyafetler anlamna gelmektedir. Pe

ki hi dndk m nedendi 23 Nisanlarda zellikle o pa

hal, alml ve k kyafetlerin giyilmesi?

Bunun sebebini ben yllar sonra el yordamyla bul

dum. Bulduum gereke, aslnda 23 Nisan'n neden "o

cuk bayram" yapldn da aklyordu.

ncelikle belirtelim ki, Trkiye Byk Millet Mecli-

si'nin alnn birinci yldnm, Kurtulu Sava artla

rnda, 23 Nisan 1921 gn trenlerle kutlanmt ya, o s

ralar ad henz bayram deildi. (23 Nisan'n Mill Haki-

5 8 e f s a n e l e r v e g e r e k l e r

miyet Bayram yapld kanun T B M M ' d e n 2 Mays

1921'de, yani bayramdan 10 gn sonra kt iin o yl

"23 Nisan tezahrat" denilmiti kutlamalara. At yarlar

filan dzenlenmiti ocuklar yararna. Hele "ocuk bay

ram" hi deildi. lk 23 Nisan Bayram bu yzden 1822'de

kutlanacaktr ama ad henz "ocuk bayram" deildir. 23

Nisan'n "ocuk bayram" olabilmesi iin tastamam 8 yl

daha beklememiz gerekecektir.

Aratrmac-yazar Necdet Sakaolu'nun bir aratr

masnda1 dile getirdii gibi, 23 Nisan ocuk Bayram n

celikle ocuk Esirgeme Kurumu'nun, o zamanki adyla

Himaye-i Etfal Cemiyeti'nin gayri resmi, yani sivil bir et

kinlii olarak karmza kyor.

lk kez 1929 ylnda Kurumun, kendi rgtne bir ge

nelge gnderdiini ve bu genelgede 23-29 Nisan gnleri

ni "ocuk Haftas", haftann ilk gn olan 23 Nisan' da

resmi bayram olan "Hakimiyet-i Milliye Bayramlna pa

ralel olarak "ocuk Bayram" ilan ettiini grrz. Ancak

burada dikkat etmemiz gereken nokta, bu bayramn res

mi bir bayram olmayp bir hayr kurumunun yardm top

lama kampanyas olarak balam olmasdr.

Nitekim ilk defa 1929 ylnda Ankara'daki ocuk Esir

geme Kurumu'nun nnde toplanan ocuklar otomobil

ve otobslere bindirilerek ankaya'ya gtrlm ve k

kn bahesine gelen bir grup ocuk Cumhurbakan Ga

zi Mustafa Kemal'i selamlamlardr. O akam st veri

len ay ziyafeti ve ocuk balosuna bata Gazi, Babakan

smet nn ve T B M M Bakan Kzm zalp olmak zere

devlet erknnn katld, hatta baz ocuklarn "piyesli,

monologlu, marl, iirli, dansl ok zengin bir msamere

program" sergilediklerini biliyoruz.

Bu ocuklar arasnda bir isim zellikle dikkatimizi e

kiyor: smet nn'nn byk olu mer nn. "Anneci

im" ve "Bahane" balkl iirler okumu olan kk

mer'den sonra ocuklar kelebek, saat, zeybek ve Azer-

altna efsanesi 5 9

23 Nisan hi byle yorumlanmamt. (Karagz dergisi, 22 Nisan 1948)

baycan danslar sergilemiler, Gazi Paa ocuklarn ban

okam ve datlan oyuncaklarla gsteriler sona ermitir.

Peki bu ayrntlar niye aktardm?

Amacm, ocuk Esirgeme Kurumu'nm zellikle ehit

ve gazi ocuklarnn, genelde ise fakir ve eitimsiz ocuk

larn durumuna, daha dorusu dramna dikkat ekmek ve

yardm toplamak maksadyla balatt bir sivil etkinliin

nasl daha ilk hamlede devlet adamlarnn ocuklar iin

bir ov malzemesi haline getirildiine ve asl amacndan

nasl hzla uzaklatrldna iaret etmekti.

6 0 efsaneler ve gerekler

Asl gayesi fakir ocuklarnn sevindirilmesi ve bir de

falna da olsa yeni elbiselerle donatlmas olan bu sivil

bayramn resmi kadronun katna ular ulamaz nasl ko

layca amacndan saptna tank oluyoruz burada bir ke

re daha. 23 Nisan ocuk bayramlarnda illerde vali ve da

ire mdrleri ile zengin kesimlerin kendi ocuklarn ss

leyip psleyip bayram kortejlerine katmalarnn, renkli ve

gz alc balolara gtrmelerinin lkenin genelinde h

km sren ar yoksulluun ocuk zeline yansyan ar

lam sorunlarna ne kadar duyarsz kaldklarn gster

miyor mu? Fakir, kimsesiz, ksz, yetim, hastalkl, sakat,

okula gitme imkn bulamayan, ar ve salksz ilerde

karn tokluuna altrlan ocuklarn sorunlarna eil

mek iin paha biilmez bir frsat olan bu bayram, zengin

ocuklarnn birbirleriyle yart bir st dzey ynetici

kadro aras gsteri rekabetine dntrlmtr.

te Sabiha Zekeriya'nn yukarda alntladm szleri

tam bu arpkln zerine dklen tuzruhu gibi bir etki

brakm olmaldr. Sesini birileri duydu mu? Emin dei

lim. Duymularsa bile "komnistlik" yapt kanaatine

varm olmaldrlar. O da vatan hainliiyle e anlamldr

kimilerinin gznde.

Sabiha Zekeriya Hanm "Ben unutulan ocuklar ha

trladm" diyordu o yazsnn bir yerinde ve yle devam

ediyordu:

23 Nisan vesilesiyle parklarda, msamerelerde hemcins

leri olan ocuklar elendirirken onlar sabahtan akama

kadar bir para kuru ekmek iin, hatta patronundan da

yak yiyerek domuz gibi istismar edildiklerini hatrlatmak

istedim.

Resimli Ay'n bir baka sayfasnda "Memleketin vey

evlatlar" balyla karmza kan yaz da 23 Nisanlar

da asl hatrlanmas gereken ocuklarn kimler olduuna,

yani sorunun zne src bir dille parmak basyordu. u

satrlar okuyoruz beraberce:

a l t n a e f s a n e s i 6 1

ocuk Haftas. ocuk Bayram... Bunlarn hepsi gzel,

bunlarn hepsi faydal, bunlarn hepsi cazip, fakat plak

ayaklarla talar stnde koan, ldrc ve murdar han

odalarnda yatan, ekmekten baka gda namna hibir ey

bilmeyen, mektep grmeyen, hasta ailesine bakmak iin

sabahtan akama kadar didinen, alan, hrpalanan yav

rucaklar! ocuk balolarndan, ocuk elencelerinden size

ne fayda var?

1929'dan bugne gelirsek; Yeni Aktel dergisinin 19-

25 Nisan 2007 tarihli 93. saysndaki bir haberde dile geti

rildii gibi "23 Niansz ocuklarm dertlerine derman

olacak bir etkinlik gremeyeceiz ne yazk ki. Sokak o

cuklar yine ortada; 1 milyona yakn alan ocuun hal-

i pr-mellleri nurtopu gibi kollarmzda; krsal kesimde

yaayan ocuklarn yzde 40' yoksullukla kar karya;

bin bebekten 29'u bir yana eriemeden lyor; yars

tam olarak alanamyor, yani gz gre gre lme dave

tiye karyoruz; te yandan kz ocuklarnn drtte biri

okuyamyor, ehit ocuklar yine cenaze fotoraflarndan

fkryor, vs.

Btn bu ocuk sorunlar ierisinde boulurken, 23

Nisanlar neden onlarn sorunlarn gndeme tamak

iin sivil bir forum olarak deerlendirmiyoruz da, hl

varsa yoksa dans ve kyafet saplants iindeyiz? 1929'da-

ki yneticilerin dnd o incelii biz bugn neden

gsteremiyoruz?

Kutlanacak olan 23 Nisanlar bize biraz da bu ac ger

ekleri derin derin dndrmeli deil midir?2

1 Necdet Sakaolu, "Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram'nn tarihinden", Toplumsal Tarih, Say: 52, Nisan 1998, s. 4-12.

2 23 Nisan ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Kller Altnda Yakn Tarih (stanbul 2007, Tima).

6 2 e f s a n e l e r v e g e r e k l e r

Teneffs

23 Nisan'lar ne hale geldi?

"23 Nisan her yl olduu gibi bu yl da, M1 Merkez Al

veri Merkezleri'nde unutulmaz geecek... ocuklar hayalini

kurduklar birbirinden farkl masal kahramanlarnn byl

dnyasnda unutulmaz bir gn geirecekler. Dzenlenecek

kyafet balosunda masal kahramanlar gibi giyinecek olan o

cuklar, evre okullardan gelecek ocuklarn oyun ve gsteri

leriyle de tadna doyulmaz anlar yaayacaklar...

M1 Merkez Alveri Merkezleri 23 Nisanlar ocuklar iin

unutulmaz klmaya devam ediyor. ocuklarn hayal dnyala

rn ssleyen, yalnzca masal kitaplarnda okuduklar bir dn

yaya 1 gn iin de olsa adm atmalarn isteyen M1 Merkez

Alveri Merkezleri benzersiz bir Kyafet Balosu dzenliyor.

ocuklarn doyasya elenecekleri bu gnde evre okullar

dan gelecek minikler de gsteri ve oyunlaryla gnn keyfi

ne keyif katacaklar.

M1 Merkez Alveri Merkezleri, 23 Nisan'n yalnzca Tr

kiye'de yaayan ocuklara deil tm dnya ocuklarna ve

ocuklarn mutluluuna adand ilkesinden yola kmakta

dr. Bu nedenle M1 Merkez, baloya katlan ocuklara, dn

yann farkl lkelerinde yaayan ve bambaka hayatlar sren

ocuklar da tantmay istemektedir. Bu amala hazrlanan

grsellerle, M1 Merkezleri dolduran ocuklara, dnyann 7

farkl lkesinde yaayan (Alman, Amerikal, Brezilyal, Sene-

galli, inli, spanyol, Hintli) ocuklarn kltrlerinin ve hayal

lerinin kaplar ardna kadar alacak..."

a l t n a e f s a n e s i 6 3

Atatrk, usta karikatrcye ne demiti?

Recep Tayyip Erdoan'n ilk iktidar dnemine damga

sn vuran tartmalardan biri de 'karikatr kriziydi. Ba-

bakan'n bir mizah dergisinde karikatrn yapan kiiyi

mahkemeye verip mahkm ettirmesi, onun eletiriye ta

hammlszlne yorulmutu kimi evrelerce. Ne var ki,

yakn tarihe dikkatle bakldnda brakn Erdoan gibi

hukuk yoluyla hakkn aramay, karikatrcnn meslei

nin satn alnd olaylar bile yaanmtr.

Merutiyet yllar bir ok sanat dal iin olduu gibi

karikatr iin de bulut toplama yllar. Hele Otuzbir

Mart'n ardndan II. Abdlhamid tahttan indirildikten

sonra padiahlar bile eletiri konusu olabilmitir mizah

dergilerinde.

te Cemil Cem Merutiyet dneminin parlatt en

deerli izerlerden biriydi. O, karikatr sanatmza yeni

bir hamle getirmiti. Zengin bir Bat kltrne sahip olan

ve Dileri Bakanl'nda alt yllardan edindii renk

li birikime yaslanan Cem, kesintisiz eletiri olarak koy

mutu yrd yolun adn. Ancak eski sultan Abdlha-

mid'i eletirirken kendisini alklayan eller, sanatnn

oklar kendilerine ynelince yumruklaverecekti. Byle

ce siyas hayatmzda karikatrist ile iktidar arasndaki bi-

6 4 e f s a n e l e r v e g e r e k l e r

Cem'in kendi eliyle yapt karikatr ve Feyhaman Duran'n frasndan bir tablosu (sada).

timsiz mcadelenin odak noktalarndan birisi olacaktr

Cem.

Nihayet ttihatlarn basklar sonu verecek ve kari

katrist Cemil Cem, 1908'dc karmaya balad Kalem

ve Cem-Djem adl dergilerinin kepengini on yl sonra,

1918'de indirmek zorunda kalacakt. Bundan sonra Cem

iin uzun bir suskunluk dnemi balar.

Bir fkeye mahkm...

Bu sessiz dnem, Cumhuriyet kurulduktan sonra son

kez bozulacaktr, n c e Gzel Sanatlar Akademisi'nde

mdrlk yapan Cem, 1926'da yeniden karmaya balar

dergisini. Yine dilini, pardon elini tutamamakta ve Cum

huriyet hkmetlerinin olumsuz icraatn src zeksyla

eletirmektedir. 1927 Aralk'na geldiimizde Cem'in der

gisini nihai olarak kapattn, kapatmakla da kalmayp

karikatr izmeyi dahi braktn greceiz.

Orhan Kololu Trkiye Karikatr Tarihi adl eserinde

Cem'in karikatr brakmasn, "bir karikatr yznden

bir yl hapse mahkm oldu. Sonunda mesleini brakma

y yeledi" eklinde aktarmaktadr.1 Baka kaynaklarda

ise Yavuz zrhlsnn tamirinin uzamas nedeniyle izdii

a l t n a e f s a n e s i 6 5

Ayn zamanda ressam olan Cem'in bir almas: Akademi hocalar.

bir karikatrn Bayndrlk Bakan Recep Peker'i fkelen

dirdii ve basklara dayanamayan sanatnn karikatr

brakt yazldr.

Ne varki bu, Cem'in suskunluunun yar resmi akla

masdr. Ancak olayn resmi belgelere yansmayan yz

ok daha ilgin ve karmak bir hikye sunar bize.

Bu gayr resmi bilgiyi, sanatnn olu Mehmet Cem'e

borluyuz. Karikatrist Semih Balcolu'nun Tarih ve

Toplum'daki bir yazsndan rendiimize gre, Cem'in

susuunda Atatrk birinci dereceden etkili olmutur. O

lu, Balcolu'na yle anlatmtr bu ilgin olay:

Cumhuriyet'in kuruluundan ksa bir sre sonra, Atatrk,

babam Ankara'ya arr. Padiahlk devrinde yapm ol

duu stn karikatrlerinden dolay kutlar ve her Trk gi

bi, "Benim de karikatr deyince aklma Cem gelir" ve her

zamanki nezaketiyle babama, "Artk karikatr izmeyin,

gemi dnemde ok baarlydnz, bundan byle istan

bul'a hiz