dÖvlƏt İnvestİsİya proqramlarinda İctİmaİ İŞtİrakÇiliq · fuad cəfərli və zöhrab...

Microsoft

DOumlVLƏT İNVESTİSİYA PROQRAMLARINDAİCTİMAİ İŞTİRAKCcedilILIQ

Xarici təcruumlbə və Azərbaycan

Fuad Cəfərli və Zoumlhrab İsmayıl DOumlVLƏT İNVESTİSİYA PROQRAMLARINDA İCTİMAİ İŞTİRAKCcedilILIQ XARİCİ TƏCRUumlBƏ VƏ AZƏRBAYCAN Bakı ndash 2010 29 səh

Bu nəşrə Milli Buumldcə Qrupu və Azad İqtisadiyyata Yardım İctimai Birliyinin Norveccedilin Azərbay-candakı Səfirliyinin dəstəyi ilə həyata keccedilirdiyi ldquoDoumlvlət investisiya buumldcəsində ictimai iştirakccedilılığın artırılmasının vəkilliyirdquo layihəsi ccedilərccedilivəsində hazırlanmış tədqiqatlar və materiallar daxil edilib Tədqiqat materialları doumlvlət investisiya layihələri uumlzrə ictimai iştirakccedilılıq və parlament nəzarəti uumlzrə xarici təcruumlbəni Azərbaycandakı imkanları və toumlvsiyələri əhatə edir Eyni zamanda layihə ccedilərccedilivəsində regionlarda keccedilirilmiş ictimai dinləmələr barədə məlumatlar da nəşrə daxil edilib Nəşrdə irəli suumlruumllən fikirlər muumllahizələr Yekun Hesabatın muumləlliflərinə aiddir və buna goumlrə donor hər hansı məsuliyyət daşımır

Korrektor Kəmalə Cəfərova

Bu nəşr Norveccedilin Azərbaycandakı Səfirliyinin dəstəyi ilə ccedilap olunub

2

MUumlNDƏRİCAT QISALTMALAR 3 GİRİŞ 4 1 İCTİMAİ İŞTİRAKCcedilILIĞIN İNSTİTUTLAŞMASI UumlZRƏ XARİCİ NUumlMUNƏLƏR 6 11 Rusiyada ictimai iştirakccedilılığın motivasiyası var fəaliyyət dairəsi isə məhduddur 6 12 Qazaxıstanda ictimai iştirakccedilılıq formaları məhduddur amma effektivdir 7 13 Norveccedil elektron houmlkumətlə ictimai iştirak imkanlarını daha da genişləndirib 9 2 DOumlVLƏT İNVESTİSİYALARINA PARLAMENT NƏZARƏTİ UumlZRƏ XARİCİ TƏCRUumlBƏ 10 21 Parlament nəzarət orqanlarının fəaliyyəti 10

22 Doumlvlət investisiya layihələrinə nəzarət uumlzrə yaxşı nuumlmunələr 12

23 Doumlvlət investisiyalarına nəzarət uumlzrə yaxşı təcruumlbələrdən Azərbaycan uumlccediluumln toumlvsiyələr 14

3 AZƏRBAYCANDA DOumlVLƏT İNVESTİSİYALARINDA İCTİMAİ İŞTİRAKCcedilILIQ UumlZRƏ SİYASƏT SƏNƏDİ 16 31 Doumlvlət investisiya fəaliyyətində moumlvcud vəziyyət 16

32 DİP-lərdə ictimai iştirakccedilılıqla bağlı hansı mərhələdəyik 17 33 Nəticələr 21 34 Toumlvsiyələr 22

4 DOumlVLƏT İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİ UumlZRƏ İCTİMAİ DİNLƏMƏLƏR 24

41 Quba 24

42 Sumqayıt 25

43 Bərdə 26

44 Tovuz 27

İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏLƏR 29

3

QISALTMALAR AİB Asiya İnkişaf Bankı AYİB Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı AİYİB Azad İqtisadiyyata Yardım İctimai Birliyi BAO Baş Auditorlar Ofisi DB Duumlnya Bankı Dİ Doumlvlət investisiyaları DİP Doumlvlət İnvestisiya Proqramı DİS Doumlvlət investisiya siyasəti ETSN Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi İİN İqtisadi İnkişaf Nazirliyi İVMM İctimai Vəsaitin Monitorinqi Mərkəzi ƏƏSMN Əmək və Əhalinin Sosial Muumldafiəsi Nazirliyi KİV Kuumltləvi informasiya vasitələri MBQ Milli Buumldcə Qrupu MSK Mərkəzi Seccedilki Komissiyası NN Nəqliyyat Nazirliyi NSB Norveccedil Doumlvlət Dəmiryolu QHT Qeyri-houmlkumət təşkilatı RF Rusiya Federasiyası RFHP Rusiya Federasiyası Hesablama Palatası SDA Satınalmalar uumlzrə Doumlvlət Agentliyi TİƏ Texniki-iqtisadi əsaslandırma

4

GİRİŞ 2005-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda neft gəlirlərinin və bunun nəticəsində də doumlvlət buumldcəsinin gəlir hissəsinin əhəmiyyətli dərəcədə artması 1990-cı illərdən sonra koumlhnəlmiş və sıradan ccedilıxmış infrastrukturun yenidənqurulması uumlzrə vəsaitlərin artırılmasını zərurətə ccedilevirmişdir 2005-ci ildən başlayaraq sosial və iqtisadi infrastrukturun muumlxtəlif sahələrinə illik buumldcə xərclərinin ilk vaxtlar 75 sonralar isə 39 faizi həcmində investisiyalar youmlnəldilib Hazırda doumlvlət investisiya proqramları uumlzrə 1000-dən artıq layihə həyata keccedilirilir amma təəssuumlf ki əksər halda ictimaiyyət bu layihələr barədə təfərruumlatlı məlumatların alınmasında ccedilətinliklərlə uumlzləşir Doumlvlət investisiyası proqramlarının yerinə yetirilməsinin təkmilləşdirilməsi həmccedilinin regionların sosial-iqtisadi inkişafının suumlrətləndirilməsi uumlzrə bir sıra tədbirlərlə bağlı olaraq bu proqramların icrasında vətəndaş cəmiyyətinin məlumatlığı və nəzarətinin artırılması əsas məqamlardan biridir Təcruumlbəsinə diqqət yetirəcəyimiz oumllkələrdəki vətəndaş təşəbbuumlsləri və məlumatlara ccedilıxış imkanları olduqca əhəmiyyət kəsb edir Məsələn Norveccedildə muumlasir kommunikasiya texnologiyaları imkan verir ki elektron houmlkumət vasitəsilə vətəndaşlar ictimai təşkilatlar və media mənsubları doumlvlətin fəaliyyəti haqqında buumltuumln lazımi informasiyaları əldə edə bilsinlər Macarıstanda isə vətəndaşların qanunverici orqan olan parlamentdə dinləmələrdə iştirak və həmccedilinin qanunvericilik təşəbbuumlsuuml ilə ccedilıxış etmək imkanları var Qazaxıstan isə doumlvlət investisiya layihələrinin icrası zamanı bir az da irəli gedərək bəzi hallarda hətta houmlkumət proqramlarının iccedilərisində dəyişikliklər etməklə bağlı yaxşı təcruumlbələrə malikdir Rusiyanın isə doumlvlət investisiya proqramlarının hətta milli səviyyədə proqramların həyata keccedilirilməsi uumlzrə ən aparıcı Avropa oumllkələrindən biri olmasına baxmayaraq burada hələ də ictimai iştirakccedilılıq moumlvqeləri həddən artıq zəif goumlruumlnuumlr Həmccedilinin muumlasir elektron informasiya vasitələrinin tətbiqi ilə xarakterizə olunan elektron houmlkumət anlayışı da guumlnuumlmuumlzdə getdikcə əhəmiyyətini artırmağa başlayır Muumlxtəlif oumllkələrin təcruumlbəsində elektron houmlkumət vasitəsilə ictimai iştirakccedilılığın məzmununun daha da genişləndiyini goumlrmək muumlmkuumlnduumlr Azərbaycanda doumlvlət investisiya layihələrində ictimai iştirakccedilılığın moumlvcud vəziyyəti hazırkı doumlvrdə qənaətbəxş sayılmasa da onun bir sıra elementlərində iştirakccedilılıq uumlccediluumln təşəbbuumlslərin zəif olması oumlzuumlnuuml daha ccedilox buumlruzə verir Bunun səbəbləri arasında qanunvericilik təşəbbuumlslərinin məhdud olması var Onu da qeyd etmək yerinə duumlşər ki hələ də Dİ layihələrinin mahiyyəti və onun həyata keccedilirilməsi ilə bağlı ictimaiyyət daha az maraqlanır və yalnız son nəticə barəsində informasiyalarla kifayətlənmiş olur Bu sahədə ixtisaslaşmış QHT-lərin azlığı və KİV-in bu prosesi zəif izləməsi son nəticədə bu proqramlar barədə dolğun informasiyaların yayılmasına problemlərin uumlzə ccedilıxarılmasına mane olur Hətta məhdud olan qanunvericilik aktları ccedilərccedilivəsində belə ictimai iştirakccedilılıq ancaq goumlruumlntuuml obrazı yaradır Nəzərə alsaq ki gələcək illərdə də houmlkumət daha iri iqtisadi və sosial layihələri həyata keccedilirməyi planlaşdırır o zaman belə bir iştirakccedilılığın nə qədər əhəmiyyətli olduğu aydınlaşar MBQ və AİYİB-in Norveccedilin Azərbaycandakı Səfirliyinin dəstəyi ilə həyata keccedilirdiyi ldquoDoumlvlət investisiya buumldcəsində ictimai iştirakccedilılığın artırılmasının vəkilliyirdquo layihəsi ictimai iştirakccedilılıq və parlament nəzarəti uumlzrə xarici təcruumlbənin oumlyrənilməsi Azərbaycandan qanunvericiliyin və praktikanın bu sahədəki imkanlarının tədqiqi və toumlvsiyələrin hazırlanmasını nəzərdə tutur Təcruumlbəsi oumlyrənilmiş Rusiya və Qazaxıstan Azərbaycan kimi keccedilid iqtisadiyyatlarına malik

5

oumllkələrdir boumlyuumlk neft gəlirləri əldə edirlər və geniş doumlvlət investisiya fəaliyyətinə malikdirlər Təcruumlbəsi oumlyrənilən Norveccedil isə neft gəlirlərini uyğun diversifikasiya etmiş Azərbaycan uumlccediluumln nuumlmunə kimi qəbul edilmiş bir oumllkədir Yaxşı təcruumlbələrin oumlyrənilməsi və Dİ layihələrində ictimai iştirakccedilılıq imkanlarının genişləndirilməsi doumlvlət investisiyalarının tələbata uyğun səmərəli və duumlzguumln istifadə edilməsinə yardımccedilı ola bilər ki buna indi Azərbaycanın ccedilox ehtiyacı var

6

1 İCTİMAİ İŞTİRAKCcedilILIĞIN İNSTİTUTLAŞMASI

UumlZRƏ XARİCİ NUumlMUNƏLƏR 11 Rusiyada ictimai iştirakccedilılığın motivasiyası var fəaliyyət dairəsi isə məhduddur Hazırda Rusiyada federal səviyyədə doumlvlət investisiyalarında iştirakccedilılıq təcruumlbəsindən geniş danışmaq hələ ki muumlmkuumln deyil Ayrı-ayrı faktları nəzərə almasaq bu sahədə boşluqlar olduqca ccediloxdur 2000-ci illərdən başlayaraq Rusiyada əksmərkəzləşmənin azalması investisiya layihələrində doumlvlətin rolunun artması və həmccedilinin imitasiya olunmuş demokratiya meyilləri uumlmumdoumlvlət layihələrində ictimai iştirakccedilılığın səviyyəsini və əhəmiyyətini xeyli aşağı salmışdır 2006-cı ildə Rusiya vətəndaş cəmiyyətinin və qeyri-kommersiya təşkilatlarının təşəbbuumlsuuml ilə Rusiya Federasiyasının İctimai Palatası yaradılıb Quumlvvədə olan qanunvericiliyə əsasən palatanın başlıca funksiyası oumllkə vətəndaşlarının maraq və ehtiyaclarının daha dolğun nəzərə alınması onların huumlquq və azadlıqlarının qorunması idarəetmə qurumları uumlzərində vətəndaş nəzarətinin yaradılması məqsədilə vətəndaş cəmiyyətinin doumlvlət hakimiyyəti və yerli oumlzuumlnuumlidarə orqanları ilə qarşılıqlı əlaqəsini təmin etməkdən ibarətdir Bu məqsədinə nail olmaq uumlccediluumln İctimai Palata vətəndaşları və onların koumlnuumllluuml birliklərini muumlxtəlif vasitələrlə doumlvlət siyasətinin reallaşdırılmasına cəlb edə cəmiyyət həyatının ən muumlxtəlif sahələrlə əlaqədar vətəndaş təşəbbuumlsləri irəli suumlrə qanun layihələri və digər normativ-huumlquqi aktlarla bağlı ictimai ekspertizalar apara vətəndaşları və ya onların birliklərini vətəndaşların huumlquq və mənafeləri ilə bağlı kuumltləvi muumlzakirələrə cəlb edə bilər İctimai Palata haqda qanunun 19-cu maddəsinə goumlrə Rusiya ali doumlvlət hakimiyyət orqanları federasiya subyektləri yerli oumlzuumlnuumlidarə orqanları və Doumlvlət Duması ictimai ekspertizanın nəticələrini qurumun irəli suumlrduumlyuuml təşəbbuumlsləri muumltləq nəzərdən keccedilirməli və zəruri reaksiya verməlidir Amma 2006-2007-ci illərdə Palatanın 64 huumlquqi-normativ akt layihəsini nəzərdən keccedilirdiyinə baxsaq burada bir dənə də olsun federal buumldcə sənədinin onun xərclər boumllməsi ilə bağlı maddələrinin və investisiya layihələrinin olmadığının şahidi olarıq Houmlkumətdə ictimai şuraların yaradılması da geniş hal alıb Məsələn Doumlvlət İnvestisiya Fondunun tabe olduğu Regional İnkişaf Nazirliyində fəaliyyət goumlstərən İctimai Şura Rusiya Federasiyası vətəndaşlarının vətəndaş cəmiyyəti institutları biznes KİV və nazirliklər arasında əlaqələrin təmin olunması həmccedilinin RİN-in fəaliyyət sahələrinə aid məsələləri əhatə edən məsləhətccedili-muumlşavirlik funksiyasını yerinə yetirən orqandır Onun səlahiyyətlərinə aid olan məsələlər nazirliyin funksiyaları qədər genişdir ndash Rusiya Federasiyasının sosial-iqtisadi inkişaf məsələlərindən tutmuş şəhərsalma tikinti mənzil-kommunal təsərruumlfatını da əhatə edən geniş bir blokun məsləhətccedililiyini və muumlşavirliyini təmin edir Şura oumlz fəaliyyətinin vətəndaş cəmiyyəti nuumlmayəndələrinin biznesin KİV-in qarşılıqlı maraqları əsasında nazirliyin fəaliyyət sahələri uumlzrə məsələlərin həlli və doumlvlət siyasətinin həyata keccedilirilməsi uumlzərində qurub Şura daimi orqandır burada iştirak koumlnuumllluumlduumlr səlahiyyətlər ccedilərccedilivəsində qərarların qəbulu oumlzuumlnuumlidarəetmə aşkarlıq muumlstəqillik əsasında verilir Lakin fəaliyyətinə nəzər yetirildiyi zaman bu qurumun doumlvlət investisiya fəaliyyəti ilə bağlı heccedil bir əməli iş goumlruumllmədiyinin şahidi olmaq muumlmkuumlnduumlr Buumldcə və investisiya sahəsində fəaliyyət goumlstərən QHT və digər vətəndaş cəmiyyəti nuumlmayəndələri Rusiya Federasiyası houmlkumətinin muumlxtəlif agentliklərində yaradılan ictimai şuralarında təmsil olunublar Amma indiyədək də məlum deyil ki bu təmsilccedililik hansı formada həyata keccedilirilir Bu daha ccedilox iştirakın formallığı barədə

7

təsəvvuumlr yaradır Ccediluumlnki misallarına baxdığımız zaman investisiya layihələrindəki iştirakccedilılığın məhdud olduğu goumlruumlnuumlr Qanunvericiliyin buumldcə proseslərində ictimai iştirakın təmin olunmasına şərait yaratmasına baxmayaraq amma demək olar ki bu iştirak ccedilox məhdud dərəcədə reqlamentləşdirilib Rusiyada buumldcə prosesləri 31 iyul 1998-ci ildə qəbul edilmiş Buumldcə Məcəlləsinə əsasən tənzimlənir1

Uumlmumi-likdə məcəllədə federal buumldcənin tərtibi muumlzakirəsi təs-diqi və icrası mərhələlərində ictimai iştirakccedilılığın rolunu birbaşa ehtiva edən bir muumlddəa yoxdur Lakin məcəllənin ldquoaşkarlıq prinsipirdquo adlanan 36-cı maddəsində buumldcə məlu-matlarının accedilıqlığının zəruriliyi bu cuumlr əsaslandırılır ldquoTəsdiq olunmuş buumldcə və buumldcənin icrasına dair hesabat muumltləq rəsmi nəşrlərdə ccedilap edilməli buumldcənin icrasına dair informasiyalar muumlfəssəl olmalı buumldcə layihəsinə baxılmasına və buumldcə qərarlarının qəbuluna dair prose-durlar ictimaiyyət uumlccediluumln tam accedilıqlanmalıdırrdquo Goumlruumlnduumlyuuml kimi bu muumlddəa ən yaxşı halda vətəndaşların passiv iştirakccedilılığına ndash buumldcə barədə məlumat almasına və buumldcə informasiyalarının əlccedilatanlığına huumlquqi zəmanət verir Belə bir muumlddəa oumlzuumlnuuml hesabatlarda da goumlstərir Məsələn 2008-ci ildə Rusiya Hesablama Palatasının hazırladığı hesabatda vətəndaşlarla və vətəndaş cəmiyyəti ilə iş adlı heccedil bir boumlluumlm yoxdur Əv əzində isə Hesablama Palatası yalnız onunla kifayətlənir ki muumltəmadi olaraq buumllletenlər hazırlayır və operativ xəbərləri internet saytında yerləş-dirir Ədalət naminə soumlyləmək lazımdır ki bu xəbərlərin hamısı operativ olaraq verilir lakin qeyd etdiyimiz kimi vətəndaşlarla iş uumlzrə heccedil bir muumlddəa nəzərə alınmayıb İctimai iştirakccedilılığın ən yaxşı nuumlmunələri ən ccedilox ekoloji problemləri əhatə edir

Rusiyada vətəndaş iştirakccedilılığının passiv olmasının əyani suumlbutlarından biri kimi onu goumlstərmək lazımdır ki doumlvlət və yerli oumlzuumlnuumlidarəetmə orqanlarından informasiya əldə etmək haqqında federal qanun yalnız 9 fevral 2009-cu ildə qəbul olunub2

2008-ci ilin dekabrında isə məhkəmə orqanlarından informasiya əldə etmək haqqında qanun qəbul edilmişdi Beləliklə informasiya əldə etmək haqqında qanun oumlzluumlyuumlndə fraqmentasiya edilib və bundan əlavə informasiya əldə etmək haqqında qanunun tətbiqi 2010-cu il yanvarın 1-dən başlayıb Goumlruumlnduumlyuuml kimi RF-də doumlvlət orqanlarının və demək ki həm də Dİ layihələrinin hazırlanması və reallaşmasında ictimai iştiraka hələ də birmənalı ldquoyaşıl işıqrdquo yandırılmasına ehtiyac goumlruumlnmuumlr

12 Qazaxıstanda ictimai iştirakccedilılıq formaları məhduddur amma effektlidir Qazaxıstan Mərkəzi Asiya oumllkələri arasında daha dayanıqlı və etibarlı iqtisadi artıma malikdir Bununla bərabər bu region doumlvlətlərindəki oxşar siyasi və nomenklatur buumlrokratik sistem muumləyyən dərəcədə Qazaxıstanda da moumlvcuddur Bununla belə araşdırmalar deməyə əsas verir ki oumllkədəki investisiya qoyuluşlarında vətəndaş iştirakccedilılığının aktiv elementləri moumlvcuddur Qeyd etmək yerinə duumlşər ki buumldcə prosesində vətəndaş iştirakccedilılığı sahəsində ən yaxşı təcruumlbəsi olan oumllkələrdən biri məhz elə Qazaxıstandır Burada buumldcə məsələləri uumlzrə ixtisaslaşmış ccediloxsaylı vətəndaş cəmiyyəti institutlarının moumlvcudluğunda təkcə ictimai fəallığın yuumlksək olduğu paytaxtda və iri şəhərlərdə deyil həmccedilinin muumlxtəlif regionlarda da buumldcənin işinin peşəkar fəaliyyətə ccedilevrilməsində oumlzuumlnuuml goumlstərir Məsələn İqtisadiyyat və Buumldcə Planlaşdırması Nazirliyi daimi olaraq

1 Бюджетный Кодекс Российской Федерации httpbk-rfru 2 Федеральный закон Российской Федерации от 9 февраля 2009 г 8-ФЗ Об обеспечении доступа к информации о деятельности государственных органов и органов местного самоуправления

Rusiyada doumlvlət investisiyalarında ictimai iştirakccedilılığın geniş yayıldığı doumlvr 1990-cı illərə təsaduumlf edir Goumlruumlnuumlr bu 2000-ci illərdəki siyasi ab-havanın təsirindəndir ki bu guumln Rusiyada ictimai iştirakccedilılıq yalnız muumləyyən məhdud iştirakccedilılıq formaları ilə muumlşayiət olunur Məsələn 1997-2001-ci illər ərzində həyata keccedilirilmiş Baltik boru xətti sistemi kimi iri investisiya layihəsində ictimai iştirakccedilılıq yalnız yerli səviyyədəki ekoloji problemlərin qaldırılması deyil həmccedilinin yerli əhalinin layihənin texniki-iqtisadi əsaslandırılmasına muumldaxilə ilə yadda qalıb

8

doumlvlət investisiya layihələrinin gedişi ilə bağlı olaraq press-relizlər və aylıq buumllletenləri oumlzuumlnuumln internet saytında yerləşdirir3

Qazaxıstanın 2009-cu ilin əvvəlindən quumlvvəyə minmiş yeni Buumldcə Məcəlləsinin 137-ci maddəsinə əsasən doumlvlət maliyyə nəzarətinin əsas prinsiplərindən biri şəffaflıqdır4

Məcəlləyə əsasən Qazaxıstan Respublikasının buumldcə qanunvericiliyi sahəsində buumltuumln normativ-huumlquqi aktları təsdiqlənmiş (eyni zamanda dəqiqləşdirilmiş və duumlzəliş edilmiş) buumldcə layihələri buumldcənin icrasına dair hesabatlar dərc olunmalıdır Goumlruumlnduumlyuuml kimi bu oumllkənin də buumldcə qanunvericiliyində bilavasitə buumldcə prosesində aktiv ictimai iştirakccedilılıq mexanizmlərinə dair tələblər oumlz əksini tapmayıb Lakin muumlvafiq huumlquqi baza əsasında parlament yanında fəaliyyət goumlstərən İctimai Palata da MDB oumllkələrində Rusiyadan başqa yalnız Qazaxıstanda moumlvcuddur Bu palatanın fəaliyyəti oumllkə parlamentinin 20 noyabr 2007-ci il tarixli 72 saylı qərarına əsasən təsdiqlənmiş ldquoQazaxıstan Respublikası parlamenti yanında fəaliyyət goumlstərən İcti-mai Palata haqqında Əsasnam ərdquo ilə tənzimlənir Əsasna-məyə goumlrə adıccediləkilən qurum məsləhətccedili statusa malikdir və onun fəaliyyəti doumlvlət buumldcəsindən ayrılan vəsaitlər hesabına təmin edilir İctimai Palatanın əsas vəzifəsi parlament uumlzvlərinə ekspert yardımının goumlstərilməsidir Əsasnamədə goumlstərilir ki bu vəzifənin yerinə yetirilməsi uumlccediluumln palata qanun layihələrinin ekspertizasını aparmalı parlamentə daxil olmuş qanun layihələri ilə bağlı rəy hazırlamalı muumlxtəlif qanun layihələrinin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar dəyirmi masalar və dinlə-mələr keccedilirməlidir Bundan başqa palata ekspertləri bila-vasitə parlamentdə gedən qanun layihələrinin muumlzaki-rəsinə qatıla orada qurum adından ccedilıxış edə bilərlər

Qazaxıstanın qanunverici orqanı yanında İctimai Palatanı hələlik buumldcə prosesində ictimai iştirakccedilılığın təmin olunmasının əsas mexanizmi kimi goumlrmək muumlmkuumlnduumlr Qurumun tərkibinə daxil edilən ekspertlərin əksəriyyəti məhz vətəndaş cəmiyyəti institutlarını təmsil edir Quumlv-vədə olan əsasnaməyə goumlrə İctimai Palatanın 30 uumlzvuuml var Qazaxıstan parlamenti sədrinin muumlavini palatanın sədri vəzifəsini həyata keccedilirir Uumlzvlərdən 10 nəfər QHT-lərin 7 nəfəri qanunverici orqanını 3 nəfəri doumlvlət haki-miyyətinin 4 nəfər siyasi partiyaların təmsilccedilisidir Digər uumlzvləri isə yaradıcı birliklərin (məsələn Yazıccedilılar İttifa-qının) elm və tədris təşkilatlarının (məsələn Elmlər Aka-demiyasını institut və universitetlərin) muumlxtəlif sosial qrupların maraqlarını təmsil edən ixtisaslaşmış birliklərin (məsələn həmkarlar ittifaqlarının) nuumlmayəndələridir Qazaxıstanda QHT-lərin regional səviyyədə buumldcə prosesində iştirak təcruumlbəsi daha ccediloxdur Reallıqda regionların buumldcəsində iştirakccedilılıq sonda doumlvlət buumldcəsində vətəndaş iştirakccedilılığını təmin etmək uumlccediluumln əsas vasitələrdən biridir Ccediluumlnki hazırda bu oumllkədə doumlvlət buumldcəsi vəsaitlərinin təxminən uumlccedildə biri yerli buumldcələr vasitəsilə boumlluumlşduumlruumlluumlr Bir sıra keccedilid oumllkələrində olduğu kimi Qazaxıstanda da buumldcə prosesində ictimai iştirakccedilılıq muumlxtəlif qeyri-houmlkumət təşkilatları vasitəsilə həyata keccedilirilir

3 httpwwwminplankz 4 Бюджетный кодекс Республики Казахстан 4 декабря 2008 года

2008-ci ildə Qazaxıstandakı investisiya layihələrinin biri ilə bağlı maraqlı bir məqam diqqəti cəlb edir Qazaxıstan houmlkuməti oumllkədəki mənzil fondunun genişləndirilməsi və onun daha yaxşı qurulması uumlccediluumln ayrılmış vəsaitlərin boumlyuumlk hissəsini Almatı və Astanaya youmlnəldib Keccedilid oumllkələri uumlccediluumln xarakterik olan mənzil təminatı problemləri Qazaxıstanda da moumlvcuddur və bu problemin həll olunması uumlccediluumln houmlkumət mənzil tikintisinə investisiyalar youmlnəltməyə başlayıb Lakin ldquoKazınardquodan bu məqsədlə ayrılmış vəsaitlərin səmərəsiz istifadəsi tez bir zamanda uumlzə ccedilıxıb və bəzi hallarda investorlar işləri yarımccedilıq qoyublar Bu halların qarşısının alınması uumlccediluumln Astana və Almatı şəhərlərinin rəhbərliyi yerli əhali ilə muumlxtəlif goumlruumlşlər keccedilirib məlumatlar verir yeni maliyyələşmə formaları ilə bağlı sakinlər və mənzil pay sahibləri ilə muumlzakirələr aparırlar

9

Qazaxıstanda doumlvlət buumldcəsi xərclərinə ictimai nəzarətin həyata keccedilirilməsində bir neccedilə muumlhuumlm ictimai institut o cuumlmlədən Qazaxıstan Buumldcə Şəffaflığı və Hesabatlığı Proqramı diqqəti cəlb edir Onlar daima buumldcə və doumlvlət investisiyaları ilə bağlı muumltəmadi olaraq tədqiqatları və məlumatları saytda yerləşdirir həm də mərkəzi buumldcənin hazırlanmasında təlimatlar verir və rəylərini bildirirlər 13 Norveccedil elektron houmlkumətlə ictimai iştirak imkanlarını daha da genişləndirib Norveccedildə şəffaflığın artırılması aspektlərini muumlzakirə edən muumltəxəssislər uyğun qanunları Avropa Birliyinin uumlmumi kriteriyalarına daha da yaxınlaşdırmağı təklif edir-lər İnsanlar tez-tez muumlxtəlif problemlərinin həlli uumlccediluumln doumlvlət orqanlarına və bələdiyyələrə muumlraciət edirlər Onlar ictimai xidmətlərdən istifadə edir sosial sığorta uumlccediluumln muumlraciət edir və ya tikinti uumlccediluumln icazə alırlar Eyni zamanda bir sıra arayışların doldurulması uumlccediluumln doumlvlət orqanlarına muumlraciət etməli olurlar Bu sahədə isə elektron houmlkumətin rolu boumlyuumlkduumlr Norveccedil-də elektron houmlkumət mərkəzi və yerli idarəetmə orqan-larına muumlraciət etmək kimi huumlquqlardan faydalanmaq istəyən vətəndaşlar uumlccediluumln muumlhuumlm bir vasitədir Burada muumlvafiq doumlvlət orqanlarının saytları buumldcə məsələləri doumlvlət layihələri kənd təsərruumlfatının subsidiyalaşması doumlvlət satınalmaları və s sahələr uumlzrə yetərli məlumat almağa imkan verir Norveccedil qanunvericilik aktları imkan verir ki ictimaiyyət hətta online olaraq informasiya əldə etsin Bu huumlququ Norveccedildə 19 may 2006-cı ildə qəbul olunmuş İnformasiya Azadlığı aktı və Ətraf Muumlhit Aktları verir5 Həmccedilinin doumlvlət satınalmaları zamanı hər hansı bir ccedilatışmazlıq və ya qeyri-qanuni prosedurlar barədə şikayətlərlə bağlı olaraq doumlvlət orqanlarına məlumat verilməsi uumlccediluumln xuumlsusi sayt yaradılıb Uumlmumilikdə bir sıra oumllkələrdə xuumlsusilə də Avropa Birliyi oumllkələrində ictimai iştirakccedilılığın ən yayılmış formalarından biri elektron houml-kumət və ya idarəetmədir Məlumatların oumltuumlruumllməsində və həmccedilinin yerləşdirilməsində məsul olan doumlvlət orqanları eyni zamanda davamlı olaraq yenilənməlidir6

Qeyd etmək yerinə duumlşər ki Norveccedilin Baş Auditor Ofisi də informasiyaların verilməsi və onların daimi olaraq yenilənməsini muumltəmadi təmin edir Məsələn aylıq və ruumlbluumlk aparılan işlər uumlzrə ofisin buumllletenləri buna yaxşı suumlbutdur Amma BAO bununla kifayətlənməyərək spesi-fik doumlvlət investisiya layihələrinin gedişi maliyyə key-fiyyət indikatorları və satınalmalarla bağlı yerli dildə buumltuumln informasiyaları oumlz internet səhifəsində yerləşdirib

5 Law 2006-05-19 16 Act relating to public access to documents in the public administration (Freedom of Information Act) 6 Norveccedilin Azərbaycandakı Səfirliyinin birinci katibi Lars Hansenlə tədqiqat muumlsahibəsi

Azərbaycan uumlccediluumln dərslər Xarici oumllkənin təcruumlbəsində Dİ layihələrində ictimai iştirakccedilılıqla nuumlmunələrdən ccedilıxış edərək Azərbaycan uumlccediluumln aşağıdakı nəticələri ccedilıxarmaq olar 1) Rusiyada Dİ layihələrinin həyata keccedilirilməsi milli proqramların tərkib hissəsidir və onların gedişi haqqında (gecikmələr və ccedilatışmazlıqlar da daxil olmaqla) məlumatlar ictimaiyyətə oumltuumlruumlluumlr 2) RF-in Hesablama Palatasının fəaliyyətindəki muumltəmadi informasiya buumllletenləri və Dİ layihələri ilə bağlı olaraq illik hesabatlardakı informasiyalar Azərbaycan təcruumlbəsində tətbiq oluna bilər 3) Qazaxıstan Dİ layihələrinin həyata keccedilirilməsi zamanı istifadə olunan metodlardan biri ndash layihələri idarə edən icra orqanlarının vətəndaşlarla goumlruumlşlər praktikası ictimai iştirakccedilılığın muumltərəqqi formalarından biri sayıla bilər Bu təcruumlbənin Azərbaycanda tətbiqi problemlərin oumlyrənilməsi rəy və təkliflər əsasında layihələrə duumlzəlişlər və əlavələri muumlmkuumln edə bilər 4) Qazaxıstan təcruumlbəsində QHT-nin parlamentarilərin və houmlkumət qurumlarının iştirakı ilə formalaşdırılan ictimai komitələrin yaradılması təcruumlbəsi Azərbaycan uumlccediluumln faydalı ola bilər 5) Norveccedil təcruumlbəsi Azərbaycan uumlccediluumln daha ideal sayıla bilər Ccediluumlnki qanunvericilik və internet uumlzərindən informasiyaya giriş yuumlksək səviyyədə təşkil olunub və elektron houmlkumətlə bərabər istənilən vətəndaşın geniş informasiya almaq imkanı vardır

10

2 DOumlVLƏT İNVESTİSİYALARINA PARLAMENT

NƏZARƏTİ UumlZRƏ XARİCİ TƏCRUumlBƏ Doumlvlət buumldcəsinə nəzarət parlament fəaliyyətinin əsas prioritetlərindən biridir Hər ilin sen-tyabrından başlayaraq əksər oumllkələrin parlamentləri buumldcənin muumlzakirəsinə başlayırlar Doumlvlət investisiyalarının geniş yayıldığı oumllkələrdə bu istiqamət buumldcə xərclərində oumlnəmli paya malikdir Azərbaycanda doumlvlət investisiya xərclərinin detalları parlament muumlzakirələrindən keccedilmir Eyni zamanda bu sahədəki proqramların icrası ilə bağlı hesabatlıq da yox səviyyəsindədir Yaxşı beynəlxalq nuumlmunələrdə isə hesabatlıq buumldcənin buumltuumln xərc istiqamətlərini əhatə edir Uumlstəlik doumlvlət proqramları uumlzrə hesabatlıq adətən daha geniş xarakter daşıyır 21 Parlament nəzarət orqanlarının fəaliyyəti Nuumlmunə goumlstərilə biləcək oumllkələrin əksəriyyətində buumldcəyə nəzarəti hesablama palataları vasitəsilə parlamentlər həyata keccedilirir Hesablama palataları isə səlahiyyətlərinə əhatə sahələrinə və struktur-larına goumlrə fərqlənirlər Məsələn Norveccedil Auditorlar Ofisinin mərkəzi və regional ofisləri də daxil olmaqla 500-ə yaxın işccedilisi və auditoru var Rusiyada bu rəqəm 8000-ə yaxındır və nəzərə almaq lazımdır ki yerli səviyyədə də nəzarət orqanları var o zaman coğrafi əhali strukturu və siyasi sistemin belə nəzarət orqanlarına oumllccediluumllərinə təsir etdiyini suumlbut etmək muumlmkuumlnduumlr Şuumlbhəsiz ki demokratik və artıq ldquooturuşmuşrdquo bazar sistemi olan oumllkələrdə auditin hədəfləri onu yeni başlayan və guumlcluuml nomenklatur sistemindən keccedilid edən oumllkələrdəki parlament maliyyə nəzarətindən ccedilox fərqləndirir Rusiya Federasiyasında buumldcə xərclərinin nəzarət və monitorinqi uumlzrə ali qurum Hesablama Palatasıdır O parlament tərəfindən yaradılır və sədri prezidentin təqdimatı əsasında parlamentdə 5 illik muumlddətə seccedililir Rusiya Federasiyasının Buumldcə Məcəlləsi federal və yerli səviyyədə buumldcə xərclərinin səmərəliliyinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln geniş imkanlar accedilıb Hesablama Palatası buumltuumln buumldcə xərclərini o cuumlmlədən doumlvlət investisiya layihələri federal səviyyədə həyata keccedilirilən məqsədli milli proqramların həyata keccedilirilməsinə nəzarət edir7

Hesablama Palatasının nəzarət səlahiyyətləri federal buumldcədən vəsait alan federal muumllkiyyəti istifadə və ya idarə edən vergi goumlmruumlk və ya başqa guumlzəşt və imtiyazlara malik buumltuumln doumlvlət qurumlarını buumldcədənkənar fondları yerli oumlzuumlnuumlidarəetmə orqanlarına muumləssisə təşkilat bank sığorta şirkətləri və digər maliyyə-kredit təşkilatları onların ittifaqlarını əhatə edir

Rusiya Federasiyasının buumltuumln doumlvlət orqanları yerli oumlzuumlnuumlidarəetmə orqanları Mərkəzi Bankı muumləssisə qurum muumllkiyyət formasından asılı olmayaraq buumltuumln təşkilatlar Hesablama Palatasının sorğularına onun fəaliyyətinin təmin olunması məqsədilə buumltuumln informasiyaları təqdim etməyə məcburdur Qanuna uyğun olmayan rədd və ya informasiyanın təqdim olunmasından yayınma həmccedilinin tam olmayan və ya yalan məlumatların verilməsi cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmaya gətirib ccedilıxarır 7 httpwwwachgovru

11

Rusiya Federasiyası Prezidentinin və houmlkumətinin nazirlik və qurumlarının nəzarət orqanları başqa doumlvlət nəzarət orqanları Hesablama Palatasının işinə koumlmək etməlidir

Norveccedildə buumldcəyə nəzarət uumlzrə səlahiyyətləri BAO həyata keccedilirir Onun əsas vəzifəsi Stortinqin daha rasional və effektiv həyata keccedilirməsinə və daha yaxşı idarəetmə inzibatccedilılığına yardım goumlstərməkdir8

BAO ictimai vəsaitlərin və houmlkumətin maliyyə fəaliyyətinin auditini aparır Houmlkumətin maliyyə fəaliyyəti muumlxtəlif səviyyələrdə ndash buumldcə vəsaitlərindən tutmuş buumldcədənkənar fondların vəsaitləri-nədək doumlvlət muumllkiyyətində olan muumləssisələrdən tutmuş səhmlərinin bir hissəsi doumlvlətə malik muumləssisələrədək həyata keccedilirilir BAO muumlxtəlif istiqamətli audit və monitorinqlər apara bilər Bunlardan daha ccedilox yayılmış audit noumlvləri maliyyə icra və korporativ auditdir Maliyyə auditi doumlvlət agentlikləri houmlkumət fondları və agentlikləri ayrıca qanunvericilik aktları əsasında yara-dılmış şirkətlərə aid edilir İcra auditi Stortinqin qərarlarına əsasən məqsədyoumlnluumlluumlk və səmərəlilik kimi məsələlər uumlzrə yoxlamaları nəzərdə tutur Korporativ audit isə ayrıca qanunvericilik aktları əsasında yaradılmış şirkətlərə səhiyyə və doumlvlət muumllkiyyətində olan muumləssisələrə tamamilə oumlzəl olan məhdud doumlvlət şirkətləri və doumlvlətin iştirak payı olan şirkətlərə aid edilir

Norveccedil parlament tipli oumllkədir burada houmlkumətin fəaliyyəti Stortinqin etibarından asılıdır

9

Qazaxıstanda doumlvlət buumldcəsinin xərclərinə nəzarəti Hesablama Komitəsi həyata keccedilirir O doumlvlətin maliyyə nəzarətini həyata keccedilirən ali doumlvlət orqanıdır birbaşa Qazaxıstan Prezidentinə tabedir və ona hesabat verir Qazaxıstan Hesablama Komitəsi buumldcə qanunvericiliyinin tələblərinə əməl olunmasına nəzarət edir və prezidentə hesabat verir

10

Qazaxıstan buumldcəsinin hazırlanmasını prezidentin sərən-camı ilə yaradılmış Buumldcə Komissiyası həyata keccedilirir Qazaxıstanın Buumldcə Məcəlləsində ən vacib və diqqətccediləkən məqam ondan ibarətdir ki burada buumldcə investisiyalarında dəyişikliklər və əlavələr uumlccediluumln qanuni tənzimləmələr əksini tapıb

11

Buumldcə investisiya layihələrinin qiymətinin parlamentin buumldcə komissiyasının muumlzakirəsi və təklifləri olmadan artmasına icazə verilmir Respublika və ya yerli buumldcələrə daxil edilmiş buumldcə investisiya layihələrinin smeta sənəd-lərinin hazırlanması muumlmkuumln deyil Həmccedilinin bu sənəd-lərdə qiymətlərin artırılmasına gətirib ccedilıxaran texniki həllərin korrektə olunması buumldcə komissiyasının təklifləri olmadan reallaşa bilməz Respublika buumldcəsinin transfer-ləri hesabına həyata keccedilirilən hər hansı bir layihə əlavə komponentlərin daxil edilməsi respublika buumldcə komissiyasının rəyi və qərarı əsasında baş tuta bilər Başa ccedilatmış layihələrin qiymətləndirilməsini houmlkumət aparır və muumlvafiq hesabat verir

Buumldcə investisiya planları onların təsdiq olunduq-ları texniki-iqtisadi əsaslandırmaya uyğun olaraq həyata keccedilirilir Buumldcə investisiya layihələri ccedilərccedilivəsindəki inşaat işləri onların təsdiq olunduqları layihə-smeta sənədləri əsasında təsdiqlənir

8 httpwwwriksrevisjonennoenAboutRR 9 Eyni mənbə 10 httpwwwesepkzfirst2phplang=kaz 11 Бюджетный кодекс Республики Казахстан

Guumlrcuumlstan buumldcə sistemi haqqında qanuna goumlrə doumlvlət buumldcəsindən vəsaitlər alan orqan gərək oumlhdəliklər və ccediloxillik proqramlar da daxil olmaqla investisiya və donor proqramları ayrıca goumlstərilməlidir İllik olaraq doumlvlət buumldcəsindən ayrılan vəsaitlərə o cuumlmlədən kapital investisiyalara Maliyyə Nazirliyi və Hesablama Palatası tərəfindən nəzarət olunur İllik hesabat verildiyi zaman doumlvlət orqanı Hesablama Palatasına faktiki xərclərin nəzərdə tutulan xərclərdən 10 keccedildikdə izahat məktubu və rəy verməlidir

12

22 Doumlvlət investisiya layihələrinə nəzarət uumlzrə yaxşı nuumlmunələr

Doumlvlət investisiya layihələrinə muumltəmadi nəzarət və yoxlamalar onun formasından və oumllkələrin siyasi-iqtisadi sisteminə goumlrə fərqlənir

Rusiya Federasiyasında investisiyayoumlnluuml layihələr 2 qrupa boumlluumlnuumlr a) Rusiya houmlkumətinin həyata keccedilirdiyi uumlmummilli proqramlar b) Regional İnkişaf Nazirliyinin tabeliyində olan Doumlvlət İnvestisiya Fondunun həyata keccedilirdiyi layihələr Nəzərə alaq ki bu layihələrin əksəriy-yəti uzunmuumlddətli xarakter daşıyır və əksər hallarda bir neccedilə federasiya subyektini əhatə edir onlara nəzarəti regional nəzarət-hesablama qurumları həyata keccedilirir Bununla belə 2008-ci ildə qərarların vaxtında qəbul olunmaması həmccedilinin satınalmalar uumlzrə tenderlərin keccedili-rilməsində ləngimələrin olduğu uumlzə ccedilıxıb Bunların nəti-cəsi olaraq RFHP maliyyə nəzarətində ikili səlahiyyət-lərin toqquşmaması uumlccediluumln vahid koordinasiya olunmuş nəzarətedici maliyyə orqanının yaradılmasını təklif etmişdir

RFHP-nin sahələr uumlzrə apardığı yoxlamalar zamanı federal buumldcədən ayırmalar və məqsədli doumlvlət proqram-larının icrasının monitorinqinin nəticələri barədə Doumlvlət Duması davamlı məlumatlandırılır Bu hesabatların boumlyuumlk qismi federal investisiya planlarının həyata keccediliril-məsindən digər hissəsi isə ayrı-ayrı sahələrin sektoral inkişafından və onların monitorinqindən bəhs edir

Hesabatlar həm cari yoxlamaları və layihələrin həyata keccedilirilməsi həmccedilinin onların maliyyə vəziyyəti ilə bağlı məlumatları əks etdirir RFHP-nin 2008-ci il uumlzrə hesa-batları bir sıra sektorları o cuumlmlədən uumlmummilli proq-ramları əhatə edir Əvv əlki yanaşmadan fərqli olaraq RFHP bu və yaxud muumləyyən sektorda irəliləyişlər oldu-ğunu nəzərə ccedilatdırır bununla bərabər həmin sahədə maneələr huumlquqpozmalar və maliyyə vəsaitlərinin duumlz-guumln istifadə olunmamasına işarə vurur 12

Qazaxıstanda isə doumlvlət investisiya siyasətini həyata keccedilirən İqtisadiyyat və Buumldcə Planlaşdırması Nazirliyinin doumlvlət investisiya planlarının həyata keccedilirilməsinin meto-dologiyası təhlili ilə bağlı bir sıra təlimatları moumlvcuddur və onlar təcruumlbədə işləyir Bu təlimatlar həm layihələrin seccedililməsi şərtləri həm onların texniki-iqtisadi əsaslandırılmasını (TİƏ) nəzərdə tutur Maraqlı məqamlardan biri ondan ibarətdir ki Qazaxıstanda investisiya layihələrinin həyata keccedilirilməsindən sonrakı doumlvruumln də monitorinqi və təhlili ilə bağlı qaydalar moumlvcuddur

13

Monitorinq qaydalarına goumlrə investisiya layihələrinin postinvestisiya doumlvruuml illik qiymətləndirilir və layihənin istifadəyə verilməsindən 3 il sonrakı doumlvruuml əhatə edir Layihə monitorinqinin təhlili

12 Отчет о работе Счетной Палаты Российской Федерации в 2008 году Москва 2009 г 13 httpwwwminplankz

Uzaq Şərq və Baykalətrafının sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağlı

RF Hesablama Palatasının rəyindən ccedilıxarış

Uzaq Şərq və Baykalətrafının sosial-iqtisadi inkişafında doumlvlət resurslarının istifadəsi ilə bağlı təhlillərin nəticəsi və ldquoVladivostok şəhərinin AsiyandashSakit okean regionunda beynəlxalq əməkdaşlıq mərkəzi kimi inkişafırdquo subproqramının monitorinqi Rus adasına ccediləkilən koumlrpuumlnuumln tikintisi də daxil olmaqla 2008-ci ilin 4-cuuml ruumlbuumlndə işlərdə muumləyyənləşdirilmiş qrafikdən geri qalma muumlşahidə edilib Səbəblər bunlardır torpaq sahələrinin sənədləşdirilməsi uumlzrə işlərin başa ccedilatmaması tikinti sahələrində soumlkuumllməli binaların hələ də moumlvcud olması tikinti tempinin artırılması uumlccediluumln lazım olan muumltəxəssislərin cəlb olunmaması və tikinti texnikasının azlığı Muumlhuumlm doumlvlət layihələrinin həyata keccedilirilməsində yaranan boşluqların aradan qaldırılması uumlccediluumln RF-də bir sıra normativ-huumlquqi aktların qəbuluna ehtiyac var Rusiya Federasiyası Hesablama Palatasının 2008-ci il uumlzrə fəaliyyət hesabatı səh 89

13

faktiki nəticələrdən asılı olaraq dəyişir Layihələrin postinvestisiya doumlvruumlndə reallaşdırılması uumlzrə monitorinqi aşağıdakıları nəzərdə tutur

1) Layihənin gedişi uumlzrə informasiya toplanması

2) Doumlvlət orqanının strateji planı və ya layihənin TİƏ-si uumlzrə nəzərdə tutulmuş goumlstəricilərin muumlqayisə edilməsi ilə layihənin birbaşa nəticələrinin əldə olunmuş sonucunun analizi

3) Layihələrin monitorinqinin nəticələri uumlzrə hesabatların hazırlanması

Respublika miqyaslı layihələr uumlzrə monitorinqin nəticələri mərkəzi houmlkumət kommunal layihələr uumlzrə monitorinqin nəticələri isə yerli doumlvlət orqanlarına təqdim olunur Monitorinq uumlzrə hesabatlar hər ilin 15 yanvarınadək doumlvlət planlaşdırma təşkilatına təqdim olunur respublika və yerli buumldcə hesabına həyata keccedilirilən layihələrin gedişi ilə bağlı hesabatlar houmlkumətə cari ilin 25 fevralına qədər təqdim olunur

Layihələrin maliyyə qiymətləndirməsi də eyni qaydalara əsasən aparılır və aşağıdakıları əhatə edir

1) Məlumatların toplanması

2) Postinvestisiya doumlvruumlnuumln monitorinqi uumlzrə məlumat-ların təhlili

3) Layihənin əldə olunmuş son nəticələrinin qiyməti və onun sahənin (regionun) sosial-iqtisadi vəziyyətinə təsiri

4) Toumlvsiyələrin hazırlanması

Layihələrin gedişi uumlzrə hesabatlar noumlvbəti uumlccedilillik doumlvr uumlccediluumln Qazaxıstan houmlkumətinə mayın 1-dək təqdim edilir14

Norveccedildə isə doumlvlət şirkətlərinin fəaliyyətinin auditi uumlzrə ccediloxsaylı hesabatlar moumlvcuddur Belə hesabatlardan biri Norveccedil Doumlvlət Dəmiryolu (NSB) şirkətinin sərnişin daşınmaları ilə bağlı satınalmaların tədqiqatı uumlzrədir

15

Stortinqə təqdim edilmiş hesabatda deyilir Norveccedil Doumlvlət Dəmiryolu Planı (1998-2007-ci illəri əhatə edən) ccedilərccedilivəsində ilk 4 il ərzində NSB-yə 46493 milyon Norveccedil kronu məbləğində vəsait ayrılmışdır Bu planın əsas məqsədi Norveccedil dəmiryolunun imkanlarını genişlən-dirmək onun iqtisadi cəhətdən sərfəli ekoloji cəhətdən daha təmiz və başqa nəqliyyat vasitələrindən daha səmərəli istifadə etməsi olub BAO-nun yoxlamaları

14 Eyni mənbə 15 The Office of the Auditor Generals investigation of state procurement of passenger transport services from NSB

Qazaxıstanda avtomobil yolları sahəsinin 2001-2005-ci

illərdə inkişafı uumlzrə Doumlvlət Proqramı ilə bağlı Hesablama Komitəsinin analitik arayışı

2001-2004-cuuml illər ərzində aparılan tədqiqatlar goumlstərib ki hər il doumlvlət proqramında planlaşdırma işləri tam yerinə yetirilməyib Belə ki 2001-ci ildə tikinti və rekonstruksiya uumlzrə işlərin 18-i və təmir uumlzrə işlərin 13-i yerinə yetirilməyib Buna səbəb isə doumlvlət proqramında boş buraxılmış illər uumlzrə işlərin hesablanmaması olub İşlərin goumlruumllməməsinə səbəb 406 milyon təngə vəsaitin ccedilatışmaması olub Bu tendensiya 2003-cuuml ilə kimi davam edib Hesablama Komitəsinin auditorları belə nəticəyə gəliblər ki problemə yol accedilan səbəblər aşağıdakılardır 1) Doumlvlət proqramının həyata keccedilirilməsi zamanı xərclərin iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmaması 2) illik məbləğ ayrılmış maliyyə vəsaitləri və planlaşdırılan yol işlərinin həcminə goumlrə hesablamaların olmaması və qeyri-şəffaflıq Doumlvlət proqramının həyata keccedilirilməsi uumlzrə effektivliyin qiymətləndirilməsi goumlstərir ki proqram uumlzrə işlər tam həcmdə həyata keccedilirilmir Doumlvlət proqramında aparılan dəyişikliklər və ona əlavə olunan əlavələr proqramda 1 km avtomobil yolunun ccediləkilməsi uumlccediluumln xərcləri kəskin azaldıb Bu planlaşdırmanın lazımi səviyyədə olmamasına suumlbutdur və doumlvlət proqramındakı əsaslandırılmış xərcləri şuumlbhə altına alır Uumlmumilikdə doumlvlət proqramlarının həyata keccedilirilməsi effektivliyi və maliyyə təchizatı səviyyəsini kafi hesab etmək lazımdır

14

goumlstərir ki NSB-də 1997-2001-ci illər ərzində doumlvlət dəmir yolunda qiymətlər 125 artıb səmərəlilik isə 102 aşağı duumlşuumlb Bununla da dəmir yolundan istifadə edən sərnişinlərin azalması prosesi gedir menecmentin və operatorların işi qənaətbəxş deyil16

2007-ci ilə kimi NSB-yə ayrılacaq vəsaitlərin idarə olunması və effektiv dəmir yolu nəqliyyatı yaratmaq uumlccediluumln BAO-nun Nəqliyyat Nazirliyinə goumlndərdiyi toumlvsiyədə qeyd olunur ki ldquodavamlı olaraq NSB xidmətin keyfiyyətinin və sistemin saxlanması əvəzinə qiymətə youmlnəlik satınalma prosedurları həyata keccedilirilir buna goumlrə də dəmir yolunun effektivliyi aşağı duumlşuumlrrdquo

BAO həmccedilinin Norveccedil Nəqliyyat Nazirliyinə bildirib ki satınalma planlarında yeni razılaşma formaları tətbiq etsin Şirkətə yeni qatarların alınması xuumlsusilə də ekspress qatarların alınması toumlvsiyə olunur ki bununla dəmir yolu nəqliyyatının bu sektorda uumlstuumln moumlvqeyə ccedilıxması muumlmkuumln ola bilər Həmin hesabatda həmccedilinin NSB-yə effektiv menecment sistemi yaratmaq toumlvsiyə olunur

23 Doumlvlət investisiyalarına nəzarət uumlzrə yaxşı təcruumlbələrdən Azərbaycan uumlccediluumln toumlvsiyələr

Buumldcə xərclərinə xuumlsusilə də doumlvlət investisiyaları uumlzrə proqram xərclərinə nəzər saldığımız oumllkələr bu sahədə kifayət qədər uğurlar qazanıb Təcruumlbələri tədqiq edilən hər 3 oumllkə oumlz milli gəlirlərinin boumlyuumlk hissəsini karbohidrogen ehtiyatlarının hasilatı və satışından əldə edir və doumlvlət investisiyalarının boumlyuumlk qismi bu gəlirlər hesabına formalaşır Həmccedilinin bu vəsaitlərin boumlluumlşduumlruumll-məsi və nəzarət mexanizmləri huumlquqi ccedilərccedilivəyə salınıb Duumlzduumlr Norveccedil inkişaf etmiş demokratik və bazar iqtisadiyyatına malik oumllkədir Amma bu ranqa uyğun gəlməyən Rusiya Federasiyası və Qazaxıstan Respublikasının doumlvlət investisiyalarına nəzarət uumlzrə təcruumlbələri də təqdirəlayiqdir

Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki Rusiya Federasiyası Hesablama Palatasının illik hesabatı və ya ruumlbluumlk buumllletenlərinə nəzər salarkən xərclər maddəsində iqtisadi effektivlik və vəsaitlərdən duumlzguumln istifadə olunmaması ilə bağlı rəylərə nadir hallarda rast gəlmək muumlmkuumlnduumlr Federal layihələrin həyata keccedilirilməsinin əsas proseduru olan satınalma prosedurları və tenderlər barədə məlumat verilmir korrupsiya ilə bağlı faktlar ldquomaliyyə pozuntularırdquo adı altında goumlstərilir və bu cuumlr maliyyə pozuntularına nəyin səbəb olduğu goumlstərilmir Rusiyadan fərqli olaraq Qazaxıstanda satınalmalarla bağlı muumləyyən qədər houmlkumət hesabatlığı və şəffaflığı aşkar goumlruumlnuumlr O biri tərəfdən Qazaxıstandakı doumlvlət proqramlarına nəzarət uumlzrə təcruumlbə goumlstərir ki layihələrin iqtisadi effektivliyi oumllccediluumllən zaman problemlər daha təfsilatlı və accedilıq şəkildə goumlstərilir

Azərbaycanda buumldcə prosesinin təkmilləşdirilməsi və buumldcə xərclərinə nəzarət uumlzrə muumlhuumlm islahatların aparılmasının vacibliyi accedilıq-aşkardır Bu baxımdan təcruumlbəsini oumlyrəndiyimiz uumlstuumlnluumlk-ləri tətbiq etməyə ehtiyac var

a) Norveccedil Rusiya Federasiyası və Qazaxıstan Respublikası buumldcə qanunvericiliyinin uumlmumi prinsiplərini oumlzuumlndə əks etdirən buumldcə sistemini tənzimləyən Buumldcə Məcəlləsinə malikdirlər Buumldcə prosesinin reqlamentləşdirilməsi uumlccediluumln Azərbaycanın buumldcə məcəlləsinin qəbuluna ehtiyac var

b) Qazaxıstan Respublikasının Buumldcə Məcəlləsində doumlvlət investisiya proqramlarının həyata keccedilirilməsi ilə bağlı xuumlsusi muumlddəalar və qaydalar moumlvcuddur Qeyd etdiyimiz kimi bu muumlddəalar oumlz əksini qəbul edilməsi toumlvsiyə olunan buumldcə məcəlləsində də tapmalıdır

c) Norveccedildə Baş Auditorlar Ofisi maliyyə nəzarətindən əlavə icra və korporativ nəzarəti həyata keccedilirir Azərbaycanda isə Hesablama Palatasının fəaliyyətinin fəaliyyət imkanları məhduddur Norveccedil təcruumlbəsindəki kimi buumldcə xərclərinə o cuumlmlədən doumlvlət investisiya proqramlarına nəzarət uumlzrə keyfiyyət meyarlarına əsaslanan nəzarətin moumlvcud olması şərtdir Bunun uumlccediluumln

16 BAO araşdırma zamanı istifadə etdiyi məlumatları Nəqliyyat Nazirliyinə təqdim edilmiş informasiya sorğusu əsasında əldə etmişdi

15

Azərbaycan Hesablama Palatası haqqında qanuna əlavə və dəyişikliklər edilməsi ona verilən səlahiyyətlərin genişləndirilməsi vacibdir

d) Təcruumlbəsi araşdırılmış hər uumlccedil oumllkədə doumlvlət investisiyası uumlzrə xuumlsusi proqramlar vardır

Azərbaycan uumlccediluumln Dİ layihələrinin milli proqram xarakterli olması daha məqsədəuyğundur

e) Qazaxıstan doumlvlət invesitisya layihələrinin əsaslandırılması və metodologiyasının hazırlanması uumlzrə metodoloji goumlstərişlərə malikdir Belə bir metodologiya və goumlstərişlərin Azərbaycanda da hazırlanıb tətbiq edilməsi faydalı olardı

16

3 AZƏRBAYCANDA DOumlVLƏT İNVESTİSİYALARINDA

İCTİMAİ İŞTİRAKCcedilILIQ UumlZRƏ SİYASƏT SƏNƏDİ Azərbaycanda ictimai iştirakccedilılığın ənənələrinin tədqiqində uzaq tarixə ekskurs etməyə ehtiyac yoxdur Faktiki olaraq belə iştirakccedilılıq formaları yalnız 1990-cı illərin sonundan başlayıb Bu illərdə muumlxtəlif sahələr uumlzrə ccedilalışan humanitar təşkilatlar beynəlxalq donorlar oumlncə yerli və icma səviyyəsində ictimai iştirakccedilılığın forma və məzmunları ilə bağlı olaraq oumllkənin bir sıra regionlarında intensiv iş aparıblar Reallıq bundan ibarətdir ki yerli səviyyədə iştirakccedilılıq əsasən yerli oumlzuumlnuumlidarəetmə orqanlarının yaradılmasını və icmaların fəaliyyətini əhatə edib 2000-ci illərdə neft bumu nəticəsində oumllkənin əldə etdiyi vəsaitlərin kəskin artması doumlvlət buumldcəsi gəlirlərinin hətta 10 dəfəyədək artması ccediloxsaylı doumlvlət investisiya layihələrinin həyata keccedilirilməsinə gətirib ccedilıxarıb Lakin bu layihələr nə dərəcədə ehtiyaclara uyğun səmərəli və duumlzguumln həyata keccedilirilir 31 DOumlVLƏT İNVESTİSİYA FƏALİYYƏTİNDƏ MOumlVCUD VƏZİYYƏT

2005-ci ildən başlayaraq Azərbaycanın neft gəlirlərinin artması doumlvlət buumldcəsi strukturunda ciddi dəyişikliklərə səbəb olmaqdadır Bu dəyişiklik bir tərəfdən gəlirlərin strukturunda neft sektorun-dan birbaşa daxilolmaların başqa tərəfdən isə xərclərin strukturunda tikintiyə ayrılmış vəsaitlərin həcminin kəskin artmasında oumlzuumlnuuml goumlstərməkdədir Bundan əlavə Azərbaycan Doumlvlət Neft Fondu doumlvlət zəmanəti ilə alınmış beynəlxalq kreditlər və doumlvlət muumləssisələri vasitəsilə də oumllkə iqtisadiyyatına və sosial sektora investisiyalar qoyulmaqdadır17

2005-2010-cu illərdə doumlvlət buumldcəsindən ayrılmış investisiya xərclərinin həcmi və dinamikası

Goumlstəricilər 2005 icra

2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun

Doumlvlət əsaslı investisiya xərcləri (mln manat)

1599

8796

19022

42752

35548

35490

Əvvəlki ilə nisbətən dinamika (-lə)

708

4501

1177

1248

-169

-02

Goumlruumlnduumlyuuml kimi Azərbaycanda Dİ layihələrinin uumlmumi buumldcə xərclərindəki payı ildən-ilə artaraq 2008-ci ildə fantastik goumlruumlnə bilən bir məbləğdə artmışdır Bu Azərbaycan Dİ layihələri tarixinin ldquoqızıl doumlvruumlrdquoduumlr və belə olan təqdirdə aydındır ki investisiya layihələrinin istiqamətləri də artan formada inkişaf edir

17 Doumlvlət investisiyaları ilə bağlı qanunvericiliyin və tənzimləyici aktların təkmilləşdirilməsinin tədqiqi uumlzrə hesabat Milli Buumldcə Qrupu 2007-ci il

17

Hazırda Azərbaycanda doumlvlət investisiya fəaliyyəti doumlvlət buumldcəsi buumldcədənkənar doumlvlət fondları doumlvlət muumllkiyyətində olan şirkətlər və beynəlxalq kreditlər hesabına həyata keccedilirilir Doumlvlət investisiyalarının artdığı bir doumlvrdə bu investisiyaların prioritetləşməsi funksional sahələr uumlzrə tələbata uyğunlaşdırılması doumlvlət investisiya layihələrinin hazırlanma prinsipləri və prosedurlarının muumləyyənləşməsi doumlvlət investisiya layihələrini qiymətləndirmə mexanizmlərinin formalaşması habelə layihələrin qoyulmuş məqsədlərə uyğun olaraq səmərəli icra edilməsinə nəzarət mexanizmlərinin yaradılması vacib məsələlərdəndir Buumltuumln bunlarla yanaşı doumlvlət əsaslı investisiya qoyuluşlarının xuumlsusilə də doumlvlət buumldcəsinin vəsaitləri hesabına həyata keccedilirilən investisiya layihələrinin buumldcə layihəsində əks olunması təsnifatlaşdırılması Milli Məclisdə muumlzakirəsi və bu sahədə şəffaflığın artırılması da xuumlsusi oumlnəm daşıyır 2005-ci ildən başlayaraq houmlkumət muumlxtəlif sahələr uumlzrə həm birbaşa həm də pay əsasında (əsasən də beynəlxalq maliyyə institutları olan DB AYİB və AİB) investisiya layihələrinin belə desək siyasi həcmini artırmağa muumlvəffəq olub Bununla əlaqədar ilk doumlvrlər həm layihələrin həyata keccedilirilməsi mexanizmləri təkmilləşdirilmiş maliyyə və satınalma fəaliyyətində muumlhuumlm irəliləyişlər baş vermişdir Lakin bu fəaliyyətlər muumləyyən mərhələyə qədər davam etmiş və sonrakı doumlvrlər ərzində ictimaiyyət uumlccediluumln daha maraqlı maliyyə idarəetməsi və satınalma prosedurları barədə məlumatlar bir soumlzlə qapanmışdır Bununla da həmin informasiyaların əldə olunmasının əhəmiyyətlilik dərəcəsi artmışdır 32 DOumlVLƏT İNVESTİSİYA PROQRAMLARINDA İCTİMAİ İŞTİRAKCcedilILIQLA BAĞLI HANSI MƏRHƏLƏDƏYİK Doumlvlət investisiyaları uumlzrə məlumatların alınması ilə bağlı son doumlvrlərdə fəaliyyət genişlənib Buna əsas səbəblərdən biri ilbəil artan investisiya xərcləri və bu xərclərin effektivlik problemləri ilə bağlı vətəndaş cəmiyyətinin aktivliyidir Dİ layihələrinin monitorinqinin aparılması sahəsində ldquoyaşıl işıqrdquo 2005-ci ildən yanmağa başlamışdır Həmin ildən Dİ layihələrinin başladığı bir vaxtda informasiyaya giriş və onun alınması ilə bağlı houmlkumət tərəfindən bir sıra addımlar atılmağa başlanıb Bu iştirakccedilılığın reqlamentləşməsi 2005-ci ildə qəbul edilmiş ldquoİnformasiya əldə etmək haqqındardquo qanundan başlayır18

Əslində bu qanunun qəbul olunması ilə əlaqədar parlament muumlzakirələri bir muumlddət ciddi muumlzakirələr predmeti olub Hər bir halda bu qanunvericilik təşəbbuumlsuuml sonrakı illərdə Dİ layihələrini monitorinq edən vətəndaş cəmiyyəti təşəbbuumlsləri və KİV-in fəaliyyətini bir qədər asanlaşdırmışdır Sonrakı fəaliyyətlər isə belə deməyə əsas verir ki bəzi hallarda bu qanunvericilik Dİ layihələrini həyata keccedilirən bir sıra houmlkumət qurumları uumlccediluumln ldquobaşağrısınardquo ccedilevrilir

İnformasiyaya ccedilıxış qanununun preambulasında goumlstərildiyi kimi məqsəd Konstitusiyanın 50-ci maddəsi ilə təsbit olunmuş məlumat əldə etmək huumlququnun sərbəst maneəsiz və hamı uumlccediluumln bərabər şərtlərlə accedilıq cəmiyyətin və demokratik huumlquqi doumlvlətin prinsipləri əsasında təmin edilməsinin huumlquqi əsaslarını muumləyyənləşdirməkdən həmccedilinin ictimai vəzifələrin yerinə yetirilməsinə vətəndaşlar tərəfindən nəzarət olunmasına şərait yaratmaqdan ibarətdir Bu qanunun 10-cu maddəsi informasiya sahibinin oumlhdəliklərinə birbaşa işarə edir İnformasiya sahibləri 7 guumln ərzində buumltuumln yazılı informasiya sorğusuna cavab verməli əlavə olaraq hər hansı informasiyaya malik olmadıqları təqdirdə bu sorğuya nə uumlccediluumln cavab vermədiklərini accedilıqlamalıdır Bu qanunun 29-cu maddəsi accedilıqlana bilən informasiyaların tam olmayan lakin ccedilərccedilivə formasında siyahısını verir Uumlmumi olan məlumatlardan başqa burada doumlvlət buumldcəsinin və icmal buumldcənin icrası barədə hesabatların həm də doumlvlət və bələdiyyə satınalmalarının şərtləri ilə bağlı məlumatların accedilıqlana bilən məlumatların siyahısında olması diqqətccediləkəndir

18 httpwwwstategovazdownloadQanunvericilikqanun_informasiyapdf

18

Qanunun keccedilid muumlddəaları doumlvlət orqanlarının internet saytlarının yaradılması və orada yerləşdirilən informasiyaların ccedilərccedilivəsini oumlzuumlndə əks etdirir Bir qədər sonra 2007-ci ildə baş nazirin sərəncamı ilə təsdiq edilmiş doumlvlət və bələdiyyə orqanlarının internet resurslarının yaradılması ilə bağlı tələblər və govaz domeninin verilməsi ilə əlaqədar notmativ-huumlquqi sənədlər internetdə ictimai vacibliyi olan informasiyaların yerləşdirilməsi ilə bağlı olaraq tənzimləmələri aydınlaşdırıb19

İctimai iştirakccedilılığın əsas aktyorları olan vətəndaş təşəbbuumlsləri və KİV-in son illər ərzindəki fəaliyyətinə nəzər saldıqda passiv moumlvqedə bərqərar olmuş vətəndaş cəmiyyətinin bu sahəyə marağının az olmasının şahidi olmuş olarıq A) Elektron KİV Dİ layihələrində passivliyi ilə seccedililir Son illərin monitorinqi goumlstərməkdədir ki Dİ layihələrində vətəndaş iştirakccedilılığı formaları hətta məhdud sayda qanunverici bazanın olmasına rəğmən kafi səviyyədədir KİV xuumlsusilə də televiziyalar ictimai və doumlvlət əhəmiyyətli layihələrin monitorinqində və tədqiqatında olduqca passiv moumlvqe tutublar Televiziyalar əksər halda bu sahədə tədqiqatlar aparan QHT-lərin keccedilirdiyi mətbuat konfransları və brifinqlərlə kifayətlənməli olur 2009-cu ilədək FM diapazonunda fəaliyyət goumlstərən ldquoAzadlıqrdquo radiostansiyası istisna olmaqla demək olar ki heccedil bir radio Dİ layihələrinin monitorinqinə həsr olunmuş veriliş və proqramlar təşkil etməyiblər Uumlmumilikdə Dİ layihələrində ən effektiv iştirakccedilılıq metodu sayılan elektron KİV-in bu sahədəki fəaliyyətini passiv və ətalətli saymaq olar Bu passivliyin bir səbəbi həmin KİV-in muumlstəqil olmamasından irəli gəlirsə digər səbəbi tədqiqatccedilı jurnalistlərin qıtlığı onların peşəkarlıq səviyyəsinin aşağı olması və moumlvzuya marağının olmamasıdır Başqa tərəfdən Dİ layihələrinin tədqiqi onu həyata keccedilirən doumlvlət orqanları tərəfindən muumlsbət qarşılanmır və hər hansı bir cəhd yalnız muumlsbət xarakterizə edilən elementləri oumlzuumlndə əks etdirmək şərtilə efirə yol tapır Son zamanlara qədər bəzi radiolarda moumlvcud olmuş Dİ layihələri ilə bağlı diskussiyalar praktikası da yaddan ccedilıxmağa başlamışdır Və goumlruumlnduumlyuuml kimi bu sahəyə marağın olmaması ən effektiv vətəndaş iştirakccedilılığı vasitəsini heccedilə endirmişdir Elektron KİV-dən fərqli olaraq qəzet və jurnalların Dİ layihələrinin monitorinqində payı olduqca yuumlksəkdir Muumlstəqil və partiya qəzetlərinin bu layihələrin işıqlandırılmasında əsas hədəfi muumlxtəlif vasitələrlə siyasi hakimiyyəti tənqid etmək olsa da faktdır ki bu layihələr barədə həmin KİV-in tədqiqatccedilı jurnalistləri muumləyyən informasiyalara malikdir və əksər halda onlara informasiya təminatını həm houmlkumətdəki qarşılıqlı muumlnasibətlərdə olan informasiya vasitələri həm də Dİ monitorinqini aparan QHT-lər təmin edir Qəzet jurnalistlərinin bu sahəyə marağını artıran bir məqam isə onların məhsulunun motivasiya olunmasıdır belə ki buumldcə prosesləri və Dİ monitorinqini fəaliyyət sahəsi olan bir sıra beynəlxalq təşkilatlar və donorlar həmccedilinin QHT-lər moumlvcud vəziyyətin işıqlandırılması uumlccediluumln yazılı medianın nuumlmayəndələrini dəstəkləyirlər B) QHT-lər daha yuumlksək aktivliyi ilə seccedililir Soumlzsuumlz ki bu Dİ layihələrinin monitorinqinin aparılmasında aparıcı rolu QHT-lər oynayır və buna kifayət qədər əsas var 1990-cı illərdən ilk olaraq humanitar sektor uumlzrə fəaliyyət goumlstərən uumlccediluumlncuuml sektordan başlayan fəaliyyət getdikcə daha ccedilox ixtisaslaşmış QHT-lərin fəaliyyətini labuumld etmişdir Bunun nəticəsi kimi 2000-ci ildən başlayaraq beynəlxalq QHT-lər və nuumlfuzlu donorlar buumldcə şəffaflığı və effektiv idarəetmə kimi sahələri daha ccedilox əhatə edən yerli partnyorlarla birgə işləməyə başlayıblar 2006-cı ildən başlayaraq informasiyaya ccedilıxış qanunvericiliyinin tətbiqi bir sıra investisiya layihələrinin həyata keccedilirilməsinə ictimai nəzarətin guumlcləndirilməsi kimi yadda qalıb Bu doumlvrdən

19 Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı 033 16 fevral 2007-ci il

19

başlayaraq bir sıra QHT və KİV ayrı-ayrı investisiya layihələrində şəffaflıq və iqtisadi səmərəliliyinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln fəaliyyətə başlayıblar 2007-ci ildə Milli Buumldcə Qrupunun ekspertləri Azərbaycanda doumlvlət buumldcəsində vətəndaş iştirakccedilılığı ilə bağlı tədqiqat aparıblar Bu tədqiqat işi bir sıra Avropa oumllkələri də daxil olmaqla Azərbaycana yaxın olan region oumllkələrində doumlvlət buumldcəsində vətəndaş iştirakccedilılığının nuumlmunə-lərini oumlzuumlndə birləşdirib Oumllkə uumlzrə 420 nəfərin iştirak etdiyi sorğuda respondentlərin hamısı onlar uumlccediluumln doumlvlət buumldcəsinin xərcləri və gəlirlərini əks etdirən sənədlərin şəffaflığı və onunla bağlı informasiyaların alınmasında maraqlı olduğunu bildirib Respondentlərin 62-i birmənalı olaraq cavab verib ki onlar doumlvlət buumldcəsi haqqında heccedil bir informasiyaya malik deyil20

Eyni vəziyyət doumlvlət investisiya layihələrinə də şamil edilə bilər Xuumlsusən nəzərə alınsa ki doumlvlət investisiya xərcləri buumldcə sənədlərində uumlmumi bir rəqəm kimi əks olunur və vəsaitlərin boumlluumlşduumlruumllməsi barədə Nazirlər Kabinetinin sərəncamları ictimaiyyətə accedilıqlanmır onda bu sahədə məlumatlılığın səviyyəsini təsəvvuumlr etmək olar C) İnternet resursları ictimai iştirakccedilılığın fəal formalarından biri olacaqmı Doumlvlət investisiyalarının səmərəli və effektiv həyata keccedilirilməsində monitorinqin ən yaxşı uumlsullarından biri kimi son illərdə suumlrətlə inkişaf edən İKT və internet resursları muumlhuumlm rol oynayır Bunu qeyd etmək yerinə duumlşər ki son doumlvrlərdə doumlvlət idarəetmə orqanlarının ndash həm mərkəzi həm də yerli idarəetmə orqanları daxil olmaqla ndash internet saytlarının yaradılmasında pozitiv inkişaf meyilləri hiss olunmaqdadır

ldquoİnformasiya əldə etmək haqqındardquo qanun quumlvvəyə minəndən təxminən il yarım sonra Nazirlər Kabineti Doumlvlət orqanlarının və bələdiyyələrin internet informasiya ehtiyatlarının yaradılması Formaları və Qaydalarının təsdiq edilməsi haqqında 16 fevral 2007-ci il tarixdə qərar verib Bu qərarın 2-ci maddəsində goumlstərildiyi kimi doumlvlət orqanları və bələdiyyələr İnformasiya əldə etmək haqqında qanunun 291-ci maddəsində goumlstərilən ictimai informasiyaları accedilıqlamaq uumlccediluumln İnternet informasiya ehtiyatları yaradırlar Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları onların tabeliyində olan doumlvlət orqanlarının internet informasiya ehtiyatları formalaşdırmalarına şərait yaratmalıdırlar Bu məqsədlə sahə (korporativ) regional və s formada internet informasiya ehtiyatları yaradıla bilər

Qərarın 41-ci maddəsində deyilir ki informasiya sahibləri internet informasiya ehtiyatları ilə tanış olmaq imkanları barədə məlumatı əks etdirən muumlvafiq uumlnvanları və ya onlara edilən dəyişiklikləri kuumltləvi informasiya vasitələrində accedilıqlamaq yolu ilə ictimaiyyətə ccedilatdırırlar Həmccedilinin qərarın 44-cuuml maddəsində informasiya sahibi olan doumlvlət və bələdiyyə orqanlarının internet informasiya ehtiyatlarında sənədin yerləşdirildiyi vaxtı və accedilıqlanması tarixini goumlstərirlər və 45-ci maddəsində goumlstərilmiş qaydada internet informasiya ehtiyatlarında yerləşdirilən ictimai informasiyaların tez və asan əldə edilməsi uumlccediluumln şərait yaradırlar

Bundan əlavə Nazirlər Kabineti internet saytları olan doumlvlət orqanları və bələdiyyələrə 38 sayda lazımi informasiyanın verilməsini muumləyyən edib

Bu qərarların tətbiqi mexanizmi və onun təsbit etdiyi tənzimləmələr goumlruumlnduumlyuuml kimi informa-siyaların accedilıqlanması uumlzrə istifadə olunmalıdır 2007-ci ildən başlayaraq bu qərarın tələblərindən irəli gələn muumlddəaların yerinə yetirilməsinin oumlyrənilməsi məqsədilə monitorinqlərə başlanmışdır İlk olaraq daha ilk noumlvbədə doumlvlət internet saytlarının monitorinqi goumlstərmişdir ki ilkin olaraq əksər doumlvlət qurumları saytlarını hazırlayıb bəziləri hazırlamaq ərəfəsindədir digərləri isə muumləyyən məlumatları internet saytlarında yerləşdirməmişlər Davamlı olaraq aparılan monitorinqin

20 Buumldcə prosesində iştirak uumlzrə təcruumlbə İctimai Maliyyənin Monitorinqi Mərkəzi Bakı 2007

20

nəticələrinə uyğun olaraq 2009-cu ilin ikinci yarısında mərkəzi doumlvlət orqanlarının boumlyuumlk hissəsi oumlzlərinin internet resurslarını yaradıblar21

Soumlzsuumlz ki bu internet saytlarının moumlvcudluğundan daha ccedilox onların məzmunu və informasiya bazası daha ccedilox diqqət mərkəzindədir Bu baxımdan hələ də bir ccedilox rəsmi internet səhifələri yalnız məhdud sayda informasiya ilə məhdudlaşır Məsələn hər hansı investisiya layihəsini həyata keccedilirən mərkəzi idarəetmə orqanının saytında bu layihələrlə bağlı geniş informasiya verilmir Satınalma prosedurları zamanı hər hansı bir tender barədə məlumat yoxdur seccedililən şirkətlərin və subpodratccedilılar haqqında isə məlumatları yalnız press-relizlər və ictimaiyyətlə əlaqələr boumllməsində əldə etmək muumlmkuumlnduumlr

Multimedia Mərkəzinin SDA-nın (httptendergovaz) internet saytı uumlzrə son monitorinqinin nəticələrinə uyğun olaraq saytın uumlmumi strukturu və məlumatların yenilənməsi qənaətbəxş sayılıb bununla bərabər burada ciddi problemlərin olduğu da uumlzə ccedilıxıb Məsələn bu agentliyin saytında satınalmaların prosedurları və muumlvafiq doumlvlət idarələrinə keccedilid yoxdur Satınalmaların monitorinqi uumlzrə saytda heccedil bir məlumat yoxdur satınalmalar uumlzrə tenderlərin keccedilirilməsi ilə bağlı şikayətlərin verilməsi uumlccediluumln heccedil bir menyu yerləşdirilməmişdir uumlmumiyyətlə satınalmaların monitorinqinin aparılmasından oumltruuml hər hansı bir informasiyadan istifadə uumlccediluumln keccedilid yoxdur22

Azərbaycanda Dİ layihələrinin sifarişccedilisi olan doumlvlət qurumlarının saytlarındakı vəziyyət daha pisdir 2006-2009-cu illərdə Azad İqtisadiyyata Yardım İctimai Birliyinin

23

httpwwwyolneqliyyatservisgovaz

monitorinqinin aparıldığı yol-infrastruktur inzibati binaların yenidənqurulması məktəblərin tikintisi və təmiri layihələrinin sifarişccedilisi olan Nəqliyyat Əmək və Əhalinin Sosial Muumldafiəsi Təhsil Ekologiya və Təbii Sərvətlər nazirlikləri və Mərkəzi Seccedilki Komissiyasından yalnız birinin ndash ETSN-in internet saytında həyata keccedilirilən Dİ layihələri uumlzrə uumlmumi məlumatlar yerləşdirilib ƏƏSMN -in isə uumlmumiyyətlə internet saytı yoxdur Doumlvlət investisiya xərclərində ən ccedilox payı olan NN-in internet saytında yol-infrastruktur layihələri barədə uumlmumi məlumatlar belə yoxdur Bu layihələrin həyata keccedilirilməsində ccedilox halda sifarişccedili digər hallarda isə podratccedilı olan nazirliyin tabeliyindəki ldquoAzəryolservisrdquo ASC-nin internet saytı yoxdur NN-in internet saytında ldquoAvtomobil yollarırdquo boumllməsində əlavə məlumatlar uumlccediluumln ldquoYolnəqliyyatservisrdquo Departamentinin

saytına keccedilid var Halbuki bu departament 3 il oumlncə ləğv olunub onun bazasında isə ldquoAzəryolservisrdquo ASC yaradılıb qeyd olunan sayt isə işləmir

Dİ layihələri ilə bağlı ilkin informasiyanın əldə olunmasında son zamanlar ciddi problem yaranmağa başlamışdır Əvv əlki illər Nazirlər Kabinetinin doumlvlət investisiya xərclərinin boumlluumlşduumlruumllməsi barədə sərəncamları əldə etmək ccedilətin olmadığı halda 2009-cu ildən bu sənədin ictimaiyyətə ccedilıxışı ciddi nəzarət altına alınıb Vəsaitlərin boumlluumlşduumlruumllməsi uumlzrə goumlstəricilər və layihələrin siyahısı olmadan ayrı-ayrı investisiya layihələrinin monitorinqi imkanları kifayət qədər azalmış olur

D) İnformasiya sorğuları uumlzrə məhkəmələrin sayı artır

İnformasiyaya ccedilıxış sahəsində kiccedilik pozitiv dəyişikliklərə baxmayaraq hələ də əksər halda Dİ layihələrinin reallaşdırılması ilə bağlı məlumatların alınması uumlccediluumln doumlvlət qurumlarına muumlraciət edən QHT-lərin informasiya sorğuları cavabsız qalmaqdadır Əksər doumlvlət qurumları qanunveri-ciliyin tələblərinə əməl etmədən informasiya sorğularına cavabları gecikdirir heccedil bir əsas olmadan cavab verməkdən imtina edir və ya uumlmumiyyətlə cavab vermir

Son 2 il ərzində Dİ layihələrinin monitorinqini aparan AİYİB doumlvlət qurumlarına muumlraciət etdiyi 17 informasiya sorğusu uumlzrə 2 doumlvlət qurumundan (İqtisadi İnkişaf və Maliyyə nazirlikləri) vaxtında cavab alıb Başqa 3 doumlvlət qurumundan (Ekologiya və Təbii Sərvətlər Bədən Tərbiyəsi və 21 httpinformasiyaorg 22 httpinformasiyaorg 23 httpfreeeconomyaz

21

İdman və Səhiyyə nazirlikləri) gecikməklə cavab alıb Qalan hallarda doumlvlət qurumları ya sorğuya cavab verməyib ya da cavab verməkdən imtina edib Bunun nəticəsində isə AİYİB doumlvlət qurumlarına qarşı 10 məhkəmə işi qaldırıb Bunlardan 3 iddia təmin edilib 4 iddia uumlzrə isə məhkəmə prosesində sorğular cavablandırılıb Bir iş (MSK-ya qarşı) Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə goumlndərilib

E) İctimai iştirakccedilılığın başqa formaları

Dİ layihələrində ictimai iştirakccedilılığın zəif olduğu bir zamanda hər hansı bir formada iştirakccedilılıq məqbul sayılır 2008-2009-cu illərdə MBQ doumlvlət investisiya proqramlarının ictimai muumlzakirəsini təşkil edib Eyni zamanda Dİ layihələrinin monitorinqini aparan AİYİB yekun təqdimatlar keccedilirib Bu cuumlr ictimai iştirakccedilılıq formaları da effektə malikdir ccediluumlnki ictimaiyyət uumlccediluumln ccedilox maraqlı olan bu muumlzakirələri KİV xuumlsusilə də yazılı (o cuumlmlədən internet) media geniş işıqlandırır Konfranslar və monitorinqlərə həsr olunmuş təqdimatlar da ictimai iştirakccedilılığın muumlhuumlm vasitələrindən biridir və Azərbaycanda bu formatın onillik təcruumlbəsi var Lakin belə təqdimatlarda və mətbuat konfranslarında həmccedilinin seminarlarda doumlvlət qurumları nuumlmayəndələrinin iştirak səviyyəsi aşağı olur Bir ccedilox halda isə belə tədbirlərdə doumlvlət qurumlarının şoumlbə və boumllmə muumldirləri təşrif buyurur ki onların da həmin qurumların siyasətinə təsiri məhduddur

Həmccedilinin başqa informasiya mənbələri ndash buumllletenlər aylıq və illik hesabatlar Dİ layihələri uumlzrə ictimai iştirakccedilılıq praktikasında oumlz yerini tapmayıb Halbuki təcruumlbəsini nəzərdən keccedilirdiyimiz oumllkələrdə belə ictimai iştirakccedilılıq tipli məlumatlar və hesabatların ictimaiyyətə təqdim olunması normal bir hal almışdır Son doumlvrlərdə beynəlxalq təcruumlbədə muumlxtəlif səviyyəli doumlvlət orqanlarının məsul nuumlmayəndələrinin muumlxtəlif forumlarda vətəndaşlarla birbaşa uumlnsiyyətə girməsi də muumltərəqqi iştirakccedilılıq formalarından biridir ki bu təcruumlbə də Azərbaycanda yoxdur

33 NƏTİCƏLƏR Azərbaycanda Dİ layihələrinin həyata keccedilirilməsi 5 ildir kuumltləvi xarakter daşısa da bu sahədə şəffaflıq hesabatlıq və ictimai iştirakccedilılıq zəifdir Bununla belə vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən ictimai iştirakccedilılıq formalarının təbliği siyasət sənədlərinin hazırlanması və vəkilliyi qanunveri-cilik təşəbbuumlsləri də yetərli deyil ki bu da ictimai iştirakccedilılığın genişlənməsinə mənfi təsir goumlstərir Uumlmumiyyətlə isə Dİ layihələrində ictimai iştirakccedilılığın zəif olmasının səbəblərini belə uumlmumi-ləşdirmək olar Normativ-huumlquqi aktlar və doumlvlət qurumları uumlzrə 1) ldquoİnformasiya əldə etmək haqqındardquo qanunun doumlvlət qurumlarında tam tətbiqi uumlccediluumln houmlkumətin

maraqlı olmaması

2) Elektron houmlkumətin formalaşmasının yubanması houmlkumətin bunda maraqlı olmaması

3) Doumlvlət orqanlarının və bələdiyyələrin internet resursları haqqında NK-nın qərarında

ictimaiyyət uumlccediluumln accedilıqlanmalı informasiyaların siyahısının tam və dəqiq muumləyyən edilməməsi

4) Dİ layihələrini həyata keccedilirən doumlvlət qurumlarının layihələrin icrası smeta dəyəri podratccedilılar satınalmalar aralıq hesabatlar muumlstəqil qiymətləndirmə və monitorinqlərlə bağlı nəticələrin ictimaiyyətə təqdim olunması ilə bağlı tələbləri və mexanizmləri goumlstərən heccedil bir təlimat və ya normativ-huumlquqi aktın yoxluğu

5) SDA-nın Dİ layihələri uumlzrə satınalmaların qruplaşdırılması və tenderin nəticələri barədə

məlumatların yerləşdirilməsi həmccedilinin keccedilirilmiş tenderlərlə bağlı şikayətlər uumlzrə fəaliyyətini genişləndirə bilməməsi və ya bunda maraqlı olmaması

22

6) Hesablama Palatasının Dİ layihələrinin auditi ilə bağlı fəaliyyətinin zəifliyi palatanın

ictimaiyyətlə əlaqələrinin yox səviyyəsində olması

7) Nazirlər Kabinetinin və nazirliklərin Dİ uumlzrə normativ-huumlquqi sənədlərinin ictimaiyyətdən gizlədilməsi

Vətəndaş iştirakccedilılığı təşəbbuumlsləri uumlzrə

1) Dİ layihələrinin monitorinqi sahəsində fəaliyyət goumlstərən QHT-lərin sayının və bu sahədə ccedilalışan ekspertlərin sayının az olması

2) Dİ layihələri uumlzrə ictimai iştirakccedilılığın formalarından geniş şəkildə istifadə olunmaması Əksər hallarda layihələr uumlzrə birgə fəaliyyət və ayrı-ayrı layihələrin təfərruumlatlı monitorinqinin aparılması ilə əlaqədar informasiyaların muumlzakirə dairəsi ccedilox məhdud olur

3) Monitorinqi aparılan Dİ layihələrinin sayı olduqca azdır və ccedilox vaxt bu layihələr yol

infrastrukturu su təsərruumlfatı inzibati binalar və təhsil layihələrini əhatə edir

4) Dİ layihələrində birgə maliyyə ilə ccedilıxış edən beynəlxalq maliyyə institutlarının kredit və ya qrant layihələrində vətəndaş iştirakccedilılığı ilə bağlı hər hansı bir fəaliyyət yoxdur

5) Yerli doumlvlət orqanları tərəfindən həyata keccedilirilən Dİ layihələrinin monitorinqi ilə bağlı heccedil bir

yerli fəaliyyət yoxdur

6) KİV-də ccedilalışan jurnalistlərin Dİ layihələri uumlzrə bilik və bacarıqlarının artırılmasına ehtiyac var

7) ldquoİnformasiya əldə etmək haqqındardquo qanunun tələblərinin doumlvlət qurumlarında tətbiqi uumlccediluumln

vətəndaş cəmiyyəti təşəbbuumlsləri yetərli deyil

34 TOumlVSİYƏLƏR 1) Houmlkumət səviyyəsində ictimai iştirakccedilılığın artırılması İctimai iştirakccedilılığın legitimləşdirilməsi və onun genişləndirilməsinin hakimiyyət qollarının hər birinin funksiyası olduğunu nəzərə alaraq bu təşəbbuumlslərin artırılmasında goumlruumlləcək işləri belə sıralandırmaq olar

ndash İİN tərəfindən hər il Dİ layihələri uumlzrə təqdimatların keccedilirilməsi və onların icrası ilə bağlı ayrıca hesabatın hazırlanıb parlamentə təqdim edilməsi və dərc edilməsi

ndash doumlvlət investisiya fəaliyyəti uumlzrə Nazirlər Kabinetinin ruumlbluumlk məlumatlarının accedilıqlanması

ndash yerli idarəetmə orqanlarının Dİ layihələrində iştirakı ilə bağlı xuumlsusi tənzimləyici aktın qəbulu

ndash doumlvlət orqanlarının internet saytlarında spesifik Dİ layihələri uumlzrə aparılan işlər barədə məlumatların yerləşdirilməsi

ndash Dİ layihələrinin qruplaşdırılması respublika və yerli əhəmiyyətli layihələrin ayrılması layihələrin sahələr regionlar uumlzrə proqramlaşdırılması

23

ndash SDA-nın saytında Dİ layihələri uumlzrə satınalmaların qruplaşdırılması və tenderin nəticələri barədə məlumatların yerləşdirilməsi həmccedilinin keccedilirilmiş tenderlərlə bağlı şikayətlər uumlzrə informasiyaların verilməsi şikayətlərə baxılması mexanizmlərinin yaradılması

ndash Dİ layihələri sifarişccedililəri olan doumlvlət qurumları və regionlar uumlzrə gələcək layihələr uumlzrə QHT KİV bələdiyyə nuumlmayəndələrinin və uyğun sahənin muumltəxəssislərinin iştirakı ilə ictimai dinləmələrin təşkili

2) Milli Məclisin Dİ layihələrinə nəzarətinin artırılması

Təcruumlbəsi araşdırılan oumllkələrdə qanunvericilik orqanlarının houmlkumətin Dİ fəaliyyətinə nəzarəti hər-tərəflidir Bunu nəzərə alaraq Azərbaycanda Milli Məclisin bir sıra addımlar atması o cuumlmlədən normativ-huumlquqi aktlarda duumlzəlişlər etməsi labuumldduumlr ndash ldquoİnformasiya əldə etmək haqqındardquo qanunla əlaqədar məlumatların təqdim edilməsindən səbəb goumlstərmədən imtina edilməsinə goumlrə informasiya sahibləri vəzifəli şəxslər uumlccediluumln məsuliyyətin muumləyyən edilməsi

ndash Nazirlər Kabineti və İİN-in noumlvbəti ilin Dİ layihələri uumlzrə təqdimatın və layihələrin icrası ilə bağlı hesabatının Milli Məclisdə dinlənməsinə nail olmaq

ndash Hesablama Palatasının Dİ layihələrinin planlaşdırılması və icrası uumlzrə ayrıca rəyinin hazır-lanması Həmccedilinin layihələrin və proqramların səmərəliliyinin palata tərəfindən xuumlsusi indika-torlarla qiymətləndirilməsi

3) QHT və KİV-in ictimai iştirakccedilılıqda rolunun genişləndirilməsi Artıq qeyd olunduğu kimi Azərbaycanda Dİ layihələrinin həyata keccedilirilməsində vətəndaş təşəb-buumlslərinin nəzarət mexanizmləri var və bu fəaliyyətin ccediloxşaxəli olaraq genişləndirilməsinə ehtiyac duyulur Bu məqsədlə QHTndashKİV əməkdaşlığı həm də houmlkumət tərəfindən dəstəklənməlidir

ndash QHT və başqa vətəndaş təşəbbuumlsuuml qruplarının Dİ layihələrinin muumlxtəlif istiqamətlər uumlzrə ixtisaslaşması bilik və bacarıqların artırılması

ndash ictimai iştirakccedilılığın alternativ formalarının məsələn buumllletenlərin və illik hesabatların sosial şəbəkələrdə muumlzakirələrin təşkili və bloqların yaradılması

ndash KİV-in Dİ layihələrində iştirakının dəstəklənməsi bilik və bacarıqların artırılması başqa oumllkələrin təcruumlbəsinin oumlyrənilməsinin təşkili

ndash Dİ layihələrinin maliyyələşdirilməsində payccedilı kimi iştirak edən beynəlxalq maliyyə qurumlarının muumlvafiq siyasətlərindən istifadə edərək ictimai iştirakccedilılıqla bağlı təşəbbuumlslərin artırılması

24

4 DOumlVLƏT İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİ UumlZRƏ İCTİMAİ DİNLƏMƏLƏR

ldquoDoumlvlət investisiya buumldcəsində ictimai iştirakccedilılığın artırılmasının vəkilliyirdquo layihəsi ccedilərccedilivəsində 4 regionda Milli Məclisin uumlzvləri ilə birlikdə ictimai dinləmələr keccedilirilib Bu dinləmələrin məqsədi regionlarda həyata keccedilirilən Dİ layihələri uumlzrə ictimai iştirak nuumlmunələri yaratmaq olub Dinləmələr Quba Sumqayıt Bərdə və Tovuz rayonlarında təşkil edilib

41 Quba

21 yanvar 2010-cu ildə ldquoQuba rayonunda həyata keccedilirilən Dİ layihələri uumlzrərdquo ictimai dinləmə keccedilirilib İctimai dinləmə Quba rayonundan seccedililmiş millət vəkili Vahid Əhm ədov MBQ koordinatoru Emil Oumlmərov MBQ ekspertləri Zoumlhrab İsmayıl və İnqilab Əhm ədov yerli icra hakimiyyəti və bələdiyyə orqanlarının yerli birliklərin QHT və KİV nuumlmayəndələrin iştirakı ilə təşkil olunub

Tədbirdə MBQ İdarə Heyətinin uumlzvuuml Zoumlhrab İsmayıl giriş soumlzuuml ilə ccedilıxış edərək Quba rayonunda doumlvlət investisiyalarının əhəmiyyəti və ayrı-ayrı sahələrə təsirləri barədə məlumat verib Sonra millət vəkili Vahid Əhm ədov ccedilıxış edərək hal-hazırda Quba rayonunda həyata keccedilirilən doumlvlət buumldcəsi və yerli resurslar əsasında maliyyələşdirilən layihələri qeyd edib Millət vəkili yerli resurslar hesabına həyata keccedilirilən layihələr kimi Qonaqkəndə yolun ccediləkilməsini iccedilməli su problemini azaltmaq uumlccediluumln su quyuları qazılmasını qeyd edib

Tədbirdə MBQ uumlzvuuml İnqilab Əhm ədov Quba rayonunda son 3 ildə həyata keccedilirilən layihələrlə bağlı təqdimat edib O bildirib ki 2007-2009-cu illərdə Quba rayonu uumlzrə 27 doumlvlət investisiya

Millət vəkili Vahid Əhmədov və MBQ ekspertlərinin iştirakı ilə ictimai dinləmə 21 yanvar 2010-cu il Quba rayon mərkəzi

25

layihəsi maliyyələşdirilib və bu məqsədlə buumldcədən uumlst-uumlstə 703 milyon manat ayrılıb İllər uumlzrə goumltuumlrduumlkdə isə rayona bilavasitə aidiyyəti olan layihələrin sayı 2007-ci ildə 11 (3340 min manat) 2008-ci ildə 14 (90217 min manat) 2009-cu ildə 3 (15081 min manat) olub Rayona dolayı təsir goumlstərən layihələrin sayı isə 2007-ci ildə 2 (9500 min manat) 2008-ci ildə 5 (3226618 min manat) 2009-cu ildə 2 (345426 min manat) olub

Daha sonra yerli icra hakimiyyəti və bələdiyyələrin nuumlmayəndələri QHT və KİV təmsilccedililəri ilə geniş muumlzakirələr başlanıb Onlar hazırda rayonda moumlvcud problemlərlə bağlı məlumat və təkliflər irəli suumlrduumllər Məlum oldu ki Qubada hələ də teatr yoxdur musiqi məktəbi isə işləmir şəhərə gələn iccedilməli su xəttinin 3 km-lik hissəsi Xınalıq yolunun inşası zamanı dağıdılıb Həmccedilinin Qubada hələ də normal kitabxana yoxdur Gənclər Evinin binası ictimai iaşə və ticarət obyekti kimi istifadə edilir

Eyni zamanda məlum oldu ki kənd təsərruumlfatının doumlvlət proqramları əsasında dərman preparatları və guumlbrələrlə təminatında ciddi problemlər var Onların qiymətində guya 50 guumlzəşt olunsa da əslində real bazar qiymətindən yenə bahadır həmccedilinin keyfiyyəti aşağıdır və istifadə muumlddətləri keccedilib

Yerli qurumların nuumlmayəndələri bir sıra təkliflər verdilər Onlar dağ ccedilaylarının kənarlarında bəndqurma işlərindən tutmuş kiccedilik koumlrpuumllərin tikintisinədək 50 ilə yaxın təmir uumlzuuml goumlrməyən məktəblərin yenidənqurulmasından yuumlksək ccedilinli məmurların himayə etdiyi qum karxanalarının sıradan ccedilıxardığı yolların bərpasınadək habelə ccedilayların bəzi yerlərdə 20 m qazılması nəticəsində yaranmış suvarma probleminin aradan qaldırılması kimi onlarla layihə təklifi irəli suumlrduumllər

İctimai dinləmənin sonunda ccedilıxış edən Vahid Əhm ədov və Zoumlhrab İsmayıl bələdiyyələri və icra nuumlmayəndələrini QHT və KİV təmsilccedililərini yerli təşəbbuumlsləri artırmağa və rayon uumlccediluumln gərək olan doumlvlət investisiya layihələrinin prioritetləşdirilməsinə təsir goumlstərməyə ccedilağırdılar

42 Sumqayıt

17 fevral 2010-cu ildə ldquoSumqayıt şəhərində həyata keccedilirilən Dİ layihələri uumlzrərdquo ictimai dinləmə keccedilirilib İctimai dinləmədə Sumqayıt şəhərindən seccedililmiş millət vəkili İkram İsrafilov MBQ-nin ekspertləri yerli icra hakimiyyəti və bələdiyyə orqanlarının yerli QHT və KİV nuumlmayəndələri iştirak edib Tədbiri ATƏT-in Sumqayıtdakı ldquoQanunun aliliyirdquo Resurs Mərkəzi təşkil edib

Tədbirdə MBQ uumlzvuuml Zoumlhrab İsmayıl giriş soumlzuuml ilə ccedilıxış edərək Sumqayıt şəhərində doumlvlət investisiya layihələrində ictimai iştirakın vacibliyindən danışdı Sonra millət vəkili İkram İsrafilov ccedilıxış edərək hazırda Sumqayıtda həyata keccedilirilən layihələrlə bağlı fikirlərini boumlluumlşduuml MBQ eksperti Fuad Cəfərli Sumqayıtda son 3 il ərzində həyata keccedilirilən layihələrlə bağlı təqdimatla ccedilıxış etdi

Təqdimat zamanı qeyd olundu ki 2007-2009-cu illərdə Sumqayıt şəhəri uumlzrə 26 doumlvlət investisiya layihəsi maliyyələşdirilib və bu məqsədlə buumldcədən uumlst-uumlstə 59597 min manat ayrılıb İllər uumlzrə goumltuumlrduumlkdə isə şəhərə 2007-ci ildə 16544 min manat 2008-ci ildə 32840 min manat 2009-cu ildə 102022 min manat olub

Daha sonra yerli icra hakimiyyətinin və bələdiyyələrin nuumlmayəndələri QHT və KİV təmsilccedililəri ilə geniş muumlzakirələr başlanıb Onlar hazırda rayonda moumlvcud problemlərlə bağlı məlumat və təkliflər irəli suumlrduumllər Məlum oldu ki Sumqayıtda elektrik təchizatı işsizlik mikrorayonlarda yolların təmiri əsas problem olaraq qalmaqdadır

26

İcra hakimiyyətinin nuumlmayəndəsi Fərman Kazımov qeyd etdi ki şəhərdəki bir sıra problemlər məhz sakinlərin təklif və narahatlıqlarına əsasən həll olunmaqdadır Şəhər bələdiyyəsinin əməkdaşı Elvin Hənifəyev bildirdi ki hazırda şəhərdə məhəllə komitələri bələdiyyə ilə əlaqələndirməklə bir ccedilox layihə həyata keccedilirir ki bu da ictimai iştirakccedilılığın bir forması sayıla bilər

İctimai dinləmənin sonunda ccedilıxış edən Zoumlhrab İsmayıl bələdiyyələri və icra nuumlmayəndələrini QHT və KİV təmsilccedililərini yerli təşəbbuumlsləri artırmağa və şəhər uumlccediluumln gərəkli doumlvlət investisiya layihələrinin prioritetləşdirilməsinə təsir goumlstərməyə ccedilağırdı O bildirdi ki əslində yaxşı olar ki belə ictimai dinləmələrin təşəbbuumlskarı şəhər icra hakimiyyəti olsun Və bu dinləmələrdə şəhərdəki problemlər oumlyrənilsin prioritetləşmə aparılsın və bunun nəticəsində də təkliflər houmlkumətə təqdim edilsin

Onun fikrincə digər bir vacib məqam şəhərdə həyata keccedilirilən doumlvlət investisiya layihələrinə ictimai nəzarətin təşkilidir Bu təşəbbuumlsdə QHT-lər bələdiyyə və məhəllə komitələri və KİV iştirak etməlidir ki layihələrin şəffaflığını və səmərəliliyini təmin etmək muumlmkuumln olsun

43 Bərdə

20 fevral 2010-cu ildə ldquoBərdə rayonunda həyata keccedilirilən Dİ layihələri uumlzrərdquo ictimai dinləmə keccedilirilib İctimai dinləmədə MBQ-nin ekspertləri yerli icra hakimiyyəti və bələdiyyə orqanlarının yerli QHT və KİV nuumlmayəndələri iştirak edib Tədbir yerli ldquoAranrdquo təşkilatı və Uşaq kitabxanasının dəstəyi ilə təşkil edilib

Tədbirdə MBQ İdarə Heyətinin uumlzvuuml Zoumlhrab İsmayıl giriş soumlzuuml ilə ccedilıxış edərək Bərdə rayonunda həyata keccedilirilən Dİ layihələri barədə uumlmumi məlumat verib və ictimai iştirakın vacibliyindən danışıb Sonra MBQ eksperti Fuat Rəsulov Bərdə rayonunda son 3 ildə həyata keccedilirilən layihələrlə bağlı təqdimatla ccedilıxış edib Təqdimat zamanı qeyd olunub ki 2007-2009-cu illərdə Bərdə rayonu uumlzrə 19 doumlvlət investisiya layihəsi maliyyələşdirilib və bu məqsədlə buumldcədən uumlst-uumlstə 159976 min manat ayrılıb İllər uumlzrə goumltuumlrduumlkdə isə rayona ayrılan doumlvlət əsaslı vəsait qoyuluşları 2007-ci ildə 1915 min manat 2008-ci ildə 43263 min manat 2009-cu ildə 47179 min manat olub

Millət vəkili İkram İsrafilov və MBQ ekspertlərinin iştirakı ilə ictimai dinləmə 17 fevral 2010-cu il Sumqayıt şəhəri

27

Daha sonra yerli icra hakimiyyətinin və bələdiyyələrin nuumlmayəndələri və QHT təmsilccedililəri ilə geniş muumlzakirələr başlanıb Onlar hazırda rayonda moumlvcud problemlərlə bağlı məlumat verdilər və təkliflər irəli suumlrduumllər

Qeyd olundu ki son illərdə rayonda nəzərdə tutulmuş bir sıra layihələr buguumlnədək həyata keccedilirilməyib Bunlar mədəniyyət sarayının təmiri su təchizatı layihəsi və Bərdə tuumlrbəsinin bərpası layihələridir Yerli qurumların fikrincə şəhərin əsas problemi kanalizasiya sisteminin qurulması və iccedilməli su təchizatıdır Eyni zamanda bir sıra iri kəndlərdə məsələn əhalisinin sayı 2000 nəfərdən ccedilox olan Alaccediladırlı kəndində orta məktəb yoxdur

Eyni zamanda həyata keccedilirilən layihələrin keyfiyyəti və xərclərin həcmi də muumlzakirə moumlvzusu olub Yerli icra qurumları və bələdiyyə nuumlmayəndələrinin fikrincə bu layihələrin icrasında maksimum yerli resurslar və yerli şirkətlər iştirak etməlidir ki bunun faydası da dolayısı ilə rayon iqtisadiyyatına dəysin və xərclərə də qənaət etmək muumlmkuumln olsun

Muumlzakirələr goumlstərib ki doumlvlət investisiya fəaliyyətində bələdiyyələrin rolu sıfır səviyyəsindədir Halbuki bələdiyyələr buumldcədənkənar maliyyə mənbələrinin o cuumlmlədən xarici donorların vəsaitləri hesabına xeyli layihə həyata keccediliriblər amma bu layihələrin maliyyə tutumu elə də boumlyuumlk olmayıb Halbuki bələdiyyələr doumlvlət buumldcəsi hesabına belə layihələr həyata keccedilirmək imkanına malik olsalar da bu imkan hələ də moumlvcud deyil

44 Tovuz 25 fevral 2010-cu ildə ldquoTovuz rayonunda həyata keccedilirilən Dİ layihələri uumlzrərdquo ictimai dinləmə keccedilirilib İctimai dinləmədə MBQ-nin ekspertləri millət vəkili Nazim Məmmədov yerli QHT və KİV nuumlmayəndələri iştirak edib Tədbir yerli Tovuz İnformasiya Mərkəzinin dəstəyi ilə təşkil edilib

Tədbirdə MBQ İdarə Heyətinin uumlzvuuml Zoumlhrab İsmayıl giriş soumlzuuml ilə ccedilıxış edərək Tovuz rayonunda doumlvlət investisiya layihələrinin əhəmiyyətindən danışıb və uumlmumi məlumat verib Sonra MBQ eksperti Fuat Rəsulov Tovuz rayonunda son 3 il ərzində həyata keccedilirilən layihələrlə bağlı təqdimatla ccedilıxış edib Təqdimat zamanı qeyd olunub ki 2007-2009-cu illərdə Tovuz rayonu uumlzrə 25 doumlvlət investisiya layihəsi maliyyələşdirilib və bu məqsədlə buumldcədən uumlst-uumlstə 679181 min manat ayrılıb İllər uumlzrə goumltuumlrduumlkdə isə rayona ayrılan doumlvlət əsaslı vəsait qoyuluşları 2007-ci ildə 13079 min manat 2008-ci ildə 437184 min manat 2009-cu ildə 111199 min manat olub

MBQ ekspertlərinin iştirakı ilə ictimai dinləmə 20 fevral 2010-cu il Bərdə şəhəri

28

Daha sonra millət vəkili Nazim Məmmədov QHT və KİV təmsilccedililəri ilə geniş muumlzakirələr başlanıb Onlar hazırda rayonda moumlvcud problemlərlə bağlı məlumat veriblər və təkliflər irəli suumlruumlblər Məlum olub ki yenicə təhvil verilmiş TovuzndashƏlibəyli yolunda artıq problemlər yaranıb bəzi hissələrdə ccediloumlkmələr var O biri tərəfdən burada yol nişanlarının olmaması və nəzarətsizlik boumlyuumlk suumlrətə imkan verir və bu da tez-tez yol-qəza hadisələrinə səbəb olur

Qeyd olunub ki son illərdə rayonda nəzərdə tutulmuş bir sıra layihələr buguumlnədək həyata keccedilirilməyib Bunlardan biri kiccedilik şəhərlərin su və kanalizasiya sisteminin təkmilləşdirilməsi layihəsidir Eyni zamanda Tovuzccedilay su anbarının tikintisi də yarımccedilıq qalıb Tədbir iştirakccedilılarının fikrincə hazırda Tovuz şəhərinin ən prioritet problemi su təchizatı və kanalizasiya sistemi ilə bağlıdır Eyni zamanda rayonun suvarma ilə bağlı da ciddi problemləri var

İctimai dinləmədən MBQ ekspertləri və millət vəkili Nazim Məmmədov regional ldquoSimurq TVrdquo-nin ldquoObyektivrdquo verilişinin qonağı olublar Verilişdə ldquoTovuzda həyata keccedilirilən doumlvlət investisiyalarırdquo moumlvzusu ətrafında muumlzakirələr aparılıb Veriliş bazar guumlnuuml fevralın 28-də 2035-də efirə gedib Qeyd edək ki ldquoSimurq TVrdquo oumllkənin qərb regionlarında təxminən 1 mln nəfər tamaşaccedilını əhatə edir

Millət vəkili Nazim Məmmədov və MBQ ekspertlərinin iştirakı ilə ictimai dinləmə 25 fevral 2010-cu il Tovuz şəhəri

29

İSTİFADƏ OLUNAN MƏNBƏLƏR 1) Rusiya Federasiyasının Buumldcə Məcəlləsi 2) ldquoDoumlvlət və yerli oumlzuumlnuumlidarəetmə orqanlarının fəaliyyəti haqqında informasiyaların əldə edilməsi haqqındardquo RF Federal Qanunu 3) Qazaxıstan Respublikasının Buumldcə Məcəlləsi 4) Norveccedil İnformasiya Azadlığı Aktı

5) httpwwwstortingetnonoIn-EnglishAbout-the-StortingBudget

6) httpwwwriksrevisjonennoenAboutRR

7) httpwwwminfinmdruactnormbudget 8) httpwwwminfinmdrunationalbugetlowsreglament 9) httpwww1worldbankorgpublicsectorpeBudgetLawsEstoniaStateBudgetLaw1999pdf 10) httpwwwachgovru 11) RF Hesablama Palatasının 2008-ci il uumlzrə fəaliyyəti haqqında hesabat 12) Norveccedil BAO NSB-nin sərnişindaşıma xidmətində satınalmaların araşdırılması uumlzrə sənəd 13) httpwwwminplankz 14) ldquoEkspertrdquo jurnalı Qazaxıstan 13 avqust 2008 15) httpwwwesepkzfirst2phplang=kaz 16) Doumlvlət investisiyaları ilə bağlı qanunvericiliyin və tənzimləyici aktların təkmilləşdirilməsinin tədqiqi uumlzrə hesabat MBQ 2007 17) httpwwwmaliyyegovaz 18) httpwwwstategovaz 19) İnformasiya əldə etmək haqqında qanun 20) Buumldcə prosesində iştirak uumlzrə təcruumlbə İVMM 2007-ci il 21) Doumlvlət buumldcəsindən avtomobil yollarının yenidənqurulmasına ayrılmış vəsaitlərin monitorinqinin Yekun hesabatı AİYİB 2006 22) httpwwwcitaz 23) httpwwwfreeeconomyaz

Fuad Cəfərli və Zoumlhrab İsmayıl DOumlVLƏT İNVESTİSİYA PROQRAMLARINDA İCTİMAİ İŞTİRAKCcedilILIQ XARİCİ TƏCRUumlBƏ VƏ AZƏRBAYCAN Bakı ndash 2010 29 səh

Bu nəşrə Milli Buumldcə Qrupu və Azad İqtisadiyyata Yardım İctimai Birliyinin Norveccedilin Azərbay-candakı Səfirliyinin dəstəyi ilə həyata keccedilirdiyi ldquoDoumlvlət investisiya buumldcəsində ictimai iştirakccedilılığın artırılmasının vəkilliyirdquo layihəsi ccedilərccedilivəsində hazırlanmış tədqiqatlar və materiallar daxil edilib Tədqiqat materialları doumlvlət investisiya layihələri uumlzrə ictimai iştirakccedilılıq və parlament nəzarəti uumlzrə xarici təcruumlbəni Azərbaycandakı imkanları və toumlvsiyələri əhatə edir Eyni zamanda layihə ccedilərccedilivəsində regionlarda keccedilirilmiş ictimai dinləmələr barədə məlumatlar da nəşrə daxil edilib Nəşrdə irəli suumlruumllən fikirlər muumllahizələr Yekun Hesabatın muumləlliflərinə aiddir və buna goumlrə donor hər hansı məsuliyyət daşımır

Korrektor Kəmalə Cəfərova

Bu nəşr Norveccedilin Azərbaycandakı Səfirliyinin dəstəyi ilə ccedilap olunub

2







41 Quba 24

42 Sumqayıt 25

43 Bərdə 26

44 Tovuz 27


3


4


5


6



7








8







9





10





11





9


10


11





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





2







41 Quba 24

42 Sumqayıt 25

43 Bərdə 26

44 Tovuz 27


3


4


5


6



7








8







9





10





11





9


10


11





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





3


4


5


6



7








8







9





10





11





9


10


11





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





4


5


6



7








8







9





10





11





9


10


11





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





5


6



7








8







9





10





11





9


10


11





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





6



7








8







9





10





11





9


10


11





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





7








8







9





10





11





9


10


11





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





8







9





10





11





9


10


11





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





9





10





11





9


10


11





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





10





11





9


10


11





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





11





9


10


11





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





12







13






13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





13













15






14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





14












15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





15





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





16






2006 icra

2007 icra

2008 icra

2009 icra

2010 qanun


1599

8796

19022

42752

35548

35490


708

4501

1177

1248

-169

-02



17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





17





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





18




19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





19








20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





20





23








21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





21






maraqlı olmaması







22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





22





















23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





23












24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





24



41 Quba





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





25






42 Sumqayıt





26




43 Bərdə




27








28





29





26




43 Bərdə




27








28





29





27








28





29





28





29





29





dÖvlƏt İnvestİsİya proqramlarinda İctİmaİ İŞtİrakÇiliq · fuad cəfərli və zöhrab...

Documents