wiat manipulacji

Adam LEPA

wiat manipulacji

Redaktor serii: ks, Ireneusz Skubi Redaktor tomu: Karol Klauza Redakcja techniczna: Karol KlauzaBeata StypukowskaISBN 83-86076-44-5 Copyright byTygodnik Katolicki Niedziela"Czstochowa, 1997Czstochowa, 1997, Wydanie II - poszerzone Druk i oprawa-. Czstochowskie Zakady Graficzne Al. Najwitszej Maryi Panny 52, Czstochowa

WstpOdkrycie prawdy o manipulacji stao si nowym wstrzsem dla wielu mieszkacw tej czci Europy. W machinie propagandowej komunizmu stosowano w poczuciu cakowitej bezkarnoci wszystkie dostpne sposoby manipulowania, zakadajc naiwnie, e zniewolony umys czowieka nie bdzie w stanie odkry maskowanych skutecznie mechanizmw, ktre funkcjonoway w celu zawadnicia caym spoeczestwem, aby nim dowolnie i bez ogranicze dysponowa. Jeeli za mwiono publicznie o manipulacji, to zawsze odnoszono j wycznie do kapitalistycznych systemw wadzy. W ustroju socjalistycznym bowiem nie mogo by miejsca na jakkolwiek manipulacj1.Poniewa jednak wielkie organizmy spoeczne z du powolnoci przyswajaj sobie prawdy trudne i niepopularne, przetojeszcze dzi mwienie o manipulacji w mass mediach moe budzi zdziwienie poczone z niedowierzaniem. Tym bardziej, e spoeczestwo posttotalitarne swoj specyfik wyprowadza gwnie z dowiadcze na polu obcowania z mediami, a w szczeglnoci w nastpstwie zaawansowanej ulegoci wobec wpyww propagandowych. Prowadzi to ostatecznie do sytuacji bdnego koa. Im skuteczniejsza jest bowiem manipulacja, tym bardziej jest ona ukryta dla zwykego obywatela", bdcego przedmiotem jej wpyww. Taka sytuacja z kolei utwierdza go w cakowitym spokoju i uniemoliwia stawianie krytycznych pyta w tej dziedzinie. Dlatego te czowiekowi manipulowanemu niezbdna jest pomoc z zewntrz, ktra w sposb przekonujcy ukazaaby mu samo istnienie manipulacji oraz grob jej rozlegych nastpstw.Propaganda w swojej warstwie manipulacyjnej jest dzi zbyt skuteczna, aby mona byo nie dostrzega problemw moralnych i wychowawczych wynikajcych z jej funkcjonowania. Dobrze obmylana manipulacja, zwaszcza w postaci rozbu-dowanych systemw, prowadzi do spustoszenia w obrbie osobowoci czowieka oraz do licznych nieprawidowoci w podstawowych strukturach spoeczestwa. Nieprzypadkowo wic mwi si dzi (a-nalogicznie do ekspansji propagandy), e koczcy si wiek XX jest stuleciem manipulacji2.Wymienione sytuacje i okolicznoci zadecydoway o podjciu przez autora problematyki manipulowania czowiekiem. wiat manipulacji jest ksik, ktra zmierza do osignicia przede wszystkim dwch celw:1. Pragnie przekona Czytelnika, e wbrew utrwalonym pozorom i utartym stereotypom istnieje ju dzi cay wiat" manipulacji, wykraczajcy daleko poza granice funkcjonujcych mediw i przenikajcy gboko w stosunki midzyludzkie. 2. Manipulacja ju dawno przestaa by wycznym atrybutem propagandy prowadzonej za porednictwem mass mediw. Dzi jej wyrane symptomy mona dostrzec w rnych formach interakcji (krgi rodzinne, ssiedzkie, koleeskie, pracownicze itp.)3. S one widoczne niemal nawszystkich polach aktywnoci czowieka, np. w handlu, administracji, prawodawstwie a nawet w badaniach naukowych i w wychowaniu. Ten fakt cakowicie uzasadnia uycie w stosunku do zjawiska manipulacji sowa wiat".Cele, jakie winna osign niniejsza ksika, wskazuj jednoczenie na podjty w niej gwny problem. Jest nim pytanie o natur manipulacji, o peny zakres jej funkcjonowania oraz o najwaniejsze skutki. Wydaje si, e takie postawienie problemu nadaje ksice wymiar praktyczny, wychodzcy naprzeciw aktualnym oczekiwaniom spoeczestwa posttotalitarne-go". To z kolei zadecydowao o znacznej rozbudowie rozdziau III, w ktrym zawarto do rozlege treci na temat mechanizmu manipulacji.W Polsce do 1989 r. nie wolno byo mwi caej prawdy o manipulacji. Takie publikacje byyby dziaaniem wrcz samobjczym dla dysponentw propagandy, ktra w czasach totalitaryzmu komunistycznego najchtniej sigaa po rozwizania manipulatorskie. One przecie gwarantoway jej najwysz skuteczno.Publikowane w tamtych czasach prace na ten temat same nie byy wolne od pitna manipulacji, stanowi wic dzi niewielk warto poznawcz i s ju martwym pomnikiem systemu, ktry przeszed do lamusa historii.W krajach zachodnich opracowania na temat manipulacji pojawiy si stosunkowo pno. Jeszcze w latach szedziesitych haso manipulacja" (w sensie propagandowym) nie byo obecne w sownikach i encyklopediach (socjologicznych, pedagogicznych, z zakresu wiedzy o komunikowaniu masowym itp.)4. Pierwsze znaczce kroki w tym kierunku podjto tam dopiero na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych w postaci opracowa naukowych i artykuw publicystycznych3. Jeszcze pniej pojawio si haso manipulacja" w sownikach oglnych i specjalistycznych6.W Polsce pierwsze prace podejmujce pewne zagadnienia z dziedziny manipulacji ukazay si w drugiej poowie lat siedemdziesitych7. W tym samym czasie i jeszcze wczeniej opublikowano przekady ksiek autorw zachodnich, ukazu-jce m.in. wybrane problemy z tego zakresu8. Duo pniej haso manipulacja" w interesujcym nas znaczeniu znalazo si w niektrych sownikach i encyklopediach^. W czasach komunistycznych, ze wzgldu na cenzur i ewentualne represje, autorzy polscy publikuj swoje prace na tematy zwizane z propagand i manipulacj albo za granic, albo te w tzw. drugim obiegu10.Lata dziewidziesite przynosz nowe publikacje, rozpatrujce m.in. (zasadniczo na marginesie innych zagadnie) zjawisko manipulacji. Jednake dominuj prace o charakterze publicystycznym. Ukazuj si te przekady z jzykw zachodnich".Po 1989 r, me ma jednak nadal publikacji, ktra stanowiaby syntetyczny i w miar caociowy wykad na temat manipulacji. Opublikowane dotd prace s zwizymi komentarzami do konkretnych faktw manipulacji dowiadczanych przez pewne instytucje albo te opieraj si na fachowej analizie funkcjonujcych w Polsce mass mediw11.Brak obszerniejszych publikacji ex profes-so podejmujcych problematyk manipulacji jest m.in. nastpstwem braku szerzej zakrojonych bada w tej dziedzinie13.Wnikliwy odbiorca mass mediw w Polsce jest jednak w stanie dowiedzie si o funkcjonujcych formach manipulacji. Jednym ze rde tej wiedzy s m.in. rne spory prowadzone midzy dwiema (lub wicej) stronami konfliktw politycznych, w ramach ktrych wysuwane s oskarenia o stosowanie nieuczciwych technik propagandowych czy wrcz mani-pulatorskich. Tak byo np. w ostatniej fazie kampanii prezydenckiej w padzierniku 1995 r., gdy kandydaci do Belwederu zarzucali mediom nieuczciwo o charakterze manipulatorskim, natomiast przedstawiciele prasy, radia i telewizji imputowali rozmwcom (kandydatom na prezydenta) chwyty" z bogatego arsenau manipulacji, szczeglnie za w postaci rzucanych publicznie i "na wyrost" obietnic przedwyborczych14.wiat manipulacji w jakim sensie kontynuuje wiat propagandy, wydany w Bibliotece Niedzieli" w 1994 r. Przy czym podkrela si w obecnej publikacji, e manipulacja spenia rol niezwykle skutecznego instrumentu w rkach propagandy. Cho nie zawsze dziaalno propagandowa opiera si na technikach manipulatorskich, a sam propagandysta nie musi by manipulatorem. Natomiast w stosunkach midzyludzkich daj zna o sobie daleko idce lady manipulacji, przy bardzo nikej obecnoci elementw propagandowych.Ksika niniejsza powstaa w oparciu o materia gromadzony w zwizku z wykadami z zakresu pedagogiki mass mediw, ktre autor prowadzi w Wyszym Seminarium Duchownym w odzi (od 1975 r.), a ostatnio (od roku 1994) take w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Jego uzupenieniem byy wsplne ze studentami poszukiwania w ramach seminarium magisterskiego oraz odczyty wygaszane na temat mass mediw w rnych rodowiskach w Polsce.Wiele z poruszonych w ksice zagadnie zostao omwionych wczeniej w opracowaniach naukowych i w artykuach publicystycznych, ktre autor zamieci w kwartalnikach Ethos" i Katecheta", w miesiczniku Wiadomoci Archidiecezjalne dzkie", w tygodnikach ad" i Niedziela", w dzienniku katolickim So-wo" oraz podj w wywiadach dla prasy wieckiej i dla agencji prasowych15.Jakkolwiek wspomniane wykady i odczyty wygaszane byy w aspekcie peda-gogicznym, to jednak uwzgldniay szero-ko problematyk manipulacji. jWszak zjawisko to stanowi w wysokim stopniu czynnik konkurencyjny w stosunku do dziaa wychowawczych, w szczeglnoci za w procesie ksztatowania osobowoci modego czlowieka.Ponadto zwyka obserwacja mass mediw w Polsce pozwolia autorowi utwierdzi si w przekonaniu, e wraz ze zmian ustroju politycznego nie ustay dziaania manipulatorskie. Przeciwnie, na obszarze propagandy one si wzmogy i zyskay na skutecznoci, poniewa otoczka ideologicznej kompromitacji i bankructwa, jaka im wczeniej to-warzyszya, teraz zastpiona zostaa hasami demokratycznymi, ktre w odbiorze spoeczestwa miay pozyska now wiarygodnoci funkcjonowanie mediw wpywa te znaczco ich faktyczna kondycja moralna. Etos ludzi pracujcych w mass mediach pozostawia coraz wicej do yczenia. Jak trafnie napisa jedenz publicystw: Kryzys moralny mediw i polega wanie na tym, e znika bariera wstydu. Kilka lat temu dziennikarz, ktoremu udowodniono manipulowanie by skompromitowany w oczach rodowiska i czytelnikw. Dzisiaj doylimy czasw, kiedy dziennikarze chwal si biegoci w manipulowaniu"16.Ukazane wyej obszary, na ktrych mass media wywieraj wpyw na jednostk i spoeczestwo, zdeterminoway charakter tej publikacji. Jest ona przede wszystkim wykadem prezentujcym zjawisko manipulacji z najwaniejszymi jego problemami, jakie wynikaj zwaszcza dla osobowego rozwoju czowieka, dla samej praktyki wychowawczej, porednio za dla Kocioa w Polsce, ktry upatruje w manipulacji laicyzujcej czowieka powane zagroenie dla prowadzonej obecnie ewangelizacji.Ksika podejmuje te prb uporzdkowania niektrych poj, uzupenienia stosowanych dotychczas klasyfikacji i przedstawienia w miar penego obrazu negatywnych skutkw, jakie powstaj w nastpstwie prowadzenia dziaa mani-pulatorskich. Samo zjawisko manipulacjiukazane zostao w wietle istniejcej teorii oraz w zestawieniu z konkretnymi faktami. Przy czym te ostatnie odnosz si najczciej do manipulacji, ktr stosuj pewne orodki propagandowe wobec Kocioa katolickiego w Polsce.Liczne sygnay na obszarze polskich mediw dowodz, e zjawisko nazywane dotychczas propagand antykocieln ewoluuje w kierunku propagandy o charakterze antykatolickim, a nawet anty-chrzecijaskim. Przedmiotem dziaa manipulatorskich staj si coraz wyraniej: katolicyzm jako religia, doktryna katolicka oraz sami katolicy; i odpowiednio: chrzecijastwo z jego wartociami, kultur, dziaalnoci chrystianizacyjn itp. Propagandowe ataki wymierzane bezporednio w Koci katolicki w Polsce stay si nowym sposobem do uformowania w wiadomoci odbiorcw mass mediw zmanipulowanego obrazu katolicyzmu i chrzecijastwa.Prowadzi to nieuchronnie do znieksztacenia obrazu samej religii - jej istoty, sensu i znaczenia w yciu jednostki i spoeczestwa. Wykorzystywanie zatem technik manipulatorskich do rnych form laicyzacji przestaje by wycznym problemem Kocioa katolickiego, staje si historycznym wyzwaniem dla wszystkich wsplnot religijnych i dla kadego czowieka wierzcego17.Manipulacja ukazana jest w ksice jako trudny problem pedagogiczny. Stanowi przecie wpywy wysoce konkurencyjne dla oddziaywa wychowawczych i tym bardziej niebezpieczne dla pedagogii, e s realizowane skrycie a wic poza kontrol opinii spoecznej i oddziauj destruktywnie na osobowo czowieka.Z tej racji proponowane s konkret-nerozwizania zarwno dla teorii jak i prak tyki wychowania, realizowanego w rnorakich rodowiskach (rodziny, szkoy, parafii itp.).W zamieszczonej bibliografii dominuj wyranie pozycje w jeyku polskim ze szczeglnym uwzgldnieniem wypowiedzi publicystycznych. Wynika to z faktu, e w ksice rozpatruje si zjawisko manipulacji na gruncie polskim w sytuacji, gdy warsztaty naukowe pracuj na tym polu w tempie spowolnionym i dlategonaley siga po prace publicystyczne, ktrych autorami s fachowcy w dziedzinie mass mediw.Ponadto ksika w zamierzeniach autora ma spenia take funkcj pomocy dydaktycznej, wspierajcej w codziennej dziaalnoci te osoby, do ktrych zostaa zaadresowana: nauczycieli szk wszystkich typw, wychowawcw, duszpasterzy i katechetw, dziennikarzy oraz suchaczy studiw teologicznych, pedagogicznych i dziennikarskich. Mog oni zaczerpn z ksiki praktyczne wskazania do dalszych, osobistych ju i pogbionych lektur oraz twrczych poszukiwa na temat potnego wiata" manipulacji. Jeeli nawet w drobnej czci stanie si to faktem, cel ksiki zostanie osignity.

I. Co to jest manipulacja?

W wielorakich dziaaniach czowieka, ktre obejmuje si nazw manipulacja" s nadal liczne zagadki i zjawiska nie zbadane do koca. Decyduje o tym specyfika manipulacji oraz jej rosnca rnorodno. Niemniej jednak mona dzi podj prb zdefiniowania manipulacji i ukazania jej natury.

TV

Pojcie manipulacjiManipulacja jest to celowe i skryte dziaanie, przez ktre narzuca si jednostce lub grupie ludzi faszywy obraz pewnej rzeczywistoci1. Ten znieksztacony obraz nie odnosi si do caej rzeczywistoci, przekraczaoby to moliwoci dysponentw i realizatorw manipulacji. Przedmiotem dziaa manipulatorskich staje si zawsze jaki wycinek otaczajcej czowieka rzeczywistoci. Dlatego te w okreleniu manipulacji naley mwi o pewnej rzeczywistoci". T tak np. faszowanie rzeczywistoci w propagandzie antykocielnej moe polega na celowym znieksztacaniu obrazu papiea, Kocioa hierarchicznego, kapanakatechety itp.Nastpuje gbokie utrwalenie znieksztaconego obrazu i poszerzenie jego pola, gdy dziaania mani pul atorskie wkraczaj w faz prania mzgu. Mona wtedy mwi o znieksztaconym obrazie ustroju politycznego, niektrych okresw w dziejach pastwa, a nawet caego spoeczestwa3,Kada1 manipulacja charakteryzuje si dwiema gwnymi waciwociami: jest planowana i skryta. Skuteczna manipulacja jest zawsze odpowiednio zaplanowana. Jeeli jakie dziaanie powstao spontanicznie, bez zastanowienia, czy jako tzw. zbieg okolicznoci, nie moe by nazwane manipulacj w cisym znaczeniu, cho pewne cechy tego dziaaniamog wskazywa na charakter manipulatorski. O dziaaniu cile manipulatorskim wspdecyduje odpowiednia intencja,ktra mu towarzyszy. W manipulacji zatem czowiek od samego pocztku kieruje si obmylanym zamiarem zafaszowania obrazu pewnej rzeczywistoci w wiadomoci drugiego czowieka - dla dobra dysponentw manipulacji. Dlatego nie mona nazwa manipulacj zatajenia prawdziwego obrazu choroby czy spreparowanie jakiej wersji zastpczej" w obrazie stanu zdrowia pacjenta, gdy wymagaj tego uzasadnione racje medyczne (np. uchronienie chorego przed gbokim stresem).W dziaaniach manipulatorskich, ktre podejmowane s w ramach tzw. wielkiej manipulacji pracuj cae zespoy profesjonalistw, ktrzy obmylaj w szczegach nie tylko nowe i doskonalsze techniki, ale przede wszystkim ca strategi dziaa, przygotowujc dokadnie kolejne kampanie propagandowe i ich skuteczny przebieg. Dysponenci dobrze wiedz, e stan przygotowa oraz dobr odpowiednich rodkw i technik rozstrzygaj o skutecznoci, a wic o ostatecznym powodzeniu ich pracy. Natomiast w manipulacji, ktra funkcjonuje w ramach stosunkw midzyludzkich jej planowanie" ogranicza si zasadniczo do obmylenia sposobu wasnej (manipulatorskiej) wypowiedzi pod adresem rozmowy, sformuowania zarzutu czy choby uoenia scenariusza dla zachowa kokieteryjnych (ingracjacja)3.Dziaania manipulatorskie s skryte. Cecha ich skrytoci dotyczy przede wszystkim celw, jakie maj osign dysponenci manipulacji oraz mechanizmw stosowanych w ramach dziaa ma-nipulatorskich.Skryto jest t cech manipulacji, ktra w najwikszym stopniu decyduje o jej skutecznoci. Sprawia ona, e adresat manipulacji nie jest w stanie jej odkry w swoim rodowisku, a zwaszcza jej mechanizmw, gdy sama manipulacja jest szyta grubymi nimi". Najtrudniej jednak jest pozyska orientacj w odniesieniu do gwnych celw dziaa manipulatorskich. S one strzeone przez dysponentw wyjtkowo hermetycznie.W manipulacji istnieje mechanizm sprzenia zwrotnego. Polega on na tym, e utrzymywana konsekwentnie skryto dziaa prowadzi do bardziej jeszcze skutecznego faszowania obrazu rzeczywistoci. Natomiast ten faszywy obraz niezbdny jest do trwaego zaistnienia manipulacji. Taki obraz (fachowo spreparowany) eliminuje ze wiadomoci ludzi sam fakt istnienia dziaa manipulatorskich. Perfekcyjnie realizowana skryto manipulacji sprawia prawdopodobnie, e zbyt pno zaczto o niej pisa i mwi publicznie, zarwno na Zachodzie, jak i w Polsce.| W wypowiedziach autorw na temat manipulowania, szczeglnie w publicystyce, zauwaa si dwojakie rozumienia terminu manipulacja". Mwi si wtedy np. o manipulacji tekstem", wypowiedzi", informacj" itp.4 Jednake jako istotn i najwaniejsz ukazuje si zawsze manipulacj czowiekiem (czy spoeczestwem). Taka te jest natura manipulacji: odpowiednie preparowanie materiau (sowa, obrazu, informacji) tzn. manipulowanie nim jest niezbdne, aby mona byo dokona manipulacji czowiekiem. Mwic inaczej, manipulacja odpowiednim materiaem jest pierwsz faz tej samej manipulacji, ktrej celem i zarazem ofiar staje si czowiek.Z dotychczasowej refleksji wynika, e manipulacja" jest sowem, ktre wykazuje wydwik pejoratywny, oznacza zawsze zjawisko moralnie ze. Dlatego nie ma dobrej manipulacji" na wzr dobrej" propagandy.Drugi wniosek pynie ze skrytoci, ktra jest wrcz korelatem manipulacji. Jeeli wic manipulacja staje si skuteczna dziki dziaaniu skrytemu, przeto manipulacja zdemaskowana przestaje by manipulacj. Natomiast totalitarny system rzdzenia rozkada dodatkowy jeszcze parasol ochronny nad skryto-ci manipulacji (prawodawstwo, decyzje administracyjne, np. cenzura itp.), odgradzajc szczelnie machin propagandy manipulacyjnej od ewentualnego wgldu ze strony zniewolonych obywateli.

Podstawowe tworzywo manipulacjiWidzc w manipulacji funkcjonujc struktur, naley pyta o jej skadniki podstawowe tzn. te elementy, ktre jako najmniejsze kka i trybiki buduj ca maszyneri propagandy i manipulacji. W zwizku z tym mwi si czsto, e skadnikiem elementarnym manipulacji jest informacja5. Tymczasem, aby mona byo skutecznie manipulowa m.in. informacja (naukow, handlow, polityczn itp.), uywa si jeszcze bardziej prostego tworzywa. S nim przede wszystkim sowo i obraz.Sowo jest uniwersalnym i do wygodnym w praktyce tworzywem w manipulacji. Wszak w stosunkach midzyludzkich manipulacja przebiega przede wszystkim na obszarze sowa mwionego.Na rol sowa w manipulowaniu czowiekiem zwrci uwag z waciw sobie trafnoci papie Jan Pawe II. W homilii wygoszonej w Olsztynie podczas IV pielgrzymki do Polski w 1991 r. Papie mwi o odpowiedzialnoci za wypowiadane sowo. Stwierdzi wtedy, e pewne sowa, ktre w rzeczywistoci stanowi dla czowieka zo, mog by tak podawane, tak preparowane, eby zrobi wraenie, e s dobrem". I doda Jan Pawe II natychmiast: To si nazywa manipulacja"6.Powszechno, a nawet wszechobecno" sowa i jego skuteczno s dzi wzmacniane funkcjonowaniem rnorakich mediw, w szczeglnoci za prasy, radia i telewizji. Sprawia to, e manipulacja za porednictwem sowa wykazuje dzi coraz wiksz si i skuteczno.Fakt, e podstawowym tworzywem w manipulacji jest sowo zadecydowa, e mwi si o manipulacji jzykowej w znaczeniu manipulowanie ludmi za porednictwem jzyka naturalnego. W tym nurcie J. Puzynina wyrnia dwa znaczenia manipulacji: w szerszym znaczeniu manipulacja dokonuje si za porednictwem tekstw i wtedy wystpuje w postaci kamstwa, kamuflau, demagogii itp. W znaczeniu wszym natomiast prowadzenie manipulacji umoliwiaj okrelone cechy wyrazw czy struktury gramatycznej, a nie treci w nich zawarte7. Wtedy te uwzgldni si te cechy jzyka, ktre np. wprowadzaj dobr atmosfer w kontakcie z rozmwc, uatwiaj zapamitanie wypowiadanych sw i ukazuj ich pikno.Obok tej grupy rodkw jzykowych jest druga grupa, rwnie chtnie wykorzystywana przez dysponentw manipulacji. S to rodki jzykowe, ktre pozwalaj ich adresatowi odbiera je w sposb wieloznaczny, mtny i drog takich skojarze, ktrych oczekuje nadawca.Sowa (czsto ilustrowane obrazem) buduj rwnie wiksze caoci wystpie mani-pulatorskich, jak np. insynuacja, prowokacja, demagogia8.Drugim tworzywem podstawowym w manipulacji jest obraz. Zastosowanie najnowszych technik w mass mediach stwarza wielkie moliwoci w sferze manipulowania za porednictwem obrazu. Utrwala si w wiecie cywilizacja obrazu", w ktrej postpuje stale dominacja obrazw nad sowami. W zwizku z tym wymienia si takie jej symptomy, jak inwazja obrazu", ikonosfera", uwizienie sowa" itp.9Twierdzi si powszechnie o mediach audiowizualnych, e wanie ze wzgldu na wystpujcy w nich przerost obrazu, s najbardziej manipulatywnymi mediami. Wrd nich na pierwszym miejscu pod tym wzgldem stawia si film. Mwi si o nim, e z natury swojej przekazuje faszywe odbicie wiata, dlatego zasuguje w peni na miano krzywego zwierciada" istniejcej rzeczywistoci. Prowadzi to do opinii, e film zrcznie i skutecznie okamuje odbiorc i spenia w szerokim zakresie funkcj mitotwrcz10. Dlatego te zastosowanie nowoczesnych technik w montau zapisanego sowa i obrazu wyznacza dziaaniom manipulatorskim wielkie moliwoci wpywu, w szczeglnoci w ramach przekazw na podwiadomo czowieka".Z wymienionych racji wspczeni pedagogowie z du rezerw odnosz si do dominacji obrazu w kulturze masowej, a zwaszcza do filmu. Analizujc zjawisko percepcji wzrokowej u odbiorcy filmu i telewizji, ze sceptycyzmem oceniaj oni wychowawczy walor emocji, ktre rodz si w rezultacie obcowania z ruchomym i kolorowym obrazem12.Moralny i pedagogiczny wymiar manipulacjiZ dotychczasowych uwag wynika, e manipulacja jest specyficzn form kamstwa13. Efektem jej funkcjonowania jest krzywda moralna, jak wyrzdza manipulator drugiemu czowiekowi. Przy czym zo moralne jest tym wiksze, im szersze krgi zatacza manipulacja. Dziaania manipulatorskie, uruchomione w ramach tzw. wielkiej manipulacji, wykazuj znamiona za spoecznego. Jeeli za trwa ono duej i w ramach totalitarnego systemu wadzy, moe przybra posta swoistej patologii spoecznej. To sprawia, e staje si ono take problemem pedagogicznym. Dlatego w pedagogii wszystkich typw powinno si uwzgldnia fakt manipulacji, bdcej zagroeniem dla osobowego rozwoju czowieka. Przedmiotem pilnej uwagi pedagogw powinien by rwnie makiawelizm - postawa nastawiona na manipulowanie innymi ludmi.W procesie wychowania licz si wszystkie wpywy manipulacji - istniejce w obrbie oddziaywania na masy ludzkie (manipulacja wielka) oraz te, ktre wystpuj w ramach codziennych stosunkw midzyludzkich (manipulacja maa).Zakres za moralnego, bdcego produktem dziaa manipulatorskich, uzaleniony jest w duej mierze od przyjmowanej przez ich dysponentw koncepcji czowieka. Rozstrzyga tu zatem i filozofia czowieka i jego koncepcje psychologiczne. W koncepcji be-haviorystycznej np. zbudowanej przez psychologw, zachowanie czowieka jest cakowicie sterowane przez rodowisko zewntrzne. Rzecznicy tego stanowiska proponuj zaakceptowanie tzw. inynierii behaviorystycznej, ktra wykorzystuje moliwoci modyfikowania zachowania czowieka przez wykorzystanie dziaa manipulatorskich ze strony rodowiska spoecznego14. Nie bez wpywu take na jako manipulacji i kierunki jej przebiegu jest przyjcie przez centra dyspozycyjne okrelonej teorii komunikowania masowego15.Naley jeszcze podkreli, e mass media s najwaniejszym kanaem dla strategii manipulacyjnej poszczeglnych rodowisk politycznych i orodkw ksztatowania opinii publicznej16. To sprawia, e zasig i promieniowanie za zwizanego z dziaalnoci manipulatorsk ulegaj ogromnemu zwielokrotnieniu (prasa wielkonakadowa, satelitarne radio i telewizja itp.}.Przypisy do rozdziau IBp A. Lepa, Manipulowanie czowiekiem jako problem wspczesnej pedagogii, Ethos" 1992, nr l, s. 77 ns.2 J. R. Nowak, Odstraszanie od Polski, Sowo" z 8-10IX 1995; por. K. Kersten, Narodziny systemu wadzy, Pary 1986; K. Skaryski Katy, Pary 1990.3 Np. zdanie z obszaru maej manipulacji: Przecie nikt ciebie nie traktuje powanie", wymaga odpowiedniego namysu, aby mogo si sta skuteczne.4 K. Czuba, Media i wadza, Warszawa 1994 (zob. rozdz. I Manipulacja informacj).V. Yolkoff (opra.), Dezintegracja (tum. z franc.). Warszawa 1991.6 Jan Pawe II, Wielka praca nad mow, L'Osservatore Romano" 1991, nr5 (wyd. polskie). J. Puzynina, Sowo manipulacja" w jeyku polskim. W: Jeyk wartoci. Warszawa 1992, s 218 ns.8 M. Gowiski, Rytua i demagogia. Warszawa 1992.* R. Holloway, Beyond Ihe Image, Geneva 1977; G. Lazzati (red.), Immitgini e regione nell'eta dei mass media, Millano 1983; E. Natta, II linuaggioII. Oblicza manipulacji

Powiedziano ju wczeniej, e manipulacja praktycznie moe zaistnie wszdzie. Jest zjawiskiem powszechnym. Ujawnia" przy tym rne swoje oblicza. Ukazujc je w skrcie, czyni si zado obowizkowi przedstawienia klasyfikacji tego zjawiska. Pozwoli to jeszcze bliej pozna jego natur i zasig wpyww.

Manipulacja wielka i maaZe wzgldu na zakres oddziaywa wyrnia si manipulacj wielk i ma. Przy czym zakres oddziaywa" to przede wszystkim zrnicowana liczba osb uczestniczcych w dziaaniach manipula-torskich (jako ich podmiot i przedmiot), zaangaowanie rnych rodkw (np. rozmowa telefoniczna prywatna i publiczna wypowied w studio telewizyjnym), rny zasig terytorialny (np. ssiedzi we wsplnym domu i cae spoeczestwo), a take rnorakie skutki manipulacji (znieksztacony obraz przyjani u jednostki i sfaszowany obraz historii narodu).Manipulacja wielka odnosi si do caego spoeczestwa albo do pewnej jego czci. Na polu propagandy antykocielnej przykadem manipulacji wielkiej bya gigantyczna kampania propagandowa, jak na przeomie lat 1965/1966 komunici w Polsce przeprowadzili w odpowiedzi na Ordzie biskupw polskich do biskupw niemieckich z listopada 1965 r. Bya to manipulacja wielka i niezwykle skuteczna1. Jej presji ulegali nawet bardzo wiatli katolicy. W spoeczestwie przyjmowano wtedy bezkrytycznie haso z propagandy oficjalnej o mieszaniu si Kocioa do polityki". Zarzut ten sformuowano jeszcze w czasach stalinowskich. Teraz za padajc na podatny grunt (spoeczestwa coraz bardziej niepoinformowanego), haso to prowadzio do zaplanowanych przez jego dysponentw rezultatw. Zabiegi manipulatorskie dotyczyy zarwno samego tekstu Ordzia, jego celw, jak i publicznych wypowiedzi przedstawicieli Episkopatu Polski. Jednoczenie w t potn manipulacj spoeczestwem wprzgnito niemal wszystkie dostpne media: poczwszy od ksiki, przez caf pras, radio, telewizj, a skoczywszy na plakatach, ulotkach i transparentach.Przypomnianej wyej manipulacji powicono ju kilka pozycji ksikowych. Byy natomiast w czasach komunistycznych wielkie manipulacje, o ktrych nadal nie publikuje si rozpraw. Tymczasem skutki wielu z nich s obecne jeszcze dzi w myleniu i dziaaniu wielu Polakw. Naley tu przykadowo wspomnie wielk manipulacj przeprowadzon w ramach propagandy antykocielnej, ktra miaa cae pokolenia Polakw utwierdzi w przekonaniu, e religia jest prywatn spraw czowieka.wczesna propaganda tak doskonale opanowaa techniki manipulacyjne, e zdoano te przekona miliony katolikw w Polsce, i jako ludzie wierzcy traktowani byli przez wadze zupenie sprawiedliwie.Dlatego te jedynie osoby wyjtkowo krytyczne, niezalene w myleniu i majce dostp do rnych rde informacji, mogy stwierdzi wbrew propagandzie oficjalnej, e katolicy byli w PRL obywatelami drugiej kategorii.Byy to do trwae owoce dobrze obmylanych i zrcznie kamuflowanych manipulacji, jakie stosowano wtedy w ramach propagandy ideologicznej i antykocielnej2.Po 1989 r. jedn z najbardziej rozlegych manipulacji zastosowano w odniesieniu do sprawy powrotu nauki religii do szkoy. Wielk manipulacj w tym czasie bya (i jest nadal) prba narzucenia spoeczestwu mitu o antysemityzmie Polakw oraz mitu o totalnej klerykalizacji Polski, zmierzajcej do utworzenia pastwa wyznaniowego.Manipulacja maa wystpuje przede wszystkim w rnych ukadach stosunkw midzyludzkich. Spotyka si j w krgach rodziny, ssiedztwa, koleestwa, zespow pracowniczych. Sowem tam, gdzie ludzie si spotykaj, przebywaj ze sob, pracuj, mog si uruchomi pewne mechanizmy manipulacyjne. Okazj ku temu moe by fakt ubiegania si o wysze stanowisko w tej samej instytucji, sytuacja trjkta maeskiego", kandydowanie do prestiowej nagrody, dostp do informacji3.Czsto do chwytw" manipulatorskich uciekaj si osoby, ktre utraciy autorytet wrd swoich podwadnych, uczniw, czy wsppracownikw. Deficyt autorytetu jest wtedy rekompensowany dziaaniami manipulatorskimi. Sytuacja taka moe powsta w odniesieniu do ojca w rodzinie, nauczyciela w szkole, czy przedstawicieli wadz wszystkich szczebli4.Ujawniona manipulacja maa, wystpujca w stosunkach midzyludzkich otrzymuje w jzyku potocznym swoiste okrelenia. Mwi si wtedy o czowieku-manipulatorze, e jest w swoim dziaaniu przebiegy i chytry, e posuguje si demagogi, intryg, insynuacj, szantaem, e jest obudnikiem, czowiekiem dwu-licowym, prowadzi podwjn gr i potrafi bez trudu wyprowadzi kadego w pole".

Manipulacja sob i drugim czowiekiemZe wzgldu na osob manipulatora (w relacji: podmiot - przedmiot manipulowania) naley wskaza na manipulacj sob (automanipulacja) oraz manipulacj drugim czowiekiem albo grupa ludzi (hetero-manipulacja).Najczciej mwi si dzi o drugim typie tj. o manipulacji drugim czowiekiem. Tymczasem wiele wskazuje na to, e wzrasta liczba ludzi dotknitych automanipulacja. Powstaje ona w czowieku gwnie w oparciu o pen akceptacj doznawanego przeze manipulowania ze strony innych ludzi, a take w nastpstwie rezygnacji z wasnej tosamoci i z ubiegania si o dojrza indywidualno. Automanipulacja wystpuje jako gwny skadnik mentalnoci zmanipulowanej5.Dysponentom dziaa manipulatorskich zaley bardzo na tym, aby doprowadzi adresatw swoich poczyna do automani-pulacji. Stwarza si wtedy dla nich sytuacja szczeglnie dogodna, poniewa czowiek z automanipulacja realizuje ju wasnymi rkami" scenariusz manipulacji opracowanej przez nich wczeniej i skutecznie ukrywany. Do manipulacji sob czowiek na og nie przyznaje si, jest to przecie stan psychiki, nie bdcy powodem do satysfakcji.Mona jednak spotka ludzi, ktrzy publicznie przyznaj si do automanipu-lacji, dajc w ten sposb wiadectwo prawdzie6.Manipulacja skuteczna, daremna i z efektem bumerangowymSkuteczno manipulacji pozwala wyodrbni kolejne jej typy. Manipulacja skuteczna obejmuje te dziaania manipulatorw, ktre zdotay osign postawione wczeniej cele.Mwic o skutecznoci manipulacji, naley pamita o dwch etapach w realizowaniu tych celw. Najpierw osigane s cele bezporednie, ktre mog (cho nie zawsze) prowadzi do zrealizowania celw gwnych. Przykadem moe by manipulacja zmierzajca poprzez poderwanie autorytetu kandydata na prezydenta do zmniejszenia liczby jego potencjalnych wyborcw. Na pierwszym etapie manipulacja ta moe by skuteczna (skompromitowanie kandydata), natomiast na drugim etapie (odejcie zwolennikw) moe si zakoczy fiaskiem.Daremna manipulacja nie osiga zaplanowanego wczeniej celu. Moe to nastpi z wielu przyczyn: w nastpstwie zastosowania niewaciwej techniki, pojawienia si niekorzystnych okolicznoci, czy przedwczesnego ujawnienia i nagonienia dziaa raanipulatorskich.Jeeli manipulacja osiga skutek odwrotny do zaplanowanego, nazywa si manipulacj z efektem bumerangowym. W czasach totalitaryzmu komunistycznego, gdy stosowano techniki manipulators-kie w ramach akcji ateizowania spoeczestwa, bardzo czsto adresaci tych dziaa utwierdzali si w przekonaniu, e zwaszcza teraz naley strzec w sobie wiary ojw" i spenia regularnie praktyki religijne, dajc jednoczenie publiczne wiadectwo swojej wiary.Manipulacja tradycyjna i najnowszaDysponenci manipulacji odwouj si w swoich dziaaniach przede wszystkim do przekona adresatw, a wic do intelektu i do woli, ale bezporednio oddziauj albo na ich zmysy (wzrok, such, wyob-rania), albo te na ich podwiadomo. Moe by wtedy manipulacja wizualna, audialna, audiowizualna oraz manipulacja w oddziaywaniu pozazmysowym.Manipulacja tradycyjna" realizuje si przy uyciu tradycyjnych technik stosowanych w obrbie konkretnych mediw: prasy, radia, filmu, telewizji, plakatu, ulotki. Mimo stosowanego kamuflau moe ona by odkryta i odpowiednio nazwana nawet przez czowieka, ktry nie jest profesjonalist w dziedzinie mass mediw. Powstaj jednak trudnoci nie do przezwycienia w odczytaniu manipulacji, gdy w jej przebiegu stosuje si techniki oddziaywania na podwiadomo czowieka.Nadawane w taki sposb treci nie mog by uwiadomione przez czowieka, gdy przesyane s poniej progu jego wiadomoci. Zmysy zatem nie s zdolne do ich odebrania.Stosuje si wtedy rne techniki oddziaywania na podwiadomo czowieka za porednictwem konkretnego medium, np. technik wstecznego zapisu" (pyta kompaktowa, film, telewizja itp.), czy technik jednej klatki" (film, program tele-wizyjny itp.). Okazuje si ponadto, e bariera jzykowa nie stanowi przeszkody dla nadawania" pewnych treci na podwiadomo czowieka.Ju od duszego czasu odnotowuje si w Polsce wprowadzanie w obieg spoeczny zakamuflowanego zapisu w niektrych mediach, ktry przekazuje okrelone informacje do podwiadomoci.Nie s to wycznie treci o charakterze komercyjnym (reklama). Znaczny procent tak nadawanych informacji wykazuje charakter ideologiczny, a cilej antychrze-cijaski czy wrcz satanistyczny. Najczciej w technice wstecznego zapisu (ang. bacward masking) drog agresji na podwiadomo przekazywane s tzw. akty strzeliste pod adresem szatana7.Dziaania manipulatorskie nazywa si czsto zdalnym sterowaniem ludzk wiadomoci8. Nazwa ta jest szczeglnie stosowna w odniesieniu do dziaa, ktrych bezporednim przedmiotem staa si podwiadomo czowieka. Trafnie uj istot tego typu manipulacji J. Regimbauld w tytule cytowanego artykuu: Pogwacenie wiadomoci przez przekazy do podwiadomoci.Manipulacja polityczna, ideologiczna i handlowaDziaania manipulatorskie ulegaj istotnemu zrnicowaniu ze wzgldu na swoj tre. Wyrnia si na tej podstawie przede wszystkim manipulacj polityczn, ideologiczn i handlow.Najpotniejszy obszar dziaania wykazuje manipulacja polityczna, poniewa stoj za ni liczce si w spoeczestwie ugrupowania polityczne. Manipulacja ta staje si w najwyszym stopniu skuteczna, gdy funkcjonuje w totalitarnym systemie sprawowania wadzy9. Natomiast w systemach demokratycznych manipulacja jest czsto wykrywana (cho nie zawsze na pocztkowym jej etapie), poniewa konkurujce ze sob ugrupowania polityczne dysponuj profesjonalistami, ktrzy zdolni s ujawni konkretn manipulacj i odpowiednio j nagoni.Niektre centra propagandowe zainteresowane s take manipulacj ideologiczn111. W Polsce najczciej spotykan jej postaci jest manipulacja antykocielna (np. caa mitologia antykocielna) oraz manipulacja stosowanaw ramach takich dziaa kompleksowych, jak indoktrynacja, laicyzacja czy ateizacja spoeczestwa. Czsto manipulacja ideologiczna wykazuje charakter cile polityczny.Zwyka obserwacja dowodzi, e manipulacje natury ideologicznej w krajach postkomunistycznych s nadal do trudne do wykrycia. Stare nawyki w myleniu, ocenianiu i dokonywanych wyborach wyniesione z propagandy komunistycznej s jeszcze ywo obecne w zachowaniach spoeczestwa posttotalitarnego.Manipulacja handlowa obecna w rnych formach budzi dzi gbokie obawy u pedagogw, katechetw, duszpasterzy i psychologw". Jest tak dlatego, e reklama staje si obecnie rwnie sugestywnym nonikiem elementw ideologicznych. Utwierdza ona ponadto swoich odbiorcw w przekonaniu, e podporzdkowanie wartoci wyszych (ktre zaspokajaj u czowieka potrzeby duchowe) - niszym wartociom (zaspokajajcym potrzeby biologiczne) jest zjawiskiem cakowicie normalnym.W nastpstwie stosowanych manipulacji treci reklamowe oddziauj skutecznieiluzj, dziki ktrej adresat reklamy nie zastanawia si nad rzeczywistymi walorami towaru, lecz przekonuje si nieodparcie, e dany produkt jest wyjtkowy i niezastpiony. A zatem w reklamie jest wyranie obecny element oszustwa. Aby ono mogo pozosta niezauwaone, a sama reklama bya skuteczna, stosuje si czsto techniki manipulacyjne.Niezwykle sugestywna reklama (dziki manipulacji) wykazuje te swoje oblicze pedagogiczne. Staje si ona, gwnie przez porednictwo telewizora swoist dywersj w rodowisku rodziny12. Ze wzgldu na tre manipulacji wyrni mona inne jeszcze pola jej dziaalnoci, stanowice rnorakie oblicza funkcjonujcych dziaa manipulatorskich, np. manipulacja wojskowa (zwaszcza w czasie wojny), manipulacja stosowana w sporcie, w administracji pastwowej, w szkolnictwie itp.13.Omwienie wszystkich typw manipulacji przekroczyoby jednak ramy niniejszej publikacji.Manipulacja prasowa, radiowa i telewizyjnaNa zrnicowanie wpyww manipulacji wpywa rwnie rodzaj uytego medium. Najczciej stosowane s w tym celu tzw. media szybkie, np. prasa codzienna, radio, telewizja, ulotka itp. Mona je czsto zmienia, doskonali czy korygowa. Z tej racji na dalszy plan w praktyce manipulacyjnej schodz media powolne, jak ksika, periodyk, (rocznik, procznik itp.) czy film fabularny.W propagandzie dziaania manipulator-skie s nastawione na skutek natychmiastowy. Ponadto w kampaniach propagandowych jedna manipulacja wspiera inn, tworzc sie dziaa, ktra moe przeksztaci si w cay, doskonalcy si system. Angaowane s wtedy rne media. Z tej racji mwi si najczciej o manipulacji prasowej, radiowej i telewizyjnej14.Trudno dzi rozstrzygn bez odpowiednich bada, ktre z tych trzech mediw wykazuje najwikszy udzia w dziaaniach manipulator-skich. Z wypowiedzi fachowcw oraz z codziennego osobistego do-wiadczenia wynika, e najbardziej skuteczna jest manipulacja stosowana w telewizji15. Jest to szczeglnie dogodne i funkcjonalne medium dla sugestywnych w odbiorze manipulacji, stosowanych w sowie, obrazie, muzyce i ludzkiej emoc-jonalnoci.Przypisy do rozdziau II' P. Madajczyk, Na drodze do pojednania. Wok Ordzia biskupw polskich do biskupw niemieckich z 1965 roku. Warszawa 1994, s. 99-169; P. Raina, Kardyna Wyszyski. Ordzie Biskupw a reakcja wadz. Warszawa 1995.2 Na poszczeglne kampanie propagandowe skaday si manipulacje czstkowe, np. eliminowanie z lektur szkolnych autorw katolickich, manipula-torski dobr filmw z zagranicy itp. Zob. np. B. Chrzastowska (opra.). Literatura wspczesna le obecna w szkole", Wrocaw 1990.3 Zdaniem Lypacewicza Bardzo szkodliwa, ale niestety do powszechna forma manipulowania informacjami wystpuje w stosunkach midzy przeoonym i podwadnym. Niektrzy kierownicy nie przekazuj wielu informacji podwadnym sdzc bdnie, e atwiej jest kierowa ludmi nie poinformowanymi (udaje si to tylko do czasu)", S. ypacewicz, Ksztatowanie stosunkw midzyludzkich. Warszawa 1975, s. 128.5315 Por. np. M. Mrozowski, Propaganda socjologiczna: Telewizyjna rozrywka wehikuem ideologii, Przekazy i Opinie" 1982, nr 4, s. 27-49; M. Czerwiski (red.). Telewizja i spoeczestwo. Warszawa 1980.III. Mechanizmy manipulacjiManipulacja jest postaci konkretnej aktywnoci czowieka. Dlatego, aby j pozna, naley dokadnie przyjrze si jej funkcjonowaniu. W tym celu dokonano przegldu najwaniejszych mechanizmw w dziaaniach manipulatorskich.

1. Mechanizmy manipulacji i jej skutecznoZnaczenie sowa mechanizm" zdaje si sugerowa pewn niejawno a nawet skryto dziaa w obrbie manipulacji. Wida to wyranie, gdy w tym samym sensie porwna si dwa terminy: mechanizm zegara" i mechanizm manipulacji". Ten drugi mechanizm" jako zesp wspdziaajcych ze sob skadnikw jest zawsze gboko enigmatyczny.Skryto mechanizmw manipulacji idzie jeszcze dalej ni skryto mechaniz-mw propagandy1. Wszak te ostatnie s czsto szyte grubymi nimi" i dlatego bez trudu staj si widoczne dla odbiorcw mass mediw. Tak jest np. w niektrych mechanizmach dyskredytowania autorytetu Kocioa hierarchicznego w ramach propagandy antykocielnej (technika omieszania).Tymczasem dysponenci manipulacji nie mog sobie pozwoli na jakiekolwiek ujawnienie ukrytych mechanizmw, gdy byoby to rwnoznaczne z unicestwieniem manipulacji. Dziki swoim skrycie funkcjonujcym mechanizmom manipulacja staje si skuteczna i sprawia, e oparta na niej propaganda osiga zaplanowane cele. Jeeli struktura manipulacji i jej funkcjonowanie s podstawowymi skadnikami tego zjawiska, to mechanizmy" stanowiyby jego warstw najbardziej istotn dla skutecznoci manipulacji w myl zasady: jakie s mechanizmy dziaa manipulator-skich taka jest ich skuteczno.Naley przy tym zaznaczy, e w ksice pomija si interesujc skdind problematyk mechanizmw psychologicznych (np. projekcji, identyfikacji), ktre suruchamiane pod wpywem oddziaywania propagandy na osobowo czowieka2. Jednake uwzgldnienie tej problematyki znacznie przekroczyoby ramy przyjte w niniejszym opracowaniu.Aby odpowiedzie na pytanie o najwaniejsze mechanizmy manipulowania czowiekiem naley rwnie uwzgldni natur mass mediw, ktre s gwnym nonikiem manipulacji oraz postawy ich odbiorcw, ktrzy nadal tworz spoeczestwo posttotalitarne, odbiegajce daleko od modelu spoeczestwa poinformowanego3.Naley jeszcze podkreli, e wpyw mechanizmw w machinie manipulowania staje si coraz bardziej skuteczny poniewa angaowane s do tego celu stale doskonalone techniki masowego komunikowania. Potne imperium mass mediw ma to do siebie, e cile wie ze sob swoich odbiorcw, pogbiajc sukcesywnie potrzeb wzajemnego obcowania4.Wyrnia si nastpujce grupy mechanizmw manipulacji: rodki manipulacji, techniki manipulacji, systemy manipulacji.2. rodki manipulacjirodek, ktry funkcjonuje w dziaaniach manipulatorskich jako tworzywo dla zastosowanych technik staje si rwnie pewnego rodzaju mechanizmem manipulacji. Najpierw omwione zostan cztery rodki manipulacji bdce gwnie jej tworzywem: stereotyp, mit, plotka i kamufla. Poniewa stosowane sju w caym wiecie techniki manipulowania wiadomoci czowieka poprzez przekazy na jego podwiadomo, przeto naley nieco uwagi powwici rwnie tworzywu, ktre suy temu celowi. Stanowi je trzy podstawowe skadniki: sowo, obraz i muzyka5.

Podstawowe rodki manipulacji: stereotyp, mit, plotka i kamuflaWszystkie cztery rodki manipulacji: stereotyp, mit, plotka i kamufla s rwnie rodkami w dziaaniach propagandowych6. Jednake manipulatorzy posuguj si nimi przede wszystkim w tymcelu, aby zafaszowa obraz pewnej rzeczywistoci u adresatw manipulacji. Ponadto jak wiadomo nie kada forma propagandy opiera si na zabiegach manipula-torskich.Stereotyp jest najbardziej funkcjonalnym rodkiem manipulowania w mass mediach. Bdcy gotow form mylenia" stereotyp jest konstruowany i rozprzestrzenia si dziki dwom towarzyszcym mu okolicznociom: tendencji psychiki czowieka do dokonywania uoglnie oraz staej niechci do poddawania stereotypw czynnoci sprawdzania.Dlatego stereotypy funkcjonuj poza kontrol ze strony czowieka i staj si w manipulacji elementem wysoce dogodnym i w duej mierze decydujcym o jej skutecznoci. Z tej racji s bodaj jedynym rodkiem przenoszenia informacji o innych, ktremu wprost przypisuje si funkcje manipulacyjne.Opinia ta opiera si na dwch waciwociach stereotypw: na nieuchronnoci ich istnienia oraz na zmiennoci ksztatowanej rnorakimi uwarunkowaniami7. Dzi taki stereotyp jak Koci zacian-61\Jkowy", ciemnogrd katolicki" czy pastwo wyznaniowe", stay si ju hasami wywoawczymi w rnych kampaniach nowej propagandy antykocielnej8.rodkiem manipulacji bardziej zoonym ni stereotyp jest mit. Propagand, a tym samym dysponentw manipulacji interesuje mit wspczesny (spoeczny). Jest to pogld, ktry nieistniejcym wydarzeniom i zjawiskom nadaje pozory niewzruszonej prawdy9. Mit skutecznie znieksztaca fakty, jest zatem odpowiednim rodkiem dla manipulacji, ktrej celem jest faszowanie obrazu rzeczywistoci.Oprcz starych mitw na temat Kocioa funkcjonuj obecnie mity nowe, powstae po 1989 r. Jednym z nich jest mit goszcy, e obecnie w Polsce rzdzi Koci" (albo: Episkopat, kler, proboszczowie). Elementami budujcymi ten mit s liczne ju stereotypy, jak np. stereotyp Kocioa mieszajcego si do polityki".Z kolei pewne mity antykocielne mog si sta liczcymi si skadnikami niektrych systemw manipulacji, o czym bdzie mowa nieco pniej.Plotka jest wykorzystywana nie tylko w propagandzie szeptanej". Czerpie z niej tre i si niejedna technika manipulacji. Plotka jest potajemnym (na ucho", z ust do ust", w sekrecie" itp.) przekazywaniem niesprawdzonych informacji i opinii, ktre dziaaj na niekorzy kogo trzeciego".Jest ona zjawiskiem, ktrego mona dowiadcza niemal na co dzie, lecz niestety, nie doczekaa si w Polsce odpowiednich bada i publikacji.W propagandzie politycznej (i nie tylko) plotka spreparowana w nastpstwie dziaa manipulatorskich moe doprowadzi do skompromitowania konkretnej osoby, ugrupowania politycznego czy instytucji. Staje si wtedy dogodnym tworzywem dla tych zwaszcza technik manipulacyjnych, ktre zmierzaj do skonstruowania negatywnego obrazu czowieka albo grupy ludzi.Spenia wyjtkowo szkodliw rol gdy np. w stosunkach midzyludzkich prowadzi do uprzedze, niechci, a nawet do nienawici i agresji. W niejednej instytucji za porednictwem rozpuszczonych plotekpsuje si. konkretnej osobie opini, aby j np. wyeliminowa z ubiegania si o eksponowane stanowisko.Poniewa manipulacja z natury swojej opiera si na zakamaniu, przeto kamufla jest dla niej rodkiem wyjtkowo skutecznym i dlatego cakowicie niezbdnym. W najwyszym stopniu bowiem gwarantuje skryto podejmowanych dziaa, tak istotn dla skutecznej manipulacji.Kamufla jest dziaaniem, ktre polega na maskowaniu si, wprowadzaniu w bd innych ludzi. Terminem tym obejmuje si rne postacie faszerstwa propagandowego, a take niektre rodzaje kamstwa politycznego13. Zdolny jest kamufla skutecznie przesoni prawdziwe cele dziaa manipulatorskich.Obecno kamuflau wida przede wszystkim na obszarze dezinformacji. Rezultatem dziaa kamuflaowych w ramach propagandy antykocielnej jest naganiana energicznie opinia, e obecnie nikt Kocioa nie atakuje, a zatem nie istnieje adna propaganda antykocielna.rodki manipulowania podwiadomoci: sowo, obraz i muzykaW dziaaniach manipulatorskich, ktrych bezporednim przedmiotem jest podwiadomo czowieka, najchtniej stosowanymi rodkami s: sowo, obraz i muzyka. S one jednoczenie podstawowym tworzywem dla konstruowanych w tym celu technik manipulowania.Dzi coraz czciej mwi si o wpywie podwiadomym mass mediw. Polega on na swoistej penetracji psychiki, dokonywanej przez treci emitowane w mediach, nie uwiadamiane przez jednostk, lecz dajce o sobie zna w efekcie kocowym. Aby wpyw podwiadomy by skuteczny (wedug ustalonego wczeniej scenariusza) stosuje si dzi wyszukane wrcz techniki, ktrych wspln cech jest skryto dziaania.Najbardziej powszechnym rodkiem w dziaaniach manipulatorskich na podwiadomo jest sowo - mwione i drukowane. Jest tak zarwno w manipulacji wielkiej jak i w maej (stosunki midzy-ludzkie). Sowem posuguje si autor niezwykle sugestywnej reklamy w radio czy autor programu telewizyjnego, w ktrym z tzw. sondy ulicznej wybiera w sposb manipulatorski te wypowiedzi, ktre potwierdzaj jego wasn tez.Dzi sowo jest praktycznie obecne w kadym z czterech omwionych wczeniej rodkw manipulacji - w stereotypie, micie, plotce i w kamuflau. Istnieje tam nawet cise i trwae zespolenie jzyka z konkretnym rodkiem. O micie i jzyku mwi si np., e s elementami procesu komunikacyjnego, przy czym sam mit jest jeszcze rodkiem identyfikacji, zapewniajcym jednostce poczucie tosamoci w konkretnej wsplnocie. Taki uytek sowa prowadzi dzi do znacznej jego dewaluacji13.O wielkich moliwociach wykorzystywania jzyka dla dziaa manipulatorskich mwi liczne ju publikacje ukazujce ten jzyk jako niezwykle bogaty nonik wartoci, ale te jako ywe siedlisko sw-symboli, sw-kluczy, neosemantyzmw oraz jako obszar dowolnego onglowania metafor, eufemizmem itp.14 Jzyk wicstwarza coraz to nowe szans dla manipulacji przede wszystkim w trzech podstawowych mediach: w prasie, radiu i telewizji15.W propagandzie ideologicznej jednym z najwaniejszych celw jest narzucenie spoeczestwu nowego jzyka. Dlatego w stosowanej wtedy manipulacji jzyk spenia podwjn funkcj: jest rodkiem wprowadzania do obiegu spoecznego nowego jzyka (nowomowy") i w pewnym zakresie sam staje si tym nowym jzykiem16.Jzyk mwiony uywany jest w coraz szerszym zakresie jako rodek w technikach manipulowania podwiadomoci czowieka. Techniki te s omwione w drugiej czci niniejszego rozdziau. Angauj one do swego funkcjonowania rwnie sowo drukowane.rodkiem manipulatorskiego oddziaywania na podwiadomo jednostki jest rwnie obraz. Dzi w dobie cywilizacji obrazu daje si zaobserwowa jego rosnc dominacj w stosunku do sowa drukowanego. Wykorzystuj t now sytuacj dysponenci manipulacji, aby konstruowa coraz doskonalsze techniki.Rwnie w propagandzie antykocielnej manipulacja obrazem ma swoj bogat kart. Wystarczy przypomnie krce w obiegu publicznym w czasach komunistycznych fotomontae, ktre pokazyway papiea Piusa XII udzielajcego rzekomo bogosawiestwa wojskom hitlerowskim17.Dzi ju kadego typu obraz moe by wykorzystywany jako rodek w manipulacji podwiadomoci czowieka. Czsto w osiganiu tego celu obraz wspomagany jest sugestywnym sowem. W obrazie wystpuje zawsze warstwa informacyjna, ktr stosunkowo atwo mona spreparowa i wykorzysta do skonstruowania technik sucych manipulowaniu podwiadomoci jednostki18.Do dziaa manipulatorskich wcigany jest w szerokim zakresie obraz filmowy. Obok filmu reklamowego rwnie fdm fabularny korzysta z sugestywnych technik manipulowania czowiekiem, wrd ktrych czsto oddziauje si na podwiadomo czowieka (tzw. wpyw kumulatywny)19.M. Medved mwic o manipulacji w filmie stwierdzi, i prawdziwa potga mediw polega na tym, e to one wskazuj nam, co ma by normalne"20. Jest to niewtpliwie jedna z najwikszych manipulacji, jakie dokonuj si na wiadomoci czowieka (przez jego podwiadomo) za porednictwem odpowiednio skonstruowanego obrazu.Obok sowa i obrazu rwnie muzyka wykorzystywana jest jako rodek w manipulowaniu czowiekiem, take w manipulatorskich przekazach na jego podwiadomo.Wida to przede wszystkim na przykadzie muzyki rockowej. Muzyka ta, wzmacniana sugestywnym sowem wykazuje wiele elementw, ktre skutecznie oddziauj na podwiadomo jednostki. S to w szczeglnoci: intensywny ruch, pocigajcy rytm, fizyczna blisko drugiego czowieka. Do tego dochodzi zapach potu, papierosw, alkoholu, narkotykw. piewowi towarzysz westchnienia, pomruki, kania, jki itp. Uczestnicy piewu i taca przeywaj gbokie ekscytacje, gdy przychodzi apogeum transu21. Wszystko to wywiera gboki lad na podwiadomoci czowieka. Te wpywy nakadajsi, potguj, aby pniej wywoa u modego uczestnika takich spotka reakcje gwatowne i nie do koca kontrolowane.3. Techniki manipulacjiW dziaaniach manipulatorskich najczciej stosowane s techniki, po ktre siga take szeroko pojta propaganda22. Przykadem moe by technika autorytetu, manewru odcigajcego czy selekcji. S jednak techniki specyficzne dla manipulacji, m.in. ze wzgldu na daleko posunity w nich kamufla, moliwo faszowania rzeczywistoci i zagwarantowana skry-to.W ksice omwione zostay wycznie techniki specyficzne dla manipulacji. S to: technika fragmentacji, natychmiastowoci w informowaniu, ingracjacji, manipulacji za porednictwem cliche, sugestii i techniki oddziaywania na podwiadomo".W ksice celowo uywa si terminu technika", a nie metoda" poniewa termin technika" odpowiada najbardziej ter-minowi mechanizm manipulacji", ktry w duym stopniu oddaje natur dziaa manipulatorskich.FragmenacjaJest to technika, ktra uniemoliwia czowiekowi peny odbir rzeczywistoci. Znieksztacenie obrazu rzeczywistoci, do jakiego prowadzi fragmentacja powstaje w nastpstwie punktowego", a wic wybirczego jej ukazywania. Czsto pomija si wtedy najwaniejszy wymiar prezentowanego przedmiotu. W odniesieniu do Kocioa fragmentacja sprawia, e jest on przedstawiany w mass mediach z cakowitym pominiciem pierwiastka nadprzyrodzonego i z nadmiernym podkreleniem warstwy instytucjonalnej. Od 1989 r. w propagandzie antykocielnej w Polsce pojawia si tendencja pewnych rodowisk laickich (jej apogeum nastpio w 1995 r.), aby Koci ukazywa publicznie jako pewnego rodzaju ugrupowanie polityczne, w ktrym funkcjonariuszami s duszpasterze24. Technika fragmentacji w odniesieniu do Kocioa ma swoj dug histori.Jej wyrane lady daj si zauway m.in. w Spiowej bramie T. Brezy z 1960 r. Koci jest tam przedstawiony w kilku wyselekcjonowanych aspektach z pominiciem tego co jest w nim najistotniejsze.Technik fragmentacji stosuje w znacznym zakresie reklama. Wybrane walory danego produktu s tak eksponowane, e przesaniaj jego sabe strony.Rwnie na drodze manipulatorskiej fragmentacji ukazuje si w mass mediach wartoci chrzecijaskie, ograniczajc si celowo do niektrych tylko; gwnie w tym celu, aby wzbudzi w spoeczestwie uprzedzenia i niechci do wszystkich wartoci. Wtedy eksponuje si haaliwie np. zakaz aborcji jako naczeln warto chrzecijask.Fragmentacj stosuj te rodowiska nieprzychylne Kocioowi w Polsce w odniesieniu do Konkordatu, podkrelajc nadmiernie jego rzekomo sabe punkty", a pomijajc historycznej rangi walory tej umowy midzynarodowej25.Permanentne stosowanie techniki fragmentacji w mass mediach prowadzi do powszechnej dezorientacji spoeczestwaw sprawach bardzo wanych, np. w dziedzinie wiedzy historycznej, w polityce, w obrazie wasnego narodu itp.Natychmiastowo w informowaniuZ samej nazwy nie wynika jakikolwiek zwizek tej techniki z manipulowaniem ludmi. Funkcjonuje ona w oparciu o kardynaln zasad dziennikarstwa, ktra gosi, e informacj trzeba przekazywa nie tylko szybko, ale coraz szybciej. Z tym wie si rosnca wielo informacji oraz potgujca si czstotliwo przekazywania. Jeeli jakie centrum informacyjne opanowao t technik perfekcyjnie i jest w posiadaniu odpowiednio potnych rodkw informacji (prasa wielkonakadowa, sieci radiowe i telewizyjne) moe skutecznie wpywa na opini publiczn w kraju.Technika natychmiastowoci w informowaniu dlatego jest skuteczna i funkcjonalna w dziaaniach manipulatorskich, poniewa zdolna jest doprowadzi do trzech nastpujcych rezultatw.1) Byskawiczno w przekazywaniu informacji wzmaga si niektrych (wyselekcjonowanych!) wiadomoci. Przekazywanie informacji na ywo", z ostatniej chwili", z pierwszej rki", z k dobrze poinformowanych" itp. prowadzi do uwiarygodnienia ich treci i wzbudzania do nich szacunku ze strony odbiorcy mediw.2) Natychmiastowe przekazywanie coraz to nowych informacji dezaktualizuje automatycznie inne informacje, ktre mog by niewygodne, czy wrcz szkodliwe dla danego orodka informacyjnego. Moe si wtedy uruchomi mechanizm manewru odcigajcego", co sprawia, e czytelnik, radiosuchacz czy telewidz odwraca uwag od poprzedniej informacji, jako ju przestarzaej i bezwartociowej.3) Informacje przekazywane byskawicznie (i permanentnie!) si rzeczy powoduj u odbiorcw mediw obnienie stopnia wraliwoci, np. na okrelony obszar wartoci (duchowych, moralnych, czy najoglniej - chrzecijaskich). Szybkie i coraz czstsze przekazywanie informacji burzy w wiadomoci adresatw skupienie uwagi i prby koncentracji na pewnychzagadnieniach, problemach i zjawiskach w otaczajcej ich rzeczywistoci. atwiej jest wtedy eksponowa nowe idee i wartoci oraz skutecznie do nich przekona spoeczestwo.Jak wida, technika natychmiastowoci w informowaniu zapewnia dysponentowi manipulacji ogromne moliwoci efektywnego dziaania. Pod pozorem samarytaskiej wrcz troski o poinformowanie spoeczestwa funkcjonuje ukryty mechanizm prowadzcy do manipulowania obywatelami wedug wczeniej ustalonego scenariusza.lady tej techniki zauwaa si m.in. w blokach informacyjnych, w ktrych zaledwie maleki ich wycinek dotyczy ostatniej podry apostolskiej papiea Jana Pawa II do Stanw Zjednoczonych, natomiast rwnolegle z t wiadomoci nastpuj inne, sformuowane sensacyjnie, eksponujce aktualne problemy Kocioa w USA i wyolbrzymiajce jego biece trudnoci. Przesonio to niewtpliwie gbok wymow, rang i owocowanie samej pielgrzymki apostolskiej.IngracjacjaSpecyfika tej techniki sprawia, e wystpuje ona przede wszystkim na obszarze maej manipulacji, w sferze stosunkw midzyludzkich. Konstrukcja ingracjacji oparta jest na dwch podstawowych dziaaniach.Jednym z nich jest zaskarbienie sobie ask" u adresata manipulacji, zdobycie penej akceptacji i uznania, zapewnienie w stosunku do siebie uczu pozytywnych (sympatii, yczliwoci, mioci), wyjednywanie tak zwanych wzgldw. Drugie dziaanie, skorelowane z pierwszym, polega na zwikszaniu wasnej atrakcyjnoci i pocigajcego image'u, aby obudzi w manipulowanym partnerze pozytywny stosunek do siebie, a nawet korzystne i podane postawy. Za takim dziaaniem kryje si konkretny cel ingracjatora (tj. osoby podejmujcej czynnoci ingracjacji), odpowiednio kamuflowany. Ten cel jest identyczny z jego osobistym interesem, albo z dobrem ugrupowania, ktre on reprezentuje.Dziki mass mediom technik ingracjacji mona atwo dostrzec w kampaniach wyborczych kandydatw do parlamentu i do fotela prezydenckiego. W wystpieniach wielu z nich jest znaczna doza kokieterii w stosunku do potencjalnego elektoratu. Jest tam i przymilanie si i zrczne operowanie komplementami i kupowanie" przyszych wyborcw licznymi obietnicami. Poniewa jest to wykonywane w sposb profesjonalny, na zaplanowane rezultaty tych dziaa nie trzeba dugo czeka. Dzi mwi si nawet o sympatii, przyjani i mioci jako o narzdziu wpywania na innych ludzi26.Ingracjacja posuguj si czsto jednostki, ktrych nie sta na autorytet osobowy, na odpowiednie kompetencje, natomiast wykazuj racy brak talentw organizacyjnych. Sigaj wtedy po dziaania manipulatorskie, spord ktrych ingracjacja jest najbardziej powszechna. Nie budzi ona podejrze, dlatego staje si technik bardzo skuteczn.W jzyku codziennym zachowanie ingracjatora nazywane jestnadskakiwaniem", pod-Kzywaniem si", podkadzaniem", a sam in-gracjator nazywany bywa wazeliniarzem"27.Na wpywy ingracjacji s bardzo podatni i ulegaj jej w szczeglnoci ludzie o negatywnym obrazie siebie, z kompleksami, naiwni oraz z poczuciem maej wartoci. Uwag t naley odnie zarwno do manipulacji wielkiej jak i do maej.Manipulacja za porednictwem clicheTechnika ta opiera si rwnie na punktowym (wybirczym) podejciu do pewnych treci (informacje, opinie, opis faktw). Jednake ta fragmentacyjno dotyczy sdw wartociujcych w odniesieniu do pewnych cech, zachowa, postaw, hierarchii wartoci, itp.Termin cliche jest zapoyczony z dziedziny fotografiki i w jzyku francuskim oznacza klisz negatywow", albo po prostu negatyw". Sam technik okrela si jako maskujce uproszczenie cech opisu"28. Manipulacja za porednictwem clich deformuje wic obraz osoby (albo instytucji), przedstawiajc j jedynie w kategorii negatywnej i przesaniajc jednoczenie jej cechy pozytywne.W manipulacji maej (stosunki interpersonalne) moe si ta technika wyrazi w pogardliwym tonie wypowiedzi o danej osobie, w machniciu rk i sowach przecie to dyletant!". Natomiast w wielkiej manipulacji (politycznej) wida to np. w odniesieniu do Kocioa w Polsce, gdy twierdzi si publicznie, e z tak zamknitym Kocioem nie mona i do Europy!" Z kolei o spoeczestwie polskim mwi si w niektrych mediach: c z tego, e pokonao komun, kiedy teraz panuje w nim antysemityzm i ksenofobia". Za tego rodzaju stwierdzeniami nie widzi si na og intencji manipulatorskich, a poniewa takie opinie wygaszane bywaj w tonie ostrej krytyki i z zaangaowaniem emocjonalnym, zapewniaj przeto dysponentom manipulacji duy stopie wiarygodnoci, samej za technice - znaczn si perswazji propagandowej.Wbrew pozorom, technik manipulowania za porednictwem cliche stosuje si dzi w do szerokim zakresie. Na tej technice opierano po 1989 r. rne kampanie propagandowe w stosunku do Kocioa, m.in. przeciwko powrotowi katechizacji do szkoy (negatyw: bd konflikty wyznaniowe), przeciwko duszpasterstwu w wojsku (negatyw: bd naruszone zasady tolerancji i pluralizmu), czy przeciwko ratyfikacji konkordatu ze Stolic Apostolsk (negatyw: niezgodno z konstytucj, niejasno sformuowa).Przeciwiestwem techniki cliche jest podejcie caociowe i wszechstronne w ujmowaniu problemw i zjawisk. Wanie dlatego nie jest ono akceptowane w wielu wypowiedziach i dyskusjach publicznych. Byoby bowiem elementem pewnej dywersji w stosunku do manipulacji przeprowadzonych technik cliche.Technika sugestiiZwyka obserwacja dowodzi, e liczne dziaania propagandowe oparte s na sugestii. Szczeglnie wan rol speniaj wtedy hasa. Sugestywno hase jest miar ich skutecznoci29. Jednoczenie w ich odbiorze liczy si stopie podatnoci czowieka na sugesti. Interesuj nas hasa o treci ideologicznej, cho istnieje zawsze dominacja hase o charakterze politycznym.Pierwsze z nich nagania si we wszystkich liczcych si mediach (prasa, radio, telewizja), ostatnio ich nonikiem stay si rwnie megaplakaty, ktre na wielkich arteriach miast i na ruchliwych placach swoj lini, kolorem i sugestywnym tekstem przykuwaj uwag przechodniw.Rol hase w propagandzie wida wyranie na przykadzie manipulowania wiadomoci kobiety w Polsce. Obok hase o wymowie pejoratywnej jak kura domowa", czy kobieta niepracujca" funkcjonuj take hasa pozytywne, ktre zmierzaj do zbudowania nowego modelu kobiety postpowej", jak np. cywilizacyjny awans kobiety", kobieta sukcesu" itp.30Ju w samej naturze jzyka (mwionego i drukowanego) tkwi funkcja impresywna. Element nakaniania wida najbardziej wyranie w jzyku propagandy31. Z kolei, aby nakanianie byo skuteczne powinno by konstruowane z odpowiedni doz sugestii.Dlatego w jzyku propagandy sugestia jest czynnikiem fundamentalnym dla tego typu dziaalnoci. W warstwie sugestywnego oddziaywania na odbiorc mass me-diw jest propaganda najbardziej manipu-latorska. W obrbie bowiem stosunkw midzyludzkich sugestia staje si impulsem popychajcym jednostk do zachowania si zgodnego z jej treci32. Dlatego znaczna cz technik propagandowych oparta jest na funkcjonowaniu sugestii.W propagandzie prowadzonej po 1989 r. skuteczno niektrych hase staa si zdumiewajca. Przykadem mog by dwa wspierajce si hasa, ktre w krtkim stosunkowo czasie zrobiy karier propagandow. Byo to najpierw haso grubej kreski" oraz haso komplementarne nie bdzie polowania na czarownice". Publiczna dyskusja pozwolia z czasem wydoby z tych hase do niebezpieczne podteksty i doprowadzia do rezygnacji z nich. Niemniej jednak zostay sformuowane tak sugestywnie, e byy nawet prby, aby nada im motywacj chrzecijask.Naley jeszcze doda, e sugestywno samego komunikatu propagandowego (np. hasa) jest wzmacniana wpywem innych ogniw funkcjonujcych w procesie komunikowania masowego, takich jak jego nadawca (indywidualno, zdolno wpywania na in-nych itp.), sam kana (prasa, radio, telewizja), czy odbiorca (jego ulego albo odporno wobec propagandy)33.Techniki manipulowania podwiadomociNajbardziej gron dla osobowoci czowieka jest manipulacja jego podwiadomoci. Uywa si do tego celu techniki bombardujce" podwiadomo w zaoeniu, e wprawdzie jest to droga dziaania okrnego, to jednak zapewnia takiej postaci manipulacji najwiksz skuteczno i gwarantuje jej cakowit skryto dziaa.Omawiana grupa technik oddziauje najpierw na zmysy czowieka, przede wszystkim na such i wzrok. Dysponenci takiej manipulacji wykorzystuj tzw. prg absolutny w funkcjonowaniu danego zmysu, np. suchu albo wzroku. Ten prg absolutny stanowi okrelone minimum pobudzania, jakie przyjmuje organ zmysowy, aby mogo doj do doznania zmysowego. Jeeli dziaanie pewnych bodcw zostao celowo ustalone poniej progu absolutnego, wtedy jednostka nie jest wiadoma tych wpyww, cho jej wzrok i such w jaki sposb zarejest-roway obecno bodcw. S one wtedy przyjmowane przez podwiadomo, magazynowanie w niej i wzmacniane (przez wzajemne nakadanie si). Z czasem mog doprowadzi do konkretnych zmian w zachowaniu czowieka, zaprogramowanych w scenariuszu dysponentw takiej manipulacji.Trzeba te podkreli, e wzrok i such s zmysami wyszymi", poniewa w znacznym stopniu przyczyniaj si do rozwoju ycia umysowego34. Fakt ten sprawia, e przekazy na podwiadomo przez porednictwo wzroku i suchu powoduj gbsze lady w psychice czowieka, ni mogoby si wydawa.Ilustracj powyszych uwag niech bd dwie techniki stosowane dzi najczciej. Kada z nich wykorzystuje inny zmys: jedna - such, druga za wzrok.Technika wstecznego zapisu (ang. back-ward masking) dostaje si" do podwiadomoci czowieka za porednictwem zmysu suchu. Dzieje si to za porednictwem pyty (gramofonowej, kompaktowej), tamy magnetofonowej, teledysku (obraz i sowo) itp., ktre wzmocnione" s w tzw. wsteczny zapisz odpowiednio uoon treci. Moe to by np. apel odnoszcy si do nabywania konkretnego produktu spoywczego czy kosmetyku (reklama); jednake bywa dzi coraz czciej, e tre takiego zapisu ma charakter moralny i ideologiczny poniewa reklamuje palenie papierosw i uywanie narkotykw, a take propaguje kult szatana. W tym ostatnim zadaniu (szerzenie satanizmu) posuguj si manipulatorzy najczciej muzyk rockow35.Trzeba tu podkreli, e w muzyce tej manipulacja przebiega jeszcze jednym kanaem, ktrym s konkretne hasa zbudowane z odpowiednich sw. Zespolone cile z muzyk w jej kulminacyjnym punkcie staj si czytelne dla odbierajcej je psychiki i wbrew pozorom najskuteczniej oddziauj na osobowo modego czowieka36.Z kolei w technice ,jednej klatki" materiaem i zarazem rodkiem jest obraz. Dysponenci tej techniki wykorzystuj odpowiedni czstotliwo z jak przesuwana jest tama filmowa dajca obraz na ekranie kinowym czy telewizyjnym. W ruchu tamy celuloidowej (tradycyjnej) wynosi ona 24 klatki na sekund (w tamie 16 mm i szerszej), nato-miast w odniesieniu do tamy elektronicznej (wideo) czstotliwo ta osiga 25 klatek na sekund. W obrbie tej techniki na kade 24 klatki (w tamie tradycyjnej) jest wmontowana jedna klatka z treci, ktra ma bombardowa widza w przekazie na jego podwiadomo. Nie jest on w stanie dostrzec wprowadzonego" w ten sposb obrazu w cigu 1/24 sekundy, a zatem nie uwiadamia sobie tego obrazu37.Obraz ten jednak dostaje" si do jego podwiadomoci. Poprzez powtarzanie tego dziaania (regularnie co sekund) manipulator sprawia, e ten obraz nakada si, staje si wzmocniony i wplywa na zachowanie si jed-noslki wedug planu wczeniej ustalonego przez dysponentw manipulacji. Rwnie w technice jednej klatki" wykorzystywane s treci reklamujce nowe produkty, a ponadto propaguje si palenie papierosw, zaywanie narkotykw i elementy satanistyczne.Jak podkrelaj autorzy wypowiadajcy si na temat przedstawionych technik zmierzaj one ostatecznie do pogwacenia wiadomoci przez przekazy wprowadzane do podwiadomoci38. Stanowi zatem bardzo trudny problem dla wychowawcw, nauczycieli i duszpasterzy.4 Systemy manipulacjiW czasach przeomu spoecznego i politycznego oraz w okresach historycznych transformacji obserwuje si w caym wiecie wyjtkowe nasilenie rnorakich kampanii propagandowych. Wtedy te w szczeglnym stopniu licz dysponenci propagandy na wasne wielkie profity, na pokonanie wroga politycznego (czy ideologicznego) oraz na uzyskanie daleko idcych koncesji.Do takich zada uywa si caych systemw manipulacji wedle wczeniej opracowanej strategii, aby zapewni swoim dziaaniom szczegln si wpywu.System manipulacji jest zespoem powizanych ze sob rnych rodkw i technik stosowanych w ramach konkretnej kampanii propagandowej. Ponadto dany system manipulowania jest wzmocniony w swoim funkcjonowaniu poprzez cise wspdziaanie wszystkich dostpnych dysponentom mass mediw, ktre s nadal najpowszechniejszym kanaem propagandy i manipulacji.Nie trzeba dowodzi, e system manipulacji jest mechanizmem propagandowym o najwikszej sile oddziaywania, dlatego zasuguje na szczegln uwag zarwno ze strony dysponentw jak i jej adresatw.Kady system manipulowania staje si wrcz niebezpiecznym zagroeniem dla jednostki i spoeczestwa jeeli sta si narzdziem w rkach politycznego totalitaryzmu39System dezinformacji spoeczestwaDezinformacja przyjmuje rne postaci. Maa dezinformacja wystpuje w ramach stosunkw interpersonalnych i ma czsto charakter dziaa doranych, nieprofesjonalnych, wrcz spontanicznych. Wizana te jest z innymi dziaaniami jednostki, ktra podejmuje tego rodzaju manipulacj (usprawiedliwienie wasnego zachowania, lk przed omieszeniem, przed odkryciem swoich bdw itp.). Wtedy dezinformacja przyjmuje czsto posta wprowadzania w bd", okamywania" czy oszukiwania".Dezinformacja wielka wykazuje znamiona dziaalnoci obmylanej i zorganizowanej. Obejmuje te liczn grup ludzi, a nawet cale spoeczestwo.W t dziaalno zaangaowani s fachowcy w dziedzinie propagandy i manipulowania. Uywa si te wielu kanaw masowego komunikowania i rnorakich technik manipulacji. W takim ukadzie, zdaniem V. Yolkoffa dezinformacja stawia sobie za cel realizacj konsekwentnego programu zmierzajcego do zastpienia w wiadomoci, a przede wszystkim podwiadomoci mas bdcych przedmiotem tych dziaa, pogldw uznawanych za niekorzystne dla dezinformatora takimi, ktre uwaa on za korzystne dla siebie"40. Zorganizowana dezinformacja spoeczestwa wystpuje nie tylko w systemach totalitarnych, jest rwnie wyranie obecna w krajach postkomunistycznych i w spoeczestwach z utrwalon demokracj41. Jest zawsze czynnikiem dezorganizujcym stosunki midzyludzkie w skali caego kraju42.Orodki dezinformacji kieruj si ambicj wpywania take na podwiadomoludzi tworzcych spoeczestwo, dlatego uciekaj si do wyprbowanych technik manipulowania.System dezinformacji spoeczestwa posuguje si rnymi formami dziaania praktycznego. Jedn z nich jest dezinformacja budowana na strukturze dwustopniowego przepywu informacji43. W tym ukadzie informacja przekazywana jest najpierw do tzw. przywdcw opinii, ktrzy wykazuj si wiksz ni inni wiedz, umiejtnoci przekazu, wpywem na drugiego czowieka i zainteresowaniem si (czy wrcz pasj) w dziedzinie zdobywania i przekazywania informacji44. Cieszcy si uznaniem ze strony swoich rodowisk przywdcy opinii" przekazuj skutecznie informacje w swoich krgach spoecznych, docierajc do poszczeglnych osb.Schemat ten realizowany jest rwnie w odniesieniu do dziaa w dziedzinie dezinformacji. Inicjatywy takie przebiegaj zatem take na dwch etapach, przy czym szczeglnie daleko idce moliwoci wyznacza tym dziaaniom fakt, gdy przywdca opinii wykazuje postaw makiawe-lizmu albo postaw zgody na manipulo-wanie sob45. Postawy te prowadz do zwielokrotnienia skutecznoci dziaa dezinformacyjnych.Inn postaci zorganizowanej dezinformacji jest logomachia. Jej dziaanie przypomina schemat dezinformacji w dwustopniowej strukturze przepywu informacji.Logomachia polega na takim konstruowaniu pewnych informacji, aby mogy one zainteresowa najpierw fachowcw pracujcych w mediach. Przy czym informacje te s redagowane w sposb efektowny i sugestywny cho same odbiegaj od prawdy. Gdy za przekazywane s dalej przez dziennikarzy prasy, radia i telewizji, spoeczestwo przyjmuje je jako prawdziwe i nie budzce najmniejszych wtpliwoci46.Dysponenci manipulacji dezinformujcej puszczaj w obieg spoeczny odpowiednio obmylane i chwytliwie zredagowane hasa, ktre ju inni w mass mediach rozpracowuj i przekazuj dalej.W obrbie propagandy antykocielnej po 1989 r. wiele jest takich hasowo spreparowanych tematw, ktre podrzuca si dziennikarzom do dalszego ich rozpowszechniania.Dla przykadu wymiemy takie tematy-hasa jak finanse Kocioa", czarna cenzura", penalizacja kobiety", pezajca teokracja", chomeinizacja Polski" itp.Systemem dezinformacji spoeczestwa o bardzo wysokim stopniu zakamuflowania jest okamywanie ludzi za porednictwem prawdy. Oto w zorganizowanym systemie kamstwa tak si preparuje prawd, tzn. poddaje si j takiemu zmanipulowaniu, e suy ona kamstwu i traci swoj godno. W takiej sytuacji, nawet gdy niektre czci skadowe wielkiej machiny dezinformacji s prawdziwe, to jednak cao wykazuje charakter zakamania. Wtedy te w momencie ujawniania si kamstwa kada prawda wykorzystana w systemie manipulacji staje si wysoce podejrzana47.Niezwykle trudnym do wykrycia systemem dezinformacji spoeczestwa jest szum informacyjny. Zjawisko to jest cile zwizane z przekazem informacji. Oto w procesie przesyania informacji od rda do odbiorcy pojawia si wpyw rnorakich czynnikw ubocznych, ktre to przesyanie utrudniaj, a nawet je unie-moliwiaj48. Dzi mwi si nawet o nieuchronnoci tych czynnikw, std wiarygodne w oczach opinii publicznej staj si te dziaania dezinformujce, ktre funkcjonuj w sposb podobny do czynnikw wsptworzcych szum informacyjny. Przy czym szum informacyjny natury fizykalnej jest niezaleny od nadawcy informacji.Natomiast szum informacyjny majcy znami propagadowe jest cile obmylany i reyserowany przez profesjonalistw. Dlatego w tym celu, aby informacja zostaa znieksztacona w drodze do adresata, albo, aby do nie dotara, podejmuje si rozmylne dziaania.Stosowana na tym polu manipulacja porednio tylko odnosi si do treci informacyjnych, przesyanych za porednictwem mass mediw. Jej zadaniem bezporednim jest odpowiednie operowanie czynnikami, ktre znieksztacaj informacj, albo nie dopuszczaj jej do adresata.Rang wrcz symbolu osign szum informacyjny w czasach komunistycznych, gdy zaguszano zachodnie rozgonie radiowe (GosAmeryki", Radio Wolna Europa",Radio BBC", a nawet Radio Watykaskie). Dzi szum informacyjny przybiera nowe zupenie postaci, np. w tym samym czasie nakadaj si (w wyniku dziaa rozmylnych) przerne, czsto przeciwstawne sobie informacje, prowadzce u jednostki do niezrozumienia wiadomoci, do ich nadmiernego natoku, opnionego rozumienia czy do zwykej dezinformacji4'1.Bywa rwnie i tak, e cznie z informacj, na ktr odbiorca czeka, przekazuje si tre, ktra wykazuje znami antyin-formacji, majcej za cel zneutralizowanie wiadomoci oczekiwanej przez adresatw. Np. w programach informacyjnych radia i telewizji podawano w 1995 r. informacj0 aktualnej dziaalnoci Jana Pawa II1 natychmiast po niej przekazywano sensacyjn wrcz (w intencjach dysponentw manipulacji) wiadomo na temat rzekomego przejcia Papiea na emerytur".System kreowania wrogaMass media zdolne s do wykreowania nowej rzeczywistoci. T cech trafnie ukazaa Instrukcja duszpasterska Aetatisnovae w lapidarnym wrcz zdaniu: Dla wielu rzeczywistoci jest to, co rodki przekazu uznaj za rzeczywiste; wszystko, czemu nie powicaj uwagi, wydaje si pozbawione znaczenia" (A, nr 4).Rozlegym kanaem, przez ktry media kreuj now rzeczywisto jest dziaalno propagandowa, a w jej trzonie gwnym - manipulacja ludmi bdcymi adresatami treci propagandowych. Wprawdzie manipulacja tworzy rzeczywisto faszyw, znieksztacon, to jednak jest to pojawienie si nowej jakoci, a wic nastpuje wykreowanie nowej rzeczywistoci, ktra przez jej adresatw odbierana jest na og bez zastrzee.Wczeniej mwiono o konstruowaniu nowych mitw propagandowych. One rwnie s rezultatem tej kreatywnoci, ktra realizuje si dziki mass mediom.Jednym z wanych elementw propagandy politycznej (i ideologicznej) jest kreowanie wroga". Aby to zadanie mogo by zrealizowane skutecznie i bez ryzyka ujawnienia, dysponenci propagandowi musz uywa odpowiednich technik manipulacyjnych.W manipulacji, ktr posugiwano si w latach 1989-1995 powsta cay panteon rnych wrogw". W kampaniach propagandowych musia by zawsze jaki kozio ofiarny", tzn. wrg spoeczestwa, wolnoci, postpu, otwarcia si na Europ itp. Takim elementem by w czasach totalitaryzmu komunistycznego: kuak" (zamony rolnik), bandyta" (onierz AK), wrg ludu" (arystokrata, inteligent), czarny reakcjonista" (ksidz katolicki). Spord wszystkich znanych ustrojw totalitarnych, w stopniu najwyszym rozbudowa system kreowania wroga totalitaryzm komunistyczny. Skonstruowan dokadnie koncepcj za-wroga wida ju w propagandzie bolszewickiej. Dzi mwi si nawet, e funkcjonowanie wroga byo w tamtym ustroju warunkiem istnienia proletariatu, a sami bolszewicy swoje zwycistwo zawdziczali propagandowemu systemowi wykreowania wroga50.W propagandzie komunistycznej element wroga mia filozoficzn inspiracj i podbudow w marksistowskim postulacie walki klas, stanowicym ideow i moraln aprobat dla nienawici do czowieka i wybranej grupy ludzi.W nowej propagandzie antykocielnej, ktrej pocztek zbiega si z przeomem politycznym i gospodarczym w 1989 r. wystpuje rwnie element wroga w odniesieniu do Kocioa katolickiego lecz w postaci bardziej zakamuflowanej ni w okresie poprzednim. Teraz dysponenci i animatorzy propagandy posuguj si synonimami Kocioa - wroga, dlatego dziaania propagandowe z koniecznoci musz by wspierane technikami manipulacji.Te synonimy" wroga", ktre odnosz propagandyci do Kocioa w Polsce to przede wszystkim: Koci jako zagroenie dla spoeczestwa", Koci jako zo", Koci jako przeszkoda w pochodzie do Europy", Koci jako oblona twierdza", Koci jako ograniczenie wolnoci"51.Chytro ujmowania tego problemu polega m.in. na tym, e nie mwi si publicznie i wprost, i Koci jest zem sam w sobie. Natomiast eksponuje si jego rzekomo negatywny stosunek do pastwa, spoeczestwa, jednostki, mniejszoci wyznaniowych, kobiety-matki, postpu, no-woczesnoci, reform, pochodu do Europy itp.Treci tego rodzaju przekazywane s spoeczestwu poprzez odpowiednie dziaania manipulatorskie, ktre celowo i skrycie faszuj obraz Kocioa. Aby wzmocni oddziaywanie tych przekazw na spoeczestwo stosuje si technik autorytetu przeniesionego. Czynnie uczestnicz w jej funkcjonowaniu osoby znane w Polsce (jako autorytety) z racji penionych przez siebie funkcji w parlamencie, na wysokich urzdach pastwowych, w partiach politycznych. Np. media naganiaj energicznie wypowied parlamentarzysty, ktry stwierdzi publicznie, e Koci w Polsce jest zacofany. Natomiast rzecznik praw obywatelskich przekonuje spoeczestwo, e Koci w Polsce dy do pastwa wyznaniowego.Z kolei liderzy pewnych ugrupowa lewicowych owiadczaj, e ten Koci jest zaciankowy, zamknity i tak upolityczniony, e praktycznie stanowi parti polityczn52.Dziennikarze za, pracujcy w prasie drukowanej, radiu i telewizji, jak si szacunkowo ocenia, w 70% s niechtni Kocioowi. O takiej ich postawie zdecydoway: proweniencja komunistyczna, hodowanie marksistowskiej koncepcji religii, raca nieznajomo Kocioa, naiwne przyjmowanie tezy o rzekomej klerykali-zacji Polski itp. Wielu z tych dziennikarzy nagania skwapliwie oskarenia kierowane pod adresem Kocioa, potgujc na tym polu skuteczno dziaa manipulator-skich.W nastpstwie takich ukadw w polskich mediach oraz staych zabiegw manipulator-skich pod adresem Kocioa katolickiego powstaa sytuacja wrcz paradoksalna: oto w pierwszych szeciu latach po ustpieniu totalitaryzmu komunistycznego wicej si w Polsce straszy spoeczestwo Kocioem ni komunizmem. Jest to niewtpliwie jeden z najwaniejszych rezultatw manipulators-kiego kreowania Kocioa na nowego wroga" i widoczny efekt technologii kamstwa53.Naley jeszcze wyranie podkreli, e przy obecnych technikach manipulowania spoeczestwem posugiwanie si elementem wroga" jest wrcz niebezpiecznym szalestwem, prowadzi bowiem do aktw nienawi-ci, agresji i chaosu spoecznego. Dlatego przestrzegaj wiat przed tym procederem wybitni znawcy problematyki manipulacji na Zachodzie*4.Dla dysponentw propagandy element urojonego wroga jest potn si napdow i zapewnia wysok skuteczno dziaaniom manipulatorskim.Zatrucie informacyjneJest to system manipulacji o wyjtkowym stopniu szkodliwoci. Z natury odnosi si bowiem do hierarchii wartoci. Zatrucie informacyjne w swoim podstawowym trzonie polega na tym, e sprawy bardzo wane i wane ukazuje si celowo i skrycie jako niewiele znaczce albo bez adnej wartoci55. Z tego okrelenia wynika, e zatrucie informacyjne funkcjonuje na zasadzie manipulacji. Jego rezultatem jest zafaszowany obraz rzeczywistoci na obszarze wartoci.wiat wartoci spenia niezwykle donios rol w yciu czowieka56. Znana jest prawidowo wyraana na ten temat w popularnym stwierdzeniu: Powiedz mi jakie s twojewartoci, a ja ci powiem kim jeste". Najwaniejsza jest warto nadrzdna (ta ze szczytu piramidy wartoci), nazywana w naukach o wychowaniu wartoci strukturaln57. Hierarchia wartoci (a zwaszcza warto naczelna) przyjta przez jednostk rzutuje na liczne sektory jej ycia i na zachowanie. Z bada wynika, e np, od hierarchii wartoci uzaleniony jest w duej mierze u danego czowieka jego optymizm albo pesymizm, a tym samym caa sfera ustosunkowa do wiata i do innych ludzi, a take obszar jego decyzji i yciowych wyborw511.Szczeglnie w rozwoju osobowym czowieka liczy si jego wiat wartoci. Dlatego wielu zwolennikw zyskuje dzi stanowisko, ktre gosi, e wychowanie jest wprowadzaniem modego czowieka (ucznia, wychowanka) w wiat wartoci59. Tym wikszego zatem znaczenia nabieraj wartoci chrzecijaskie". Staj si rodkiem, fundamentem, a nawet caym klimatem w wychowaniu.Niestety, wielu intelektualistw (rwnie katolickich) zbyt pochopnie w stosowanym przez siebie nazewnictwie zamienia przymiotnik chrzecijaskie" naprzymiotnik oglnoludzkie", uniwersalne", a nawet europejskie", co niewtpliwie uatwia dziaania manipulatorskie na tym obszarze60.Jest faktem historycznie stwierdzonym, e wartoci chrzecijaskie stay si czynnikiem gwarantujcym kulturze polskiej znami trwaoci i elementem wspbudu-jcym jej tosamo61. Nic dziwnego zatem, e zakcenia w hierarchii wartoci jednostki mog doprowadzi do bardzo przykrych, a nawet tragicznych skutkw (alienacja, wykolejenie moralne, samobjstwo)62. Prawidowo ta, lecz w makro-skali, wystpuje w odniesieniu do spoeczestwa, zwaszcza wtedy, gdy zakcenia na obszarze hierarchii wartoci reyserowane s celowo i przez profesjonalistw.System manipulacji realizujcy w spoeczestwie zatrucie informacyjne posuguje si rnymi formami i opiera si na sprawdzonych mechanizmach. Wida to najwyraniej na przykadzie praktycznego stosunku dysponentw propagandy antykocielnej do wartoci chrzecijaskich. Na tym obszarze, ktry staje si terenemniespotykanej dotd wojny z chrzecijastwem dziaania id w wielorakich kierunkach. W tym celu podejmuje si rne prby. Np. przez manewr podmiany stereotypu usiuje si zlaicyzowa terminologi chrzecijask w obrbie wartoci chrzecijaskich63. I tak w miejsce mioci bliniego" puszcza si w obieg spoeczny i promuje takie terminy-stereotypy jak tolerancja", dialog" czy solidarno ludzka""4.Mwic o pastwie przyszoci media w Polsce przygotowuj spoeczestwo do penego zaakceptowania wizji pastwa neutralnego wiatopogldowo", w ktrym nie przewiduje si nalenego miejsca dla sprawdzonych i powszechnie cenionych wartoci chrzecijaskich. Budujc nowy mit takiego pastwa faszuje si w wiadomoci spoeczestwa obraz pastwa przyszoci, poprzez manipulacj w obrbie wartoci spoecznych65.W odniesieniu do wiata wartoci stosuje si take technik perswazji ukrytej. Polega ona na tym, e now hierarchi wartoci przedstawia si publicznie jako porzdek wrcz oczywisty i aprobowanyprzez wikszo spoeczestwa66. W nastpstwie tego, negatywny stosunek jednostki do nowej propozycji oceniany jest jako niepostpowy i przestarzay, a wic kompromitujcy dan osob (albo instytucj). Manipulacja taka znajduje swj wyraz m.in. w demagogicznym przeciwstawianiu Kocioa katolickiego w Polsce - EuropieInn technik manipulacji stosowan w ramach zatrucia informacyjnego jest lekcewaenie i omieszanie wartoci chrzecijaskich. Po 1989 r. technika ta otrzymaa nowy wymiar, wszak nie stoj ju za ni dawne struktury powoane przez parti komunistyczn do walki z chrzecijastwem. Z tej racji staa si technik o wiele skuteczniejsz w nowych warunkach ustrojowych. Realizuje si j w rnych formach. Jedn z nich jest deprecjonowanie wartoci chrzecijaskich poprzez publiczn i wrcz agresywn walk z zapisem dokonanym na ich temat w obowizujcych ustawach68.Inn technik prowadzc do postawy lekcewaenia wartoci chrzecijaskich jest wprowadzanie negatywnych (emoc-jonalnie) nacechowa pewnych sw, ktre te wartoci symbolizuj. Przykadem s takie sowa jak ksidz", katecheta", zakonnica"69. Prby tego rodzaju przedostay si nawet na estrady i s podejmowane przez niektrych artystw w Polsce.Rwnolegle z omieszaniem wartoci chrzecijaskich wprowadza si do obiegu spoecznego antywartoci. S one prezentowane w sposb atrakcyjny i z du doz sugestywnoci. W manipulntorskim systemie zatrucia informacyjnego stosuje si technik dziaania poredniego, gdy np. w niektrych mass mediach wychwalane s pewne sekty i ruchy parareligijne. Ich przedstawiciele i entuzjaci wprowadzaj do wiadomoci modych ludzi ca hierarchi antywartoci, w wietle ktrej naley np. do dobrego tonu i jest wyrazem postpowej" nowoczesnoci wypowiadanie blunierstw przeciwko wierze, bezczeszczenie krzyy i miejsc witych, apoteo-zowanie eutanazji, aborcji i nienawici do Kocioa, ostentacyjna chepliwo z powodu ekspansji permisy wizmu i kultu szatana. Antywartoci s tak zmylnie wrzucane" do wiadomoci ludzi, e tyl-ko nieliczni z nich zdaj sobie spraw z faktu, e w yciu spoecznym w Polsce funkcjonuje ju od dawna caa warstwa anty wartoci.Niedostrzegan nadal postaci manipulacji poredniej w obrbie zatrucia informacyjnego jest propagandowe posugiwanie si tzw. zasad Marshalla McLuhana. Funkcjonuje ona w oparciu o tez kanadyjskiego uczonego, e ju sam rodek przekazu jest jakim przekazem71. Jest to technika manipulacji o duym stopniu zakamuflowana. W swoim dziaaniu bezporednim prowadzi m.in. do zdyskredytowania mediw bdcych w dyspozycji Kocioa, a w szczeglnoci prasy katolickiej. Oceny krytyczne pod adresem tej prasy s tak konstruowane, e degraduj jej obraz w panoramie prasy polskiej.Przekadajc zasad McLuhana na jzyk konkretnej rzeczywistoci, naley stwierdzi, e np. ten sam artyku inaczej jest czytany (odbierany) w pimie, ktre cieszy si prestiem spoecznym, a inaczej w pimie, ktre jest permanentnie lekcewaone i kompromitowane72. Pod wpywem takich dziaa manipulatorskich prasa katolickatraci na skutecznoci zwaszcza na polu ewangelizacji, ktra jest jej podstawowym celem. T pewnie o to take zabiegaj dysponenci manipulacji antykocielnej.Do skomplikowany i niezwykle trudny do wykrycia system manipulowania w dziedzinie wartoci opiera si w duej mierze na caej fali transformacji gospodarczej w Polsce. W tym kontekcie jednym z chwytw" manipulatorskich jest usprawiedliwianie upowszechniania pornografii nowo powstaym systemem kapitalistycznym. Publicznie ukazuje si to zjawisko take jako nieodczny atrybut kapitalizmu. Ponadto w wietle nowego systemu mwi si w taki sposb o gospodarce, e sam czowiek schodzi na margines hierarchii wartoci73.Znamiona systemu manipulowania nosi w sobie bardzo rozlega akcja, realizowana w Polsce i w wielu krajach Europy, polegajca na propagowaniu nowych wartoci za porednictwem autorytetw znanych intelektualistw.Stosuje si wtedy m.in. manipulatorsk technik autorytetu przeniesionego. Manipulowanemu spoeczestwu sugeruje si.e za now wartoci postpow" i europejsk" obstaje wielu najwybitniejszych intelektualistw". Jednake spokojna analiza biografii tych ludzi i rzeczywista ich dziaalno dowodz czsto, e zasada kompetencji jest tam cakowicie zawieszona, natomiast uruchomione zostay mechanizmy manipulowania74.Jednym z niebezpiecznych skutkw manipulacji na obszarze wartoci jest postawa relatywizmu moralnego, widoczna dzi w wielu rodowiskach75. Ponadto, badania przeprowadzone w kilku krajach na Zachodzie wykazay, e przekazywanie wiary jest zawsze cile zwizane z przekazywaniem wartoci76.Dlatego te, jeeli kto atakuje w sposb nieuczciwy wartoci chrzecijaskie omieszajc je czy publicznie wyraajc wobec nich pogard, atakuje wtedy przekaz wiary i jego podstawy.W tym kierunku naley te interpretowa skutki negatywnego stosunku pewnych ugrupowa w Polsce do ratyfikacji Konkordatu, ktry jest w jakim sensie odniesieniem do wartoci chrzecijaskich oraz ich prawnym zabezpieczeniem. Ten stosunek do Konkordatu stale naganiany w mediach (zreszt najczciej w sposb manipulator-ski) - rwnie negatywnie rzutuje na przekaz wiary, a wic na ewangelizacj.Omieszanie zatem wartoci chrzecijaskich, czy negatywny stosunek do ratyfikacji Konkordatu jest w wietle teorii manipulacji elementem dziaania systemowego, ktre zmierza do ateizowania spoeczestwa. Trzeba podkreli: elementem chytrze skonstruowanym i dlatego bardzo skutecznym. Stanowi wic wyrane zagroenie dla ewangelizacji w Polsce77.Wobec faktu publicznego postponowania i lekcewaenia wartoci chrzecijaskich zaj stanowisko papie Jan Pawe II w czasie krtkiego pobytu w Polsce 20 maja 1995 r. Tak powiedzia na ten temat w Skoczowie: Pod hasami tolerancji w yciu publicznym i w rodkach masowego przekazu szerzy si nieraz wielka, moe coraz wiksza nietolerancja. Odczuwaj to take ludzie wierzcy. Zauwaa si tendencj do spychania ich na margines ycia spoecznego, omiesza si i wyszydza to, co dla nich stanowi nieraz najwiksz wie-to"7S.Na koniec naley jeszcze podkreli,e manipulatorskie ataki na wartoci chrzecijaskie id w Polsce zazwyczaj w parze z podobnymi atakami na wartoci patriotyczne i narodowe79.System S-M-SUruchomienie systemu S-M-S dyktowane jest aktualnymi celami dysponentw manipulacji. S to przede wszystkim: wzniecanie chaosu w dziedzinie idei, poj i wartoci, wszczepianie poczucia niezrozumienia spraw najwaniejszych i wanych, odwracanie uwagi od istotnych problemw w yciu narodu.Tego rodzaju zjawiska s bardzo na rk pewnym rodowiskom, orientacjom, centrom opiniotwrczym - szczeglnie w czasach historycznych przeomw i konfliktw spoecznych. Staj si bowiem bardzo yzn gleb dla wprowadzania nowego stylu ycia, nowej moralnoci i nowej kultury.Funkcjonuje wtedy zwyky mechanizm wytwarzania mtnej wody", w ktrej owi si ryby bez najmniejszego trudu, co w stopniu szczeglnym odpowiada konstrukto-rom i dysponentom nowej propagandy i nowego adu. Stan niezrozumienia pewnych aktualnych sytuacji, problemw, zagroe itp. pociga za sob dotkliwe konsekwencje.Oparty na badaniach pogld gosi, e od rozumienia konkretnego wycinka rzeczywistoci uzalenione s cile inne elementy recepcji, np. opinie, zainteresowanie dan problematyk, samo zapamitanie emitowanych treci, a nawet liczce si przekonania80.System S-M-S opiera si na odpowiednio dozowanej eskalacji sensacji, muzyki i seksu. Te trzy pola aktywnoci ludzkiej s w tym systemie obszarami obmylanej manipulacji, ktra odwouje si do aktualnych potrzeb i oczekiwa ze strony spoeczestwa, albo pewnych jego grup, a take wzbudza je i wyzwala.Czynnikiem wspierajcym w znacznym stopniu te dziaania jest natrtna reklama, ktra poprzez sugestywne propozycje na rynku ksiki, filmu, nagra muzycznych i pornografii podsyca apetyty potencjalnych nabywcw.Wszystko to robi na og wraenie przyzwoitej obsugi klientw i nic nie wskazuje na funkcjonowanie jakiegokolwiek systemu manipulacji. Std wpywy te, szczelnie kamuflowane, staj si wyjtkowo skuteczne, tym bardziej, e adresowane s gwnie w stron modego pokolenia, ktre zdradza gboki brak krytycyzmu oraz infantyln wrcz naiwno wobec smutnego dziedzictwa z czasw komunistycznych81.Trzy elementy stanowice trzon systemu S-M-S zdolne s poruszy caego czowieka, gdy uwzgldniaj odpowiednie zasady propagandy82. Zgodno ich oddziaywania z aktualnymi potrzebami odbiorcw gwarantuje zabiegom manipula-torskim wysoki stopie skutecznoci.Posugiwanie si sensacj pozwala pozyska dysponentom do szerok stref wpyww na odbiorcw mediw. Tym bardziej, e sensacja wykazuje wielorakie oblicza i wtedy atwiej jest utrafi w odpowiednie gusty" czytelnika, radiosuchacza i telewidza. Dlatego na tym polu prasa, radio i telewizja nigdy nie stawiaj swoim odbiorcom ambitnych wymaga. Rezygnuj nawet z proponowania im wartociowych treci83. Std w aurze sensacjitym atwiej mog si zagniedzi na obszarze komunikowania masowego rozliczne anty wartoci.