SADRAJ

UVOD .................................................................................................................................... 1 DRUTVO SA OGRANIENOM ODGOVORNOU (D.O.O.) .......................... 2 Opte karakteristike d.o.o. .......................................................................................... 2 Osnivanje, osnovni pravni akti i pravni status d.o.o. .................................................. 3 Osnovni kapital, ulozi i udjeli ..................................................................................... 5 Organi d.o.o. ............................................................................................................... 6 Skuptina ................................................................................................................. 6 Direktor ili upravni odbor ....................................................................................... 7 Interni revizor ili odbor revizora ............................................................................. 8 Prava i obaveze lanova d.o.o. .................................................................................... 8 Prestanak d.o.o. i prestanak lanstva u d.o.o. ............................................................. 9 AKCIONARSKO DRUTVO (A.D.) ....................................................................... 10 Osnovne karakteristike i vrste a.d. ............................................................................ 10 Osnivanje, osnovni pravni akti i pravni status a.d. ................................................... 11 Osnovni kapital i akcije ............................................................................................ 11 Organi a.d.................................................................................................................. 12 Skuptina ............................................................................................................... 13 Upravni odbor (odbor direktora) ........................................................................... 14 Izvrni odbor ......................................................................................................... 14 Nadzorni odbor...................................................................................................... 15 Sekretar ................................................................................................................. 15 Prava i obaveze akcionara......................................................................................... 15 Prestanak a.d. i prestanak lanstva u a.d. .................................................................. 16 ZAKLJUAK ............................................................................................................. 18

1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4.

1.4.1. 1.4.2. 1.4.3. 1.5. 1.6.

2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.

2.4.1. 2.4.2. 2.4.3. 2.4.4. 2.4.5. 2.5. 2.6.

3.

LITERATURA ................................................................................................................... 19

UVODUpotreba pojma preduzee kod nas je opteprihvaena za razliite oblike i tipove poslovnih organizacija koje se pojavljuju u praksi. Zakonska regulativa koja se bavi ovom tematikom definie razliite oblike poslovnih organizacija, zavisno od kriterijuma koji se primjenjuje (prema obliku svojine, prema tipu pravnih lica, prema meusobnom odnosu lanova, prema veliini, prema obliku organizovanosti i sl.) Zakonodavstvo Republike Srpske do 1998. godine ureivalo je problematiku postojanja i rada preduzea putem Zakona o preduzeima, koji je preuzet iz zakonodavstva bive SFRJ i koji je usvojio koncept trinog privreivanja. Taj zakon je 2008. godine zamijenjen Zakonom o privrednim drutvima, koji je raen u skladu sa savremenim naunim dostignuima i po uzoru na sline zakone u razvijenim zemljama. Njega je 2010. godine naslijedio istoimeni Zakon o privrednim drutvima, koji je trenutno na snazi. Osim ovog zakona, od 2004. godine u upotrebi je i Zakon o javnim preduzeima, koji kao lex specialis, posebno regulie postojanje i rad javnih preduzea. Zakon o privrednim drutvima Republike Srpske definie dvije pravne forme privrednih drutava, a to su drutva lica i drutva kapitala. Drutva kapitala su privredna drutva kod kojih dva ili vie fizikih ili pravnih lica udruuju svoju imovinu, odnosno unose svoje uloge i na taj nain formiraju poetni kapital preduzea, da bi obavljajui odreenu privrednu djelatnost ostvarili odreenu dobit - profit.1 Najbitnija karakteristika ovih drutava je povezanost njihovih lanova na bazi kapitala ili ekonomskih interesa, a ne na bazi linih svojstva (kao kod drutava lica), to omoguuje postojanje ovih drutava sa jednim lanom ili sa mnogo lanova. Ova forma privrednih drutava je vie prisutna u praksi, jer je sa ekonomskog aspekta odgovornost njegovih lanova puno manja nego kod drutava lica, odnosno jednaka je visini uloga unesenog u drutvo. U narednim poglavljima e biti rijei o pojmu i osnovnim karakteristikama drutava kapitala (drutvo sa ogranienom odgovornou i akcionarsko drutvo) kao savremenim formama privrednog drutva, njihovim osnivakim aktima, organima upravljanja, pravima i obavezama lanova, meusobnim odnosima lanova, te nainima prestanka rada.

1

Komljenovi B., Komljenovi A., POSLOVNO I FINANSIJSKO PRAVO, str. 35

1

1. DRUTVO SA OGRANIENOM ODGOVORNOU (D.O.O.)Drutvo sa ogranienom odgovornou (d.o.o.) je privredno drutvo koje osniva jedno ili vie pravnih i/ili fizikih lica, u svojstvu lanova drutva, radi obavljanja odreene djelatnosti pod zajednikim poslovnim imenom (l. 99 ZPD). Iako se svrstava u oblike drutva kapitala, d.o.o. pokazuje slinost i sa drutvom lica i sa drutvom kapitala, jer objedinjuje karakteristika drutva lica (povezanost osnivaa i lanova drutva na osnovu linih osobina, meusobno povjerenje, pristup novih lanova, promjena lanstva i prestanak drutva uz saglasnost lanova) i drutva kapitala (povezanost na bazi ekonomskih ineresa, odgovornost za rizik poslovanja ograniena na visinu uloga). Mada je naziv d.o.o. opteprihvaen, on i nije najidealnije rjeenje, jer se stie utisak da drutvo odgovara ogranieno za svoje obaveze. Formalno i pravno, ovo drutvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom svojom imovinom bez ogranienja, dok samo njegovi lanovi imaju ogranienu odgovornost, jer odgovaraju za obaveze drutva samo do visine svog uloga. Unosei ulog s namjerom da ostvari dobit, lan ujedno snosi ekonomski rizik da izgubi taj ulog, ako drutvo loe posluje. 1.1. Opte karakteristike d.o.o. Opte karakteristike d.o.o. su: 1) Pravno lice - status se stie donoenjem osnivakog akta i registracijom; 2) Osnivai - fizika i/ili pravna lica; 3) Upravljanje - uglavnom vre vlasnici; 4) Odvojenost imovine drutva od imovine lanova - odvojena i odgovornost; 5) Kapital drutva - zbir vrijednosti uloga lanova drutva; 6) Ulog - novac i sve to se moe novano izraziti; 7) Udio - princip jedan lan - jedan udio; 8) Zajedniko poslovno ime i obavezno noenje skraenice d.o.o. uz ime; 9) Broj lanova ogranien - od 1 do 50, a preko 50 prelazi u zatvoreno a.d.;

2

1.2. Osnivanje, osnovni pravni akti i pravni status d.o.o. D.o.o. se moe osnivati samo simultanim nainom, tj. bez javnog poziva i upisa uloga. Osnivai drutva mogu biti pravna i/ili fizika lica, domaa i strana, koja osnivanjem stiu svojstvo lanova drutva. Dok su osnivai drutva ujedno i lanovi, dotle lica koja kasnije pristupe drutvu imaju samo svojstvo lana drutva. U naem zakonodavstvu broj lanova ovog drutva ne moe biti vei od 50. Ako se broj lanova povea preko 50 (maksimalno do 100) i odri u periodu duem od godinu dana, tada je drutvo duno da promijeni postojei pravni oblik u zatvoreno a.d. (l. 99 ZPD). Osnivanje drutva je najei nain osnivanja d.o.o., ali nije i jedini (moe nastati pretvaranjem drugog oblika drutva u d.o.o. ili statusnom promjenom). Zapoinje donoenjem osnivakog akta, koji predstavlja osnovni pravni akt i pravni temelj drutva. Vrsta osnivakog akta zavisi od toga da li drutvo osniva jedan ili dva (i vie) osnivaa. Ako drutvo osnivaju dva i vie osnivaa, osnivaki akt je ugovor, a kada ga osniva jedan osniva - odluka o osnivanju.2 Osnivaki akt d.o.o. kao ugovor sainjava se u pisanom obliku, a potpisi osnivaa drutva moraju se ovjeriti. Osnivaki akt sadri: a) puno ime i prebivalite svakog fizikog lica i poslovno ime i sjedite svakog pravnog lica lana drutva, b) poslovno ime i sjedite drutva, c) djelatnost, d) iznos osnovnog kapitala i iznos, vrstu i vrijednost uloga svakog osnivaa i opis vrste i vrijednost nenovanog uloga, e) nain i vrijeme unoenja nenovanih uloga, odnosno vrijeme uplate novanih uloga; f) ukupan iznos trokova osnivanja, odnosno procijenjeni iznos svih trokova plaenih od drutva ili zaraunatih drutvu u vezi sa osnivanjem, a po potrebi i trokove prije nego to je utvreno da drutvo ispunjava uslove za poetak poslovanja i g) odobrene posebne pogodnosti bilo kom licu koje je uestvovalo u osnivanju drutva ili u poslovima prije osnivanja drutva ili utvrivanja ispunjenosti uslova za poetak poslovanja (l.101 ZPD). D.o.o, pored osnivakog akta, koji mora biti donesen (zakljuen), moe imati i ugovor lanova drutva. To je pojedinani pravni akt, koji nije obavezan i koji se ne2

Babi I., PRIVREDNO PRAVO, str. 176

3

dostavlja uz registracionu prijavu drutva. Da bi ovaj ugovor bio punovaan, treba da bude zakljuen u pisanoj formi, a nije neophodno da bude i ovjeren. Njime se naroito ureuju poslovanje drutva i upravljanje, odnosno on sadri odredbe o: a) obavezama lanova drutva na dodatne uloge pored osnovnih uloga, kao i o posebnim naknadama i posljedicama u sluaju neispunjenja takvih obaveza, b) posebnim uslovima i nainu prenosa udjela lanova drutva koji se razlikuje od naina ureenog ovim zakonom, c) nainu za ostvarivanje prava glasa lanova drutva ili prava na dividendu (jednako pravo, pravo u skladu sa udjelom u osnovnom kapitalu drutva ili pravo utvreno na neki drugi nain) i d) postupku odluivanja, ukljuujui i postupak za odluivanje u sluaju blokade odluivanja meu lanovima drutva (l.102 ZPD). Ako su osnivaki akt drutva i ugovor lanova drutva neusklaeni, primjenjuje se osnivaki akt drutva.

Osim ova dva pravna akta, postoje i drugi dokumenti bitni za postojanje i rad drutva (rjeenje o registraciji, knjiga odluka, knjiga udjela, finansijski izvjetaji, itd.) Po zakonu, drutvo je duno da dokumente i akte uva u svom sjeditu ili mjestu koje je poznato i dostupno lanovima drutva. Osnivaki akt i ugovor lanova drutva uvaju se trajno, a ostala dokumenta i akta najmanje 5 godina, a zatim se arhiviraju, u skladu sa propisima o arhivskoj grai (l. 169 ZPD). Nakon sprovoenja svih neophodnih pravnih radnji u postupku osnivanja drutva, ovlaeno lice podnosi registracionu prijavu uz koju obavezno prilae: 1) dokaz o identitetu osnivaa; 2) osnivaki akt sa ovjerenim potpisima osnivaa; 3) potvrdu banke o uplati novanog uloga na privremeni raun; 4) sporazum osnivaa o procjenjenoj vrijednosti nenovanog uloga; 5) odluku o imenovanju zastupnika, ako nije odreen osnivakim aktom; 6) ovjereni potpis zastupnika. Konano, dobijanjem rjeenja o registraciji od nadlenog organa, d.o.o. stie pravni subjektivitet i time se zavrava postupak osnivanja drutva.

4

1.3. Osnovni kapital, ulozi i udjeli Osnovni kapital i njegova visina odreuju se osnivakim aktom, s tim to novani dio osnovnog kapitala d.o.o. na dan uplate iznosi najmanje 2.000 KM, od ega se najmanje polovina uplauje na privremeni raun do registracije drutva, a ostatak se uplauje na raun drutva u roku od dvije godine od dana registracije (l. 107 ZPD). Osnovni kapital ima tri funkcije: 1) slui kao svojevrsni garantni fond za povjerioce, 2) predstavlja imovinsku vrijednost pomou koje se odreuju udjeli lanova, 3) slui kao poetna imovina za poslovanje drutva poslije njegovog osnivanja. Osnovni kapital drutva sastoji se od uloga primljenih od osnivaa i lica koja su pozvana od strane osnivaa da postanu ulagai u drutvo. Ulozi ne moraju biti jednake vrijednosti (mada su po pravilu jednaki) niti je zakonom odreen minimum novanog uloga (definie se osnivakim aktom). Ulog moe biti novani ili nenovani, ukljuujui i izvreni rad i pruene usluge drutvu. Nenovani ulozi se procjenjuju u novcu, kako bi se znao procentualni iznos udjela u osnovnom kapitalu. Svi ulozi moraju biti upisani do podnoenja prijave za registraciju drutva. Povlaenje unesenog uloga u drutvo nije doputeno, ali moe biti predvieno osnivakim aktom ili ugovorom lanova drutva kao: 1) dobrovoljno (po osnovu istupanja lana iz drutva) i 2) prinudno (po osnovu iskljuenja lana iz drutva). lanovi drutva stiu udjele u drutvu srazmjerno visini svojih uloga. Udjeli predstavljaju skup upravljakih i imovinskih prava koja lan drutva ima u odnosu na druge lanove i razlikuju se od uloga koji predstavlja odreenu imovinsku (novanu ili nenovanu) vrijednost. Zakonom je uspostavljen princip jedan udio - jedan lan, a ako lan drutva naknadno stekne jedan ili vie udjela, ti udjeli se spajaju sa postojeim i zajedno ine jedan udio. Udjeli mogu biti jednake vrijednosti, ali i ne moraju. Sticanjem udjela lanovi stiu lanska prava u drutvu. Jedan udio moe imati jednog ili vie vlasnika (titulara), ali jedan vlasnik (titular) ne moe imati vie udjela u drutvu. D.o.o. obavezno vodi knjigu udjela lanova drutva i duno je da je dri u svom sjeditu. Odluku o povlaenju i ponitenju udjela donosi skuptina lanova drutva. Povlaenjem udjela prestaju lanska prava u drutvu, a lan iji je udio povuen i poniten ima pravo na naknadu njegove vrijednosti. 5

1.4. Organi d.o.o. D.o.o. moe da ima tri organa, a to su: skuptina drutva, direktor ili upravni odbor i interni revizor ili odbor revizora. Jedino je direktor obavezan organ drutva, a ostali se formiraju samo ako je to predvieno osnivakim aktom ili ugovorom lanova drutva. 1.4.1. Skuptina Skuptinu d.o.o. ine svi lanovi drutva, a u jednolanom d.o.o. ovlaenja skuptine ima taj jedan lan ili ovlaeno lice. Skuptina drutva odluuje o: 1) odobravanju poslova zakljuenih u postupku osnivanja, a prije registracije; 2) izboru i razrjeenju direktora ili lanova upravnog odbora; 3) odobravanju finansijskih izvjetaja, donoenju odluke o vremenu i iznosu plate lanovima drutva; 4) imenovanju internog revizora ili nezavisnog revizora drutva i potvrivanju njihovih nalaza i miljenja; 5) imenovanju likvidacionog upravnika i potvrivanju likvidacionog bilansa; 6) poveanju i smanjenju osnovnog kapitala drutva; 7) dopunskim ulozima od strane lanova drutva; 8) iskljuenju lana drustva, prijemu novog lana i prenosu udjela na trea lica; 9) statusnim promjenama, promjeni pravne forme i prestanku drutva. Sjednice skuptine sazivaju se po potrebi, a samo ako je to zakonom, osnivakim aktom ili ugovorom lanova drutva odreeno sazivaju se obavezo. Sjednice skuptine saziva direktor ili upravni odbor pisanim pozivom ili elekronskim putem, pod uslovom da o tome postoji pisana saglasnost lana. Skuptina se obino odrava u mjestu sjedita drutva, a izvan sjedita kada su lanovi drutva tako ugovorili. Skuptina se moe odravati sazivanjem sjednice i bez sazivanja sjednice, uz dva ispunjena uslova: 1) ako se sa tim saglase svi prisutni lanovi i 2) ako se o tome u pisanoj formi ne usprotive odsutni lanovi. Skuptina lanova drutva moe biti redovna (zakazuje se jednom godinje radi odobravanja finansijskih izvjetaja i raspodjele dobiti, i mora da se odri najkasnije u roku od est mjeseci poslije zavretka poslovne godine) i vanredna (zakazuje se i odrava izmeu godinjih skuptina, uz uslov da je zahtijevaju lanovi drutva koji imaju ili zastupaju 10% glasakih prava). 6

Skuptina odluuje pomou odluka, koje se donose prostom veinom glasova od utvrenog kvoruma3, uz potovanje dva izuzetka: 1) kada lanovi drutva odluuju o pojedinim pitanjima jednoglasno i 2) kada se donosi odluka koja umanjuje prava jednog ili vise lanova. Glasanje na skuptini je po pravilu javno, a moe i pisanim putem ili tajno putem glasakih listia. U sluaju sukoba interesa sa drutvom, lan ne moe glasati.

1.4.2. Direktor ili upravni odbor Po Zakonu o privrednim drutvima direktor i upravni odbor se tretiraju kao jedan organ, a da li e drutvo imati direktora ili upravni odbor, utvuje se osnivakim aktom drutva. U praksi, mala drutva imaju direktora, a srednja i velika upravni odbor. Direktor drutva sa ogranienom odgovornou moe biti lan drutva ili lice koje nije lan drutva. Ako drutvo ima upravni odbor njegovi lanovi mogu biti svi lanovi drutva ili druga lica (l.148 ZPD). Direktora i lanove upravnog odbora bira skuptina na svojoj sjednici, a izuzetno samo prvi direktor ili lanovi upravnog odbora mogu biti odreeni osnivakim aktom drutva. Broj lanova upravnog odbora odreuje se osnivakim aktom ili ugovorom lanova drutva i mora biti stalan. Upravni odbor ima predsjednika, koji je kao i direktor, zakonski zastupnik drutva i kojeg biraju lanovi upravnog odbora veinom od ukupnog broja, osim ako nije ugovorena druga veina. Direktor ili upravni odbor iskljuivo su nadleni za: 1) zastupanje drutva i voenje poslova drutva u skladu sa osnivakim aktom i ugovorom lanova drutva; 2) utvrivanje prijedloga poslovnog plana; 3) sazivanje sjednica skuptine i utvrivanje prijedloga dnevnog reda; 4) sprovoenje odluka skuptine; 5) zakljuenje ugovora o kreditu Direktoru ili upravnom odboru je dozvoljeno da vrenje poslova delegira na druga lica, ali ne i odluivanje. Upravni odbor drutva radi i odluuje na sjednicama, a moe i bez sazivanja sjednice, ako su dali pisanu saglasnost svi lanovi upravnog odbora. Direktora i lanove upravnog odbora moe razrijeiti skuptina u svako doba.

3

Kvorum (lat. quorum) - pravilom ili propisom odreen broj lanova skupa, komisije itd., potreban da bi se donosile pravovaljane odluke.

7

1.4.3. Interni revizor ili odbor revizora Interni revizor je fiziko lice, a odbor revizora je kolektivno tijelo koje mora imati neparan broj, a najmanje tri lana. Interni revizor i lanovi odbora revizora moraju da ispunjavaju uslove utvrene Zakonom o raunovodstvu i reviziji. Internog revizora i lanove odbora revizora bira skuptina, osim ako nije drugaije ugovoreno izmeu lanova drutva. Prvi inetrni revizor ili lan odbora revizora odreuju se osnivakim aktom ili posebnim aktom osnivaa. Zakonska ovlaenja internog revizora i odbora revizora su kontrolne i nadzorne prirode i odnose se na zakonitost rada drutva. Oni su duni da izvjetavaju skuptinu o: 1) raunovodstvu, izvjetajima i finansijskom poslovanju drutva, 2) usklaenosti poslovanja drutva sa zakonom, 3) kvalifikovanosti, nezavisnosti i sposobnosti revizora, ako ga drutvo ima U izvravanju svojih dunosti interni revizor moe pregledati sva dokumenta drutva, provjeravati njihovu vjerodostojnost i podatke koji se u njima nalaze, zahtijevati izvjetaje i objanjenja direktora ili upravnog odbora i zaposlenih i pregledati stanje imovine drutva (l.165 ZPD): 1.5. Prava i obaveze lanova d.o.o. Prava lanova d.o.o. zavise od veliine udjela u drutvu, a mogu biti: 1) imovinska - pravo na uee u dobiti i u raspodjeli steajne i likvidacione mase, nakon prestanka drutva steajem ili likvidacijom (po podmirenju obaveza drutva). 2) upravljaka - pravo glasa, pravo upravljanja i pravo informisanja. 3) posebna - pravo veta na neke odluke uprave drutva. lan drutva ima i pravo da raspolae sopstvenim udjelom u skladu sa osnivakim aktom. Prenos udjela moe biti: 1) na drutvo ili lanove drutva - nije zakonski ogranien, a statutom se mogu utvrditi pravila prenosa u pogledu prvenstva, ouvanja postojee srazmjere i sl. 2) na trea lica - uz saglasnost svih lanova i uz potovanje prava pree kupovine od drutva ili lanova drutva. lan drutva ne raspolae udjelom u izvrnom postupku (udio slui namirenju potraivanja povjerilaca), usljed smrti fizikog lica (nasljeuje se) i prestankom postojanja pravnog lica (prelazi na pravne sljedbenike). 8

Obaveze lanova d.o.o. su sljedee: 1) unoenje uloga u drutvo - osnovna obaveza, kojom se formira osnovni kapital drutva i koja se izvrava saglasno zakonu i osnivakom aktu drutva. 2) dopunske uplate - uveavaju ostalu imovinu drutva, a slue za pokrivanje nastalih gubitaka drutva ili za osvajanje novih trita, novih proizvoda i sl. 3) ispunjavanje drugih obaveza imovinske prirode 4) lojalno ponaanje - radi izgradnje odnosa povjerenja. 1.6. Prestanak d.o.o. i prestanak lanstva u d.o.o. Prestanak drutva je mogu po osnovu zakona i po osnovu osnivakog akta ili ugovora lanova drutva. Zakonske osnove za prestanak drutva su: 1) istek vremena odreenog osnivakim aktom; 2) odluka skuptine lanova drutva; 3) izvrene statusne promjene koje vode prestanku drutva (spajanje, pripajanje, podjela ili preoblikovanje - pretvaranje d.o.o. u a.d.); 4) steaj i likvidacija; 5) pravnosnana odluka kojom se utvrdjuje nitavnost registracije drutva i odreuje brisanje drutva. Drutvo moe prestati i po zahtjevu manjinskih lanova drutva (na osnovu odluke nadlenog suda), smru ili gubitkom poslovne sposobnosti jednog lana (ako drutvo ima dva lana) i ako drutvo ostane sa jednim lanom (usljed istupanja ostalih lanova). Prestanak lanstva u drutvu ne znai i prestanak drutva. Svojstvo lana prestaje na osnovu njegove volje ili nezavisno od njegove volje, pa je osnov za prestanak izraena volja lana i objektivni osnov za prestanak svojstva lana. Zakon predvia tri osnova za istupanje lana iz drutva: 1) nastupanjem razloga predvienih osnivakim aktom ili ugovorom lanova drutva (dobrovoljno istupanje, prenos udjela na drugo lice, smrt fizikog lica kao lana, prestanak pravnog lica kao lana), 2) zbog povrede osnivakog akta ili ugovora lanova drutva (istupanje ili iskljuenje) i 3) na osnovu sudske odluke (istupanje ili iskljuenje).

9

2. AKCIONARSKO DRUTVO (A.D.)Akcionarsko drutvo (a.d.) je privredno drutvo koje osniva jedno ili vie pravnih i/ili fizikih lica u svojstvu akcionara radi obavljanja odreene djelatnosti, pod zajednikim poslovnim imenom, iji je osnovni kapital utvren i podijeljen na akcije (l.179 ZPD). A.d. se tretira kao udruenje vie lica koja uestvuju svojim ulozima u osnovnom kapitalu, koji je podijeljen na akcije i sa kojim drutvo u cjelosti odgovara za svoje obaveze, dok lanovi samo snose rizik do visine uloga unesenog u drutvo. Za njegovo osnivanje i poslovanje nisu bitna lina svojstva akcionara, ve kapital koji se ulae u drutvo i koji po pravilu ostaje u drutvu i kada se akcionari mijenjaju.

2.1. Osnovne karakteristike i vrste a.d. Osnovne karakteristike akcionarskog drutva su: 1) Pravno lice - status se stie donoenjem osnivakog akta i registracijom; 2) Osnivai - fizika i/ili pravna lica (najmanje dva); 3) Odvojenost imovine drutva od imovine lanova - odvojena i odgovornost; 4) Upravljanje - vri upravni odbor (menaderi) u ime vlasnika; 5) Kapital drutva - unaprijed odreen i podijeljen na akcije odreene vrijednosti; 6) Ulog - novac i sve to se moe novano izraziti; 7) Udio - princip jedan lan - vie udjela; 8) Realno poslovno ime i obavezno noenje skraenice a.d. uz ime; 9) Broj lanova neogranien - lanstvo se mijenja prodajom akcija, to ne utie na postojanje samog drutva. Akcionarsko drutvo moe biti otvoreno i zatvoreno. Zatvoreno a.d. je drutvo ije se akcije izdaju njegovim osnivaima ili ogranienom broju drugih lica i moe imati najvie 100 akcionara, a ako je taj broj vei due od godinu dana, prelazi u otvoreno drutvo. Otvoreno a.d. je drutvo iji su osnivai uinili javni poziv za upis i uplatu akcija prilikom osnivanja, ili ga je objavilo kasnije samo drutvo; prenos akcija treim licima ne moe biti ogranien; akcije mogu biti kotirane na berzi. Ukoliko osnivakim aktom nije odreena vrsta a.d., smatrae se da se radi o otvorenom akcionarskom drutvu.

10

2.2. Osnivanje, osnovni pravni akti i pravni status a.d. Akcionarsko drutvo moe se osnovati na dva naina: 1) sukcesivno - odvija se po fazama i obuhvata: potpisivanje ugovora o osnivanju; pribavljanje odobrenja za osnivaku emisiju akcija od Komisije za HoV; sprovoenje javnog poziva za upis i uplatu akcija; upis i uplata akcija od strane osnivaa; pribavljanje rjeenja Komisije za HoV o uspjenosti osnivake emisije akcija; usvajanje statuta na osnivakoj skuptini i registracija. Kod sukcesivnog osnivanja emitovane akcije otkupljuju osnivai (potpisnici ugovora o osnivanju) i trea lica, s tim to trea lica mogu postati samo akcionari, ali ne i osnivai drutva. 2) simultano - obuhvata: potpisivanje ugovora (donoenje odluke) o osnivanju drutva; otkup svih akcija prilikom osnivanja, bez upuivanja javnog poziva za upis i uplatu akcija; pribavljanje rjeenja Komisije za HoV o evidentiranju osnivake emisije akcija; usvajanje statuta i registracija.4 Osnivanje a.d. zapoinje donoenjem osnivakog akta, koji sadri minimum zakonom utvrenih obaveznih elemenata i predstavlja temelj drutva. Ako se nekom osnivau ili treem licu daju posebne pogodnosti tokom osnivanja drutva, to mora biti uneseno u osnivaki akt , i ako se daju na odreeno vrijeme mora biti unesen i rok. A.d. moe imati i statut koji nije konstitutivni akt i ne deponuje se u registar privrednih subjekata. Statut ne mora biti javno objavljen i on slui da bi se blie uredilo poslovanje i upravljanje drutvom. Statut donosi i moe mijenjati samo upravni odbor. U sluaju nesaglasnosti osnivakog akta i statuta, prednost ima osnivaki akt. Registracionu prijavu podnosi lice koje su osnivai ovlastili i on uz prijavu podnosi: osnivaki akt sa potpisima osnivaa, izvjetaj banke o upisu akcija, izvjetaj banke o deponovanim novanim ulozima, dokaz o javnom pozivu, itd. Tek kad se registruje, a.d. dobija status pravnog lica.

2.3. Osnovni kapital i akcije Osnovni kapital otvorenog a.d. formira se ulozima osnivaa i drugih lica koja otkupljuju akcije prve emisije. Ulozi mogu biti novani (novac) i nenovani (stvari, HoV i4

Badnjar J., OSNOVI PRIVREDNO-PRAVNOG SISTEMA, str. 19-20

11

imovinska prava), dok ulozi u radu i uslugama nisu dozvoljeni. Nominalna vrijednost osnovnog kapitala registruje se i ako se ta vrijednost smanji zakon nalae da se obezbijede sredstva u roku od 6 mjeseci ili da drutvo promijeni svoj pravnoorganizacioni oblik. Minimalni novani ulog osnovnog kapitala zatvorenog a.d. na dan upisa u registar iznosi 20.000 KM, a minimalni novani ulog osnovnog kapitala otvorenog a.d. na dan upisa u registar iznosi 50.000 KM (l. 228 ZPD). Promjene na kapitalu a.d. su mogue, donose se po odluci skuptine ili upravnog odbora i kao takve mijenjaju i osnivaki akt drutva. Promjene se odnose na: 1) poveanje osnovnog kapitala - nastaje kada su drutvu potrebna sredstva za nove investicije; postie se unoenjem novih uloga, pretvaranjem zamjenjivih obveznica u akcije ili iz sredstava drutva (rezervni kapital i dividenda), pri emu se vri emitovanje novih akcija ili se poveava nominalna vrednost postojeih. 2) smanjenje osnovnog kapitala - postie se ponitenjem akcija, smanjenjem nominalne vrijednosti akcija i isplatom akcionarima iznosa djelimino uplaenih akcija i njihovim neizdavanjem. Kapital drutva se iskazuje u akcijama. Akcionarsko drutvo moe izdavati obine (redovne) i preferencijalne (povlaene) akcije. Obine akcije daju pravo na dividendu i pravo na dio likvidacione mase, nakon to se izvri raspodjela vlasnicima povlaenih akcija. Obine akcije daju i pravo pree kupovine akcija nove emisije. Povlaene akcije u odnosu na obine akcije daju pravo prvenstva na isplatu dividende i pravo prvenstva u raspodjeli likvidacione mase.5 Najnia nominalna vrijednost akcija ne moe biti manja od jedne KM, a ako je vea onda mora biti djeljiva sa deset (l. 229 ZPD).

2.4. Organi a.d. Osnovni organi drutva su skuptina, upravni odbor (direktor), izvrni organ, nadzorni organ (interni revizor ili odbor revizora) i sekretar. Svi organi su obavezni osim nadzornog, koji moraju imati samo kotirana a.d. i posebna ad. (banke, osiguravajua drutva i sl.)

5

Badnjar J., OSNOVI PRIVREDNO-PRAVNOG SISTEMA, str. 30

12

2.4.1. Skuptina Sa aspekta vlasnitva, to je najvii organ upravljanja a.d. i jedini organ sainjen od vlasnika (akcionara). Vlasnici u skuptini donose najvanije odluke vezane za uloeni kapital, njegovo raspolaganje i pitanja vezana za dobit drutva. U savremenim uslovima skuptina akcionara zadrava samo neke najznaajnije vlasniko-upravljake funkcije, a ostale prenosi u nadlenost organa koji e obavljati upravne, izvrne i nadzorne funkcije u drutvu. Skuptina bira upravni odbor koji dalje bira izvrni odbor. Radi kontrole rada drutva i zbog nedostatka sopstvene strunosti skuptina bira i nadzorni odbor. Dakle, skuptina akcionara nije samo organ zatite akcionara, nego i organ kontrole upravnog i izvrnog odbora. Skuptina akcionara odrava sjednice, a sjednica moe biti: 1) Redovna (godinja) saziva je iskljuivo upravni odbor; odrava se jednom godinje u sjeditu drutva, najkasnije 90 dana od dana podnoenja finansijskih izvjetaja ili est mjeseci nakon zavretka poslovne godine. 2) Vanredna saziva se na zahtjev 1/3 lanova upravnog odbora, na zahtjev likvidatora (ako je drutvo u procesu likvidacije), te po pisanom zahtjevu akcionara sa najmanje 10% akcija sa pravom glasa; obavezno se saziva ako se utvrdi da drutvo ostvaruje gubitak koji ne prelazi iznos od 50% osnovnog kapitala drutva. 1) Po nalogu suda sud moe sazvati i redovnu skuptinu (ako se ne sazove u roku) i vanrednu skuptinu (ako se ne sazove 30 dana od dana podnoenja zahtjeva). Pisani poziv za sjednicu skuptine akcionara upuuje se svakom akcionaru najkasnije 30 dana i najranije 60 dana prije dana odravanja sjednice skuptine, a pisani poziv svakom akcionaru za vanrednu skuptinu daje se najkasnije 15 dana i najranije 30 dana prije dana sjednice skuptine (l. 272 ZPD). Da bi se odrala sjednica skuptine i da bi odluivanje bilo punovano, potrebno je da postoji kvorum, sainjen od akcionara koji posjeduju veinu od ukupnog broja akcija sa pravom glasa (obina veina). Ukoliko kvoruma nema, moe se sazvati ponovljena sjednica najkasnije za 15 dana, gde je potreban kvorum 1/3 od ukupnog broja akcionara. U skuptini se glasa po principu proporcionalnosti, srazmjerno nominalnoj vrijednosti akcija. Svaka izdata akcija ima pravo jednog glasa, a pravo glasa se stie uplatom nominalnog iznosa akcije ili unoenjem stvari i prava u iznosu nominalne 13

vrijednosti. Glasanje na sjednici skuptine akcionara je putem glasakih listia koji mogu biti prilagoeni potrebi kompjuterske obrade ako akcionarsko drutvo ima vie od 100 akcionara ili ako to zahtijevaju akcionari sa najmanje 10 % prisutnih ili zastupanih akcija sa pravom glasa o odreenom pitanju (l. 288 ZPD). Glasanje se moe obaviti i dizanjem ruke ili putem konferencijske veze (ukoliko drutvo ima manje od 10 akcionara).

2.4.2. Upravni odbor (odbor direktora) Zatvoreno akcionarsko drutvo ima direktora ili upravni odbor, a otvoreno akcionarsko drutvo ima upravni odbor. Upravni odbor otvorenog a.d. je kolegijalni organ, koji obavlja operativne poslove drutva i donosi strateke odluke. Predsjednik upravnog odbora je ujedno i generalni direktor drutva. Upravni odbor je najvii organ upravljanja drutvom, u ijem sastavu se nalazi od 3 do 15 lanova, koji se biraju iz redova stranih i domaih lica, akcionara i neakcionara, lica koja jesu i lica koja nisu u radnom odnosu sa drutvom. lanove upravnog odbora biraju akcionari na godinjoj ili na vanrednoj skuptini kumulativnim sistemom glasanja 6. Upravni odbor ima dvije vrste lanova: a) neizvrni (nije lan izvrnog odbora) i b) nezavisni (nije pravno ili imovinski povezan sa drutvom u zadnje 2 godine). Mandat direktora ili lanova upravnog odbora akcionarskog drutva, ukljuujui i lanove koji se biraju za upranjeno mjesta lana, traje najvie pet godina uz mogunost ponovnog izbora, ali moe da prestane na svakoj godinjoj skuptini ako ne bude usvojen godinji izvjetaj o poslovanju (l. 302 ZPD). 2.4.3. Izvrni odbor Izvrni odbor je izvrni organ upravnog odbora i njegove lanove (izvrne direktore) imenuje i razrjeava upravni odbor. Izvrni odbor bira se iz reda lica koja su lanovi upravnog odbora ili drugih lica, s tim da lanovi ovog odbora ine manje od polovine lanova upravnog odbora (l. 313 ZPD). Takoe, izvrni direktor kad god poeli moe dati ostavku. Generalni direktor drutva je ujedno i predsjednik izvrnog odbora i on saziva sjednice, organizuje njegov rad i stara se o voenju zapisnika.6

Kumulativni sistem glasanja podrazumijeva da svaki akcionar pri glasanju mnoi svoje glasove sa brojem lanova upravnog odbora i onda te glasove moe dati jednom kandidatu ili ih raspodijeliti na vie njih.

14

Osnovne nadlenosti izvrnog odbora su da izvrava naloge odbora direktora i da sprovodi njegove odluke u vezi sa poslovanjem drutva, upravljanjem imovinom, zakljuivanjem ugovora i zapoljavanjem lica u drutvu.

2.4.4. Nadzorni odbor

Nadzor a.d. provodi se putem interne revizije ili odbora za reviziju. Zatvoreno a.d. i nekotirano otvoreno a.d. mogu imati nadzor, ali nisu obavezni, dok kotirano otvoreno a.d. obavezno mora imati internu reviziju ili odbor za reviziju u smislu nadzora. Nadzorni odbor, kao kolektivni organ sa neparnim brojem lanova (najmanje 3 lana) je samostalan i njegova funkcija je da kontrolie zakonitost rada upravnog odbora. Na svakoj godinjoj skuptini akcionara nadzorni organ podnosi svoje izvjetaje vezane za raunovodstvenu praksu, izvjetaje o usklaenosti poslovanja drutva sa zakonom, finansijske izvjetaje, izvjetaje o ugovorima sa treim licima i sl. Nadzorni odbor je ovlaen da pregleda sva dokumenta drutva, da zahtjeva od upravnog odbora izvjetaje i objanjenja, da pregleda imovinu drutva i sl. Internog revizora i lanove odbora za reviziju bira skuptina akcionarskog drutva iz reda nezavisnih lica u smislu ovog zakona (l. 322 ZPD).

2.4.5. Sekretar On je zakonom predvien kao obavezan organ kotiranog i nekotiranog otvorenog a.d. Bira ga upravni odbor. Njegove dunosti su da organizuje rad i prati izvrenje odluka skuptine akcionara, upravnog i nadzornog odbora. Odgovoran je za voenje knjige akcionara, pripremu sjednica i voenje zapisnika sjednica skuptine i sjednica upravnog, izvrnog i odbora za reviziju drutva, uvanje dokumenata utvrenih zakonom i statutom akcionarskog dutva, osim finansijskih izvjetaja.

2.5. Prava i obaveze akcionara Prava akcionara proizilaze iz vrste i koliine akcija koje posjeduje i mogu se klasifikovati u neimovinska (statusna) i imovinska prava. Prvo i najvanije statusno pravo je pravo upravljanja koje se ostvaruje kroz: a) pravo na uee u radu skuptine - lansko pravo koje se naelno ne moe oduzeti i koje pripada vlasnicima i obinih i preferencijalnih akcija; ukljuuje obavezu 15

skuptine da saslua akcionara, pravo akcionara da prisustvuje svim skuptinama, pravo na uee u raspravi, pravo da utie na dnevni red; b) pravo glasa - nije iskljuivo lino (moe se ostvariti preko zastupnika ili pisanim putem) i nemaju ga vlasnici preferencijalnih akcija. Drugo statusno pravo je pravo na informisanje akcionara od strane nadlenih organa a.d., a ispoljava se kroz traenje obavjetenja, traenje uvida u poslovne knjige i dokumenta a.d. i pravo na istragu. Ova prava nemaju samo akcionari, ve i ira javnost, radi zatite treih lica. Prvo i najvanije imovinsko pravo je pravo na dividendu, jer akcionari postaju povjerioci drutva za iznos pripadajue dividende, tj. dividenda je udio akcionara u godinjoj dobiti drutva srazmjerno broju akcija koje posjeduje. Drugo imovinsko pravo je pravo na povrat uloga u postupcima prestanka (steaja i likvidacije) drutva. Tree imovinsko pravo je pravo pree kupovine akcija nove emisije. etvrto imovinsko pravo je pravo raspolaganja sopstvenim akcijama (otuenje, prenos prava plodouivanja, zalaganje). Osnovna obaveza svih akcionara je uplata novanih i unoenje nenovanih uloga na utvreni nain i od ove obaveze ne mogu biti osloboeni. Svi ili samo neki akcionari mogu biti jednoglasnom odlukom skuptine obavezani za dodatne uloge ili obaveze prema drutvu. 2.6. Prestanak a.d. i prestanak lanstva u a.d.

A.d. u osnovi prestaje iz razloga propisanih zakonom i razloga predvienih osnivakim aktom, odnosno: a) istekom vremena za koje je osnovano, b) pravnosnanom odlukom skuptine akcionara koja se donosi kvalifikovanom veinom, c) pravnosnanom odlukom nadlenog suda kojom se odreuje brisanje drutva po slubenoj dunosti, d) odlukom steajnog suda o otvaranju i zakljuenju steajnog postupka kojom se odbija otvaranje glavnog steajnog postupka zbog nemogunosti da se iz steajne mase pokriju trokovi steajnog postupka, 16

e) steajem i f) u drugim sluajevima utvrenim zakonom i osnivakim aktom drutva koji su navedeni kao osnov za prestanak drutva (l. 336 ZPD). A.d. moe prestati na osnovu odluke suda u zakonom predvienim sluajevima, a po zahtjevu manjinskih akcionara koji posjeduju najmanje 20% akcija osnovnog kapitala. To su sluajevi kad se imovina drutva rasipa i umanjuje, kada upravni odbor radi nezakonito, ako su akcionari blokirani u odluivanju i sl. U tom sluaju, sud moe odmah da pokrene postupak prestanka drutva ili da ostavi rok do godinu dana drutvu da otkloni nepravilnosti (ukoliko se mogu otkloniti), a ako se ni nakon toga nita ne promijeni, sud pokree postupak likvidacije drutva i ima ovlaenje da postavi likvidacionog upravnika. Prestanak lanstva u otvorenom a.d. je vrlo jednostavan ako se drutvo kotira na berzi. Potrebno je samo prodati svoje akcije i tim pravnim poslom lanska i druga prava po osnovu akcija prelaze na pravnog sljedbenika. Za promet akcija potrebna je dozvola Komisije za HoV.

17

3. ZAKLJUAKDrutva kapitala, odnosno drutvo sa ogranienom odgovornou (d.o.o.) i akcionarsko drutvo (a.d.) su dva izuzetno praktina modela organizacije privrednih drutva, koji pokazuju na koji nain se u savremenim trinim uslovima privreivanja fizika i pravna lica mogu organizovati i poslovati. Kad je u pitanju d.o.o., prednost je u ogranienoj odgovornosti vlasnika i svih lanova (do visine uloga), fleksibilnosti upravljanja i rukovoenja (vlasnici sami formiraju upravljaku strukturu i uestvuju u upravljanju), neogranienom broju djelatnosti koje se mogu registrovati (ak i bez odgovarajue strune spreme). Nedostaci su relativno visoki trokovi osnivanja (pored osnovnog kapitala), skupe bilo kakve naknadne promjene (adresa, nova djelatnost, direktor), ogranieno prenoenje vlasnikih udjela (pravom pree kupovine drutva i lanova), nemogunost poslovanja sa mnogo lanova (line osobine osnivaa, meusobno povjerenje, nain upravljanja, raspolaganje udjelima). S druge strane, a.d. kao forma privrednog drutva je veoma pogodna za sticanje dobiti, kako za pravna lica ija su ulaganja velika, tako i za fizika lica u smislu ostvarivanja zarade kroz isplatu dividende. S pravnog aspekta, upravljanje je kompleksno, jer akcionari (vlasnici kapitala) nisu kompetentni za upravljanje drutvom, ogromna je disperzija vlasnitva i postoji esta i brza promjena vlasnike strukture. Zbog toga u a.d. dolazi do odvajanja vlasnitva od upravljanja - upravljanje se prenosi na profesionalne menadere, a akcionari zadravaju pravo da preko skuptine akcionara odluuju o najvanijim pitanjima. Osim vlasnika, menadera i zaposlenih, za uspjeno upravljanje a.d. zainteresovani su i povjerioci i klijenti. Broj ovih drutava u praksi je mnogo manji u odnosu na d.o.o., ali je po obimu kapitala, broju zaposlenih i broju zakljuenih ugovora njihov znaaj mnogo vei. To se naroito odnosi na otvoreni tip a.d., ije akcije kotiraju na berzi, dostupne su svakome i omoguuju privlaenje i prikupljanje ogromne koliine kapitala, daleko vee od one koja bi se prikupila kod osnivanja d.o.o. ili nekog drugog oblika drutva. U praksi moe da naraste toliko da prevazie unutranje granice jedne drave i postane multinacionalni (globalni) privredni subjekt. U razvijenim privredama, karakterie ih koncetracija kapitala i centralizacija vlasnitva, to dovodi do umanjenja njihovog broja, ali i do jaanja njihove ekonomske moi. Zato a.d. danas upravljaju globalnom ekonomijom.

18

LITERATURABabi, I., (2006.) PRIVREDNO PRAVO. Univerzitet Singidunum. Beograd; Badnjar, J., (2008.) OSNOVI PRIVREDNO-PRAVNOG SISTEMA - prirunik za polaganje strunog ispita. Vlada Crne Gore - Uprava za kadrove. Podgorica; Komljenovi, B., Komljenovi, A., (2010.) POSLOVNO I FINANSIJSKO PRAVO. Visoka kola za primijenjene i pravne nauke PROMETEJ. Banja Luka;ZAKON O PRIVREDNIM DRUTVIMA, Slubeni glasnik Republike Srpske, br.127/08 i 58/09.

19