komunitarno pravoIzvori komunitarnog pravaDRUGO POGLAVLJE

IZVORI KOMUNITARNOG PRAVA

UvodU generalnom predstavljanju formalnih izvora komunitarnog prava mogue se posluiti sljedeom okvirnom strukturom: akti osnivakog, utemeljujueg karaktera - nastali odlukom/voljom drava lanica, odnosno primarni izvori ili primarno komunitarno pravo (primary law; Primres Gemeinschaftsrecht; das Primrrecht der Europischen Gemeinschaft); akti Zajednice - nastali odlukom/voljom komunitarnih institucija, odnosno sekundarni izvori ili sekundarno komunitarno pravo (secundary legislation/law; Sekundres Gemeinschaftsrecht). korpus optih pravnih principa - izvedenih iz nacionalnog i meunarodnog prava, odnosno opti principi komunitarnog prava; meunarodni sporazumi - koje su zakljuile drave lanice i/ili Zajednica i tree drave i meunarodne organizacije, odnosno meunarodno pravo.[footnoteRef:2] [2: Npr., vidi Louis, 1995, str. 87.]

Elemente ovog okvira je mogue struktuirati i na drugi nain. Na primjer, navedena etiri elementa mogue je svesti na tri, time to bi prvi element (primarno komunitarno pravo) podrazumijevao sve meunarodne ugovore, kako one Osnivake (EZUC, Euroatom, EEZ), tako i one zakljuene izmeu drava lanica i/ili Zajednice i drava nelanica i meunarodnih organizacija. Tako oblikovan element bi, onda, stajao uz preostala dva: pravila koja su usvojile komunitarne institucije (sekundarno pravo) i opta pravna naela.[footnoteRef:3] Ili, mogue je sporazume drava lanica i/ili Zajednice sa treim dravama i meunarodnim organizacijama, u smislu l. 300, ex l. 228, izdvojiti i tretirati kao "oblik sekundarnog prava".[footnoteRef:4] [3: Npr., Kneevi-Predi, 1996, str. 120 i si.] [4: Npr., Chalmers, 1998, str. 159.]

Konano, iako bi ih tradicionalni kontinentalni pristup smjestio izvan navedne eme,[footnoteRef:5] mnogi u kontekstu izvora komunitarnog prava navode i odluke Evropskog suda,[footnoteRef:6] odnosno kako se uobiajeno kae: judikatura Evropskog suda. Pri tome se ima u vidu ne samo injenica da presude Suda ustanovljavaju obaveze za one kojima su upuene i da podrazumijevaju izvrenje, dakle da su "odluke1' u smislu pojedinanog pravnog akta, nego i da su istovremeno izvor prava u formalnom smislu, tj. da obavezuju nacionalne sudove na isto postupanje u istim ili slinim sluajevima. Naravno, uz razlikovanje pristupa koji ovim povodom generalno karakterie angloamerike pravne sisteme i njihove evropsko-kontinentalne partnere, ovdje treba imati u vidu i specifinu prirodu komunitarnog prava. [5: Generalno povodom sudske odluke kao izvora prava Viskovi, 1996, str. 122.] [6: Vidi, npr., Shaw, 2000, str. 248.]

S obzirom na izloeno, ovaj segment nije zamiljen kao (^sistematizacija izvora komunitarnog prava,[footnoteRef:7] nego kao njihov prikaz, u skladu sa prevlaujuim doktrinarnim pristupom. Dakle, u prvom planu su Osnivaki ugovori (primarno pravo) i komunitarni zakonski i podzakonski akti (sekundarno pravo). Odgovarajua panja je posveena i tzv. aktima sui generis, te komunitarnim konvencijama i meunarodnom pravu. Budui da je o njima dijelom govoreno i u kontekstu kljunih principa na kojima poiva pravni i politiki poredak Evropske unije, ovdje je dat detaljniji osvrt samo na neke od optih pravnih principa. [7: O problemu hijerarhijskog struktuiranja komunitarnih pravnih normi, odnosno akata, ukljuujui i stavove formulisane u vidu posebnog zakljuka meuvladine konferencije koja je radila na Mastrihtskom ugovoru, vrlo instruktivno Bieber/Salome, 1996. Vidi i Curtin, 1993, str. 40. Vidi i OJ C 129/136/91 (Rezolucija Evropskog parlamenta kojom se zagovara "jasna" nomenklatura komunitarnih pravnih akata i njeno ustavno fiksiranje).]

I. PRIMARNO PRAVO

Primarno komunitarno pravo ine pravne norme sadrane u aktima koja su usvojile drave lanice u njihovoj ugovorno-ustavotvornoj ulozi, a to znai u ulozi subjekata meunarodnog prava i utemeljivaa Zajednice kao nadnacionalne tvorevine sui generis. Pravila sadrana u ovim aktima 1 u zajednici sa skupinom optih pravnih principa, figuriraju kao komunitarni ustav, odnosno kao ustavna povelja Zajednice. Ovo u mjeri u kojoj su ove norme pravni temelj sveukupnog djelovanja Zajednice, kako njenihkomunitarno pravoNevenko Mistta - Osnove prava Evropske unijeNevenko Mistta - Osnove prava Evropske unije

12420

osnovnih institucija tako i svih drugih tijela i nadreene, vie, u odnosu na sve nacionalne propise. Ovo posljednje se generalno ne dovodi u pitanje u odnosu na pravne norme sadrane u nacionalnim zakonskim i podza-konskim aktima, a eventualne dileme su vezane za status nacionalnih ustava.U primarno komunitarno pravo spadaju Osnivaki ugovori i ugovori koji ih dopunjuju i mijenjaju, uz njih prikljueni aneksi i protokoli, te odreeni akti komunitarnih institucija, odnosno predstavnika drava lanica u okviru ovih institucija. Konkretnije, tu spadaju:Tri ugovora kojim su osnovane Zajednice Ugovor o Evropskoj zajednici za ugalj i elik - 1951, stupio na snagu 23/07/1952;2*8 Ugovor o Evropskoj (ekonomskoj) zajednici - 1957, stupio na snagu 1/01/1958; Ugovor o Evropskoj zajednici za atomsku energiju - 1957, stupio na snagu 1/01/1958;etiri ugovora kojima su prethodni mijenjani i dopunjavani Jedinstveni evropski akt - 1986, stupio na snagu 1/07/1987; Ugovor o Evropskoj uniji - 1992, stupio na snagu 1/02/1993; Amsterdamski ugovor - 1997, stupio na snagu 1/05/1999; Ugovor iz Nice - 2001, stupio na snagu 1/02/2003;

Aneksi i protokoli prikljueni ovim ugovorima, sainjeni saglasnou drava lanica - l. 311, ex l. 239, EC;[footnoteRef:8] [8: l. 84, U, i l. 207, EA.]

Ugovori o pristupanju i njihovi aneksi258Istekao 23/07/2003. Prvi ugovor (Danska, V. Britanija i Irska)[footnoteRef:9] [9: OJ L 73/5/72.]

Drugi ugovor (Grka)[footnoteRef:10] [10: 261 OJ L 29/9/79.]

Trei ugovor (Spanija i Portugal)[footnoteRef:11] [11: OJ L 302/9/85.]

etvrti ugovor (Austrija, Finska i vedska);[footnoteRef:12] [12: oj L 302/9/94.]

Peti ugovor (eka, Estonija, Kipar, Latvija, Litvanija, Maarska,Malta, Poljska, Slovaka, Slovenija);[footnoteRef:13] [13: oj L 236/17/03.]

-esti ugovor (Bugarska i Rumunija);[footnoteRef:14] [14: j5 OJ L 157/11/05.]

Sporazumi kojim se detaljnije ureuje institucionalno ustrojstvo Zajednice Prvi i Drugi sporazum o institucionalnom objedinjavanju -1957.[footnoteRef:15] i 1965.[footnoteRef:16] [15: |266 VKonvencija o odreenim institucijama koje su zajednike Evropskim zajednicama.] [16: "6lAJgovor o osnivanju jedinstvenog Savjeta i jedinstvene Komisije (Ugovor o spajanju/ /objedinjavanju - "Merger Treaty"), zakljuen 8. aprila 1965, stupio na snagu 1. jula 1967. Uz istovremeno preuzimanje njihovih kljunih rjeenja, Amsterdamski ugovor je ukinuo Konvenciju i Ugovor o objedinjavanju - l. 9(1), AU.]

Prvi i Drugi sporazum o budetskim pitanjima - 1970.[footnoteRef:17] i 1975;[footnoteRef:18] [17: Ugovor o izmjenama odreenih budetskih odredbi ugovora o osnivanju Evropskih zajednica i Ugovora o objedinjavanju, zakljuen 22. aprila 1970.] [18: Ugovor o izmjenama odreenih finansijskih odredbi ugovora o osnivanju Evropskih zajednica i Ugovora o objedinjavanju, zakljuen 22. jula 1975, OJ L 359/1/77.]

Odreeni akti Savjeta, usvojeni u skladu sa Ugovorom, ije stupanje na snagu pretpostavlja ratifikaciju u dravama lanicama Akt o neposrednim izborima za Evropski parlament - 1976,[footnoteRef:19] usvojen u skladu sa l. 190(4), ex l. 138(4), [19: od 26/9/76.]

Odluke o vlastitim prihodima Zajednice, usvojene u skladu sa l. 269(2), ex l. 201(2). [footnoteRef:20] [20: Odluka 70/243/, zamijenjena Odlukom 85/257/EEC, Euroatom, OJ L 128/15/85, potom Odlukom 94/728/EC, Euroatom, OJ L 293/9/94, te Odlukom 00/597/EC, Euroatom, OJ L 253/42/00.]

U vezi sa Osnivakim ugovorima treba podsjetiti da se pod tim prvenstveno podrazumijevaju tri ugovora iz 50-tih, te ugovori koji su ih vremenom dopunjavali. Pri tome, dijelovi ovih drugih ne moraju biti dio komunitarnog prava u uem smislu. Ovim se, prije svega, misli na odredbe Mastrihtskog ugovora koje se odnose na unijske politike, preciznije na Naslove I, V i VI koje ureuju II. i III. stub, ali i na Jedinstveni evropski akt, iako su relevantni dijelovi ovog Ugovora - Naslov I i III - pretenim dijelom stavljeni van snage kasnijim amandmanima. U evropskoj doktrini se za pomenute dijelove esto koristi izraz "slobodnostojei dijelovi" revizionih ugovora. Istovremeno, u mjeri u kojoj je njime konstituisana svodna konstrukcija kojom je obuhvaeno do sada ostvareno u okviru integracionog projekta, i utoliko "proglaena" politika unija, i Ugovor o EU se predstavlja kao Osnivaki.Sa svoje strane, protokoli ine integralni dio Ugovora i, u skladu s tim, imaju njegovu pravnu snagu. Uz ostalo, budui da su dati u odgovarajuim protokolima, to znai i da statuti Evropske investicione banke i Evropske centralne banke imaju snagu Ugovora. Meu znaajnije protokole spadaju, na primjer, protokoli 4 i 5 koji reguliu poseban status V. Britanije i Irske, te Danske, u kontekstu Naslova IV Ugovora o EZ, odnosno protokoli 25 i 26 kojim su ove tri zemlje izuzete iz opteg reima (tree faze) ekonomsko-monetarne unije. Ipak, s obzirom da je protokol forma u kojoj se esto statuira izuzetak u odnosu na rjeenja data u Ugovoru, treba istai upozorenje Evropskog suda da ovaj instrument mora biti u saglasnosti sa odredbama Ugovora uz koji je prikljuen.[footnoteRef:21] [21: Vidi sluaj C-280/93 (1994) ECR 1-4937, para 117.]

Povodom statusa deklaracija koje saini jedna ili vie drava lanica, koje se takoe prikljuuju Ugovoru, ne postoji saglasnost. Po miljenju mnogih, deklaracije nisu (ustavno)pravno obavezujue.[footnoteRef:22] Ovaj stav zagovara i Komisija.[footnoteRef:23] No, u sluaju deklaracije koju potpiu sve drave lanice mnogi su spremni prihvatiti njihovu interpretativnu vrijednost, slijedei pri tome argument vezan za odgovarajua rjeenja u Bekoj konvenciji iz 1969. godine - l. 31(2)(b). Drugim rijeima, ovakve deklaracije su dio "konteksta" u kojeg treba situirati tumaenje Osnivakih ugovora.[footnoteRef:24] [22: Tako, npr., Toth, 1986, str. 812; Lenaerts i dr., 1999, str. 533.] [23: 2-4 Vidi odgovor na poslanike pitanje No E-30008/97, 1/12/1997, OJ C 134/56/97.] [24: Uz ostale, tako Schermers, 1991, str. 276; Lenaerts i dr., 1999, str. 533.]

Pominjano je da Sud ne moe cijeniti validnost primarnog prava.[footnoteRef:25] Ono to moe, jeste da ga tumai i na taj nain profilira njegovu primjenu. Sa druge strane, evolucija komunitarnog pravnog poretka, osobito u svjetlu instrumenata koji su oblikovali intenzitet i domaaj prodora komunitarnog prava u nacionalni pravni poredak, svjedoi da je mogunost tumaenja primarnih izvora prava bila kljuna na putu pretvaranja komunitarnog prava u nadnacionalno, ustavno pravo. Sto u skladu sa slovom Ugovora, to mimo njega, a tu i tamo i protiv njega, Sud je ve u prvim decenijama svog rada uspio izgraditi relativno koherentnu pravnu strukturu kojoj su drave lanice, nacionalni sudovi i pretean dio doktrine priznale status nadnacionalnog ustavnog poretka. [25: Lenaerts i dr., 1999, str. 533.]

O ovoj pravostvaralakoj ulozi Suda je ve govoreno, a na ovom mjestu samo nekoliko uvodnih napomena.Prvo, to vrijedi za Osnivake ugovore vrijedi i za njihove dopune - u oba sluaja nije rije o aktima komunitarnih institucija[footnoteRef:26] nego o aktimaprimarnog prava. Drugo, isto vrijedi i za sve akte koji su "integralni dio" Ugovora, a to znai i odredbe ugovora o pridruenju.[footnoteRef:27] 1 tree, u mjeri u kojoj su akti drava lanica koje djeluju "u vidu Savjeta" izvan komunitar-nog prava u uem smislu, a to e rei i izvan njegovog domaaja, treba upozoriti da se Evropski sud ne ustruava istai da i ti akti moraju biti u skladu sa osnovnim principima na kojima poivaju Ugovori, odnosno Zajednice.[footnoteRef:28] [26: Vidi sluaj LAISA, para 12; sluaj Roujansky, para 15.] [27: Vidi sluaj LAISA, paras 13-18.] [28: 2^?.. Povodom Odluke o vlastitim prihodima vidi sluaj C-284/90 (1992) ECR 1-2227, para 31.]

1. Osnivaki ugovoriOito, sr ovog korpusa pravnih izvora ine Osnivaki ugovori i pratei akti. Kao to je ve pominjano u segmentu posveenom evoluciji evropskog integracionog projekta, rije je o aktima: kojima su postavljeni institucionalni i pravni temelji Zajednice, a potom i Unije; koji odreuju odnos ovih posljednjih prema dravama lanicama i meunarodnim organizacijama; koji statuiraju osnovne instrumente pravnog regulisanja drutvenih odnosa obuhvaenih nadlenou Zajednice, postupak njihovog donoenja i nain djelovanja; ije su odredbe neposredno primjenjive u okviru nacionalnog pravnog poretka i u kojem, uz ispunjenje odreenih uslova, neposredno dejstvuju u odnosu na privatnopravne subjekte; i koji odreuju vaenje komunitarnog prava u teritorijalnom i vremenskom smislu.Jezikom meunarodnog prava, Osnivaki ugovori su ugovori statuti, odnosno samoizvrivi ugovori (self-executing). Jezikom vienja komunitarnog pravnog poretka sui generis: oni su ustav Zajednice/Unije.[footnoteRef:29] Ili, jezikom onih koji stav o sui generis prirodi komunitarno-unijskog zdanja posmatraju (i) iz funkcionalistike perspektive, Osnivaki ugovori su: [29: ^o/Npr., Louis, 1995, str. 87 i 93. Vidi i Weiler, 1999.]

meunarodni ugovori - svojom/ormoju; ustavi - svojim statusom] i zakoni - svojom funkcijom.[footnoteRef:30] [30: ,2Si Bermann i dr., 1993, str. 30.]

Kao to je u vie navrata pomenuto, ne sporei meunarodno pravo kao njihovo ishodite, Evropski sud Osnivake ugovore die na rang"ustavne povelje" Zajednice, a time i ustava ovog novog, nadnacionalnog pravnog poretka.

1.1. PredmetTri Osnivaka ugovora, osobito u izvornom obliku, ukazuju na znaajne razlike u odnosu na regulisanje ratione materiae. Ugovor o Evropskoj zajednici za ugalj i elik i Euroatom ugovor predstavljaju fokusiranu, sektorsku i relativno minucioznu regulaciju (trait loi).[footnoteRef:31] U prvom sluaju u pitanju je segment uglja i elika, a u drugom atomska energija. Sa svoje strane, Ugovor o Evropskoj zajednici je bitno obuhvatnija regulacija, budui da u manjoj ili veoj mjeri dotie sve kljune elemente trinih odnosa: robu, usluge, radnu snagu i kapital. Istovremeno, u mjeri u kojoj predmetu regulisanja dodaje i element carinske unije, Ugovor o EZ integracioni projekat die na vii nivo. [31: Osobito Ugovor o EZU.]

Kako je reeno u l. 305, ex cl. 232, odredbe Ugovora o Evropskoj zajednici ne mijenjaju odredbe Ugovora o Zajednici za ugalj i elik,[footnoteRef:32] osobito u pogledu prava i obaveza drava lanica, ovlatenja institucija ove zajednice i funkcionisanja zajednikog trita za ugalj i elik. No, to ne znai da odredbe Ugovora o Evropskoj zajednici, budui da je dio sveobuhvatne trino-ekonomske regulacije, ne mogu biti primijenjene na odnose koji nisu izriito regulisani u preostala dva ugovora.[footnoteRef:33] Sta vie, judikatura Evropskog suda pokazuje da, djelujui kao njihova "pojmovna osnova", odredbe Ugovora o Evropskoj zajednici sadrinski opredjeljuju odredbe preostala dva ugovora, kako u odnosu na tzv. materijalna pravila,[footnoteRef:34] tako i u odnosu na pravila vezana za djelovanje komunitarnih institucija.[footnoteRef:35] Sa druge strane, kako to pokazuje judikatura Evropskog suda, iako "sektorski", Ugovor o Evropskoj zajednici za ugalj i elik i Ugovor o Euroatom zajednici samo dijelom funkcioniu kao lex specialis. [32: 233 u engleskom tekstu stoji "shall not affect", no ostale verzije poriu "izmjenu" (ne modifient; ndert nicht).] [33: \284; Ali vjdi Kapteyn/VerLoren van Themaat, 1998, str. 72.] [34: Vidi Odluku 1778 (1978) ECR 2151, at p. 2172 (izbrisana iz registra). Vidi i sluaj Geitling, Obrazloenje, at. 102, gdje je tumaenje u l. 65, U, oslonjeno na l. 85(3), sada l. 81(3), EZ.] [35: Vidi sluaj 230/81(1983) ECR 255, at 282-3. Vidi i Kapteyn/VerLoren van Themaat, 1998, str. 73.]

Centralna uloga Ugovora o Evropskoj zajednici se uoava i u odnosu na politiku dimenziju integracije - upravo s obzirom na obim i znaajodnosa koji se pravno nagovjetavaju. Naravno, u istorijskoj perspektivi mogue je dokazivati i suprotno, tj. potcrtavati znaaj uglja, elika i atomske energije u poslijeratnoj Evropi (vojna industrija), ali je iz ugla evolucije integracionog projekta teko porei dominantno mjesto zajednikog trita i "etiri slobode" koje ono podrazumijeva u smislu odredbi Ugovora o Evropskoj zajednici (sloboda kretanja robe, usluga, radne snage i kapitala). Ovo osobito u svjetlu mehanizma institucionalno-pravne podrke uspostavljanju zajednikog trita datog u Ugovoru (traite de procedure), tj. njegove "otvorenosti" za dogradnju u skladu sa aktuelnim ekonomskim i politikim tokovima.U svakom sluaju, pomenute razlike ne dovode u pitanje funkcionalno jedinstvo tri Osnivaka ugovora, iza kojeg stoji bitna slinost generalnih ciljeva, institucionalne strukture i pravnih instrumenata, a utoliko i potreba za jedinstvom novog pravnog poretka.Konano, prominentnu ulogu Ugovora o Evropskoj zajednici, a time i element funkcionalnog jedinstva, na svoj nain potvruje i injenica da je Evropska zajednica sadrinski, i bez vidljivih potekoa, apsorbovala materiju koju je regulisao nedavno istekli Ugovor o EZUC.

1.2. Teritorijalno vaenjePitanje primjenjivosti komunitarnog prava ratione loci ureeno je odgovarajuom odredbom Ugovora - l. 299, ex l. 227,[footnoteRef:36] s tim da Ugovor o Evropskoj uniji tim povodom govori samo o dravama lanicama. [36: 207 Kao mjerodavne odredbe vidi i l.79, U, i l. 198, EA.]

Generalno, dakle, Ugovori su vaei na teritoriji drava lanica, to e rei na teritoriji koja je pod njihovim suverenitetom, odnosno pod njihovom jurisdikcijom. U skladu sa standardnim pristupom, to znai da su obuhvaeni kopneni i zrani prostor, a u sluaju mora teritorijalne vode[footnoteRef:37] i tzv. iskljuiva ekonomska zona.[footnoteRef:38] Nakon zadnjeg proirenja EU, u specifinom poloaju se nalazi Kipar. Preciznije, u skladu sa Protokolom uz Akt o pristupanju iz 2003. godine,[footnoteRef:39] sve dok se ponovno ne uspostavi jedinstvo ove drave, komunitarni acquis vai, odnosno primjenjuje se, samo na junom dijelu ostrva, na kojem Vlada Republike Kipar vri efektivnu vlast, odnosno na tzv. "Grkoj" Republici Kipar. [37: Za veinu drava lanica to znai 12, kod Danske, Njemake i Italije 3, a u sluaju Grke 6 nautikih milja.] [38: U skladu sa Rezolucijom Savjeta od 3. novembra 1976, OJ C 105/1/81, odgovarajue drave lanice su proirile ovu zonu na 200 nautikih milja u Sjevernom moru i Sjevernoatlanskom okeanu. Inae, Zajednica je ratifikovala Konvenciju UN o pravu mora iz 1982. - potpisanu u Montego Bay 10. decembra 1982. godine. Ratifikacija, kojom je obuhvaen i Sporazum od 28. jula 1994. u vezi sa primjenom dijela XI Konvencije, je izvrena Odlukom Savjeta od 23. marta 1988, OJ L 179/1/98.] [39: l. 1, Protokol br. 10.]

Vanost Osnivakih ugovora podrazumijeva i tzv. prekomorske teritorije u sluaju nekih drava lanica (Francuska),[footnoteRef:40] te "evropske teritorije" za ije je vanjske odnose odgovorna jedna drava lanica, a to e rei Gibraltar (V Britanija) - l. 299(4), ex l. 227.[footnoteRef:41] U sluaju svojevremenih kolonija i zavisnih prostora ("prekomorske teritorije"), Ugovor statuir specifian reim, materijalizovan kako posebnim reimom pridruenja - l. 299(3), u vezi sa Aneksom II, tako i meunarodnim sporazumima (npr. Lome konvencije[footnoteRef:42]), o emu e jo biti govora. [40: povodom specijalnog statusa nekih prekomorskih teritorija vidi Lenaerts i dr., 2005, str. 353; Kapteyn/VerLoren van Themaat, 1998, str. 89 i si., osobito u svjetlu sricanja nezavisnosti drava koje su u pitanju - ibid, str. 91-92. U odnosu na Grenland, Ugovori su prestali vaiti poev sa 1/2/1985. - vidi Ugovor od 13. marta 1984, o izmjeni tri Osnivaka ugovora povodom izlaska Grenlanda iz EZ, OJ L 29/1/85.] [41: Detaljnije tim povodom vidi Kapteyn/VerLoren van Themaat, 1998, str. 90. Istovremeno, Ugovor se ne primjenjuje na Farska ostrva i prostor britanskih "suverenih baza" na Kipru - l. 299(6)(a) i (b), kao ni na "prekomorske zemlje i teritorije" koje imaju posebne odnose sa V Britanijom - l. 299(3)(2), dok Oland ostrvlje ima poseban status - l. 299(5). U odnosu na Kanalska/Laman ostrva i Ostrvo Man, Ugovor se primjenjuje samo u mjeri u kojoj je to potrebno da bi se obezbijedila primjena reima koji je povodom ovog ostrvlja statuiran u Ugovoru o pristupanju EZ i Euroatom, potpisanom 22. januara 1972.] [42: Koje, opet, obuhvataju i zemlje Afrike, Kariba i Pacifikih ostrva (tzv. ACP drave) koje nisu navedene u odgovarajuem aneksu. Vidi i Kapteyn/VerLoren van Themaat, 1998, str. 92.]

U mjeri u kojoj vanost komunitarnog prava koincidira sa jurisdikcijom drava lanica,[footnoteRef:43] treba istai i princip automatizma u sluaju promjene granica. Drugim rijeima, za ekstenziju primjenjivosti komunitarnog prava u ovim sluajevima nije potrebna izmjena Ugovora. U tom pravcu je ilustrativno ujedinjenje Njemake, kojom prilikom je Evropski savjet konstatovao odsustvo potrebe da se mijenja Ugovor.[footnoteRef:44] Slian scenario bi mogao vrijediti i u sluaju ujedinjenja Kipra, kao to je nagovijeteno Protokolom br. 10 uz Sporazum o pristupanju iz 2003.[footnoteRef:45] [43: Kao "tradicionalno dijelovi carinske teritorije Francuske i Italije" Monako i San Marino su dio carinske unije - vidi Uredba 2151/84, OJ L 197/84, OJ L 197/84. Isti status ima i Andora, u skladu sa "posebnim odnosima sa Francuskom i panijom" - vidi Sporazum o carinskoj uniji, OJ L 324/90. Vidi i odgovor Komisije na poslaniko pitanje br. 2103/91. OJ C 102/33/92.] [44: Od 3. oktobra 1990. godine Osnivaki ugovori vrijede i na cijelom prostoru SR Njemake, odnosno i u novopridolim Lnder za "paket" prelaznih rjeenja usvojenih tim povodom vidi OJ L 353/90.] [45: Detaljnije Lenaerts i dr., 2005, str. 255-6.]

U svjetlu izloenog mogue je zakljuiti da komunitarno pravo vrijedi za odnose vezane za "teritoriju Zajednice", pri emu se neophodna vezauspostavlja bilo s obzirom na mjesto nastanka pravnog odnosa ili na mjesto njihovog izvrenja/dejstva, bilo s obzirom na "dovoljno" blisku vezanost za pravo jedne od drava lanica,237 a time i za relevantno komunitarno pravo.[footnoteRef:46] [46: Uz ostalo, ovo znai da se komunitarno pravo primjenjuje i na pravna lica ije sjedite je van teritorije drava lanica, jasno ukoliko obavljaju poslove na prostoru Zajednice u smislu citiranih taaka vezivanja.]

Iako maloas iznijeta tvrdnja o teritorijalnom vaenju komunitarnog prava na prostoru obuhvaenom jurisdikcijom drava lanica generalno stoji, s tim u vezi je potrebno ukazati na specifian status akata komunitarnih institucija, odnosno propisa sekundarnog komunitarnog prava. Naime, pojedini akti sekundarnog komunitarnog prava svoje teritorijalno vaenje odreuju na drugaiji nain. To, na primjer, vrijedi za carinske propise koji svoju primjenu ograniavaju na odreena podruja drava lanica.[footnoteRef:47] [47: Povodom prostora obuhvaenog carinskom unijom vidjeti l. 3i Uredbe 2913/92/EEC, OJ L 302/1/92.]

Sa druge strane, u skladu sa odgovarajuim sporazumima Zajednice i tih drava, odreeni komunitarni propisi vrijede i na teritoriji drava ne-lanica. Ilustracija je Monako, koji je dio zajednike carinske teritorije, ili Monako, San Marino i Vatikan, kao drave u kojima se primjenjuju propisi0 jedinstvenoj valuti, tanije euro banknotama i kovanicama, odnosno o njihovoj upotrebi.[footnoteRef:48] Ili, kao jo eklatantniji primjer, u skladu sa Sporazumom o Evropskom ekonomskom prostoru, na teritoriji Islanda, Lihtentajna [48: Vidi Lenaerts, 2005, str. 357.]

1 Norveke se primjenjuje znaajan dio komunitarnih propisa, odnosno komunitarnog prava.[footnoteRef:49] [49: Pod odreenim pretpostavkama komunitarno pravo moe imati i tzv. eksteritorijalno dejstvo, s im u vezi ilustraciju nudi pravo konkurencije - u principu primjenjivo na firme/preduzea sa sjeditem u treoj zemlji (nedavni sluaj Microsoft!).]

297Tim povodom generalno Muminovi, 1997, str. 39 i si.Konano, treba konstatovati da Ugovor o Evropskoj uniji uti u odnosu na pitanje teritorijalne primjene u tzv. unijskim segmentima.[footnoteRef:50] Kako se istie, ovo je logino rjeenje s obzirom na predmet regulisanja, a to e rei injenicu da "interesi pokriveni zajednikom vanjskom i bezbjed-nosnom politikom i saradnjom u oblasti unutranjih poslova i (krivinog) pravosua logiki nisu geografski ogranieni".[footnoteRef:51] Sa druge strane, konstatuje se i da prikazano rjeenje iz l. 299, ex l. 227, Ugovora o EZ "ipak" treba, analogijom, primijeniti i na unijski segment.[footnoteRef:52] [50: Isto vrijedi i za Jedinstveni evropski akt, u odnosu na odredbe koje nisu izmjena i dopuna tri Osnivaka ugovora.] [51: Kapteyn/VerLoren van Themaat, 1998, str, 95.] [52: Kaptevn/VerLoren van Themaat, 1998, str. 95, gdje se kao podrka argumentu navodi Deklaracija br. 25 uz Zavrni akt Mastrihtske meuvladine konferencije (Ugovor o EU).]

1.3. Vremensko vaenje

Iako je o tome ve govoreno, povodom vaenja Osnivakih ugovora ratione temporis na ovom mjestu treba podsjetiti na sljedee.Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za ugalj i elik zakljuen je na odreeno vrijeme, tanije na 50 godina, to znai da je istekao 23. jula 2002. godine. Imajui ovo u vidu, ali i injenicu da je njegov predmet regulisanja bilo relativno lako inkorporisati u Ugovor o Evropskoj zajednici, Savjet je u tom pravcu odgovarajue rezolucije usvojio ve tokom 1998.[footnoteRef:53] i 1999. godine.[footnoteRef:54] [53: OJ C 247/5/98.] [54: OJ C 190/1/99.]

Preostali Osnivaki ugovori,[footnoteRef:55] ukljuujui i onaj o Evropskoj uniji,[footnoteRef:56] zakljueni su na neodreeno vrijeme. Ova injenica[footnoteRef:57] u oima Evropskog suda je bila ilustracija, ako ve ne i dokaz, namjere drava lanica da zakljuenjem Ugovora uspostave novi, "nemeunarodni", pravni poredak, neposredno primjenjiv, i utoliko vii u odnosu na njihovo unutranje pravo i neposredno dejstvujui u odnosu na njihove graane. [55: l. 312, ex l. 240; l. 208, EA.] [56: l. 51, excl. Q, EU.] [57: Povezana sa koherentnim i odgovarajuim ovlatenjima snabdjevenom institucionalnom strukturom Zajednice.]

U doktrini se ovim povodom esto istie i terminologija kojom su se posluili autori Osnivakih ugovora. Naime, iz injenice da se govori o sporazumima zakljuenim na neogranieno (unlimited), a ne na neodreeno (indefinite) vrijeme, izvodi se zakljuak o elji da se potcrta "neopozivost" njima preuzetih obaveza, odnosno "neopoziva" opredijeljenost za njima inaugurisani proces integracije.[footnoteRef:58] [58: 3il] Npr., vidi Louis, 1995, str. 90.]

1.3.1. Iz ratifikacionog uglaBudui da je rije o sporazumima drava, stupanje na snagu Osnivakih ugovora podrazumijeva odgovarajui proces ratifikacije u dravama potpisnicama. Pri tome, za razliku od mogunosti koju ostavlja Beka konvencija o pravu ugovora iz 1969,[footnoteRef:59] za stupanje na snagu Osnivakih ugovora, kao i ugovora o njihovim dopunama, potrebna je ratifikacija u svim dravama. [59: l. 24(2).]

Konsekvence te injenice su jasno vidljive u sluaju prvog referenduma o Mastrihtskom ugovoru odranog u Danskoj. Naime, u skladu saodlukom veine graana da ga ne odobre, odnosno nemogunosti nacionalnog parlamenta da pristupi njegovoj ratifikaciji, Ugovor o Evropskoj uniji nije mogao stupiti na snagu. Ovo posljednje je omogueno tek u skladu sa rezultatom drugog, "popravnog" referenduma u ovoj zemlji, na kojem ga je veina graana podrala. U osnovi, isto se desilo i sa Ugovorom iz Nice, kojeg su graani takoe podrali tek na drugom referendumu, s tim to se ovaj put radilo o Irskoj.U sluaju ugovora o pristupanju, pak, situacija je unekoliko specifina. Naime, u mjeri u kojoj nije mogue predvidjeti da li e svaka od drava koje pristupaju Zajednici/Uniji zaista i ratifikovati ugovor o pristupanju, ovaj posljednji e po pravilu sadravati i odredbu kojom se odreena komunitarna institucija ovlauje da intervenie u sluaju izostanka ratifikacije u jednoj od potpisnica. S tim u vezi dovoljno je podsjetiti na dva zahtjeva Norveke za prijem u EZ, koji su bili prihvaeni i u skladu s tim potpisani ugovori o pristupanju, ali kojima je, u skladu sa odlukom nacionalnog referenduma u toj zemlji, bila uskraena ratifikacija - 1973. prvi put, i 1995. drugi put. U tim okolnostima Savjet je donio odgovarajue odluke o prilagoavanju pristupnih instrumenata novonastaloj situaciji.[footnoteRef:60] [60: Ovim povodom detaljnije Lenaerts i dr... 2005, str. 340.]

1.4. RezervePod odreenim uslovima ili tokom odreenog vremenskog perioda nacionalni pravni reim u odreenoj materiji moe odstupati od onog utvrenog komunitarnim pravom. O tome Osnivaki ugovori sadre izriite odredbe, to se u sluaju Ugovora o Evropskoj zajednici moe ilustrovati sljedeim primjerima.Uvodna odredba l. 10 izriito statuir generalnu obavezu drava lanica da se ponaaju u skladu sa preuzetim obavezama (klauzula/princip lojalnosti; federalna klauzula...). Istovremeno, odredbe l. 296 do 298, ex l. 223 do 225, im doputaju da u izuzetnim sluajevima odstupe od svojih obaveza. Konkretnije, u smislu ovih odredbi drava lanica je ovlatena da preduzima unilateralne mjere kada su u pitanju "vitalni interesi" njene sigurnosti - l. 296(1), ili u sluaju dogaanja koja dovode u pitanje odravanje unutranjeg reda i mira, u sluaju rata, "ozbiljne" meunarodne krize koja prijeti ratom ili u cilju izvrenja obaveza preuzetih da bi se ouvali mir i meunarodna sigurnost - l. 297/U ovim situacijama drava moe uskratiti informacije koje bi inae bila obavezna dati - l. 296 (lb),preduzimati mjere u vezi sa proizvodnjom i trgovinom orujem, municijom i ratnim materijalom - cl. 296 (lb), te preduzimati druge korake u dogovoru sa ostalim lanicama, u cilju zatite zajednikog trita - l. 297. Zavisno od vrste pitanja, konsultacije sa ostalim dravama lanicama se obavljaju u skladu sa pravilima datim u naslovima V i VI Ugovora o EU. Ovo, pak, moe voditi i odluci o preduzimanju zajednikih mjera, inei tako unilateralne mjere, odnosno koritenje rezerve, nepotrebnim.Ukoliko nacionalna mjera utemeljena pozivom na rezervu dovodi u pitanje reim slobodne konkurencije na zajednikom tritu, Komisija tim povodom moe postaviti odreene uslove - l, 298 (1), ex l. 225 (1), EZ. Takoe ako smatraju da se drava lanica neosnovano poziva na l. 296 i 297, ostale drave lanice ili Komisija mogu iznijeti predmet pred Evropski sud - izuzetak od postupka predvienog u l. 226 i l. 227, ex l. 169 i l. 170. U ovim situacijama, u skladu sa l. 298 (2), Sud odluuje in camera, uz mogunost izricanja privremenih mjera.[footnoteRef:61] [61: U ovom kontekstu panju zavreuje sluaj vezan za raspad SFRJ. Naime, poetkom 90-tih Grka, pozivom na odredbe l. 297, donosi odluku o zabrani uvoza i trgovine sa Makedonijom. Komisija, meutim, smatrajui da se nisu stekli neophodni uslovi iz citirane odredbe, mjeru Grke shvata kao neopravdanu povredu zajednike trgovinske politike i predmet upuuje Evropskom sudu. No, zahvaljujui sporazumu Grke i Makedonije postupak je okonan prije odluke Suda o meritumu spora. Vidi sluaj C-120/94 (1996) ECR1-1513. No, vrijedi pomenuti da je generalni pravozastupnik, Mr. Jacobs, predloio Sudu da utvrdi da u predmetnom sluaju Grka nije zloupotrijebila rezervu u smislu l. 297.]

Takoe, mehanizam rezervi djeluje i u kontekstu prelaznog perioda predvienog Ugovorom povodom realizacije odreene zajednike politike, omoguavajui dravi lanici da preuzme zatitne mjere u odnosu na "ozbiljne i trajne" potekoe u sluaju potivanja statuiranih rokova.[footnoteRef:62] Slina mogunost postoji i u kontekstu ugovora o pristupanju, u cilju prila-goavanja odreenim segmentima pravnog reima jedinstvenog trita.[footnoteRef:63] [62: Vidi l. 226 (1).] [63: Vidi l. 135 - Akt o pristupanju 1972; l. l. 130 - Akt o pristupanju 1979; l. 379 - Akt o pristupanju 1985; l. 152 - Akt o pristupanju 1994; l. 37 - Akt o pristupanju 2003.]

Generalno govorei, budui da je rije o odredbama koje predstavljaju izuzetak, rezerve statuirane Osnivakim ugovorima treba usko tumaiti.[footnoteRef:64] [64: 31 Vidi Salgoil, at 436.]

injenica da se nacionalna mjera odnosi na neko od pominjanih podruja (odbrana, unutranja bezbjednost i si.) ne znai da tim povodom nije mogua i primjena komunitarnog prava. U tom smislu ilustrativno je pitanje sluenja vojnog roka, odnosno obavljanje poslova u oruanim snagama, kojim povodom se Evropski sud izjaanjavao u nekoliko navrata, prije svega u vezi sa jednakou polova.[footnoteRef:65] Ipak, i pored generalne opredijeljenosti za princip jednakosti polova i, kao ne manje bitno, za irenje domaaja komunitarnog prava, Sud je uvaio znaaj ovih pitanja za drave lanice, kao to to pokazuje nedavni sluaj Dory[footnoteRef:66] koji se ticao njemakih propisa o organizaciji oruanih snaga, a prema kojima se obaveza sluenja vojnog roka odnosi samo na mukarce. [65: Vidi Sirdar, para 19; Kreil, para 16.] [66: Kritiku ovog stava Evropskog suda nudi Trybus, 2004, prema Lenaerts i dr., 2005, str. 365.]

1.5. Poseban status drave lanice- diferencirana primjena Osnivakih ugovoraU segmentu posveenom karakteristikama ustavnog okvira Evropske unije, uz ostale, istaknuta je i njegova "fleksibilnost". U osnovi, rije je o principu koji ukazuje na integraciju koja nije uslovljena jednovremenim djelovanjem svih nejedinstven nain. Ve od svog zaetka Evropska unija podrazumijeva mogunost da svi ne uestvuju u svim segmentima zajednikog djelovanja - bilo uopte, to e rei trajno, bilo u datom trenutku i datim intenzitetom.U mjeri u kojoj se pomenuto izraava i kao pitanje primjene, odnosno vaenja Osnivakih ugovora, ovdje je dovoljno kratko podsjetiti na sljedee.U kontekstu ekonomsko-monetarne unije, tanije u vezi sa treom fazom njenog uspostavljanja, V. Britanija i Danska imaju ugovoreno izuzee ili tzv. opt out, odnosno u kontekstu EMU to su "drave lanice sa derogacijom".[footnoteRef:67] [67: Protokol br. 25 uz Ugovor o EZ (V.B.); Protokol br 26 uz Ugovor o EZ (Danska). Dodue, formalnopravno status ove dvije drave nije identian (Danska nema "isti" status drave sa derogacijom), tim povodom Lenaerts i dr., 205, str. 297 i si.]

Ove dvije drave, a uz njih i Irska, imaju poseban status i u vezi sa primjenom odredbi Naslova IV Ugovora o EZ, dakle u oblasti viza, azila, imigracije i slobodnog kretanja ljudi. Konkretnije, ove drave imaju pravo neuestvovanja u provedbi odgovarajuih komunitarnih mjera.Nadalje, u skladu sa odgovarajuim protokolom, Danska je za sebe osigurala specifian status i povodom utvrivanja i provedbe zajednike politike u oblasti bezbjednosti i odbrane ili tzv. Evropske bezbjednosne i odbrambene politike (ESDP), i posebno u vezi sa mjerama zajednike vanjske i bezbjednosne politike sa vojno-odbrambenim implikacijama usvojenim u skladu sa Naslovom V Ugovora o EU.O specifinom statusu drave u odnosu na primjenu Osnivakih ugovora mogue je govoriti i povodom instituta pojaane saradnje, gdjepo definiciji ne uestvuju sve drave lanice EU, a utoliko i ne vrijedi jedinstven reim primjene Osnivakih ugovora. No, tim povodom je dovoljno uputiti na segment u kojem je ovo pitanje detaljnije izloeno, budui da i tu, mutatis mutandis, vrijedi maloas pomenuto u vezi drava koje u odreenoj oblasti zajednikog djelovanja ne uestvuju ili uestvuju samo u odreenoj mjeri.[footnoteRef:68] [68: Vidi i Lenaerts i dr., 2005, str. 372 i si.]

Navedeno ne iscrpljuje razliite varijante izuzimanja drava lanica iz primjene zajednikog reima utvrenog Osnivakim ugovorima, ali je svakako dovoljno da ilustruje fenomen o kojem je rije. Istovremeno, treba upozoriti da je i operacionalizacija opt out statusa provedena na razliite naine, to esto podrazumijeva i mogunost da se drava u pitanju u veoj ili manjoj mjeri "prikljui" matici drava, odnosno potuje reim uspostavljen Osnivakim ugovorom u odreenoj oblasti.[footnoteRef:69] [69: Detaljnije Lenaerts i dr., 2005, str. 369 i si, sa tabelom koja daje pregled izuzetaka, tj. opt out-a.]

1.6. Izmjena Osnivakih ugovora1.6.1. Generalni reim1.6.1.1. Komunitarne institucije i meuvladina konferencijaGeneralni reim izmjene Osnivakih ugovora dat je u l. 48 Ugovora o Evropskoj uniji. U mjeri u kojoj je objedinio postupke izmjene statuirane odgovarajuim odredbama tri Osnivaka ugovora,[footnoteRef:70] ovo je novi i jedinstveni postupak. [70: Svojevremeni l. 236, EZ, l. 96, U, i l. 204, EA.]

U osnovi, postupak podrazumijeva koordinirano djelovanje komu-nitarnih institucija i vlada drava lanica. U skladu s tim, pravilo je da Osnivake ugovore ne mogu mijenjati komunitarne institucije djelujui samostalno, a po shvatanju veine isto vrijedi i za drave lanice.[footnoteRef:71] [71: VidiLouis, 1995, str. 67.]

Komunitarni segment stavlja u pogon odgovarajui prijedlog Komisije ili jedne ili vie drava lanica - l. 48(1), EU. O prijedlogu se izjanjava Savjet, nakon to pribavi miljenje Evropskog parlamenta[footnoteRef:72] i Komisije, ako ona nije inicijator izmjena, te Evropske centralne banke, ako se prijedlog odnosi na institucionalne promjene u monetarnoj oblasti. Vrijedi istai da citirana odredba govori o davanju "pozitivnog miljenja", a ne o "odluci" Savjeta. Takoe, njom se izriito ne zahtijeva bilo koji oblik kvalifikovane veine. U skladu s tim, za nastavak postupka dovoljna je odluka Savjetaiza koje stoji obina veina,[footnoteRef:73] a u mjeri u kojoj se ovim slijedi rjeenje iz svojevremeno vaeih odredbi Ugovora o EZ (l. 236, u vezi sa l. 205(1)), vrijedi istai da je odluka o sazivanju meuvladine konferencije iz sredine 1985. bila donijeta pored protivljenja tri drave lanice (Danska, Grka i V. Britanija).[footnoteRef:74] [72: Cl. 96, EA, nije statuirao obavezu konsultovanja Evropskog parlamenta.] [73: 325 Lenaerts i dr., 1999, str. 261; Hartley, 2003, str. 94.] [74: w Vidi Pescatore, 1987, str. 14; Lenaerts i dr., 2005. str. 343.]

Pozitivno miljenje Savjeta vodi ka konferenciji predstavnika vlada drava lanica. Meuvladinu konferenciju, pak, saziva predsjedavajui Savjeta, a cilj joj je postizanje opte suglasnosti o amandmanima na jedan ili vie Osnivakih ugovora - l. 48(2).Konano, da bi ovako usvojen tekst izmjena i dopuna stupio na snagu neophodno je da ga ratifikuju sve drave lanice, u skladu sa odgovarajuim ustavnim rjeenjima - l. 48(3).1.6.1.2. Konvencija i meuvladina konferencijaU skladu sa odlukom Evropskog savjeta odranog u Lakenu krajem 2001, osnovu za rad meuvladine konferencije koja je trebalo da utvrdi tekst naredne revizije osnivakih ugovora, a to je rezultiralo nacrtom Evropskog ustava, odnosno odgovarajuim Ugovorom, trebalo je da predstavlja tekst kojeg e utvrditi specijalno tijelo: Konvencija ili Konvent, kao skup predstavnika vlada drava lanica, nacionalnih parlamenata, Evropskog parlamenta i Komisije. Imajui u vidu predstojee radikalno proirenje Unije, u rad Konvencije je trebalo ukljuiti i odgovarajue predstavnike drava kandidata.Konkretnije, Konvenciju su inili: efovi drava i vlada lanica i drava kandidata (15, odnosno 13), nacionalnih parlamenata (30, odnosno 26), Evropskog parlamenta (16), Evropske Komisije (2). Uz njih, kao posmatrai u radu uestvuju predstavnici: Ekonomsko-socijalnog komiteta (3), Komiteta regija (6) i komunitarni Ombudsman. Radom Konvencije rukovodi predsjednitvo u sastavu: predsjedavajui (Valry Giscard d'Estaing), dva podpredsjednika (Giuliano Amato i Jean-Luc Dehaene), po dva predstavnika Evropskog parlamenta, Komisije, nacionalnih parlamenata i predstavnici drava tokom ijeg predsjedavanja e se odrati meuvladina konferencija (Spanija, Danska, Grka).[footnoteRef:75] Inauguraciono zasjedanje Konvencije je odrano 28/2/2002, a rezultat njenog rada: tekst Ustava EU, predat je meuvladinoj konferenciji koja ga je odobrila, tanije konano utvrdila, 18. juna 2004. [75: Konvencija ima i poseban sekretarijat.]

Generalno pozdravljena kao znaajan korak u pravcu demokratske utemeljenosti integracionog zdanja, a utoliko i korak ka prevazilaenju tzv. demokratskog deficita EU, izloena konvencijska faza je, uz odreene modifikacije,[footnoteRef:76] ugraena u Ustav EU kao redovan nain njegove izmjene. Kod toga je potrebno istai da ovo ne iskljuuje djelovanje meuvladine konferencije. Ona i dalje ostaje tijelo koje ima zadnju rije pri oblikovanju ustavnih amandmana, iji joj tekst/nacrt, utvren konsenzusom, dostavlja Konvencija.[footnoteRef:77] Sa svoje strane, Meuvladina konferencija konsenzusom utvruje tekst amandmana na Ustav, za ije stupanje na snagu je, kao i do sada, potrebna ratifikacija u dravama lanicama. [76: Ubudue bi se, uz drave lanice i Komisiju, kao predlaga ustavnih amandmana mogao pojaviti i Evropski parlament - l. IV-443(1). Odluka o sazivanju Konvencije, sainjene od predstavnika nacionalnih parlamenata, efova drava ili vlada, Evropskog parlamenta i Komisije, je na Evropskom savjetu, nakon konsultovanja Evropskog parlamenta i Komisije. Istovremeno, uz saglasnost Evropskog parlamenta, Evropski savjet moe odluiti (prostom veinom), da predloeni amandmani "ne zavrjeuju" sazivanje Konvencije.] [77: l. IV-443(2).]

Utoliko, i u smislu neusvojenog Ustava, konana rije u oblikovanju ustavnih amandmana bila je ostavljena predstavnicima vlada drava lanica, odnosno o njihovoj konanoj sudbini odluuju nacionalni parlamenti. Ili, parafrazirajui neke autore, drave lanice zadravaju ulogu "gospodara Ugovora/Ustava",[footnoteRef:78] to vrijedi i za rjeenje koje bi trebalo da sadri Reformski ugovor. [78: Solucija statuirana u l. IV- 443(4), prema kojoj je predviena (nedefinisana!) intervencija Evropskog parlamenta u sluaju da Ugovor o Ustavu, po isteku dvije godine od potpisivanja, bude ratifikovan u 4/5 drava, ali ne i u preostalim, sutinski ne mijenja ovaj zakljuak.]

1.6.2. Bez meuvladine konferencije - "skraena" revizijaParalelno sa ovim generalnim reimom, postoje i postupci koji omoguavaju da se Osnivaki ugovori izmijene i bez sazivanja meuvladine konferencije.I ovdje je Savjet u centralnoj ulozi, djelujui u skladu sa ad hoc utvrenom procedurom i odluujui jednoglasno o usvajanju amandmana.[footnoteRef:79] Ovako usvojen amandman ne moe stupiti na snagu dok ga ne ratifikuju drave lanice, u skladu sa odgovarajuom ustavnom procedurom. Tanije, kako je reeno u mjerodavnim odredbama Ugovora, izmjene i dopune usvojene na ovaj nain Savjet e "preporuiti za usvajanje dravama lanicama u skladu sa njihovim ustavnim procedurama". [79: 33i,. Lenaerts i dr., 1999, str. 262.]

U mjeri u kojoj se i u svjetlu upravo reenog moe govoriti o ratifikaciji, treba pomenuti da je njen reim u nekim dravama lanicama pootren, a time i mogunost izmjena komunitarnog ustava posredstvom odluke Savjeta. Kao ilustracija moe posluiti Danska, koja je odluila, i o tome posebnom izjavom obavijestila Komisiju, da e u sluaju izmjena odreenih segmenata Ugovora odlukom Savjeta - a rije je o l. 22, ex l. 8e, EZ, i l. 42, ex l. K14, EU - vrijediti reim ratifikacije koji trai petes-tinsku parlamentarnu veinu ili obinu parlamentarnu veinu plus veinu na nacionalnom referendumu. Iako je pravni status ovih deklaracija[footnoteRef:80] diskutabilan, njime se jasno indicira nespremnost dijela drava lanica da pristanu na koritenje reduciranog postupka za izmjenu komunitarnog ustavnog reima. [80: 2 Povodom l. 22, ex l. 8e, EZ, vidi Deklaraciju Danske prikljuene Aktu o ratifikaciji Ugovora o EU, OJ C 348/4/92, a povodom l. 42, ex l. K.14, EU, vidi Deklaraciju u vezi sa l. K.14, EU, prikljuenu Amsterdamskom ugovoru, OJ C 340/143/97. Uz ostalo, vrijedi uoiti da su Deklaracije objavljene u "C" izdanju slubenog glasnika.]

Nakon posljednjih dopuna Ugovora o EZ (Nica), postoji pet sluajeva u kojima je mogue posluiti se ovom "preicom" pri izmjeni Ugovora: prvo, povodom jaanja i irenja domaaja prava vezanih uz graanstvo Unije - l. 22, ex l. 8e, pri emu Savjet postupa na prijedlog Komisije, a nakon to konsultuje Evropski parlament; drugo, povodom jedinstvenog reima neposrednih i optih izbora za Evropski parlament - l. 190(4), ex l. 138(4), pri emu je za odluku Savjeta neophodna saglasnost Parlamenta, iza koje mora stajati veina svih lanova Parlamenta; tree, povodom budeta, odnosno tzv. vlastitih prihoda Zajednice - l. 269, ex l. 201, pri emu je potreban odgovarajui prijedlog Komisije i miljenje Evropskog parlamenta; etvrto, povodom irenja jurisdikcije Evropskog suda na sporove u vezi industrijske svojine, pri emu Savjet postupa na prijedlog Komisije, a nakon to konsultuje Evropski parlament - (novi) l. 229a; i peto, povodom "prebacivanja" odreene materije (saradnja u krivinim predmetima) iz unijskih u komunitarni segment (iz III. u I. stub) - l. 42, ex l. K.14, EU, pri emu je potrebna inicijativa Komisije ili drave lanice.I u segmentu vanjske politike i bezbjednosti (II. stub) postoji slino rjeenje. Naime, povodom provoenja zajednike odbrambene politike i eventualnog integrisanja Zapadnoevropske odbrambene unije u Evropsku uniju, odredba l. 17(1), ex l. J.7(l), EU, omoguava Evropskom savjetu333da sugerie dravama lanicama prihvatanje odgovarajue preporuke, a u skladu sa njihovom ustavnom procedurom. No, u mjeri u kojoj asocira na "skraeni" postupak u komunitarnom segmentu, istie se da je ovdje vise u pitanju segment politikog odluivanja, a ne izmjene Ugovora kao takvog/

1.6.3. Bez ratifikacije - "mala" revizijaKonano, u relativno precizno definisanim sluajevima, Osnivake ugovore je mogue mijenjati i posredstvom tzv. neznatnih izmjena i dopuna, odnosno tzv. "manjih" amandmana ("minor amendments procedure") koji ne podrazumijevaju ratifikaciju drava lanica.Budui da se ovdje oito o radi o ovlatenjima Zajednice koja zadiru u nacionalno-dravno osjetljiva pitanja, ovaj postupak izmjene Osnivakih ugovora se ponekad naziva i "organski postupak".[footnoteRef:81] [81: Dashwood, 2001, str. 235.]

1.6.3.1. EZU i EuroatomIako je to ve dio istorije EU, vrijedi konstatovati da je u sluaju Zajednice za ugalj i elik ovu mogunost statuirala odredba l. 95(3) i (4). Tu je predviena mogunost da se Komisija i Savjet saglase o (novim) uslovima pod kojim Komisija vri svoja ovlatenja i u tom smislu izmijene Ugovor. Kod toga je generalni uslov da izmjene ili dopune ne smiju izai van ciljeva i zadataka ove Zajednice ili Ugovorom utvrene raspodjele vlasti izmeu pojedinih institucija. Uz ovaj opti, vrijedilo je i nekoliko posebnih uslova: prvo, Savjet ovim povodom odluuje desetdvanaestinskom veinom; drugo, amandmane treba da odobri Evropski sud, u smislu njihove saglasnosti sa l. 95; tree, u Evropskom parlamentu amandmane mora podrati tri etvrtine glasova iza kojih stoji dvije treine lanova Parlamenta.[footnoteRef:82] Tokom postojanja EZUC ovaj put je koriten sa uspjehom samo [82: Detaljnije kod Lenaerts i dr., 1999, str. 263.]

333U tom pravcu govori i poziv na reviziju ovog rjeenja u cilju daljnjeg podsticanja realizacijeciljeva u ovoj oblasti - l. 15(5), EU. Vidi i Lenaerts i dr., 1999, str. 263.jednom. Tanije, poetkom 60-tih i nakon to je Sud prethodno dao negativno miljenje o originalnom prijedlogu Odluke tadanje Visoke vlasti i Savjeta.[footnoteRef:83] Nakon toga pokuaji Savjeta da se koristi ovim nainom izmjenekomunitarnog ustava nisu uspjeli otii dalje od negativnog miljenja Evropskog suda.[footnoteRef:84] [83: Odluka od 26. januara 1960. o izmjeni l. 56, U, JO (1960) 781. Za negativan stav Suda vidi Miljenje 1/59 (1959) ECR 259. Za izmjenu miljenja povodom novog prijedloga Odluke vidi Miljenje 1/60 (1960) ECR 39.] [84: Povodom pokuaja da se izmijeni l. 65, U. vidi Miljenje 1/61 (1961) ECR 243.]

U osnovi slinu, ako ve ne i istu,330 mogunost nude i odredbe l. 76, 85 i 90, EA, s tim da je tu Savjetu data mogunost da, u iznimnim sluajevima, mijenja, odnosno dopunjava pojedine segmente Ugovora o Euro-atom zajednici.[footnoteRef:85] Pri tome Savjet djeluje na inicijativu Komisije ili drave lanice, a nakon to pribavi miljenje Evropskog parlamenta. Ovdje nije potrebno traiti miljenje Evropskog suda, ali je zato propisana jedno-glasnost pri odluivanju u Savjetu.[footnoteRef:86] [85: "Posebne odredbe", "uvanje/sigurnost" i "Vlasnitvo".] [86: Vidi detaljnije kod Lenaerts i dr., 1999, str. 264.]

1.6.3.2. Ugovor o Evropskoj zajedniciI Ugovor o Evropskoj zajednici poznaje slinu "mini" proceduru izmjene. To vrijedi za mogunost proirenja primjene l. 133, ex l. 113, koji se odnosi na oblast zajednike trgovinske politike. Naime, u skladu sa zavrnim paragrafom ovog lana,[footnoteRef:87] postupajui na prijedlog Komisije, i nakon to konsultuje Evropski parlament, Savjet moe - odluujui jednoglasno - iriti podruje primjene relevantnih odredbi o zajednikoj komercijalnoj politici, tj. odredbi l. 133(1) do (4). Isto vrijedi i za mogunost da Savjet mijenja ili dopunjava "tehnike odredbe", na primjer mijenjajui odgovarajue liste ili anekse uz Ugovor[footnoteRef:88] ili odluujui o ranijem uvoenju carinske unije.[footnoteRef:89] [87: Nakon dopuna izvrenih Ugovorom iz Nice, rije je o paragrafu 7, ranijem paragrafu 5, l. 133.] [88: 32 Vidi l. 81(2), U; l. 215(2). EA; l. 38(3). EZ - s tim da treba napomenuti da aktuelna verzija] [89: ove odredbe, a to je l. 32(3), ne doputa izmjene "Aneksa 1". 33 Vidi svojevremeni l. 14(7) i l. 33(8), EZ; l. 95, EA.]

Djelujui u skladu sa odgovarajuom procedurom i odluujui jednoglasno (l. 104(14), ex l. 104c(14)), Savjet moe mijenjati i odredbe odreenih protokola uz Ugovor, te prenositi nova ovlatenja na Evropsku centralnu banku u oblasti monetarne politike - l.105(6), ex l. 105(6).338No, dio autora postupak "male revizije" vee iskljuivo za Ugovor o EZUC. Vidi, npr.,Kapteyn/VerLoren van Themaat, 1998, str. 95.Takoe, na ovaj nain Savjet moe djelovati i povodom: irenja postupka saodluivanja na odreene segmente socijalne politike - l. 137(2),[footnoteRef:90] sistema vlastitih prihoda - l. 269(2),[footnoteRef:91] izmjene Statuta Evropskogsuda, osim Naslova I, posveenog statusu lanova Suda - l. 245,[footnoteRef:92] te osnivanja novih, specijalizovanih sudova - l. 225a.[footnoteRef:93] [90: Post-Nica solucija.] [91: Izvorna solucija.] [92: Post-Nica solucija.] [93: Post-Nica solucija.]

Konano, opet djelujui jednoglasno, Savjet moe mijenjati broj lanova Komisije - l. 213(1), ex l. 157(1), kao i generalnih pravozastupmka - l. 222, ex l. 166.[footnoteRef:94] [94: Ali vie ne i sudija Evropskog suda, budui daje nova verzija odredbe l. 221(1) predvidjela da Sud ini po jedan sudija iz svake drave. Inae, broj generalnih pravozastupnika Savjet moe izmijeniti na prijedlog Evropskog suda - l. 222(1).]

1.6.4. Iz ugla slobode ugovaranjaU mjeri u kojoj je komunitarni ustav u svom ishoditu plod meunarodnog sporazumijevanja, pitanje njegovih izmjena treba sagledati iz ugla optih principa meunarodnog prava, tj. iz ugla principa slobode ugovaranja. U toj perspektivi, naime, u prvi plan dolazi opte pravilo prema kojem oni koji su zakljuili ugovor mogu i da ga sporazumno izmijene - l. 39, Beka konvencija.[footnoteRef:95] Drugim rijeima, budui njihovi "gospodari", osnivake ugovore drave lanice mogu mijenjati nezavisno od naprijed izloenih procedura, ukljuujui i generalni reim statuiran u l. 48, EU. [95: Konvencija o pravu ugovora od 23. maja 1969, stupila na snagu 27. januara 1980. Sve drave lanice nisu ratifikovale ovu konvenciju. Ovim povodom Lenaerts i dr., 1999, str. 562.]

Dio doktrine insistira na upravo pomenutom: u skladu sa ustaljenim pravilima meunarodnog prava, ukljuujui i citiranu Konvenciju, i komunitarni pravni poredak podrazumijeva mogunost izmjene Osnivakih ugovora i mimo njima statuirane procedure, ukoliko "ugovarai" o tome postignu sporazum. Ali, mnogi nisu spremni podrati ovaj pristup, prvenstveno oni koji komunitarno pravo vide kao "zaokruen" ustavni poredak i kao takav izvan domaaja promjena koje nisu ostvarene na ustavom predvien nain.[footnoteRef:96] [96: Uz ostale, tako Kaptevn/VerLoren van Themaat, 1998, str. 96, istiui da je suprotan stav "krajnje upitan".]

Ove posljednje nije pokolebala praksa, tj. injenica da Osnivaki ugovorijesu mijenjani i na ovaj nain - do sada u dva navrata. To se desilo sredinom 50-tih, amandmanima na Ugovor o Zajednici za ugalj i elik, iako mjerodavna odredba l. 96 to nije doputala. U prvom sluaju izmjene su bile vezane za l. 28, UC, a odnosile su se na preraspodjelu glasova nakon prikljuenja Sarske oblasti SR Njemakoj.[footnoteRef:97] Naredne godine stie jojedna korekcija, ovog puta povodom institucionalnog objedinjavanja na nivou tri Zajednice.[footnoteRef:98] [97: Ugovor od 27. oktobra 1956.] [98: Konvencija od 25. marta 1957, o objedinjavanju odreenih institucija.]

Ukoliko bi se slijedilo insistiranje Evropskog suda na potivanju propisanog postupka za njihovu izmjenu,[footnoteRef:99] pitanje izmjene Osnivakih ugovora naknadnim sporazumima drava lanica bi gotovo iskljuivo bilo teorijske naravi. Konkretnije, po rijeima Suda, izmjena ili dopuna Ugovora nije mogua posredstvom: [99: Za ta je dobra ilustracija sluaj Defrenne II.]

sporazuma izmeu drava lanica koje nastupaju zajedniki i treih drava;[footnoteRef:100] [100: Sluaj ERTA, para 17 i 22.]

"zajednike rezolucije" drava lanica, kao to je istaknuto u odlukama iz sredine 70-tih;[footnoteRef:101] [101: Sluajevi Manghera; Defrenne II.]

mehanizma predvienog u l. 308, ex l. 235, kao to je nedavno istaknuto u miljenju povodom eventualnog pristupanja Zajednice Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima.[footnoteRef:102] [102: 356 Miljenje 2/94 (1996) ECR 1-1759. para 30.]

Isto proizlazi i iz stava Evropskog suda da drave lanice ne mogu mijenjati Ugovorom predvieni postupak odluivanja u okviru komu-nitarnih institucija.[footnoteRef:103] [103: Sluaj Hormones, para 38. Ovim povodom vidi i Lenaerts i dr.,2005, str.348.]

Ovaj argument mogue je izvesti i iz generalnog stava o specifinom karakteru obaveza u vezi sa provedbom Ugovora. Konkretnije, u prostorima komunitarnog prava nije doputen prigovor neispunjenja ugovora, odnosno bitne/materijalne povrede ugovora (exceptio non adimpleti contractus) u smislu l. 60 Beke konvencije. Razlog? Komunitarno pravo poznaje posebne postupke utvrivanja i sankcionisanja povrede ugovora od strane drava lanica, ukljuujui obaveznu nadlenost Evropskog suda, sa jedne strane, i obaveznost njegovih odluka, sa druge strane.[footnoteRef:104] [104: Uz ostale, vidi Lenaerts i dr., 2005, str. 13-14.]

Konano, vraajui se izmjenama Ugovora o Zajednici za ugalj i elik tokom 50-tih, vrijedi istai i da je Donji dom holandskog parlamenta posebnom rezolucijom[footnoteRef:105] osudio takve, "neustavne", izmjene Osnivakih ugovora, a vlada izjavila da e ubudue potivati stav parlamenta.[footnoteRef:106] Dakle, gledano iz ove perspektive, stav o dravama lanicama kao "gospodarimaugovora", i s tim povezan status Beke konvencije, imaju relativno znaenje.[footnoteRef:107] [105: Povodom Ugovora od 27/10/56, o izmjeni l. 28.] [106: Detaljnije kod Kaptevn/VerLoren van Themaat, 1998, str. 96; Lenaerts i dr., 2005, str. 349.] [107: Uz ostale, vidi Everling, 1992, str. 1076, gdje autor, svojevremeni sudija Evropskog suda, istie da pravno/ustavno drave lanice ne mogu djelovati mimo l. 236 Ugovora.]

1.6.5. "Nedodirljivo" ustavno jezgroU vezi sa nainom i mogunostima izmjene Osnivakih ugovora, shvaenih u smislu "ustavne povelje", postavlja se jo jedno pitanje od izuzetnog znaaja. Naime, respektabilan dio evropske doktrine ukazuje na postojanje "nedodirljivog" segmenta komunitarnog ustava, pri emu se misli na korpus temeljnih vrijednosti, odnosno principa na kojim poiva cjelokupno integraciono zdanje. Konkretnije, za neke je rije o ljudskim pravima, demokratiji i vladavini prava, odnosno "identitetu i postojanju Zajednice".[footnoteRef:108] [108: Bieber, Les limites matrielles et formelles la rvision des traits stablissant la Communaut europenne, (1993) R.M.C.U.E. str. 343-350; Da Cruz Vilaca adn Picarra, Y a-t-il des limites matrielles la rvision des traits instituant les Communauts europennes?, (1993) CDE, str. 3-37, premaLenaertsidr., 1999, str. 266, napomena 38. Istovremeno, pozivajui se na injenicu da oni utemeljuju ustavni poredak drava lanica, dio autora kao ustavne principe koji se ne mogu dovoditi u pitanje istiu principe demokratije i vladavine prava - npr., Heintzen, Hierarchierungsprozesse innerhalb des Primrrechts der Europischen Gemeinschaft, (1994) EuR, p. 35-49, prema ibid.]

U svakom sluaju, akcenat je na stavu da postojei komunitarni ustavni poredak ne doputa amandmane kojima bi se reduciralo ve etablirano i postignuto (ustavni acquis) u upravo pomenutim segmentima,[footnoteRef:109] To jasno nagovjetava i negativno miljenje Suda povodom prve verzije ugovora o uspostavljanju Evropskog ekonomskog prostora, gdje se istie da bi prihvatanje nekih od ponuenih rjeenja dovelo u pitanje "same temelje Zajednice".[footnoteRef:110] [109: 33 vidi Pescatore, 1981; Curti Gialdino, 1995; Lenaerts i dr., str. 266.] [110: Miljenje 1/91, para 46. Pitanje u kojoj mjeri je time Sud titio vlastiti poloaj je u drugom planu.]

Znaajno obuhvatnije ogranienje u odnosu na domaaj izmjena i dopuna Osnivakih ugovora sadravao je i originalni l. N Ugovora o EU, u mjeri u kojoj je statuirao da se budua meuvladina konferencija moe baviti samo onim odredbama iju reviziju predvia Ugovor - l. N(2). U skladu s tim, revizija posredovana Amsterdamskim ugovorom je bila ograniena na specificirana pitanja, uvaavajui pri tome ciljeve statuirane u l. A i B, sada l. 1 i l. 2, EU. A to je, uz ostalo, znailo da treba "u cijelosti" sauvati acquis communautaire - l. B, sada l. 2 EU. Otud, eventualnim amandmanima bilo je mogue "prebacivati" odreenu materiju iz unijskih u komunitarni segment, ali ne i obrnuto.[footnoteRef:111] [111: Vidi Lenaerts i dr., 1999, str. 266. Tako, prema jednom tumaenju i klauzula "neopozivosti",koja je u tekstu Ugovora bila vezana za paritet valute i vrijednost ecu, a potom i zajednike valute (euro), ne doputa naknadne izmjene. Ibid.]

Budui da nije u pitanju akt komunitarnih institucija, eventualna izmjena Osnivakih ugovora, posredovana ugovorom zakljuenim izmeu drava lanica, ne moe biti predmet ocjene Evropskog suda. No, ono to je tim povodom mogue, jeste da se Komisija, pozivom na krenje obaveza statuiranih u Ugovoru, obrati Sudu. Sta vie, ako se slijedi argument respektabilnog kruga autora,[footnoteRef:112] u tom sluaju bi Komisija mogla pred sud dovesti sve drave lanice. U tom scenariju, Sudu ostaje mogunost da ugovor o izmjenama kojima se zadire u korpus osnovnih ustavnih principa interpretira na nain kojim se to spreava. [112: Bieber, Curti Gialdino, Heintzen - prema Lenaerts i dr., 1999, str. 266-7, podravajui citirani stav.]

Naravno, ovaj scenario podrazumijeva tipian " hard-Grundnorm-case". A to, opet, vraa na ve diskutovano pitanje odnosa komunitarnog i nacionalnog prava, odnosno na doktrinarna nastojanja da se i ovim povodom konstruie "isto" pravno rjeenje.

1.6.6. Pristupanje Evropskoj unijiU kontekstu prikaza primarnih izvora komunitarnog prava konstatovana je i mogunost izmjene Osnivakih ugovora posredstvom sporazuma o pristupanju, tanije njihovo neophodno prilagoavanje. To pitanje je dotaknuto i u dijelu posveenom irenju Zajednice. Imajui to u vidu, na ovom mjestu treba dodati sljedee.Mjerodavna odredba u ovom sluaju je l. 49, ex l. O, EU, koja je zamijenila svojevremenu odredbu l. 237, EZ. Preciznije, izvorno je ovo pitanje regulisala odredba l. 237, EZ, [footnoteRef:113] statuirajui pravo bilo koje "evropske drave" da trai pristupanje Zajednici i dajui osnovne konture postupka tim povodom. Prva intervencija u ovaj tekst stie krajem 80-tih, kada izmjene izvrene Jedinstvenim evropskim aktom naglaavaju ulogu Evropskog parlamenta u ovom postupku, time to njegovom saglasnou uslovljavaju prijem novih lanova.[footnoteRef:114] Mastrihtski amandmani su ovu odredbu prenijeli iz Ugovora o Evropskoj zajednici u Ugovor o Evropskoj uniji, gdje je postala l. O. Sa svoje strane, Amsterdamske novele su ovu odredbu renumerisale u l. 49, EU,[footnoteRef:115] i uz to izriito statuirale potivanjetemeljnih principa Unije navedenih u l. 6(1), EU, kao uslov prijema novih drava. [113: se? Odnosno l. 98, U, i l. 205, EA.] [114: Svojevremeni l. 237(1).] [115: Prijem Austrije, Finske i vedske je prvi koji je obavljen po jedinstvenim pravilima (iz l. 49, EU).]

Kao to je ve pomenuto, situiranje relevantne odredbe o prijemu novih lanova u Ugovor o Evropskoj uniji potcrtava injenicu da pristupanje Uniji znai i istovremeno pristupanje Zajednici, tanije svojevremeno svim trima, a trenutno dvjema Zajednicama. Drugim rijeima, ukinut je dotadanji reim pristupanja svakoj od Zajednica pojedinano.I ovde treba istai da su izmjene Osnivakih ugovora, vezane za prijem, predmet sporazuma izmeu drave aplikanta i drava lanica. Uz ostalo, to znai da je ovdje rije o politikom aktu ovih posljednjih koji kao takav izmie kontroli Evropskog suda.[footnoteRef:116] [116: Lasok/Bridge, 1994, str. 64.]

Inae, domaaj intervencija u postojei komunitarni ustavni tekst posredstvom sporazuma o pridruenju dijelom je sporan. Sa svoje strane, Komisija zastupa stav da one mogu ii i izvan neophodnih "tehnikih" izmjena (npr. zastupljenost u odreenim institucijama). U svakom sluaju, prema judikaturi Evropskog suda, utvrivanje uslova prijema moe podrazumijevati i odgovarajue izmjene u sekundarnim, izvedenim komunitarnim propisima.[footnoteRef:117] [117: Sluaj LAISA, para 9-12.]

Konano, treba podsjetiti da, uz meunarodne sporazume o kojima se ovdje govori, generalni reim prijema u lanstvo Evropske unije (l. 49, EU), razrauje niz pravnopolitikih dokumenata,[footnoteRef:118] o kojima je takoe ve neto reeno u dijelu posveenom evoluciji integracionog projekta. [118: Uz ostale, Bijela knjiga Komisije iz 1995. - COM(95) 163, koja, u skladu sa zakljucima Evropskog savjeta u Essenu 1994, razrauje "pretprijemnu" strategiju u kljunim sektorima i odgovarajue mjere u usaglaavanju propisa; "Agenda 2000" - COM(97) 2000, sa prvim izvjetajem Komisije o stanju drava kandidata u odnosu na tzv. Kopenhagenske kriterijume (politiki, ekonomski i "pravni" - acquis); Godinji izvjetaji Komisije o progresu drava kandidata - COM(98) 712, COM(1999) 500, COM(2000) 700. Gledano iz ugla instrumenata finansijske podrke, treba pomenuti "Phare" program - Uredba Savjeta No 3906/89/EEC, OJ L 375/89, viekratno mijenjana i dopunjavana, posljednji put Uredbom No 1266/1999, od 21/6/999; provedbena Odluka Komisije od 13/10/99, SEC(1999) 1596. Niz relevantnih dokumenata, ukljuujui i izvjetaj Komisije za 2001, dostupan je i na http://europa.eu.int/comm/enlargement/index.htm]

1.6.6.1. "Evropski identitet" i ostali kriterijumiU principu, bilo koja evropska drava moe zatraiti prijem u EU, pod uslovom da, kao to je maloas pomenuto, potuje osnovne principe na kojima poiva integraciono zdanje, a koji su izriito navedeni u l. 6(1), ex l. F(l), EU. Pojam "evropska" drava u ovom kontekstu podrazumijeva prije svega geografsku dimenziju,[footnoteRef:119] ali kao to nagovjetava nain na koji se najee koristi izraz "evropski identitet" tome treba dodati i druge elemente. Tako, na primjer, u dokumentu "Evropa i izazov irenja"[footnoteRef:120] Komisija posebno istie istorijsku dimenziju, s tim da tu dimenziju treba uvaiti u vezi sa samim pojmom evropskog identiteta - svaka generacija Evropljana e ga sagledavati u specifinom svjetlu. [119: Ovaj element se istie kao navodno odluujui u sluaju odbijanja prijema Maroka u Zajednicu - povodom zahtjeva vidi (1987) 7/8 E.C. Buli. point 2.2.35, povodom stava Savjeta (1987) E.C. Buli., Suppl. 3,11.] [120: (1992) EC Buli., Suppl. 3, 11.]

U svakom sluaju, ak i ako se sloimo o njegovom geografskom aspektu, znaenje pojma "evropski identitet" ostaje otvoreno za raspravu, ukljuujui i njegove politike, kulturne, religijske ... konotacije.[footnoteRef:121] Poloaj Turske u kontekstu irenja Evropske unije to najbolje ilustruje. [121: Uz ostale, vidi Broekman, 1999; Cederman, 2000.]

Temeljni principi koje drava aplikant treba da potuje odnose se na slobodu, demokratiju, ljudska prava i slobode i vladavinu prava - l. 6(1), EU. Ve je izloeno, ovi principi su odraz judikature Evropskog suda i niza politikopravnih dokumenata koje su vremenom usvajale komunitarne institucije. Meu ovima je i Zajednika deklaracija Parlamenta, Savjeta i Komisije iz 1977. godine,[footnoteRef:122] a u kojoj je poseban naglasak na potivanju ljudskih prava i sloboda u skladu sa ustavnim principima drava lanica i Evropske konvencije o ljudskim pravima. [122: OJ C 103/1/77 s tim u vezi vidi i zakljuak Evropskog savjeta odranog u Kopenhagenu 1978-3 E.C. Buli. 5-6.]

Nadalje, lanstvo pretpostavlja prihvatanje komunitarnog acquis-a, tj. "postojeih i buduih prava i obaveza u smislu komunitarnog (pravnog) sistema i njegovog institucionalnog okvira".[footnoteRef:123] Drugim rijeima, u pitanju je korpus primarnog i sekundarnog prava i judikature Evropskog suda, ukljuujui i sve sporazume drava lanica i meunarodne sporazume koje su zakljuile drave lanice i Zajednice kao tak\