dr božidar stavrić - univerzitet...

Dr Božidar Stavrić

Dr Radovan Spremo

UPRAVLJANJE

POSLOVANJEM

PREDUZEĆA

Banja Luka, decembar 2019. godine

Dr Božidar Stavrić

Dr Radovan Spremo

Upravljanje poslovanjem preduzeća

Recenzenti:

Prof. dr Gordana Kokeza

Prof. dr Slobodan Pokrajac

Izdavač:

Univerzitet za poslovni inženjering i menadžment Banja Luka

Za izdavača:

Ilija Džombić, direktor

Štampa:

”Point štamparija” Banja Luka

Tiraž: 100 komada

Banja Luka, decembar 2019. godine

ISBN

Objavljivanje ovog univerzitetskog udžbenika za upotrebu

odobrio je Senat PIM univerziteta u Banjoj Luci odlukom

broj S-137/18 od 07.12.2018. godine.

© Zabranjeno fotokopiranje, preštampavanje i drugi oblici umnožavanja

ove knjige. Sva prava zadržava izdavač.

“Pod moralnom i krivičnom odgovornošću izjavljujemo da smo mi autori

ovog udžbenika te smo upoznati da smo, ukoliko se utvrdi da je udžbenik

plagijat, odgovorni za štetu pričinjenu Univerzitetu za poslovni

inženjering i menadžment, kao i autoru originalnog udžbenika.”

V

PREDGOVOR

Knjiga pod naslovom Upravljanje poslovanjem preduzeća nastala je

kao odgovor autora na izazov da u jedinstvenom tekstu predstave

osnovne aspekte na fenomen preduzeća kao

organizacionog sistema imanentnog tržišnom načinu privređivanja.

To je podrazumijevalo obuhva-tanje ekonomike, menadžmenta i

računovodstvenog obuhvatanja i praće-nja funkcionisanja preduzeća.

Polazeći od navedenog pristupa tretiranju preduzeća kao poslo-vnog

sistema, cjelina ovog teksta podijeljena je na tri osnovne komponente

čijim sadržajem su obuhvaćeni svi elementi njegove strukture i

funkcionisanja.

Autori su zajednički pripremali ovaj tekst, uz uklađivanje stilova i

pristupa u razradi tretirane problematike, s tim da je svaki samostalno

obradio pojedine segmenta za koje je specijalizovan. Tako je Božidar

Stavrić napiso prva dva dijela, a Radovan Spremo je treći dio.

S obrizom na obuhvatnost problematike koja se u ovom tekstu

tretira, knjiga pod ovakvim naslovom prilagođena je izučavanju dijelova

nastavnih programa iz više predmeta, od kojih posebno ekonomike pre-

duzeća, menadžmenta i računovodstva. Na taj način, svojim sadržajem

prilagođena je studentima visokoškolskih ustanova na kojima se predaju

navedene discipline, s tim može korisno poslužiti i stručnjacima u

poslovnoj praksi kao solidan teorijski podsjetnik.

Koristimo se i ovom prilikom da zahvalimo recenzentima na pri-

jedlogu da se ovaj tekst objavi, kao i Univerzitetu za poslovni inženjering

i menadžment u Banjoj Luci kao izdavaču.

U Beogradu i Trebinju, decembra 2018. Autori

VII

SADRŽAJ:

UVOD ......................................................................................................................... 1

1. PROCES PRIVREĐIVANJA I NASTANAK PREDUZEĆA ................................................... 1

2. KARAKTERISTIKE PREDUZEĆA KAO POSLOVNOG SISTEMA ....................................... 2

3. USLOVI ZA POJAVU PREDUZEĆA ............................................................................... 5

PRVI DIO:SPECIFIČNOSTI POSLOVANJA PREDUZEĆA ................................. 9

I. EKONOMSKA STRUKTURA PREDUZEĆA ..................................................... 11

1. TROŠENJE ELEMENATA PROIZVODNJE .................................................................... 11

2. NATURALNO IZRAŽAVANJE TROŠENJA ................................................................... 14

2.1. Utrošci materijala .......................................................................................... 14

2.1.1. Utrošci osnovnog materijala ....................................................................... 15

2.1.2. Utrošci pomoćnog materijala ..................................................................... 17

2.1.3. Utrošci režijskog materijala ........................................................................ 18

2.2. Utrošci sredstava za rad ............................................................................... 19

2.3. Utrošci radne snage ....................................................................................... 21

3. FINANSIJSKO IZRAŽAVANJE TROŠENJA ................................................................... 26

3.1. Novčani multiplikatori utrošaka .................................................................... 26

3.2. Cijene sredstava za proizvodnju .................................................................... 26

3.3. Zarade za izvršeni rad .................................................................................... 28

4. KRITERIJUMI KLASIFIKOVANJA TROŠKOVA ............................................................ 30

II. TROŠKOVI USPOSTAVLJANJA I KORIŠĆENJA KAPACITETA ............. 37

1.USPOSTAVLJANJE I KORIŠĆENJE PROIZVODNOG KAPACITETA .................................. 37

2. DEFINISANJE I KLASIFIKOVANJE PROIZVODNIH KAPACITETA .................................. 39

3. ORGANIZACIONA STRUKTURA KORIŠĆENJA KAPACITETA ....................................... 44

4. FIKSNI TROŠKOVI ................................................................................................... 46

4.1. Osobine fiksnih troškova ................................................................................ 46

4.2. Ponašanje fiksnih troškova ............................................................................ 47

4.3. Razlaganje fiksnih troškova na komponente .................................................. 49

5. TROŠKOVI USLOVLJENI KORIŠĆENJEM KAPACITETA ............................................... 52

5.1. Proporcionalni troškovi ................................................................................. 52

5.2. Relativno fiksni troškovi ................................................................................. 56

III. METODE OBRAČUNA TROŠKOVA ............................................................... 66

1. POJAM I ZNAČAJ PRAGA EKONOMIČNOSTI .............................................................. 66

2. UTVRĐIVANJE PRAGA EKONOMIČNOSTI ................................................................. 69

3. METODE IZRAČUNAVANJA CIJENE KOŠTANJA ......................................................... 73

3.1. Metode prenošenja troškova na nosioce ....................................................... 73

3.2. Osnovne kalkulativne metode ......................................................................... 75

3.3. Metoda direct costing ..................................................................................... 83

VIII

IV. ANGAŽOVANJE I KRUŽENJE KAPITALA ................................................... 86

1.METAMORFOZE VRIJEDNOSTI U POSLOVNOM PROCESU ........................................... 87

1.1. Naturalni oblici vrijednosti ............................................................................ 87

1.2. Finansijski oblik vrijednosti ........................................................................... 92

2. FAZE CIKLUSA REPRODUKCIJE ................................................................................ 92

2.1. Specifičnosti pojedinih faza............................................................................ 92

2.2. Vrijeme angažovanja sredstava ..................................................................... 94

2.3. Ukupno vrijeme poslovnog procesa ............................................................... 98

3. REPRODUKCIONI ASPEKT ANGAŽOVANJA SREDSTAVA ......................................... 100

3.1. Obrtna sredstva ............................................................................................ 100

3.2. Osnovna sredstva ......................................................................................... 101

4. KVANTITATIVNI ODNOS ANGAŽOVANJA I TROŠENJA ............................................ 102

4.1. Koeficijent angažovanja ............................................................................... 102

4.2. Koeficijent reprodukovanja .......................................................................... 104

5. CIRKULISANJE KAPITALA U POSLOVNOM PROCESU ............................................... 105

V. REZULTATI POSLOVANJA PREDUZEĆA .................................................. 109

1. PROIZVOD KAO OBLIK REZULTATA POSLOVANJA ................................................. 109

1.1. Definicija i karakteristike proizvoda ........................................................... 109

1.2. Izražavanje proizvoda ................................................................................. 111

1.3. Tržišna cijena kao izraz proizvoda.............................................................. 112

1.4. Cijena koštanja kao izraz proizvoda ............................................................ 112

1.5. Proizvod izražen objektivno potrebnim radom ............................................ 113

2. OBIM I STRUKTURA UKUPNOG PRIHODA ............................................................... 114

2.1. Definicija ukupnog prihoda ......................................................................... 114

2.2. Faktori ukupnog prihoda ............................................................................. 115

2.3. Dohodak kao oblik rezultata poslovanja ...................................................... 120

2.4. Dobitak kao neto rezultat ulaganja kapitala ................................................ 124

2.5. Pojava gubitka u poslovanju ........................................................................ 125

VI. EKONOMSKI PRINICPI POSLOVANJA I KVALITETA EKONOMIJE . 127

1. OSNOVNI EKONOSKI PINCIPI POSLOVANJA PREDUZEĆA ........................................ 127

2. PARCIJALNI PRINCIPI POSLOVANJA ....................................................................... 130

2.1. Princip produktivnosti .................................................................................. 131

2.2. Princip ekonomičnosti .................................................................................. 137

2.3. Princip rentabilnosti .................................................................................... 145

4. KONTROLA FUNKCIONISANJA SEGMENATA PREDUZEĆA ....................................... 151

4.1. Podsistem proizvodnje ................................................................................. 151

4.2. Podsistem razmjene...................................................................................... 152

4.3. Podsistem finansiranja ................................................................................. 153

DRUGI DIO:MENADŽMENT KAO UPRAVLJAČKI SISTEM PREDUZEĆA 155

I. POJAVA I RAZVOJ MENADŽMENTA ............................................................ 157

IX

1. ISTORIJAT MENADŽMENTA ................................................................................... 157

2. DEFINISANJE MENADŽMENTA ............................................................................... 159

3. RAZVOJ MENADŽMENTA....................................................................................... 163

3.1. Profesionalni menadžment ........................................................................... 163

3.2. Naučni menadžment ..................................................................................... 164

3.3. Škole menadžmenta ...................................................................................... 165

4. PRINCIPI MENADŽMENTA ...................................................................................... 169

4.1.Osnovni principi menadžmenta ..................................................................... 169

4.2. Fajolovi principi menadžmenta .................................................................... 170

4.3. Veberovi principi menadžmenta ................................................................... 172

II. DIVERSIFIKACIJA MENADŽMENTA ........................................................... 174

1. VRSTE MENADŽMENTA ......................................................................................... 174

2. STRATEGIJSKI MENADŽMENT ............................................................................... 175

2.1. Definicija strategije...................................................................................... 175

2.2. Klasifikovanje strategija .............................................................................. 175

2.3. Formulisanje strategije preduzeća ............................................................... 178

2.4. Strategijski menadžment .............................................................................. 181

3. OPERATIVNI MENADŽMENT .................................................................................. 185

4. MENADŽMENT POSLOVNIH PODRUČJA .................................................................. 188

5. NOSIOCI UPRAVLJAČKOG PROCESA ...................................................................... 191

5.1. Preduzetnik kao nosilac upravljanja ............................................................ 191

5.2. Menadžer u upravljačkom sistemu preduzeća.............................................. 193

5.3. Liderstvo kao manifestacija menadžmenta .................................................. 194

6. MENADŽERSKI NIVOI ............................................................................................ 196

III. FUNKCIJE MENADŽMENTA ......................................................................... 198

1. FUNKCIJA PLANIRANJA ......................................................................................... 198

1.1. Uloga i značaj planiranja poslovanja .......................................................... 198

1.2. Sadržaj procesa planiranja .......................................................................... 200

1.3. Nužnost i ciljevi planiranja ......................................................................... 203

1.4. Definisanje pojma cilj .................................................................................. 207

1.5. Glavna ciljna područja planskih odluka ...................................................... 208

2. POLITIKA KAO ELEMENT PLANSKOG ODLUČIVANJA .............................................. 211

3. STRATEGIJA KAO ELEMENT PLANSKOG ODLUČIVANJA ......................................... 216

4. FUNKCIJA ORGANIZOVANJA ................................................................................. 221

4.1. Definisanje funkcije organizovanja .............................................................. 221

4.2. Sadržaj funkcije organizovanja .................................................................... 222

4.3. Teorije organizovanja .................................................................................. 223

4.4. Savremeni pristupi organizovanju ............................................................... 225

4.5. Principi organizacije rada ........................................................................... 228

4.6. Principi organizacije individualnog rada .................................................... 229

X

4.7. Principi organizacije kolektivnog rada ........................................................ 229

5. FUNKCIJA UPRAVLJANJA LJUDSKIM REURSIMA ..................................................... 235

5.1. Definisanje kadrovskog menadžmenta ......................................................... 236

5.2. Pronalaženje kadrova .................................................................................. 238

5.3. Izbor kadrova ............................................................................................... 240

5.4. Osnovne karakteristike ličnosti radnika ....................................................... 243

5.5. Uloga ljudskog faktora u organizaciji ......................................................... 246

6. FUKCIJA UTICANJA ............................................................................................... 248

6.1. Komunikacija u organizaciji ........................................................................ 249

6.2. Motivacija u organizaciji ............................................................................. 252

6.3. Vođstvo kao menadžerska sposobnost .......................................................... 261

7. FUNKCIJA KONTROLISANJA .................................................................................. 264

7.1. Značaj funkcije kontrolisanja ....................................................................... 265

7.2. Karakteristike procesa kontrolisanja ........................................................... 267

TREĆI DIO:RAČUNOVODSTVENI IZVJEŠTAJI I POSLOVNO

ODLUČIVANJE ........................................................................................................ 273

I. RAČUNOVODSTVENO EVIDENTIRANJE KRUŽENJA KAPITALA U

FUNKCIJI POSLOVNOG ODLUČIVANJA ......................................................... 275

1. EVIDENTIRANJE PRIBAVLJANJA SREDSTAVA PREDUZEĆA ..................................... 275

1.1. Sopstveni kapital preduzeća i knjiženje upisa ............................................. 276

1.2. Knjigovodstveno evidentiranje pozajmljenog kapitala preduzeća ............... 286

1.3. Ulaganje novčanih sredstava u pribavljanje elemenata proizvodnje .......... 289

1.4. Knjigovodstveno obuhvatanje pribavljanja sredstava za rad ...................... 291

1.4.1. Knjigovodstveno obuhvatanje osnovnih sredstava .................................... 293

1.4.2. Knjigovodstveno evidentiranje ulaganja kapitala u osnovna sredstva ..... 296

1.5. Knjigovodstveno obuhvatanje zaliha sirovina i materijala .......................... 301

1.5.1. Knjigovodstveno evidentiranje materijala po stvarnoj nabavnoj vrijednosti

............................................................................................................................ 302

1.5.2. Knjigovodstveno evidentiranje materijala po kombinovanoj nabavnoj

vrijednosti. .......................................................................................................... 303

1.5.3. Knjigovodstveno evidentiranje materijala po planskoj nabavnoj vrijednosti.

............................................................................................................................ 304

1.5.4 Knjigovodstveno evidentiranje sitnog alata i inventara ............................. 306

2. RAČUNOVODSTVENO EVIDENTIRANJE TROŠKOVA I RASHODA .............................. 308

2.1. Obuhvatanje i evidentiranje troškova i rashoda .......................................... 309

2.1.1. Troškovi otpisa osnovnih sredstava .......................................................... 309

2.1.2. Obračun troškova materijala ................................................................... 315

2.1.2.1. Obračun i knjigovodstveno evidentiranje troškova materijala metodom

ostvarenih nabavnih cijena ................................................................................. 315

2.1.2.2. Obračun i knjigovodstveno evidentiranje troškova materijala metodom

planskih nabavnih cijena .................................................................................... 320

XI

2.1.2.3. Obračun i knjigovodstveno evidentiranje troškova materijala koji se ne

skladišti ............................................................................................................... 321

2.1.2.4. Obračun i knjigovodstveno evidentiranje troškova sitnog alata i inventara

............................................................................................................................ 322

2.1.3. Troškovi zarada......................................................................................... 325

2.1.4. Troškovi neproizvodnih usluga ................................................................. 326

2.1.5. Knjigovodstvena evidencija finansijskih rashoda ..................................... 328

2.1.6. Knjigovodstveno evidentiranje ostalih i vanredni rashodi ........................ 331

3. RAČUNOVODSTVENO OBUHVATANJE PRENOSA PRIRODNIH VRSTA TROŠKOVA U

NAREDNU FAZU I EVIDENTIRANJE UČINAKA ............................................................. 334

4. RAČUNOVODSTVENO OBUHVATANJE PRODAJE I NAPLATE PROIZVODA I USLUGA . 337

5. RAČUNOVODSTVENO OBUHVATANJE, EVIDENTIRANJE I KLASIFIKACIJA PRIHODA 339

5.1. Klasifikacija i evidentiranje prihoda............................................................ 340

5.1.1. Knjigovodstveno obuhvatanje poslovnih prihod ....................................... 340

5.1.2. Knjigovodstveno obuhvatanje finansijskih prihoda ................................. 341

5.1.3. Knjigovodstveno obuhvatanje ostalih i vanrednih prihoda ...................... 342

5.2. Obračun periodičnog rezultata metodom ukupnih troškova proizvodnog

preduzeća ............................................................................................................ 343

5.3. Obračun periodičnog rezultata metodom troškova prodatih učinaka

proizvodnog preduzeća ....................................................................................... 349

5.4. Računovodstvena evidencija predzaključnih knjiženja i zaključak poslovnih

knjiga .................................................................................................................. 350

II. STRUKTURA OSNOVNIH FINANSIJSKIH IZVJEŠTAJA .......................... 353

1. OSNOVE FINANSIJSKOG IZVJEŠTAVANJA ............................................................... 353

2. PREGLED STRUKTURE OSNOVNIH FINANSIJSKIH IZVJEŠTAJA ................................. 354

2.1. Bilans stanja ................................................................................................. 354

2.2. Bilans uspjeha .............................................................................................. 357

2.3. Izvještaj o promjenama na kapitalu ............................................................. 361

2.4. Izvještaj o tokovima gotovine ....................................................................... 363

2.5. Prikaz računovodstvene politike u finansijskim izvještajima ....................... 365

III. RAČUNOVODSTVO U FUNKCIJI UPRAVLJANJA ................................... 366

1. RAČUNOVODSTVENO PLANIRANJE U FUNKCIJI UPRAVLJANJA ............................... 366

1.1. Plan rezultata (bilansa uspjeha) .................................................................. 367

1.2. Planiranje likvidnosti ................................................................................... 370

1.3. Plan kapitalnih ulaganja .............................................................................. 371

1.4. Plan finansijske strukture ............................................................................. 372

2. RAČUNOVODSTVENA ANALIZA KAO DIO ANALIZE POSLOVANJA PREDUZEĆA ...... 372

2.1. Svrha i zadatak analize poslovanja preduzeća ............................................. 374

2.2. Metode analize poslovanja preduzeća ......................................................... 375

2.3. Ciljevi i vrste analize bilansa ....................................................................... 376

XII

2.4. Pravila i analiza finansiranja poslovnih sredstava ...................................... 377

2.5. Pretpostavke analize bilansa........................................................................ 379

2.6. Istrumenti i postupci analize bilansa ........................................................... 381

2.6.1. Osnovni postupci analize .......................................................................... 381

2.6.2. Analiza bilansa pomoću neto obrtnog fonda ............................................. 385

3. RAČUNOVODSTVENI NADZOR ............................................................................... 386

3.1. Računovodstveni nadzor kao dio računovodstva ......................................... 387

3.2. Interna kontrola kao dio računovodstvenog nadzora .................................. 387

3.3. Eksterna kontrola kao dio računovodstvenog nadzora ................................ 388

LITERATURA ........................................................................................................ 390

1

UVOD

1. Proces privređivanja i nastanak preduzeća

Od najranijih početaka svoga razvoja, ljudi obavljaju proces privre-

đivanja u većim ili manjim zajednicama koje se formiraju kao njihove

organizacije, sa podjelom rada i drugim karakteristikama kolektivnog ži-

vota kojima se postiže racionalnije korišćenje proizvodnih mogućnosti i

povoljnije zadovoljenje potreba. A kako je proizvodnja određeni dru-

štveni odnos, uspostavljanje odgovarajućih organizacija kolektivnog rada

mijenjalo se i usavršavalo u skladu sa razvojem proizvodnih snaga i

produkcionih odnosa. Ovaj razvoj tekao je od organizacija kolektiva u

kojima su ispoljavane sve društvene aktivnosti čovjeka do speci-

jalizovanih mezoekonomskih sistema u kojima se obavljaju samo od-

ređeni zadaci privređivanja na osnovu društvene podjele rada.

U uslovima prvobitnog društva osnovne jedinice kolektivnog

privređivanja bile su poludivlje horde, kasnije, na višem stepenu kulti-

visanja čovjeka, plemena i rodovi. Bilo je to skoro spontano povezivanje

ljudi u procesu privređivanja, ali i ostalih manifestacija društvenog živo-

ta, uz nastojanje da se što lakše ovlada prirodom radi zadovoljenja potre-

ba opstanka i produženja vrste. Veoma skromnim sredstvima za proizvo-

dnju raspolagali su svi članovi takve zajednice i zajednički su, u skladu

sa uređenjem plemenske organizacije, uživali plodove svoga rada.

Primitivna proizvodnja kao i ostali oblici društvenog života uslo-

vljavali su i primitivnu organizaciju kolektiva. U okviru tih primitivnih

zajednica, ekonomske aktivnosti ljudi nisu se obavljale odvojeno od osta-

lih društvenih manifestacija. Čak su isti pojedinci bili nosioci kako ratni-

čkih dužnosti tako i obaveza u pribavljanju materijalnih dobara za život.

Slično je i sa ostalim društvenim poslovima. Otuda i veoma niska efika-

snost takvih kolektiva u procesu privređivanja.

Pojavom klasnih odnosa i privatne svojine sredstava za proizvodnju,

uslovljene razvojem proizvodnih snaga, proces društvene proizvodnje

obavlja se u drukčije organizovanim oblicima. To su robovlasnička

gazdinstva, koja se organizuju na principu rada robova i privatne svojine

robovlasnika nad njima i sredstvima za proizvodnju. Odnosi proizvodnje

ispoljavaju se u fizičkoj prinudi nad robovima, koji predstavljaju izvor

radne snage koja se reprodukuje na nivou minimuma biološke egzisten-

cije.

U epohi feudalizma, proces privređivanja organizuje se na feudima -

zemljišnim posjedima feudalaca. I za ove organizacione oblike karakte-

2

ristično je da se privredni život ne odvaja od ostalih društvenih

manifestacija, što je izraz niskog stepena razvijenosti proizvodnih snaga.

Kmet je političkom prinudom vezan za posjed feudalaca, čime je odre-

đena i organizaciona struktura ovih privrednih jedinica.

Međusobno povezivanje privrednih subjekata, i u robovlasništvu i u

feudalizmu, obavljalo se sporadičnom razmjenom samo skromnog viška

proizvoda, a većina potreba zadovoljavala se, bez posredstva ove tek

embrionalno razvijene faze ciklusa reprodukcije, u okviru gazdinstva.

Karakter svojine u ovim pretkapitalističkim formacijama uslovljavao je

vezanost proizvodnog procesa za zemljišni posed, što znači da je mobi-

lnost elemenata proizvodnje i proizvoda bila veoma ograničena. To je

uslovljavalo i autarhičnost ovih osnovnih jedinica organizacije privre-

dnog, kao i ukupnog društvenog života.

Kapitalistički način proizvodnje karakteriše se robno-novčanim

odnosima, a svojina sredstava za proizvodnju i rezultata proizvodnje izra-

žava se u novcu kao opštem ekvivalentu vrijednosti, odnosno u kapitalu.

To je omogućilo neograničenu pokretljivost elemenata i rezultata pro-

izvodnje, te se privredna aktivnost organizuje u preduzeću kao osnovnoj

ćeliji društvene reprodukcije. Tome je doprinjelo i političko oslobađanje

čovjeka - nosioca radne snage.

Kapitalističko preduzeće bazira se na privatnoj svojini sredstava za

proizvodnju i privatnom prisvajanju viška rada. U njemu rade radnici koji

su politički slobodni, ali ekonomski zavisni od kapitaliste.

Kako se ekonomske vrijednosti izražavaju u novcu - kapitalu -

privatni preduzetnici na tržištu pribavljaju materijalne elemente

proizvodnje i radnu snagu, zatim organizuju njihovo kombinovanje u

procesu rada, te prodaju gotove proizvode, čijom cijenom podmiruju

troškove pro-izvodnje i stiču višak vrijednosti zahvaljujući sinergetskom

efektu orga-nizovanja proizvodnje. Svi ovi procesi nužno su praćeni

odgovarajućim računovodstvenim evidencijama i knjigovodstvom što

bitno doprinosi efikasnosti korišćenja raspoloživih resursa i efektivnosti

zadovoljavanja potreba potrošača, izraženih u vidu tržišne tražnje.

2. Karakteristike preduzeća kao poslovnog sistema

Preduzeće kao osnovni subjekt tržišne privrede predstavlja

organizacioni sistem u ekonomskoj sferi društvenog života. Zato se u

njegovoj strukturi, kao i u njegovom funkcionisanju, mogu uočiti dva

osnovna eleme-nta, i to:

- ulaz, odnosno ulaganje,

- proces, odnosno poslovanje i

3

- izlaz, odnosno rezultat.

S obzirom na ciljeve poslovanja preduzeća, kao i na zakonitosti koje

vladaju u tržišnoj privredi, predmet ekonomike preduzeća proširuje se i

na kvalitet ekonomije, koji se izražava kvantitativnim odnosom rezultata i

ulaganja. Pri tome, ocjena kvaliteta ekonomije preduzeća, kao i u slučaju

ostalih vrsta sistema, polazi od određenih principa na kojima se njihovo

funkcionisanje zasniva. Na taj način, predmet ekonomike predu-zeća

obuhvata i ekonomske principe poslovanja ovih organizacionih si-stema.

Poslovanje preduzeća odvija se pod uticajem mnogobrojnih faktora

koji djeluju na veličinu ulaganja i rezultata, kako u okviru konkretnog

organizacionog sistema, tako i u njegovom tržišnom i ukupnom druš-

tvenom okruženju. Time se predmet izučavanja ekonomike preduzeća

upotpunjava još jednim elementom koji se ispoljava u vidu faktora koji

uslovljavaju uspješnost poslovanja osnovnih subjekata tržišne privrede.

Na osnovu navedenog, kao predmet izučavanja ekonomike predu-

zeća može se označiti ekonomija preduzeća, koja predstavlja ekonomsku

stvarnost organizacionog sistema preduzeća, sa njegovim podsistemima,

kao što su:

- ulaganja kapitala (1),

- rezultati poslovanja (2),

- kvalitet ekonomije (3),

- principi reprodukcije (4) i

- faktori poslovanja (5).

(1) Ulaganja kapitala kao izraz input-a organizacionog sistema

preduzeća predstavljaju unošenje u proces reprodukcije, za novac priba-

vljenih, elemenata proizvodnje - radne snage, sredstava za rad i materi-

jala. Ovi elementi se, u procesu poslovanja preduzeća, međusobno kom-

binuju u odgovarajućem kvalitativnom, kvantitativnom i vremenskom

skladu, u cilju stvaranja rezultata reprodukcije. Pri tome, kvalitativni

sklad podrazumijeva obezbjeđenje odgovarajućih vrsta materijala, sre-

dstava za rad i radne snage, kvantitativni sklad odnosi se na potrebne

količine pojedinih elemenata proizvodnje, a vremensko usklađivanje

znači blagovremeno pribavljanje sva tri elementa proizvodnje radi nji-

hovog međusobnog kombinovanja. Preduzeće pribavlja elemente pro-

izvodnje na tržištu, razmjenom za novac, čime započinje proces

reprodukcije.

Započinjanje procesa reprodukcije od novčanog oblika kapitala

predstavlja jednu od bitnih karakteristika tržišne privrede. Pri tome,

privredni subjekti, svojim novčanim iznosima, nabavljaju sredstva za rad

4

i materijal i isplaćuju zarade radnicima za izvršeni rad, čime se omo-

gućuje odvijanje procesa reprodukcije preduzimanjem poslova u datoj

djelatnosti. Takav način započinjanja i odvijanja procesa reprodukcije,

koji se karakteriše preduzimanjem određenih poslovnih aktivnosti

pomoću novca uslovio je i opšte prihvaćeni naziv osnovnih subjekata

tržišne privrede – preduzeće. Pri tome, suma novca koji se ulaže u priba-

vljanje elemenata proizvodnje, radi obavljanja određene privredne

aktivnosti i time sticanja veće vrednosti od uložene, naziva se kapital.

(2) Rezultati reprodukcije kao izraz output-a (izlaza) organizaci-onog

sistema preduzeća ispoljavaju se u vidu:

- upotrebnih kvaliteta proizvoda ili usluga, kojima se mogu

zadovoljiti potrebe potrošača, izražene u vidu tražnje na trži-

štu;

- cijene, odnosno novčano izražene vrijednosti prodatih pro-

izvoda ili usluga, koju preduzeće naplati od kupaca na tržištu;

- dohotka, kao nove vrijednosti stvorene djelovanjem radne

snage pomoću sredstava za rad, u tehnološkom procesu, na

materijal; i

- profita, kao izraza viška vrijednosti koji preduzeće stiče iz

razlike između vrijednosti prodatih proizvoda i utrošene

vrijednosti elemenata proizvodnje.

S obzirom na neophodnost stalnog obnavljanja procesa privre-

đivanja, koji se naziva reprodukcija, preduzeće mora dio naplaćene vrije-

dnosti proizvoda ili usluga, prodatih na tržištu, ponovo uložiti u priba-

vljanje utrošenih elemenata proizvodnje. Tek kada se obezbijedi reprodu-

kovanje utrošenih elemenata proizvodnje, odnosno nabavka materijala i

sredstava za rad i isplata zarada radnicima za izvršeni rad, preduzeću

ostaje profit iz koga se, jednim dijelom, plaćaju obaveze prema društve-

noj zajednici za podmirivanje zajedničkih i opštih potreba, a drugim

dijelom omogućuje proširenje reprodukcije, ulaganjem u razvoj predu-

zeća.

(3) Kvalitet ekonomije kao izraz odnosa između rezultata privre-

đivanja i ulaganja elemenata proizvodnje predstavlja pokazatelj uspješno-

sti poslovanja preduzeća. Takav način iskazivanja uspješnosti poslovanja

zasniva se na činjenici da je preduzeće organizacioni sistem, čiji elementi

su input i output. A kako se kvalitet svakog sistema, pa prema tome i

organizacionog sistema, izražava odnosom output-a (izlaza) i input-a

(ulaza), kvalitet ekonomije preduzeća, kao specifičnog sistema, iskazuje

se stavljanjem u odnos rezultata njegovog poslovanja i ulaganja kapitala

u proces reprodukcije.

5

(4) Principi reprodukcije predstavljaju pravila ponašanja preduzeća

u procesu reprodukcije, koja se izražavaju u vidu zahtjeva da se ostvare

što veći rezultati poslovanja, uz što manja ulaganja kapitala u

pribavljanje elemenata proizvodnje. Takvi zahtjevi postavljaju se pred

menadžment preduzeća kao njegov upravljački organ koji je odgovoran

za uspješnost poslovanja ovog privrednog subjekta. Pri tome, pored

navedenog pravila koje se smatra osnovnim ekonomskim principom

reprodukcije, formulišu se i posebni principi, kojima se reguliše pona-

šanje u pojedinim segmentima poslovanja, kao što su: proizvodnja, ra-

zmjena i finansiranje. Na toj osnovi uspostavljaju se posebni, ili

parcijalni principi reprodukcije, i to:

- princip produktivnosti, koji se izražava u vidu zahtjeva da se

proizvede određeni obim proizvoda i usluga, sa što manjim

trošenjem radne snage;

- princip ekonomičnosti, koji se izražava u vidu zahtjeva da se

proizvde određena vrijednost proizvodnje, sa što manjim tro-

škovima elemenata proizvodnje; i

- princip rentabilnosti, koji se izražava u vidu zahtjeva da se

ostvari što veći dohodak, kao i profit , uz što manje angažo-

vanje kapitala.

(5) Faktori poslovanja uslovljavaju veličinu ulaganja i rezultat

utičući bilo kao objektivna, bilo kao subjektivna dejstva. Pri tome, obje-

ktivna dejstva javljaju se u vidu društvenih, prirodnih i tehničkih faktora

poslovanja, na koje menadžment preduzeća ne može neposredno uticati

svojim upravljačkim mjerama. S druge strane, subjektivni faktori ispo-

ljavaju se u vidu organizacionih propusta u korišćenju raspoloživih obje-

ktivnih uslova poslovanja, koje menadžment preduzeća može sprečavati

svojim upravljačkim mjerama.

3. Uslovi za pojavu preduzeća

Jedna od bitnih karakteristika produkcionih odnosa u tržišnoj

privredi, jeste i izražavanje svojine u novcu. Time je uslovljena i mogu-

ćnost velike pokretljivosti elemenata i rezultata proizvodnje. Na toj

osnovi razvila se opšta konkurencija između privrednih subjekata u

razmjeni na tržištu, kao i seljenje kapitala iz jedne u drugu granu ili

oblast reprodukcije, kao i sa jedne teritorije na drugu. Iz toga je proiste-

kao i viši stepen efikasnosti privređivanja pojedinih privrednih subjekata,

pa prema tome i društva u cjelini. Učesnici u procesu reprodukcije moti-

6

visani su na racionalnije korišćenje elemenata proizvodnje, a glavni

regulator raspodjele društvenog rezultata jeste tržište kao odnos ponude i

tražnje proizvoda.

U ovakvim uslovima robno-novčane privrede i privatne svojine

sredstava za proizvodnju razvila su se mnogobrojna preduzeća kao nosi-

oci određenih funkcija u procesu društvene reprodukcije. Društvena po-

djela rada između ovih mezoekonomskih sistema uspostavljana je stihi-

jski, pod dejstvom zakona vrijednosti.

Osnovni motiv organizovanja proizvodnje u preduzeću jeste pro-fit,

koji nastaje prisvajanjem viška rada na osnovu privatne svojine, a

doprinosi razvoju privatne inicijative preduzetnika. Oni su usavršili orga-

nizovanje proizvodnje razvojem podjele rada, koncentracijom i centrali-

zacijom kapitala i sl., što je omogućilo visok stepen racionalnosti kori-

šćenja elemenata proizvodnje i odrazilo se na porast profita. Tako je

došlo do stvaranja veoma razvijenih oblika privrednih subjekata na bazi

udruženog kapitala - monopola, korporacija, multinacionalnih kompanija

i sl.

S obzirom na značaj određenih privrednih oblasti, grana i preduzeća

za nacionalne interese, došlo je do preuzimanja u državno vlasništvo

sredstava za proizvodnju u njima. Upravu nad tim dijelom procesa pri-

vređivanja preuzimala je država. Tako se u savremenom društvu kao

nosioci procesa privređivanja javljaju preduzeća u državnoj i privatnoj

svojini.

Preduzeće je nosilac određenih zadataka u procesu društvene

reprodukcije koje obavlja društvenim ili privatnim sredstvima za pro-

izvodnju. Ovi zadaci dodjeljuju mu se na osnovu društvene podjele rada.

Ovako posmatrano, preduzeće se može definisati kao samostalna

privredna organizacija, u kojoj je međusobni odnos elemenata proizvo-

dnje usklađen kvalitativno, kvantitativno i vremenski, a koja obavlja

određene funkcije u procesu društvene reprodukcije.

Kvalitativna usklađenost elemenata organizacione strukture predu-

zeća - radnog kolektiva i sredstava za proizvodnju - ogleda se u kvalifi-

kovanosti radnika, te vrsti sredstava za rad i materijala koji odgovaraju

zadacima dobijenim na osnovu društvene podjele rada. Time se potvrđuje

postavka da je preduzeće organizacioni sistem, a ne proizvoljni skup

radnih ljudi i materijalnih elemenata proizvodnje.

Kvantitativna usklađenost elemenata organizacione strukture

preduzeća ispoljava se u odgovarajućoj srazmjeri između veličine radnog

kolektiva i obima sredstava za proizvodnju. To je uslovljeno karakterom

privredne djelatnosti i veličinom konkretnog zadatka preduzeća u proce-

su društvene reprodukcije.

7

Vremenska usklađenost elemenata organizacione strukture predu-

zeća ispoljava se u obezbjeđenju kontinuiteta procesa reprodukcije.

Sredstva za proizvodnju, u odgovarajućem obliku i količini, treba da

budu na raspolaganju radnicima odgovarajuće kvalifikacije blago-

vremeno, kako bi se omogućilo kombinovanje elemenata proizvodnje u

tehnološkom procesu i ostalim fazama ciklusa reprodukcije.

Organizacioni sistem preduzeća predstavlja privrednopravnu ličnost,

koja se ispoljava putem privređivačke i pravne samostalnosti.

Privredna ličnost preduzeća kao mezoekonomskog subjekta nastaje

udruživanjem privrednih ličnosti članova radnog kolektiva radi

izvršavanja datog zadatka u procesu društvene reprodukcije pomoću

sredstava za proizvodnju. Ovim udruživanjem članova radnog kolektiva

sa njihovim mikroekonomskim ciljevima u privrednu ličnost preduzeća

kao mezoekonomskog sistema ostvaruje se viši ekonomski kvalitet. To se

postiže zahvaljujući podjeli rada i koncentraciji snaga i sredstava, čime se

omogućuje veći radni učinak i povoljnije korišćenje materijalnih eleme-

nata proizvodnje.

Pravna ličnost preduzeća ispoljava se u njegovom odnosu prema:

članovima radnog kolektiva, ostalim privrednim subjektima i društvenoj

zajednici. U ovom svojstvu preduzeće se javlja kao nosilac određenih

prava i obaveza prema ostalim subjektima društva (1) i kao nosilac svoje

privređivačke aktivnosti u izvršavanju konkretnih zadataka u ciklusu

reprodukcije (2). Ispoljavanje određenih prava i obaveza čini pravnu spo-

sobnost preduzeća, a privređivačka aktivnost čini njegovu poslovnu

sposobnost.

Struktura i manifestacije preduzeća predstavljaju složenu pojavu.

Elementi ekonomske i organizacione strukture ovog sistema međusobno

se isprepliću i uslovljavaju. Tome treba dodati i povezanost ostalih ispo-

ljavanja preduzeća, sa elementima njegove ekonomske i organizacione

stvarnosti. Otuda dolazi do ispreplitanja, kao i međusobnog povezivanja i

uslovljavanja pojedinih naučnih disciplina čiji predmet su odgovarajući

elementi preduzeća. Međutim, zahvaljujući naučnim metodama apstrak-

cije, analize, sinteze i sl., moguće je razgraničiti predmete svake od tih

nauka.

Subjekti društvenih djelatnosti, kao organizacioni sistemi u

socijalnoj sferi društveno-ekonomskog života, uspostavljaju se i

funkcionišu na bazi drukčijih kriterijuma i zakonskih normi. U tom

smislu, društvena zajednica donosi posebne zakone o društvenim djela-

tnostima, kojima se regulišu odnosi u ovoj sferi društvenog života.

Prvi dio

SPECIFIČNOSTI POSLOVANJA PREDUZEĆA

11

I. EKONOMSKA STRUKTURA PREDUZEĆA

Poslovanje preduzeća odvija se svrsishodnim kombinovanjem elemenata proizvodnje pribavljenim angaživanjem novčanog kapitala u naturalnim oblicim. Na osnovu takvog procesa proitiču rezultati poslovanja, uz sprovođenje ekonomskih principa poslovanja. Zato izučavanje poslovanja preduzeća započinje razmatranjem trošenja elemenata proizvodnje i angažovanja kapitala.

1. Trošenje elemenata proizvodnje

Proces reprodukcije kao uslov podmirenja potreba čovjeka odvija se u vidu interakcije elemenata proizvodnje: radne snage, sredstava za rad i predmeta rada. Ovi elementi se ulažu u proces reprodukcije kao određeni upotrebni kvaliteti i kao ekonomske vrijednosti. Nad njihovim upotrebnim kvalitetima odvijaju se promjene u pravcu preobražaja materijala u novi proizvod i gubljenja njihovih prvobitnih upotrebnih karakteristika. Istovre-meno se odvijaju i preobražaji ekonomskih vrijednosti ovih elemenata, ko-ji se ispoljavaju kao prenošenje vrijednosti sredstava za proizvodnju na no-vi proizvod i stvaranje nove vrijednosti, djelovanjem radne snage kao spe-cifičnog elementa proizvodnje.

Ovako posmatrano, ulaganja ekonomskih vrijednosti ispoljavaju se kao:

trošenje elemenata proizvodnje i

angažovanje vrijednosti.

Trošenje elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja vrijednosti u re-produkciju odvija se tako što radna snaga djeluje pomoću sredstava za rad u tehnološkom procesu na materijal radi dobijanja novog upotrebnog kva-liteta. U tom procesu ljudski rad kao izraz trošenja radne snage prenosi vrijednost sredstava za proizvodnju na novi proizvod i stvara novu, dodaj-nu vrijednost - dohodak. Pri tome, ova novostvorena vrijednost u sebi sadr-ži: potrebnu vrijednost za reprodukovanje utrošene radne snage, izražene u vidu zarada radnika ili ličnog dohotka (1), te višak vrijednosti (2).

(1) Potrebna vrijednost u okviru dohotka kao novostvorene vrijednosti

je izraz reprodukcione vrijednosti utrošene radne snage, koja se utvrđuje na osnovu ekonomskih zakonitosti koje vladaju u oblasti raspodjele rezul-tata društvenog rada. Njena visina je komplementarna sa visinom viška vrijednosti u veličini dohotka, a ostvaruje se u vezi sa ciljevima društva u oblasti ukupne društvene potrošnje, koja se ispoljava kao: lična, razvojna i opšta.

12

(2) Višak vrijednosti u sastavu novostvorene vrijednosti je rezultat specifične uloge radne snage u procesu reprodukcije, izražene u sposobno-sti da stvara više vrijednosti nego što je neophodno za njeno reprodukova-nje, kao i odnosa koji vladaju u raspodjeli rezultata reprodukcije.

Prema tome, trošenje elemenata proizvodnje se odvija u smislu dvo-strukog ispoljavanja radne snage:

(1) svrsishodnog djelovanja, i (2) apstraktnog rada.

(1) Svojim svrsishodnim djelovanjem, koje se ispoljava kao konkretan

rad, radna snaga prenosi vrijednost sredstava za proizvodnju na novi proiz-vod u onom obimu koji je u njima sadržan kao minuli, kristalizirani rad. Tako se radna snaga javlja kao pokretač sredstava za proizvodnju, koja predstavljaju samo objektivni uslov za odvijanje procesa reprodukcije. Pri tome, prenošenje vrijednosti sredstava za proizvodnju odvija se kao rezul-tat određenog procesa rada koji se ispoljava u vidu trošenja radne snage date vrste i stepena kvalifikovanosti.

(2) Apstraktni rad, kao opšta karakteristika svih stvaralačkih ispolja-vanja radne snage, prenesenoj vrijednosti sredstava za proizvodnju dodaje novu vrijednost, koja se realizacijom proizvoda valorizuje u obliku dohot-ka, u čijoj strukturi je sadržan i iznos potrebne vrijednosti za reprodukciju utrošene radne snage.

Elementi proizvodnje kao ekonomske vrijednosti izražavaju se u natu-ralnom i finansijskom obliku, te se njihovo trošenje time određuje. Tako je veličina trošenja elemenata proizvodnje uslovljena naturalno izraženim obimom - utrošcima, kao i finansijskom determinantom - cijenama sredsta-va za proizvodnju, odnosno zaradama po jedinici radnikovog rada. Na taj način posmatrano, trošenje elemenata proizvodnje klasifikuje se kao:

naturalno izraženo trošenje ili utrošci i

finansijski izraženo trošenje ili troškovi.

Ova dva vida ulaganja u obliku trošenja elemenata proizvodnje među-sobno se uslovljavaju kvalitativno i kvantitativno, pri čemu su utrošci sva-kog od ovih elemenata jedna komponenta, a novčani multiplikatori, koji izražavaju finansijsku naknadu za njihovo pribavljanje (cijene sredstava za proizvodnju i zarade po jedinici rada), druga komponenta podsistema ulaza mezoekonomskog sistema.

Utrošci elemenata proizvodnje uslovljeni su tehničkim faktorima, koji djeluju u datom procesu reprodukcije, kao i organizacionim faktorima od-nosno subjektivnim slabostima na polju iskorišćenja tehničkih uslova pri-vređivanja.

13

Cijene sredstava za proizvodnju i zarade radnika su determinisane dje-lovanjem tržišnih zakona robo-novčane privrede, te odnosima u raspodjeli dohotka, kao društvenim faktorima, s jedne strane, odnosno organizacio-nim faktorima u oblasti razmjene i raspodjele kao subjektivnim uticajem radnog kolektiva i upravljača preduzećem, s druge strane. Iz toga se može zaključiti da su utrošene vrijednosti uslovljene:

trošenjem,

djelovanjem tržišnih zakona i

organizovanjem.

Ovako shvaćene utrošene vrijednosti u proizvodnji predstavljaju tro-škove proizvodnje. S obzirom na to što se vrijednosti u robno-novčanoj privredi izražavaju cijenama kao tržišnom vrijednošću, troškovi su novčani izraz utrošaka elemenata proizvodnje. Prema tome, troškovi su funkcija:

utrošaka elemenata proizvodnje i

novčanih multiplikatora (cijena sredstava za proizvodnju i zarada za izvršeni rad).

S obzirom na uslovljenost troškova utrošcima i cijenama, izučavanje problematike ovog oblika ulaganja odvija se po dvije linije, kako bi se di-ferencirale zakonitosti ekonomije koje djeluju unutar mezoekonomskog si-stema - utrošaka - od onih koje djeluju u odnosima između privrednih su-bjekata u ekonomskom sistemu globalnog društva pa čak i svjetske privre-de - cijena.

Proces reprodukcije odvija se kao svojevrsna interakcija elemenata proizvodnje, pri čemu se radnom snagom, određenog obima i kvalifikova-nosti, djeluje pomoću potrebnog obima i vrste sredstava za rad, u datom tehnološkom postupku, na određenu količinu i vrstu materijala, s ciljem dobijanja određenog upotrebnog kvaliteta proizvoda:

L I M Q /3.1/

Ovako posmatran proces podrazumjeva učešće elemenata proizvodnje u njihovom naturalnom izrazu, odnosno s njihovim upotrebnim kvaliteti-ma. Međutim, kako se u uslovima tržišne privrede sredstva za proizvod-nju, a i radna snaga

1 pribavljaju razmjenom za novac kao univerzalni oblik

vrijednosti, trošenje ovih elemenata proizvodnje podrazumjeva i njihovo

1 Na primjer rad kvalifikovanog metalostrugara, ili rad visokokvalifikovanog krojača, ili

rad nekvalifikovanog transportnog radnika i sl, koji svojim učešćem u procesu

reprodukcije stvaraju određeni proizvod ili uslugu za podmirenje određene društvene

potrebe.

14

finansijsko izražavanje. Otuda i potreba da se u ekonomskim analizama trošenje elemenata proizvodnje izražava u njihovim naturalnim i finansij-skim jedinicama.

2. Naturalno izražavanje trošenja

Svaki od elemenata proizvodnje troši se na specifičan način, s obzi-rom na različite uloge u procesu reprodukcije. Zato se utrošci svakog od njih teorijski posebno tretiraju, pri čemu se diferenciranje naročito naglaša-va u vezi sa ulogom materijala i sredstava za rad, kao materijalnih eleme-nata proizvodnje, u odnosu na ulogu radne snage kao stvaralačkog elemen-ta proizvodnje, koji je uz to i neodvojiv od ličnosti čovjeka

2.

2.1. Utrošci materijala

Materijal predstavlja predmet rada u procesu reprodukcije, te se nad njim odvijaju djelovanja radnom snagom, pomoću sredstava za rad, u teh-nološkom procesu, radi dobijanja novih upotrebnih kvaliteta, podobnih za podmirivanje potreba čovjeka. Pri tome dolazi do trošenja ovog materijal-nog elementa proizvodnje, u kome se gubi njegov upotrebni kvalitet u cilju preobražaja u novu upotrebnu vrijednost željenog proizvoda.

Ovako posmatran proces trošenja materijala podrazumjeva unošenje određenih fizičkih količina ovog elementa proizvodnje, čiji upotrebni kva-litet se nepovratno izgubi radi dobijanja novog proizvoda. To znači da je osnovna karakteristika fizičkog trošenja, odnosno utrošaka materijala, nje-gova jednokratna upotreba. Tome treba dodati i okolnost da se u proizvod-nji određenog obima proizvoda (recimo, jednogodišnje proizvodnje) unosi samo jedan odgovarajući dio ukupno potrebnog materijala i da se tek po utrošku tako unesenog materijala u proizvodnju unosi nova količina.

Na osnovu prethodnog, može se izvesti zaključak da je osnovna ka-rakteristika trošenja materijala u procesu reprodukcije izražena sljedećom definicijom: materijal se u proizvodnju unosi postepeno, a tako unesena količina utroši se odjednom.

Pored ove zajedničke karakteristike za sve vrste materijala koji se unose u proces reprodukcije, ekonomska teorija razlikuje ponašanje poje-dinih specifičnih skupina materijala u vezi s njihovom ulogom u procesu reprodukcije i načinom njihovog fizičkog trošenja u zavisnosti od obima proizvodnje koji se pomoću ovih utrošaka ostvaruje. Tako se razlikuju slje-deće skupine materijala u vezi sa specifičnom ulogom u procesu reproduk-cije:

osnovni materijal,

2 Zato se pribavljanje radne snage ispoljava kao zapošljavanje radnika.

15

pomoćni materijal i energija, i

režijski materijal.

Svaka od ovih skupina obuhvata materijale koji imaju zajedničke ka-rakteristike u procesu fizičkog trošenja, te se moraju posebno teorijski raz-matrati.

2.1.1. Utrošci osnovnog materijala

U ovu skupinu materijala ubrajaju se svi oni predmeti rada čije fizičko trošenje u proizvodnji ima sljedeće karakteristike:

ulazi svojom supstancom u sastav novog proizvoda,

bitno opredjeljuje karakteristike proizvoda,

značajno utiče na izbor tehnološkog postupka,

obim njegovog trošenja je u direktnoj zavisnosti od obima proiz-vodnje.

Sve ove karakteristike se moraju steći da bi se određeni predmeti rada svrstali u skupinu osnovnog materijala. Tako, na primjer, pri izradi drve-nog namještaja, drvo ulazi svojom supstancom u taj proizvod, zatim mu daje bitno obilježje (drveni namještaj). Isto tako, izrada namještaja od dr-veta podrazumijeva primjenu drugačijeg tehnološkog postupka nego što je to slučaj sa izradom namještaja od metala. Pri tome, kako se povećava ili smanjuje količina proizvedenog namještaja, tako se povećava ili smanjuje u istoj srazmjeri količina utrošenog drveta kao osnovnog materijala.

Ove karakteristike predmeti rada dobijaju na osnovu uloge koju im u procesu proizvodnje daje proizvođač kao organizator procesa reprodukcije. U tom smislu, ista vrsta materijala u datom procesu proizvodnje može ima-ti ulogu bilo osnovnog materijala, bilo pomoćnog, bilo režijskog, zavisno od toga u koje ga namjere proizvođač upotrebljava.

Za materijal koji svojom supstancom ulazi u novi proizvod kaže se da predstavlja materijal izrade. To znači da je novi proizvod preobraženi ob-lik osnovnog materijala, odnosno materijala izrade. Dobijanje proizvoda podrazumijeva da osnovni materijal prođe kroz:

tehnološku metamorfozu, pri čemu mijenja svoja fizička i hemijska svojstva,

ekonomsku metamorfozu, pri čemu se upotrebni kvalitet toga mate-rijala mijenja u upotrebni kvalitet proizvoda.

Uslijed tijesne funkcionalne veze između količine proizvoda kao rezul-tata proizvodnje i utrošaka osnovnog materijala, ova vrsta materijala ima

16

proporcionalni karakter trošenja. To znači da se utrošene količine materija-la mijenjaju u direktnoj proporciji sa promjenama obima proizvodnje.

Proporcionalnost između promjena obima proizvodnje i utrošaka osnovnog materijala uslovljavaju tehnički faktori koji se ispoljavaju kroz:

(1) karakteristike proizvoda, (2) karakteristike tehnološkog procesa, (3) karakteristike sredstava za rad,

(4) karakteristike samog os-novnog materijala i

(5) tehničke uslove rada.

(1) Karakteristike proizvoda. Supstancu dobijenog proizvoda u najve-ćoj mjeri čini supstanca osnovnog materijala koji se u njega ugrađuje. Zato će količina materijala izrade, odnosno osnovnog materijala koja se troši u proizvodnji određenog proizvoda zavisiti od oblika, dimenzije, kvaliteta i ostalih karakteristika toga proizvoda. Pri tome, proizvodi višeg kvaliteta zahtijevaju, pored ostalog, viši kvalitet osnovnog materijala. Slično tome, veće dimenzije gotovog proizvoda podrazumijevaju i veći utrošak osnov-nog materijala za njegovo dobijanje.

(2) Karakteristike tehnološkog procesa. Za proizvodnju iste vrste pro-izvoda mogu se upotrebljavati različiti materijali za izradu, jer se proizvod-nja može odvijati primjenom različitih tehnoloških postupaka. Tako, na primjer, za izradu namještaja od drveta primjeniće se tehnološki postupci: rezanje, struganje, poliranje i slično, dok će izrada metalnog namještaja podrazumjevati sasvim drugačije tehnološke postupke: kovanje, zavariva-nje, bojenje i slično.

Isto tako, primjena različitih tehnoloških postupaka zahtijevaće različit obim utrošaka istovrsnog osnovnog materijala za dati proizvod. Recimo, valjani profili usloviće drugačiji utrošak čelika nego vučeni profili, jer je proces valjanja grublji i zahtijeva da se na profilu ostavi veća rezerva za završnu površinsku obradu.

(3) Karakteristike sredstava za rad. Sredstva za rad svojim tehničkim karakteristikama, izraženim u kapacitetu i stepenu mehanizovanosti, uslo-vljavaju način korišćenja osnovnog materijala, bilo preko obima utrošaka, bilo preko randmana osnovnog materijala, odnosno sirovine. S druge stra-ne, sredstva za rad predstavljaju osnovnu dimenziju kapaciteta, a determi-nišu i karakteristike tehnološkog postupka, te je njihov uticaj na trošenje osnovnog materijala i na taj način izražen.

(4) Karakteristike samog osnovnog materijala. Osnovni materijal svo-jim karakteristikama opredjeljuje obim utrošaka za datu količinu proizvo-da. Tako, na primjer, ruda željeza sadržajem korisne supstance determiniše bruto potrošnju ove sirovine za jedinicu sirovog željeza. Ukoliko je sadržaj metala u rudi veći, utoliko će utrošak rude po jedinici sirovog željeza biti manji, kao i obratno. Isto tako, stepen prethodne obrade osnovnog materi-

17

jala uslovljavaće veličinu njegovih utrošaka. Tako, na primjer, ako se kao osnovna sirovina koristi sirova koža, utrošak će biti drugačiji, nego kada se koristi štavljena koža, jer je u drugom slučaju osnovni materijal prethodno pretrpio određeni stepen finalizacije, odnosno oplemenjivanja.

(5) Tehnički uslovi rada. U proizvodnoj radionici, pod dejstvom teh-nološkog postupka i u vezi sa ostalim tehničkim faktorima formiraju se od-ređeni uslovi radne sredine. Oni u mnogo slučajeva direktno ili indirektno uslovljavaju trošenje osnovnog materijala. Tako, na primjer, u predionica-ma pamučnog prediva, kao i osjetljivijih sintetičkih prediva, vlažnost va-zduha umnogome utiče na utrošak osnovnog materijala. Pored pomenutog direktnog uticaja na potrošnju osnovnog materijala, uslovi radne sredine izraženi u sastavu vazduha, osvjetljenju, temperaturi i sl. indirektno utiču na utrošak osnovnog materijala. Tako, na primjer, nepovoljni uslovi radne sredine utiču negativno na radnike, usled čega dolazi do neracionalnijeg trošenja osnovnog materijala (kvar, lom, škart i sl. ).

2.1.2. Utrošci pomoćnog materijala

Pod pomoćnim materijalom u procesu reprodukcije podrazumijeva se onaj dio predmeta rada čije trošenje ima sljedeće karakteristike:

svojom supstancom može da ulazi u sastav proizvoda (boje, začini, punila i sl.), odnosno samo se troši radi potpomaganja dobijanja no-vog proizvoda (pogonsko gorivo, ambalaža i sl.),

doprinosi formiranju karakteristika proizvoda, ali ih bitno ne opre-djeljuje,

ne utiče na karakteristike tehnološkog postupka, iako doprinosi nje-govom odvijanju,

obim njegovog trošenja je u direktnoj zavisnosti od obima proiz-vodnje.

Sve ove pomenute karakteristike posmatrane u svojoj integralnosti podrazumijevaju obijležje pomoćnog materijala.

Pri izradi određenog proizvoda pored osnovnog materijala, koji čini njegovu osnovnu supstancu, nužno se troši i određena količina pomoćnog materijala, čija je namjena da doprinese karakteristikama proizvoda, da potpomogne odvijanje tehnološkog postupka i da doprinese upotpunjava-nju sastava toga proizvoda.

U ovu skupinu materijala, s obzirom na način učešća u procesu proiz-vodnje, svrstava se i pogonska energija. Utrošci pogonske energije nastaju u vezi sa pokretanjem mašina radilica i uslovljavaju izvršavanje različitih fizičkih i hemijskih procesa. Utrošci energije za datu proizvodnju uslovlje-ni su dejstvom, kako objektivnih, odnosno tehničkih i prirodnih, tako i or-

18

ganizacionih faktora. Tako se kao faktori utroška pogonske energije najče-šće javljaju sljedeći:

karakteristike energetskih izvora,

karakteristike tehnološkog procesa,

karakteristike sredstava za rad, i

karakteristike materijala, koji imaju tehnički karakter.

S druge strane, na utroške pogonske energije utiču i organizacioni fak-tori, koji se svode na organizavanje korišćenja raspoloživih energetskih iz-vora.

Jedna od bitnih karakteristika pomoćnog materijala, u koji se uvrštava i pogonska energija, jeste i proporcionalnost njegovog trošenja sa promje-nom obima proizvodnje. To znači da svaki porast obima proizvodnje, od-nosno njegovo smanjenje, sa sobom povlači u istoj srazmjeri povećanje, odnosno smanjenje utrošaka pomoćnog materijala.

U vezi sa ovom karakeristikom pomoćnog materijala nameće se i na-čin regulisanja njegovog trošenja, za koje se, slično trošenju osnovnog ma-terijala, može odrediti normativ po jedinici proizvoda.

2.1.3. Utrošci režijskog materijala

Uslijed uticaja tehničke podjele rada na pripremu proizvodnje i proiz-vodno izvršenje, u procesu reprodukcije, pored utrošaka osnovnog i po-moćnog materijala koji nastaju u neposrednoj proizvodnji, javljaju se i utrošci materijala na pripremno-završnim poslovima. Ove vrste materijala nazivaju se režijski materijal, jer se pripremno-završni poslovi, koji pred-stavljaju određeni oblik organizovanja proizvodnje, tretiraju kao režija. To su, u stvari, određene količine materijala čije trošenje nastaje na poslovima održavanja sredstava za rad, uređenja mikroklime i drugih mjera zaštite na radu, odnosno uređenja uslova radne sredine, što predstavlja određeni ob-lik pogonske režije. S druge strane, režijski utrošci materijala nastaju u ve-zi sa organizovanjem poslova nabavke, skladištenja, kao i prodaje, što predstavlja razmjensku režiju. Ovome treba dodati i utroške materijala ko-ji nastaju na poslovima administracije, kao što su trošenje kancelarijskog materijala, poštansko-telegrafskih, telefonskih usluga i sl., što se svrstava u upravnu režiju.

S obzirom na uslovljenost ovih trošenja i njihovu vezu sa nastajanjem proizvoda, javljaju se sljedeće karakteristike utrošaka režijskog materijala:

svojom supstancom ne ulazi u sastav proizvoda u vezi s čijim na-stajanjem se troši,

ne doprinosi formiranju karakteristika proizvoda,

19

ne utiče na karakteristike tehnološkog postupka,

obim njegovog trošenja je nezavisan od obima proizvodnje,

veličina njegovog trošenja uslovljena je veličinom proizvodnog ka-pacite ta, odnosno organizovanjem njegovog iskorišćenja.

U uslovima sve veće koncentracije sredstava za rad, pa prema tome po-većanja proizvodnog kapaciteta preduzeća, pripremno-završni, odnosno organizacioni poslovi dobijaju sve veći značaj. Zato se i trošenja materijala na ovim poslovima organizovanja, odnosno režije stalno povećavaju i predstavljaju sve znatniju komponentu cijene koštanja proizvoda.

Međutim, pomenuta koncentracija sredstava za rad i sve naglašenija uloga pripremno-završnih poslova u procesu reprodukcije reperkutuje se u povećanju proizvodne snage rada, odnosno u podizanju mogućnosti proiz-vodnje. Pri tome stvaraju se uslovi za raspoređivanje režijskih utrošaka na veći broj jedinica proizvoda, pa prema tome i snižavanje cijene koštanja. To se posebno izražava u okolnosti što jačanje pripremno-završne aktivno-sti podrazumijeva smanjivanje utrošaka osnovnog i pomoćnog materijala po jedinici proizvoda, uz istovremeno globalno povećanje režijskih utroša-ka, koji se mogu raspoređivati na veći obim proizvodnje, zavisno od orga-nizacione umješnosti radnog kolektiva.

Jedna od bitnih karakteristika utrošaka režijskog materijala jeste i okolnost što se njihova visina utvrđuje za ukupni proizvodni kapacitet, ili za određenu grupu proizvoda, čija izrada podrazumijeva zajedničku pripre-mu. Otuda i proizlazi njihov fiksni, odnosno relativno fiksni karakter tro-šenja, što podrazumijeva promjenjivost veličine ovih utrošaka pri promje-nama obima proizvodnje, bilo u okviru ukupnog kapaciteta, bilo u okviru date grupe proizvoda (serije, modela, tipa proizvoda i sl.), koja zahtijeva zajedničku pripremu.

2.2. Utrošci sredstava za rad

Pod utrošcima sredstava za rad podrazumijeva se fizičko (1) i ekonom-sko (2) trošenje ovog drugog materijalnog elementa proizvodnje. Osnovna karakteristika trošenja sredstava za rad izražava se u njihovoj višekratnoj upotrebljivosti, koja proističe iz uloge ovog elementa proizvodnje u proce-su reprodukcije. Sredstva za rad, kao instrumenti koji se stavljaju između radne snage radnika i predmeta rada koji se pomoću njih obrađuje, unose se u proces proizvodnje ukupnim svojim obimom i upotrebnim kvalitetom. Tako unesena sredstva za rad omogućuju proizvodnju u više reprodukcio-nih ciklusa proizvoda, pri čemu zadržavaju neizmjenjenu svoju upotrebnu vrijednost sve do momenta posljednje upotrebe. Međutim, vijek upotrebe sredstava za rad je ograničen njihovim fizičkim habanjem, s jedne strane,

20

kao i ekonomskim zastarijevanjem, s druge strane. Otuda se utrošci sred-stava za rad posmatraju u funkciji ova dva vida trošenja.

(1) Fizičko trošenje sredstava za rad. Osnovni oblik fizičkog trošenja sredstava za rad jeste njihovo postepeno dotrajavanje, koje nastaje haba-njem. Međutim, habanje sredstava za rad ne može se u pojedinim ciklusi-ma reprodukcije proizvoda kvantitativno izraziti, iako se unaprijed zna da će dotično sredstvo za rad kroz duže vrijeme biti potpuno fizički utrošeno.

S obzirom na pomenutu okolnost, veličina utrošaka sredstava za rad procjenjuje se u srazmjeri sa mogućim vremenom upotrebe, zbog čega se ovaj način trošenja naziva pretpostavljeni utrošak.

U savremenim uslovima proizvodnje, koja se karakteriše visokim ste-penom mehanizacije, sredstva za rad predstavljaju, najčešće, složene teh-ničke sisteme. Zato fizičko trošenje takvih sredstava za rad podrazumijeva različit intenzitet habanja njihovih pojedinih elemenata. Osjetljiviji ele-menti sredstava za rad (mašina) brže se fizički habaju, a često dolazi i do njihovog kvara, odnosno loma, što predstavlja drugi specifičan oblik fizič-kog trošenja sredstava za rad. Ovo fizičko trošenje pojedinih dijelova slo-ženih sredstava za rad zahtijeva bilo izbacivanje kompletnog sredstva za rad iz upotrebe, bilo zamjenu fizički utrošenog njegovog elementa.

Prva mogućnost je ekonomski neracionalna, jer se zbog jednog ele-menta izbacuje iz upotrebe kompletna mašina. Zato se, u pravilu, pristupa zamjeni oštećenog elementa mašine, što omogućuje njeno osposobljavanje za ponovnu upotrebu.

Polazeći od mogućnosti zamjene pojedinih fizički dotrajalih dijelova sredstava za rad, dolazi se do zaključka da je vijek upotrebe sredstava za rad neograničen. Međutim, u određenom momentu više se isplati nabavka novog sredstva za rad nego zamjena utrošenih elemenata toga sredstva. S druge strane, nakon dugoročnije upotrebe određenog sredstva za rad dolazi do pojave savršenijih mašina usljed tehničkog progresa, te je i zbog toga ograničen vijek upotrebe konkretnog sredstva za rad.

(2) Ekonomsko trošenje sredstava za rad. Kada uslijed tehničkog pro-gresa dođe do pojave novih, efikasnijih sredstava za rad kojima raspolažu određeni proizvođači u datoj grani proizvodnje, postavlja se pitanje oprav-danosti daljeg korišćenja postojećih, ali manje efikasnih sredstava za rad. Ovakve okolnosti uslovljavaju prevremeno isključivanje nepohabanih sredstava za rad iz proizvodnje, odnosno njihovu zamjenu tehnički savrše-nijim sredstvom za rad. Takva pojava se u ekonomskoj teoriji naziva eko-nomsko ili moralno rabaćenje sredstava za rad.

Ekonomsko ili moralno rabaćenje sredstava za rad sve je više karakte-ristično u uslovima tehničkog progresa, te sve manji broj mašina dočeka svoju fizičku istrošenost.

21

I fizičko i ekonomsko trošenje sredstava za rad odvija se različito, za-visno od vrste sredstava, odnosno njihove uloge u procesu proizvodnje. U vezi s tim razlikuju se sljedeće grupe sredstava za rad prema njihovim funkcionalnim karakteristikama:

mašine, koje pored nepokretnih imaju i pokretne dijelove, pomoću kojih se izvršavaju mehaničke operacije, zbog čega se i brže fizički habaju;

postrojenja, u kojima se obavljaju tehnološki procesi u vidu hemij-skih reakcija i koja se odlikuju, uglavnom, nepokretnim dijelovima, pa prema tome i sporijim habanjem;

instalacije, koje omogućuju provođenje osnovnog i pomoćnog ma-terijala, te različite oblike energije, a odlikuju se nepokretnošću, pa prema tome i sporijim habanjem;

uređaji, koji predstavljaju dijelove opreme sa pretežno nepokret-nim elementima, te se sporije i habaju;

alati, koji predstavljaju sredstva za ručno ili mašinsko manipulisa-nje pri obavljanju izvršnih i kontrolnih operacija;

inventar, koji predstavlja opremu netehnoloških radnih mjesta, i koristi se bilo u proizvodnim pogonima (pogonski inventar), bilo na organizacionim poslovima (poslovni inventar), čije je fizičko troše-nje usporeno;

transportna sredstva, za koja je karakteristično veće učešće po-kretnih elemenata, zbog čega se brže fizički habaju;

građevinski objekti, u koje se raspoređuju sva prethodno pomenuta sredstva za rad i u kojima se obavljaju svi tehnološki i organizacio-ni poslovi, a čiji je vijek upotrebe obično i najduži.

Pored okolnosti što se sredstva za rad, zavisno o tome u koju prethod-no pomenutu grupu se svrstavaju, različito fizički habaju, sve više dolazi do izražaja njihovo ekonomsko rabaćenje. Zato se u savremenim uslovima proizvodnje naglašava potreba njihovog intenzivnijeg korišćenja, kako bi se u ograničenom vijeku njihove upotrebe ostvarila što veća proizvodnja, pa prema tome i omogućilo snižavanje cijene koštanja proizvoda.

2.3. Utrošci radne snage

Radna snaga predstavlja pokretački i stvaralački element proizvod-nje, bez kojeg bi sredstva za proizvodnju činila samo gomilu mrtvih stvari. Ispoljavanje radne snage u procesu proizvodnje omogućuje njena upotreb-na vrijednost, čije trošenje se odvija kao svrsishodan rad .

Specifičnosti trošenja radne snage proističu, prije svega, iz njene ka-rakteristike da je neodvojiva od ličnosti čovjeka - radnika i upravljača - te

22

se svako teorijsko i praktično tretiranje ovog elementa proizvodnje odnosi i na čovjekovu ličnost.

Radna snaga kao element proizvodnje može da se definiše kao skup fi-zičkih i umnih sposobnosti čovjeka da radi, odnosno da se ispoljava u svr-sishodnoj djelatnosti. Tako posmatrano, radna snaga se troši analogno tro-šenju ostala dva elementa proizvodnje, u vidu gubljenja upotrebnih svoj-stava. Ovo naturalno izraženo trošenje radne snage predstavlja njene utro-ške, što podrazumijeva i potrebu njenog reprodukovanja.

Kako se radna snaga ispoljava u vidu umnih i fizičkih sposobnosti radnika, njeni utrošci podrazumijevaju gubljenje tih upotrebnih svojstava, što se ogleda u trošenju čovjekove bioenergije. Nestajanje bioenergije pro-izvođača podrazumijeva gubljenje upotrebne vrijednosti radne snage kao elementa proizvodnje. Međutim, u tome trošenju bioenergije nije sadržano i gubljenje umnih sposobnosti. Zato se reprodukovanje radne snage, u smi-slu ponovnog uspostavljanja njene upotrebne vrijednosti da se ispoljava u procesu svrsishodne djelatnosti, ostvaruje reprodukovanjem fizičke energi-je, koja omogućuje da se pokrenu njene umne i fizičke sposobnosti.

S obzirom na čovjekovu stvaralačku ulogu u procesu proizvodnje, ko-ju iskazuje trošeći svoju radnu snagu u svrsishodnom radu, reprodukovanje radne snage podrazumijeva ponovno uspostavljanje privremeno izgubljene njene upotrebne vrijednosti da radi. Obnavljanje ovih radnih sposobnosti ne odnosi se samo na obezbjeđenje reprodukovanja bioenergije unošenjem hrane i fizičkim odmorom već i podmirivanjem brojnih potreba svojstve-nih čovjeku kao društvenom biću.

U vezi sa pomenutom problematikom reprodukovanja radne sposob-nosti kao upotrebne vrijednosti radne snage, potrebno je šire razmotriti ulogu čovjeka u procesu reprodukcije. Naime, radni čovjek se javlja kao složeno biće, u kome su sadržane sljedeće, važne grupe osobina:

biološke,

psihološke i

sociološke.

Ovako posmatrano, i upotrebne karakteristike radne snage nose obi-lježja čovjekovog biološkog, umnog i društvenog ispoljavanja. Zato se utrošci radne snage, koji se neposredno iskazuju kao trošenje bioenergije radnika, ne mogu tako jednostavno izražavati. Ovi utrošci radnikove bioe-nergije samo su jedna strana ispoljavanja radne snage u procesu rada. Po-red toga, proces rada, sa svim svojim tehničkim i društvenim karakteristi-kama, uslovljava određene uticaje na radnikovu ličnost, što se mora uvaža-vati pri razmatranju problematike utrošaka radne snage. Otuda se, u vezi sa ovom složenošću ispoljavanja čovjeka u procesu trošenja radne snage i uti-cajima rada na radnika, razvija i posebna nauka o radu i njegovom organi-

23

zovanju, u čijem sastavu su i posebne grane: fiziologija rada, psihologija rada i sociologija rada. Njihovo izučavanje podrazumijeva traženje odgo-vora na pitanje o ulozi čovjekove ličnosti u procesu rada i djelovanje tog procesa na čovjeka, uz obezbjeđenje što višeg stepena efikasnosti proiz-vodnje. Ova učenja usmjeravaju se u dva cilja, koji se međusobno suprot-stavljaju, ali i dopunjuju. Oni se mogu svesti na:

princip produktivnosti, koji izražava težnju ka što većoj proizvod-noj efikasnosti rada, i

princip humanizacije, koji podrazumijeva težnju ka prilagođavanju rada čovjeku, odnosno oslobađanje čovjeka i njegovog rada.

Kako se ovi problemi izučavaju u okviru prethodno pomenutih naučnih disciplina, ovdje se njima ne posvećuje više pažnje. Naime, u vezi sa spe-cifičnostima utrošaka radne snage u ovom teoretskom pristupu nije neop-hodno bavljenje širom problematikom čovjekovog rada.

Polazeći od okolnosti što se utrošci radne snage ispoljavaju kao troše-nje čovjekove bioenergije, njihovo kvantitativno iskazivanje podrazumije-va mjerenje količine energije koja je potrebna za obavljanje datog procesa rada. Međutim, kako se proces rada odvija ispoljavanjem ne samo fizičkih nego i umnih sposobnosti, kvantificiranje utrošaka radne snage ne može se svesti na mjerenje utrošene bioenergije radnika. Formulisanje radne spo-sobnosti radnika kao elementa proizvodnje sve više se karakteriše poveća-vanjem umnih sposobnosti, znanja i vještine, čije se primjenjivanje u pro-cesu rada ne može mjeriti energetskim jedinicama mjere. Pri tome, posma-tranje procesa rada kao izraza utrošaka radne snage ne isključuje ni analizu utroška bioenergije. Naprotiv, u savremenoj nauci o radu i organizaciji ra-da do tančina se izučava trošenje radnikove bioenergije izraženo u Džuli-ma (Jull), odnosno kilodžulima (kJ)

3.

Međutim, direktno mjerenje utrošaka radne snage količinom bioener-gije koja se oslobodi u procesu rada zanemarilo bi ostale karakteristike radne snage kao elementa proizvodnje. Zato se u ekonomskoj teoriji usvaja metod indirektnog mjerenja, koji podrazumijeva kvantificiranje trajanja procesa rada i njegove gustoće (intenziteta) u jedinici vremena, uz uvaža-vanje stepena složenosti, odnosno kvalifikovanosti radne snage.

3 Fiziologija rada kao posebna grana nauke o radu izučava, pored ostalog, i energetski

potencijal čovjeka, koji se ispoljava u mogućnosti oslobađanja toplotne energije izra-

žene u osnovnim jedinicama mjere - Džulima (Jull). Tako je fiziologija rada došla do

spoznaje da je odraslom čovjeku, srednje razvijenom muškarcu, potrebno oko 7500 kJ

(kilodžula) za održavanje bazalnog metabolizma dnevno (za dnevnu osnovnu razmjenu

materije). Tome treba dodati još desetak hiljada kJ toplotne energije, koja se preo-

bražava u mehaničku energiju u ljudskim mišićima i nervnom sistemu u procesu rada,

dnevno, zavisno od težine posla koji čovjek obavlja.

24

Ovakav pristup mjerenju utrošaka radne snage podrazumijeva da će proces rada koji duže traje zahtijevati veću količinu radnikove bioenergije. Isto tako, proces rada koji se odvija brže, odnosno intenzivnije, uz veći broj pokreta radnikovog tijela u jedinici vremena, zahtijeva i veći utrošak bioenergije. S druge strane, proces rada koji iziskuje viši stepen znanja i umješnosti njegovog izvršioca, zahtijeva i angažovanje radne snage višeg stepena kvalifikovanosti, za čije formiranje je potrebno ulaganje veće koli-čine fonda rada (školovanje, uvježbavanje i drugi oblici obučavanja radni-ka).

Kako je proces reprodukcije u mezoekonomskom sistemu organizo-van na principu tehničke podjele rada, koja podrazumijeva odvajanje pri-premno-završnih od proizvodnih poslova, utrošci radne snage posmatraju se po ovim podsistemima. U tom smislu, ekonomska teorija razlikuje slje-deće vrste utrošaka radne snage:

(1) utrošci radne snage na izradi proizvoda, (2) utrošci radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji i (3) utrošci radne snage na pripremno-završnim, rukovodnim i upra-

vljačkim poslovima.

Ovako klasifikovani utrošci radne snage predstavljaju skupine srodnih aktivnosti prema dijelovima procesa reprodukcije.

(1) Utrošci radne snage izrade. Rad na izradi proizvoda predstavlja specifičan utrošak radne snage u odnosu na proces trošenja ovog elementa proizvodnje u drugim dijelovima ciklusa reprodukcije. Ova specifičnost ogleda se, pre svega, u sljedećem:

određuje karakteristike proizvoda,

utiče na formiranje tehnološkog postupka i izbor sredstava za rad,

troši se u srazmjeri sa obimom proizvodnje.

S obzirom na neposrednu vezanost za proces proizvodnje, ovaj oblik utrošaka radne snage naziva se proizvodni rad. Iz ovog procesa rada nepo-sredno proističu proizvodi, čije karakteristike su bitno opredijeljene upo-trebnim kvalitetima radne snage koja je utrošena na njihovom stvaranju. Isto tako, u vezi sa karakteristikama proizvodnih utrošaka radne snage oba-vlja se i izbor sredstava za rad, kao i samog tehnološkog postupka, jer se radnik koji na ovaj način troši svoju radnu snagu javlja i kao pokretač pro-cesa proizvodnje. Tome treba dodati i karakteristiku ovih utrošaka da je njihova veličina uslovljena obimom proizvodnje, što znači da će se sa sva-kom promjenom količine proizvoda u datom mezoekonomskom sistemu u upravnoj proporciji mijenjati i utrošci radne snage izrade.

(2) Utrošci radne snage na pomoćnim poslovima. Tehničkom podje-lom rada, a u vezi sa tendencijom ka većoj efikasnosti proizvodnje, odvaja-

25

ju se u posebnu skupinu određeni poslovi kojima se potpomaže racionalni-je trošenje radne snage izrade. Naime, da bi se izrada proizvoda ostvarila sa manjim utrošcima proizvodne radne snage, određeni poslovi pomoćnog karaktera povjeravaju se posebnoj grupi radnika koji se za njih obučavaju. Na taj način, radna snaga na neposredno proizvodnim poslovima usmjera-va se na izradu proizvoda, uz pomoć radnika koji obavljaju poslove unu-trašnjeg transporta. Tako se obezbjeđuje kontinuitet proizvodnje, jer pro-izvodni radnici ne gube vrijeme i energiju na donošenje materijala, alata, pribora i dokumentacije, te odnošenje proizvoda svoga rada. Taj dio poslo-va pomoćnog karaktera preuzimaju za to specijalno obučeni radnici. Isto tako, za ove poslove pomoćnog karaktera neracionalno je trošiti radnu sna-gu višeg stepena kvalifikovanosti, s obzirom na okolnost što se oni mogu obaviti i uz utrošak prostog, ili nižeg stepena složenosti rada.

Osnovna karakteristika utrošaka radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji sastoji se u sljedećem:

ne uslovljavaju kvalitet proizvoda,

ne utiču na izbor tehnološkog postupka i sredstava za rad,

u srazmjeri su sa obimom poizvodnje.

Zbog okolnosti što se svojim obimom proporcionalno vezuju za količi-nu proizvoda, ovi utrošci radne snage se, po svojim ekonomskim karakteri-stikama, približavaju utrošcima radne snage izrade.

(3) Utrošci radne snage na pripremno-završnim, rukovodnim i upra-vljačkim poslovima. Pripremno-završni, rukovodni i upravljački, odnosno režijski poslovi izdvajaju se u zasebnu skupinu zadataka na osnovu tehnič-ke podjele rada. U tom smislu, na njima se troši posebno obučena radna snaga koja je, po pravilu, višeg stepena kvalifikovanosti.

Utrošci radne snage na režijskim poslovima omogućuju efikasnije od-vijanje procesa proizvodnje, jer se posebno pripremljena i dobro kontroli-sana proizvodnja odvija kontinuelno i sa manjim utrošcima radne snage iz-rade. Međutim, ovi utrošci radne snage nisu u direktnoj vezi s karakteristi-kama proizvoda, niti sa tehnološkim procesom i izborom sredstava za rad. Tome treba dodati i njihovu najvažniju ekonomsku karakteristiku, koja se sastoji u nezavisnosti njihovog obima od veličine proizvodnje. Naime, tro-šenje radne snage na režijskim poslovima nije determinisano količinom proizvoda koji će se, na osnovu takvih režijskih aktivnosti, izrađivati već je obim toga rada u funkciji veličine proizvodnog kapaciteta, odnosno nepo-sredne pripreme proizvodnje. To znači da će veći proizvodni kapacitet podrazumijevati nužnost većih utrošaka radne snage na režijskim poslovi-ma, kao i da će priprema svake grupe proizvoda zahtijevati posebne režij-ske utroške radne snage.

26

3. Finansijsko izražavanje trošenja

3.1. Novčani multiplikatori utrošaka

Elementi proizvodnje kao ekonomske vrijednosti u tržišnoj privredi izražavaju se u novcu. Iznos novca po jedinici mjere nekog od ovih eleme-nata izražava se kao cijena, kada su u pitanju sredstva za rad i materijal, odnosno kao zarada, kada je riječ o radnoj snazi.

Izučavanje ovih pojava novčanog, odnosno finansijskog izražavanja utrošenih elemenata proizvodnje, u okviru teorije troškova, polazi od okol-nosti što su ove vrijednosti rezultat potrebnog rada uloženog u stvaranje njih kao određenih upotrebnih kvaliteta, u proteklom vremenu. Otuda se elementi proizvodnje posmatraju kao proizvodi određenog procesa repro-dukcije, čija razmjena se odvija posredstvom novca, uz sva uvažavanja specifičnosti svakog od njih, a naročito radne snage.

3.2. Cijene sredstava za proizvodnju

Kako su sredstva za rad i materijal proizvodi određene prethodne faze reprodukcije, u okviru društvene podjele rada, konkretna mezoekonomska organizacija, koja ih troši kao elemente proizvodnje pribavlja ih u razmjeni za novac sa onim subjektom proizvodnje koji ih je proizveo. Ovo priba-vljanje ostvaruje se posredstvom tržišta

4.

Kvantitativni izraz vrijednosti materijalnih elemenata proizvodnje u novčanom obliku jeste cijena, od čije visine zavisi i veličina troškova, ka-da se utrošci posmatraju kao konstanta:

Tmi = M Cm + I Ci /3.2/ odnosno Tmi = f (M; I; Cmi) /3.3/ pri čemu je Cm = nabavna cijena materijala; Ci = nabavna cijena sredsta-va za rad, M, I = utrošci materijalnih elemenata proizvodnje; Cmi = na-bavne cijene sredstava za proizvodnju.

Kada se trošenje sredstava za proizvodnju posmatra u funkciji nabav-nih cijena ovih materijalnih elemenata proizvodnje, mora se imati u vidu specifičnost odnosa u razmjeni kojima se određuje visina novčanih multi-plikatora. Naime, formiranje nabavnih cijena sredstava za proizvodnju objektivno je uslovljeno tržišnim odnosima kao društvenim faktorima koji djeluju izvan preduzeća. Tako formirane cijene sredstava za proizvodnju

4 Preduzeće koje raspolaže određenim iznosom finansijskog kapitala pribavlja na tržištu

potrebne mašine i materijal za obavljanje djelatnosti za koju je osnovano.

27

za konkretni mezoekonomski sistem objektivno su date, jer preduzeće ne može svojim upravljačkim inicijativama i mjerama organizacije da nepo-sredno utiče na njih

5.

Konkretna ekonomska stvarnost preduzeća sa više ili manje umješno-sti uključuje se u globalni ekonomski sistem društvene zajednice, što se ogleda i u formiranju stvarnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju. One su u funkciji društvenih faktora, kao objektivnih uslova u kojima se odvija poslovanje konkretne organizacije, s jedne strane, te subjektivnih djelovanja unutar radnog kolektiva, kao izraza njegove organizacione umješnosti. Na taj način, konkretne nabavne cijene sredstava za proizvod-nju formiraju se od dvije komponente:

Cmi = Cmi cmi /3.4/ pri čemu je Cmi = stvarna nabavna cijena sredstava za proizvodnju, po kojoj konkretna organizacija nabavlja ove materijalne elemente proizvod-nje; Cmi = objektivno uslovljena nabavna cijena sredstava za proizvodnju,

formirana pod dejstvom tržišnih odnosa; cmi = organizaciono, ili subjek-tivno uslovljeno odstupanje konkretnih nabavnih cijena sredstava za pro-izvodnju od objektivno uslovljenih, kao izraz manje ili veće umješnosti datog radnog kolektiva u odnosu na prosjek.

Ovako posmatranje konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvod-nju podrazumjeva utvrđivanje njihove objektivno uslovljene komponente kao prosječne veličine, koja se formira pod dejstvom objektiviziranih od-nosa ponude i tražnje na tržištu, kojim se utvrđuje objektivno potreban rad za proizvodnju određenog materijalnog dobra. Pri tome, i jedna i druga va-rijanta formiranja objektivno uslovljenih cijena sredstava za proizvodnju zasniva se na prosjeku, koji izražava objektivno potrebno ulaganje za izra-du datog materijalnog elementa, odnosno materijalnog dobra uopšte. Orga-nizaciono uslovljeno odstupanje konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju od objektivno uslovljenih predstavlja izraz manjih ili većih su-bjektivnih sposobnosti datog radnog kolektiva u odnosu na prosječnu orga-nizovanost u okviru grupacije srodnih privrednih subjekata

6.

5Ako konkretnu ekonomsku stvarnost preduzeća posmatramo kao podsistem ekono-

mskog sistema društva, tržišni odnosi (kao i mjere ekonomske politike društvene

zajednice) na njeno poslovanje djeluju kao objektivni faktori. To znači da se na takve

uticaje iz društvenog okruženja ne može neposredno djelovati mjerama organizacije u

datom podsistemu, odnosno mezoekonomskom sistemu. Međutim, time se ne isključuje

mogućnost da preduzeće bude akter u formiranju odnosa u razmjeni putem tržišta. 6 Na osnovu društvene podjele rada, privredne organizacije su razvrstane po određenim

djelatnostima, granama, grupacijama i slično, pri čemu se njihova ekonomska efikasnost

međusobno upoređuje u okviru takvih skupina.

28

U vezi s prethodnim, konkretna mezoekonomska organizacija svoje poslovanje usmjerava na formiranje što nižih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju, čime utiče i na svoju ekonomsku efikasnost u smislu smanji-vanja ulaganja u odnosu na rezultate reprodukcije. Prosječne, objektivno uslovljene nabavne cijene sredstava za proizvodnju, kada se radi o tržišnoj robnoj razmjeni, formiraju se ex post, odnosno nakon obavljenih svih ku-povina i prodaja. Zato je upravljanje nabavnim poslovanjem teže orijenti-sati, jer nema unapred datog etalona. Spoznaja o nepovoljnijem ili povolj-nijem ponašanju konkretnog privrednog subjekta na tržištu stiče se tek na-

kon završenog procesa razmjene, te se pokazatelji o odstupanjima ( cmi) utvrđuju uporedbom već realizovanih njegovih nabavnih cijena sa računski utvrđenim prosjekom.

Organizacione umješnosti konkretnog mezoekonomskog subjekta is-poljavaju se preko organizovanja istraživanja tržišta, što podrazumijeva stručno i naučno tretiranje fenomena robne razmjene

7.

3.3. Zarade za izvršeni rad

Kako se radna snaga javlja kao specifični element proizvodnje, ona se ne tretira kao ostala roba. Zato ni zarade radnika nemaju karakter tržišnih cijena. Međutim, u teoriji i metodologiji troškova zarade se posmatraju kao novčani multiplikator utrošaka radne snage, radi njihovog svođenja na fi-nansijski izraz. Pri tome, ne zanemaruje se okolnost što se reprodukovanje radne snage kao specifičnog elementa proizvodnje obezbjeđuje kroz ispla-tu zarada koje su oblik naknade za djelovanje radnika u proizvodnom pro-cesu.

Analogno cijenama sredstava za proizvodnju, zarade predstavljaju iz-raz društvenog priznanja vrijednosti izvršenog rada, odnosno utrošene rad-ne snage. U tom smislu, zarade su reprodukciona vrijednost utrošene rad-ne snage, odnosno vrijednost koja je potrebna da se reprodukuje utrošena radna snaga. A ta utrošenost radne snage ispoljava se kao gubitak bioener-gije proizvođača u procesu rada, koja se mora obnoviti da bi se obnovio i proces rada.

Obnavljanje radnikove bioenergije podrazumijeva podmirivanje najra-zličitijih potreba (primarnih i sekundarnih, ličnih i zajedničkih, tekućih i dugoročnih, i sl.) čovjeka koji je svoju radnu snagu ispoljavao određeno vrijeme u datom reprodukcionom procesu. Kako se trošenje radne snage naturalno izražava vremenom rada, uz normalni intenzitet i datu složenost

7 U tom smislu, funkcija marketinga u organizacionoj strukturi preduzeća dobija sve

više na značaju.

29

rada, zarada se formira na bazi tako iskazanih utrošaka8. Ona se isplaćuje

na osnovu primjenjene upotrebne vrijednosti radne snage, što se iskazuje u obavljenom procesu rada, koji je trajao određeno vrijeme, a obično je to mjesec dana. Izvršena isplata zarade za određeno trošenje radne snage ima sličnu ekonomsku ulogu kao i cijena sredstava za rad i materijala u formi-ranju troškova ovog elementa proizvodnje. To se može predstaviti obra-scem: Tl = L Cl /3.5/ pri čemu je Tl = trošak radne snage; L = utrošak radne snage; Cl = zarada za izvršeni rad po jedinici vremena.

Veličina Cl kao izraz potrebne vrijednosti za reprodukovanje utrošene radne snage u jedinici vremena rada, date složenosti i intenzivnosti, pred-stavlja objektivno uslovljenu komponentu stvarne zarade, na čije formira-nje utiču, pored objektivnih, i subjektivni faktori poslovanja. Zato se stvar-na zarada može kvantitativno predstaviti kao rezultanta pomenutih kom-ponenti: Cl = Cl cl /3.6/ pri čemu je Cl = stvarna zarada po jedinici rada, odnosno utrošaka radne

snage, cl = organizaciono ili subjektivno uslovljena odstupanja konkret-nih zarada u jednom mezoekonomskom sistemu od prosječnih na nivou privredne grane ili grupacije.

Reprodukovanje radne snage kao elementa proizvodnje neodvojivog od ličnosti radnika, podrazumijeva raspodjelu dohotka, čija je jedna kom-ponenta i lični dohodak radnika. Otuda se veličina naknade za radnikovo učešće u procesu proizvodnje ne posmatra samo kao zarada već i kao lični dohodak, formiran na osnovu veličine dohotka i stvaralačke inicijative rad-nika pri njegovoj raspodjeli.

Kako se zarada za izvršeni rad isplaćuje u vidu neposredne naknade za reprodukovanje radne snage prije nego što se ostvari dohodak

9, njena visi-

na ima ulogu novčanog multiplikatora trošenja ovog elementa proizvodnje. Takav iznos naknade predstavlja, u stvari, akontaciju ličnog dohotka, koja se isplaćuje prije utvrđivanja i raspodjele dohotka, što se i vremenski dis-

8 Formiranje zarade radnika kao najamnine je složeno ekonomsko pitanje, koje se

posebno posmatra samo u svjetlu utvrđivanja novčanog multiplikatora naturalno

izraženih trošenja radne snage (L Cl) kako bi se dobio kvantitativni finansijski

pokazatelj utroška ovog elementa proizvodnje. 9 Ukoliko proces reprodukcije u konkretnom mezoekonomskom sistemu traje duže od

ciklusa isplata zarada radnika, ova naknada za obnavljanje radne snage neće biti u

funkciji rezultata poslovanja pošto on još nije ni realizovan u proizvodnji i razmjeni

proizvoda.

30

tancira. Zato se u ovom pristupu problematici trošenja radne snage zarada uzima kao finansijski izraz trošenja ovog elementa proizvodnje.

4. Kriterijumi klasifikovanja troškova

Troškovi elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja vrijednosti u pro-ces reprodukcije, u ekonomskoj teoriji i praksi, klasifikuju se po nekoliko osnovnih kriterijuma, zavisno od ciljeva posmatranja te pojave. Svi kriteri-jumi klasifikovanja troškova zasnovani su na potrebi upravljanja ovim podsistemom mezoekonomskog sistema, u smislu djelovanja na njihovu veličinu, strukturu i dinamiku.

Zavisno od neposrednih ciljeva posmatranja troškova kao ekonomske pojave, svaki od kriterijuma njihovog klasifikovanja cjelinu ovog podsiste-ma ulaganja

10 razlaže na pojedine komponente, kojima se na odgovarajući

način može da upravlja. Tako, prema glavnim kriterijumima klasifikovanja troškova, ova pojava razlaže se po elementima proizvodnje; mjestima nji-hovog nastanka; njihovoj vezanosti za proizvode; načinu njihovog preno-šenja na proizvode; uslovljenosti proizvodnjom i njenom pripremom. Me-đutim, ekonomska teorija i praksa razlikuju još niz drugih klasifikovanja troškova, ali njihovo posmatranje nema veći značaj za razumijevanje osnovnih zakonitosti u ponašanju ove pojave. To su, obično, određena kla-sifikovanja troškova od knjigovodstvenog značaja, kojima je osnovni smi-sao u njihovom evidentiranju.

Elementi proizvodnje predstavljaju ključni kriterijum podjele troško-va. Proces proizvodnje odvija se kao svojevrsna interakcija njena tri ele-menta: radne snage, sredstava za rad i materijala. Svaki od elemenata pro-izvodnje na specifičan način učestvuje u stvaranju novog upotrebnog kva-liteta - proizvoda. Pri tome gubi se njihov upotrebni kvalitet, čiji kvantita-tivni izraz su troškovi, odnosno finansijski predstavljeno trošenje.

Kombinacija elemenata proizvodnje podrazumijeva odgovarajući kva-litativni, kvantitativni i vremenski sklad, koji se obezbjeđuje funkcijom upravljanja i rukovođenja ponašanjem mezoekonomskog sistema. To pret-postavlja unošenje u proizvodnju odgovarajuće vrste i količine svakog od elemenata proizvodnje, uz sinhronizaciju njihovog učešća u odvijanju pro-izvodnog postupka. Svaki od elemenata proizvodnje, svojim upotrebnim svojstvima, doprinosi odvijanju proizvodnog procesa, pri čemu se ne može vršiti njihova kvalitativna supstitucija. Zato je kvalitativna struktura ele-menata proizvodnje - radna snaga, sredstva za rad i predmeti rada - nepro-

10

Kako se u podsistemu ulaza mezoekonomskog sistema javljaju dva osnovna oblika

ulaganja: angažovanje i trošenje, ovaj drugi oblik ulaganja je, u stvari, podsistem ili

element ulaza datog sistema.

31

mjenjiva, odnosno ne može se odvijati proces proizvodnje u bilo kojim uslovima privređivanja bez sva tri elementa proizvodnje

11.

Dok je kvalitativna struktura elemenata proizvodnje, u svom global-nom izrazu, konstantna, dotle se, usavršavanjem proizvodnih postupaka i organizacijom, mogu mijenjati i međusobno supstituisati dijelovi svake od tih komponenti. Isto tako, moguće su i supstitucije između pojedinih ele-menata u kvantitativnom pogledu, odnosno dio troškova jednog elementa moguće je supstituisati troškovima drugog elementa proizvodnje, s ciljem racionaliziranja ukupnog trošenja po jedinici rezultata reprodukcije.

S obzirom na specifičnosti troškova svakog od elemenata proizvodnje, potrebno ih je posebno analizirati i sagledati mogućnosti odgovarajućih postupaka upravljanja njihovim ponašanjem.

Troškovi materijala kao predmeta rada odvijaju se u vidu određenih fizičkih i hemijske promjena u pravcu dobijanja novog upotrebnog kvalite-ta kojim se mogu zadovoljiti pojedine potrebe društva, . Pri tome, ekonom-ski posmatrano, vrijednost materijala prenosi se na novi proizvod u onom obimu koji je u njemu sadržan, kao količina društveno potrebnog rada ulo-ženog u njegovo proizvođenje

12.

Upotrebni kvalitet materijala, koji je uslov za odvijanje proizvodnog procesa, pribavlja se u razmjeni za novac. U tom procesu razmjene utvr-đuje se novčani izraz vrijednosti - cijena materijala čime se, pored utroše-ne količine, kvantitativno determiniše trošenje ovog elementa proizvodnje. Tako se troškovi materijala kvantitativno određuju u funkciji utrošaka i na-bavnih cijena, što se može predstaviti obrascem:

Tm = f (M; Cm) /3.7/ pri čemu je Tm = troškovi materijala; M = utrošci materijala, Cm = nabav-na cijena po jedinici utrošenog materijala.

Kako se u procesu proizvodnje određene vrste i količine proizvoda troši više vrsta materijala, koje se međusobno razlikuju ne samo po kvalite-

11

Samo u prvim počecima razvoja proizvodnje kao procesa prilagođavanja prirode

čovjekovim potrebama proizvodni proces mogao se zamisliti kao kombinacija dva

elementa proizvodnje: radne snage i predmeta rada. Prvom revolucijom u razvoju

proizvodnih snaga - pronalaskom i upotrebom sredstava za rad - kvalitativna struktura

elementa proizvodnje uspostavljena je u ovom smislu kako se danas poznaje. 12

Iako se pod materijalom podrazumijevaju predmeti rada koje čovjek nalazi u prirodi i

prilagođava svojim potrebama, sve više procesa proizvodnje zasniva se na preradi

određenih materijalnih dobara koja su rezultat prethodnih proizvodnih procesa. To je

rezultat društvene podjele rada, u kojoj se proizvodi jedne djelatnosti javljaju kao

predmeti rada, odnosno materijal u drugoj djelatnosti.

32

tu već i po nabavnim cijenama, visina troškova ovog elementa proizvodnje može se kvantitativno izraziti po obrascu:

T M C M C M C M Cm m m n m i m

i

n

n i

1 2

11 2

... /3.8/

pri čemu je M1 do Mn = utrošak pojedinih vrsta materijala; Cm1do Cmn

=

nabavna cijena pojedinih vrsta materijala. Na visinu troškova materijala djeluju kako objektivni - prirodni, teh-

nički i društveni - tako i subjektivni, odnosno organizacioni faktori. Svaka od tih grupa faktora djeluje i preko veličine utrošaka i preko visine na-bavnih cijena materijala, o čemu se mora voditi računa pri upravljanju ponašanjem ovog dijela podsistema ulaganja u reprodukciju. Isto tako, u procesu proizvodnje različito se troše pojedine komponente materijala, pri čemu se naročito razlikuje: osnovni, pomoćni i režijski materijal

13.

Vrijednost utrošenog materijala, izražena u novcu, reprodukuje se kao prenesena vijednost ovog dijela sredstava za proizvodnju prodajom novog proizvoda. Zato njena veličina mora biti u skladu sa objektivno potrebnim radom u tom dijelu podsistema ulaza mezoekonomskog sistema, što se re-guliše upravljanjem, kako nabavnom funkcijom, koja se ispoljava u trži-šnim odnosima razmjene materijala, tako i proizvodnom funkcijom, koja se ispoljava u tehnološkoj fazi ciklusa reprodukcije. Na taj način, reguliše se svaka od komponenti troškova materijala - utrošci (M) i nabavne cijene ovog elementa proizvodnje (Cm).

U strukturi proizvedene vrijednosti, novčano izražene (C), troškovi materijala učestvuju, u velikom broju privrednih djelatnosti, sa znatnim procentom

14, što posebno uslovljava potrebu upravljanja ovim dijelom

podsistema ulaza mezoekonomskog sistema. To se naročito odnosi na tro-škove osnovnog materijala, koji su izraz vrijednosti utrošene sirovine u njenoj primarnoj preradi

15.

S obzirom na potrebu upravljanja ponašanjem troškova materijala, tehničkim i organizacionim racionalizacijama moguće je ostvariti i određe-

13

O tome se opširnije govori u narednim dijelovima knjige, te se ovdje samo pominje

taj aspekt trošenja materijala radi kontinuiteta analize ovog dijela ulaza mezo-

ekonomskog sistema. 14

Značajan broj privrednih, a naročito proizvodnih organizacija, u strukturi vrijednosti

proizvoda ima i preko 50 procenata utrošene vrijednosti materijala. Pri tome nije

zanemariv ni broj organizacija u kojima troškovi materijala učestvuju sa 80 procenata u

vrijednosti proizvodnje. 15

Pod primarnom preradom podrazumijeva se obično industrijska proizvodnja u kojoj

se nad predmetima rada obavlja samo početni proces njihovog prilagođavanja

potrebama čovjeka. Tek u daljoj preradi ovi predmeti rada biće obrađeni za finalnu ili

reprodukcionu potrošnju. To se može ilustrovati primjerom predionica pamuka ili vune,

topionica raznih ruda metala, klanica stoke i sl.

33

ne supstitucije trošenja ovog elementa proizvodnje drugim. Tako se, uvo-đenjem novih sredstava za rad, sa visokim stepenom djelotvornosti, kao i uspostavljanjem savršenijih tehnoloških postupaka, može smanjiti trošenje materijala. Pri tome, supstituisani iznosi troškova materijala moraju biti veći od povećanog trošenja sredstava za rad (i, eventualno, radne snage), ako se želi ostvariti racionalizacija ulaganja vrijednosti u proces reproduk-cije, odnosno poboljšanje kvaliteta ekonomije određenog preduzeća..

Troškovi sredstava za rad koja se postavljaju između radne snage i materijala, povećavajući proizvodnu snagu rada, nastaju u proizvodnji u višekratnoj upotrebi, a ne u stvaranju materijalne strukture novog proizvo-da. U tome je i razlika između ova dva materijalna elementa proizvodnje

16,

jer i jedan i drugi svoju vrijednost prenose na novi proizvod onoliko koliko je u njima sadržano objektivno potrebnog rada.

Preduzeća kao mezoekonomski sistemi pribavljaju upotrebni kvalitet sredstava za rad u razmjeni za novac. U procesu razmjene utvrđuje se nov-čani ekvivalent u vidu cijene sredstava za rad koja su za njihovog proizvo-đača finalni proizvod. Na taj način se troškovi sredstava za rad kvantitativ-no determinišu u funkciji utrošaka i nabavnih cijena, odnosno po obrascu:

Ti = f (I; Ci) /3.9/ pri čemu je Ci = nabavna cijena po jedinici sredstava za rad.

U procesu proizvodnje koji se odvija u mezoekonomskom sistemu učestvuje više vrsta i jedinica sredstava za rad, koja se međusobno razliku-ju kako po upotrebnim kvalitetima, tako i po nabavnim cijenama. Otuda se veličina troškova ovog elementa proizvodnje može izražavati po obrascu:

1 2i 1 2

1

T ...n j

n

i i n i j i

j

I C I C I C I C

/3.10/

pri čemu su I1 do In = utrošci pojedinih vrsta sredstava za rad; Ci1

do Cin=

nabavne cijene pojedinih vrsta sredstava za rad. Kako se sredstva za rad troše postepeno, prenoseći dio po dio svoje

vrijednosti na novi proizvod, postavlja se teorijski i praktični problem utvr-đivanja iznosa njihovog trošenja za svaku vrstu ili jedinicu proizvoda. Ovo tim prije što se veličina utrošaka sredstava za rad u jednom proizvodnom

16

Dok se materijal troši jednokratnom upotrebom, gubeći svoju upotrebnu vrijednost

prvim unošenjem u proizvodnu fazu ciklusa reprodukcije, dotle sredstva za rad svoju

upotrebljivost zadržavaju kroz više uzastopnih proizvodnih procesa, sve do konačnog

dotrajavanja. Prema tome, razlika između ova dva materijalna elementa proizvodnje je u

namjeni koju im daje proizvođač, upotrebljavajući ih u proizvodnim procesima.

34

procesu ne može egzaktno utvrditi, s obzirom na okolnost što se njihova upotrebna vrijednost zadržava kroz više proizvodnih procesa

17. Zato se

ovo trošenje sredstava za rad posmatra kao pretpostavljeno. Reprodukovanje utrošenih sredstava za rad ostvaruje se realizacijom

proizvoda dobijenih pomoću njih, jer je u strukturi proizvedene vrijednosti i dio prenesene vrijednosti ovog elementa proizvodnje, izražen u obliku amortizacije. Pri tome, iznos amortizacije sredstava za rad odgovara dru-štveno potrebnom radu uloženom u alikvotni dio

18 toga elementa proiz-

vodnje. Kako se momenat započinjanja i završavanja upotrebe jednog sredstva

za rad vremenski znatno razlikuju, to se i izrada prvog i posljednjeg proiz-voda pomoću njega vremenski distanciraju. Zato se prenošenje odgovara-jućeg iznosa amortizacije toga sredstva za rad na proizvode obavlja uz pretpostavku o ukupnom vijeku upotrebe i broju jedinica proizvoda koji se pomoću njega mogu izraditi. U tom smislu, kvantitativni izraz toga raspo-ređivanja može se dati i u obrascu:

TS

Hih

i /3.11/

pri čemu je Tih = godišnji iznos troškova sredstava za rad, Si = angažova-na sredstva u sredstvima za rad, H = vijek upotrebe datog sredstva za rad.

Želi li se izračunati iznos troškova sredstava za rad po jedinici proiz-voda u jednoj godini, primjeniće se sljedeći obrazac:

TT

Qiq

ih /3.12/

pri čemu je Tq = trošak sredstava za rad po jedinici proizvoda; Q = obim proizvodnje.

U vezi sa vremenskom dimenzijom, koja je relevantna za trošenje sredstava za rad, postavlja se problem njihovog odgovarajućeg reproduko-vanja realizacijom proizvoda u razmjeni za novac. Naime, ukoliko se u

17

Vijek upotrebe sredstava za rad duži je od ciklusa proizvodnje određenog proizvoda,

što uslovljava pojavu da se vrijednost ovog elementa proizvodnje prenosi na veći broj

jedinica rezultata reprodukcije. Na primjer, jednom šivaćom mašinom može se sašiti i

po nekoliko hiljada odjevnih predmeta u industriji tekstilne konfekcije, pri čemu se ne

zna koliki dio troškova tog sredstva za rad otpada na jedinicu proizvoda dok se ne završi

upotreba te mašine njenim fizičkim ili ekonomskim dotrajavanjem. 18

S obzirom na pretpostavljeno trošenje sredstava za rad, svaki proizvod u sebi sadrži

otpadajući - alikvotni - dio vrednosti toga elementa proizvodnje, što se utvrđuje na

osnovu pretpostavljenog vijeka upotrebe dotične mašine i predviđenog broja jedinica

koje se pomoću nje mogu proizvesti.

35

vijeku upotrebe sredstava za rad ne proizvode predviđena, tehnički mogu-ća količina proizvoda, sredstvo za rad će zastarjeti, a da se ne reprodukuje njegova vrijednost. Zato je regulisanje ponašanja ovog dijela podsistema ulaza mezoekonomskog sistema u nadležnosti funkcija upravljanja i ruko-vođenja, kojim se utiče na korišćenje proizvodne mogućnosti - kapaciteta - sredstava za rad.

Savremena proizvodnja podrazumijeva sve veću zastupljenost troško-va sredstava za rad u strukturi vrijednosti proizvodnje, što je izraz razvoja proizvodne snage rada. Otuda upravljanje ovim podsistemom ulaza mezo-ekonomskog sistema dobija sve više na značaju, što se posebno iskazuje preko organizacionih mjera u pravcu potpunijeg korišćenja kapaciteta sredstava za rad

19.

Troškovi radne snage javlja se kroz uporebu radne snage kao pokretačkog elementa poslovnog procesa, čije trošenje podrazumijeva od-vijanje procesa rada. U tom procesu rada ostvaruje se pokretanje materijal-nih elemenata proizvodnje u smislu prenošenja njihove vrijednosti na novi proizvod, kao i stvaranje nove vrijednosti u vidu dohotka .

Konkretno preduzeće kao mezoekonomski sistem, upotrebnu vrijed-nost radne snage za obavljanje svoga poslovanja pribavlja zapošljavanjem radnika u preduzeće

20. Pri tome, radnici se u procesu proizvodnje, odnosno

procesu rada ispoljavaju trošenjem svoje radne snage, a neki od njih su no-sioci funkcija upravljanja i rukovođenja sredstvima i rezultatima repro-dukcije. Utrošena radna snaga radnika reprodukuje se isplatom zarada za izvršeni rad, koja predstavlja novčani izraz vrijednosti ovog elementa pro-izvodnje. Zato se zarade radnika, u kalkulativnom smislu

21, tretiraju kao

novčani multiplikatori utrošaka radne snage, što asocira na cijene ostalih utrošaka ovog elementa proizvodnje i njihovih novčanih ekvivalenata, što se može predstaviti po obrascu:

Tl = f (L; Cl) /3.13/ pri čemu je Tl = troškovi radne snage; L = utrošci radne snage, odnosno rad; Cl = zarade po jedinici rada, odnosno novčani izraz vrijednosti radne snage koja je utrošena u datom procesu rada. .

19

O tome opširnije vidjeti u posebnom dijelu knjige. 20

Radnici se zapošljavaju u dato preduzeće posredstvom tzv.berze rada. 21

Kada se sačinjava kalkulacija (obračun) cijene koštanja proizvoda, zarade radnika se

tretiraju kao novčani izraz vrijednosti utrošene radne snage, odnosno kao "cijena" rada.

Takav pristup je nužan zbog upravljanja ponašanjem mezoekonomskog sistema, pri

čemu se nastoji da se trošenje elemenata proizvodnje svede na objektivno potreban rad

po jedinici proizvoda.

36

U procesu proizvodnje različito se troše pojedini oblici radne snage, u skladu sa tehničkom podjelom rada. Tako se razlikuju ova trošenja na po-jedinim poslovima i to:

troškovi radne snage na poslovima izrade;

troškovi radne snage na pomoćnim poslovima u proizvodnji;

troškovi radne snage na režijskim poslovima22. Trošenje radne snage po različitim komponentama ovog elementa pro-

izvodnje, kao na primjer po vrstama i stepenima kvalifikovanosti, ili u vezi sa grupama srodnih poslova (funkcijama), može se kvantitativno izraziti po obrascu:

T L C L C L C L Cl l l n l i l

i

n

n

1 2

11 2

... /3.14/

pri čemu je Ll do Ln = utrošci pojedinih vrsta radne snage, odnosno razli-

čiti procesi rada; CI1do CIn

= zarade po jedinici različitih vrsta rada.

Vrijednost utrošene radne snage izražena kroz zaradu radnika reprodu-kuje se kao dio novostvorene vrijednosti u realizovanoj cijeni proizvodnje. Zato njena veličina mora biti u skladu sa objektivno potrebnim radom u tom dijelu podsistema ulaza mezoekonomskog sistema, što se reguliše upravljanjem i rukovođenjem ponašanjem u proizvodnji, kao i procesom raspodjele dohotka

23. U tom procesu upravljanja trošenjem radne snage te-

ži se podizanju nivoa proizvodne snage rada, što se posebno efikasno po-stiže odgovarajućom supstitucijom živog rada minulim radom u sredstvi-ma za proizvodnju. Ova supstitucija, uglavnom, odnosi se na uvođenje ma-šinskog rada na težim, fizičkim poslovima. Time se zamjenjuje trošenje radne snage trošenjem mašina na poslovima koji negativno djeluju na čo-vjekovu fiziološku, psihološku i sociološku konstituciju, što omogućuje, pored porasta produktivnosti, humanizaciju rada, odnosno prilagođavanje rada čovjeku.

22

O ovom aspektu razlikovanja trošenja radne snage govori se opširnije u drugim

dijelovima ove knjige, a ovde se čini samo osvrt na to radi kontinuiteta analize troškova

kao dijela podsistema ulaza mezoekonomskog sistema. 23

Zarade radnika, s obzirom na to što se ne odnose samo na izvor za reprodukovanje

radne snage već i na pitanja čovjeka u društvu, predstavljaju i komponentu dohotka kao

neto rezultata reprodukcije. Zato se ne može odvojiti problem zarada od pitanja

raspodjele dohotka, kada se proces društvene reprodukcije posmatra u njegovoj

kompletnosti.

37

II. TROŠKOVI USPOSTAVLJANJA I KORI-

ŠĆENJA KAPACITETA

U ekonomskoj teoriji i praksi glavna podjela troškova zasniva se na kriterijumu njihove zavisnosti od proizvodnog kapaciteta, odnosno dinami-ke njegovog korišćenja. Ova podjela troškova je posebno značajna za regu-lisanje visine cijene koštanja proizvoda, raspoređivanjem početnih ulaga-nja u pripremu proizvodnje na veći ili manji broj proizvedenih jedinica.

Podjela troškova na bazi kriterijuma njihove zavisnosti od veličine ka-paciteta i njegovog korišćenja razlikuje sljedeće dvije osnovne skupine ovog oblika ulaganja u proces reprodukcije:

(1) fiksni troškovi, i (2) varijabilni troškovi.

Pri promjeni stepena korišćenja kapaciteta, troškovi elemenata proiz-

vodnje različito se ponašaju. Jedan dio pri ovim promjenama uopšte se ne mijenja, dok se drugi dio troškova mijenja s različitim stepenom zavisnosti od promjena obima proizvodnje.

1.Uspostavljanje i korišćenje proizvodnog kapaciteta

Proizvodnja materijalnih dobara na nižem stepenu društveno-ekonom-skog razvoja odvija se uz dominantno učešće radne snage u strukturi ula-ganja elemenata proizvodnje. Ovakav način privređivanja odlikovao se, uglavnom, proizvodnim utrošcima radne snage, jer je tehnička podjela rada na pripremno-završne i izvršne poslove bila nerazvijena. Istovremeno, sredstva za rad, kao instrumenti kojima radna snaga djeluje na predmete rada, bila su manje zastupljena i predstavljala su, najčešće, proste mehanič-ke sprave, otrgnute od prirode, bez većeg ulaganja rada u njihovu izradu. Takav proces proizvodnje karakterisala je niska proizvodna snaga rada, što je uslovljavalo i ograničene mogućnosti zadovoljenja potreba društva.

Na višem stepenu razvijenosti proizvodnih snaga dolazi do znatne iz-mjene u strukturi ulaganja elemenata proizvodnje. Industrijalizacija kao metod ekonomskog razvoja uslovila je, pored ostalog, koncentraciju sred-stava za rad velikih tehničkih mogućnosti. Takav tehnički progres bio je praćen i usavršavanjima organizacije proizvodnje, te se sve više razvijala tehnička podjela rada, koja afirmiše pripremno-završne poslove na račun neposredno proizvodnih poslova i time omogućuje viši stepen efikasnosti ljudskog rada.

U uslovima snažnog ekonomskog razvoja, posebno u oblasti industrij-ske proizvodnje, dolazi do akumuliranja i koncentrisanja velikih količina

38

opredmećene vrijednosti u sredstvima za rad. Na taj način omogućuje se zamjena rada radnika (živog rada) radom opredmećenim u sredstvima za rad. Ovakav odnos u strukturi ulaganja elemenata proizvodnje obezbjeđuje viši stepen efikasnosti privređivanja, jer se supstitucijom radne snage sred-stvima za rad omogućuje da određena količina opredmećene vrijednosti zamjeni veću količinu živog rada.

Koncentrisanje ekonomskih vrijednosti u sredstvima za rad predsta-vlja određeni vid pripreme proizvodnje, koja omogućuje efikasnije privre-đivanje. U tom smislu privredni subjekti koji se odlikuju višim stepenom tehničke opremljenosti proizvodno su sposobniji, odnosno, imaju veći pro-izvodni potencijal. Ovaj proizvodni potencijal, izražen u sposobnosti pri-vrednog subjekta da proizvede veću ili manju količinu proizvoda u jedinici vremena, naziva se proizvodni kapacitet.

Uspostavljanje proizvodnog kapaciteta podrazumijeva određena ula-ganja ekonomskih vrijednosti u pripremu proizvodnje. Međutim, takva prethodna ulaganja ekonomski su opravdana jedino ako se reprodukuju, odnosno upotrebe za dobijanje materijalnih dobara, čijom realizacijom se tako uložene vrijednosti vrate, uz njihovo ekonomsko oplođavanje. Otuda i potreba da se uspostavljeni proizvodni kapacitet što je moguće potpunije koristi. U protivnom, akumulirane vrijednosti u sredstvima za rad neracio-nalno se troše zbog djelovanja zuba vremena i moralnog rabaćenja.

Ukoliko se proizvodni kapacitet uopšte ne koristi, vrijednosti uložene u njega neće se reprodukovati, jer nema proizvoda koji bi omogućili pre-nošenje takvog ulaganja na potrošače. Stoga će troškovi uslovljeni izgrad-njom tog kapaciteta predstavljati gubitak za mezoekonomski sistem u ko-me je takav investicioni promašaj nastao.

Polazeći od ovakve zakonitosti, privredni subjekti donose svoje inve-sticione planove u zavisnosti od mogućnosti reprodukovanja vrijednosti uloženih kako u izgradnju proizvodnih kapaciteta tako i u tekuću proizvod-nju. To nameće potrebu temeljitog istraživanja tržišta sredstava za proiz-vodnju i gotovih proizvoda, kao i ostalih vidova pripreme investicionog programa.

Međutim, i pored ozbiljne i temeljite pripreme investicionog progra-ma, kao i racionalno sprovođenje izgradnje kapaciteta, mogući su poreme-ćaji u toku njihove eksploatacije. U uslovima otežanog snabdijevanja siro-vinama, energijom i drugim vrstama materijala, zatim sužene tražnje proiz-voda, kao i drugih poteškoća koje uslovljavaju nemogućnost korišćenja ka-paciteta ili potpuno obustavljanje njegove eksploatacije, dolazi do neracio-nalne upotrebe društvenog fonda rada. Ova neracionalnost proističe iz ne-mogućnosti reprodukovanja uloženih vrijednosti u izgradnju kapaciteta. Pri tome, ako potpuno izostane korišćenje kapaciteta, doći će do gubitka ukupno uložene vrijednosti u njegovo uspostavljanje. Ako se pak proiz-

39

vodni kapacitet koristi nepotpuno, tada će se nedovoljno reprodukovati vrijednosti koje su uložene u njegovu izgradnju. To će usloviti poteškoće u ostvarivanju ekonomskih principa poslovanja, koji podrazumijevaju stva-ranje rezultata većeg od ulaganja.

S obzirom na ove zakonitosti u vezi sa uspostavljanjem i korišćenjem kapaciteta, u ekonomskoj teoriji posebno se izučava problematika odnosa između obima proizvodnje i troškova proizvodnih elemenata. Otuda je ovaj dio knjige posvećen toj problematici.

2. Definisanje i klasifikovanje proizvodnih kapaciteta

Savremena proizvodnja odlikuje se visokim stepenom koncentracije sredstava za rad, u kojima je akumulirana ekonomska vrijednost, koja predstavlja proizvodnu pripremu, pa njeno organizovanje podrazumijeva efikasno korišćenje tako pripremljenih potencijala. Ovi proizvodni potenci-jali iskazuju se kao mogućnost raspoloživih sredstava za rad da posluže u proizvodnji datog obima proizvoda.

Proces reprodukcije organizuje se u okviru određenih privrednih su-bjekata, odnosno mezoekonomskih sistema. Karakteristika mezo-ekonom-skih sistema jeste povezivanje elemenata proizvodnje u datom kvalitativ-nom, kvantitativnom i vremenskom skladu, s ciljem izvršavanja određenih zadataka u okviru društvene podjele rada. Uslov za funkcionisanje savre-menog mezoekonomskog sistema jeste odgovarajuća priprema elemenata proizvodnje, koja se ogleda u pribavljenim sredstvima za rad, odgovaraju-ćoj količini materijala i organizovanom radnom kolektivu. Ovako posma-tran privredni subjekt predstavlja organizacioni sistem, koji ima određene proizvodne sposobnosti uslovljene pripremom elemenata proizvodnje.

Proizvodni kapacitet definiše se kao sposobnost nekog organizacionog sistema da proizvede datu količinu proizvoda u jedinici vremena. Ova pro-izvodna sposobnost zavisi od stepena pripremljenosti datog organizacio-nog sistema, odnosno od prethodno izvršene koncentracije ekonomske vrijednosti u sredstvima za rad. Zato se veličina proizvodnog kapaciteta posmatra u funkciji obima i djelotvornosti sredstava za rad kojima raspola-že određeni privredni subjekt.

Veličina proizvodnog kapaciteta determinisana je obimom i djelotvor-nošću sredstava za rad, koja predstavljaju akumuliranu ekonomsku vrijed-nost i koja su podobna da zamjene određenu količinu ljudskog rada, kao i materijala. Pri tome, određena količina sredstava za rad zamjenjuje veću ili manju količinu ljudskog rada, pa i materijala, što podrazumijeva veću ili manju efikasnost investiranja u razvoj. Naime, razvoj privrednih subjekata podrazumijeva unošenje u proizvodnju novih sredstava za rad sa većim stepenom efikasnosti, kao i primjenu savršenijih tehnoloških postupaka. I

40

jedna i druga ova komponenta usavršavanja predstavlja akumuliranu eko-nomsku vrijednost bilo u sredstvima za rad kao stvarima, bilo u tehnolo-škom znanju kao određenom obliku osnivačkog ulaganja.

Investiranjem u pribavljanje efikasnijih sredstava za rad i novih tehno-loških postupaka mijenja se struktura ukupnog podsistema ulaganja u okvi-ru mezoekonomskog sistema. Tako se povećanjem količine sredstava za rad smanjuje potreba za ulaganjem radne snage. Isto tako, ovim investira-njem može se izvršiti supstitucija skupljih materijala jeftinijim, kao i slože-nijih radova jednostavnijim.

Zamjena jednih elemenata proizvodnje drugima putem investiranja u cilju povećanja efikasnosti ukupne proizvodnje predstavlja promjenu or-ganskog sastava elemenata proizvodnje. Unošenje u proizvodnju veće koli-čine i složenijih sredstava za rad, kao i uvođenje savršenijih tehnoloških postupaka, predstavlja izraz povećanja organskog sastava elemenata proiz-vodnje. Na taj način mijenja se i odnos između visine angažovanih sredsta-va (S) i veličine utrošenih vrijednosti elemenata proizvodnje (T).

Investiranjem u nova, djelotvornija, sredstva za rad povećava se suma

angažovanih sredstava (+S), ali se time doprinosi smanjenju ukupnih tro-

škova elemenata proizvodnje (-T). Opravdana je ona supstitucija jednih elemenata proizvodnje (radne snage i, eventualno, materijala) drugim (sredstvima za rad) pri kojoj se ukupna ulaganja kao podsistem ulaza me-zoekonomskog sistema smanjuju po jedinici rezultata. Povećano ulaganje sredstava za rad uslovljava veću sumu angažovanih sredstava, što se izra-žava preko visine kamata na angažovana sredstva. To se može izraziti obrascem:

∆K=∆Si∙kr

100 /4.1/

pri čemu je: K = iznos kamate na povećanu sumu angažovanih

sredstava, Si = povećana suma angažovanih sredstava u sredstvima za rad, kr = kamatna stopa.

S druge strane, investiranje u nova sredstva za rad uslovljava, ukoliko je investicija racionalno izvedena, smanjenje ukupnih troškova elemenata proizvodnje projektovanih na jedinicu proizvoda. Opravdanost investiranja u nova sredstva za rad, kao i unapređenje tehnološkog postupka, ocjenjuje

se uporedbom promjene visine angažovanih sredstava (+S) izražene pre-

ko iznosa kamate i promjene visine troškova elemenata proizvodnje (-T). Što je iznos kamata uslovljenih povećanjem angažovanih sredstava u sred-

stvima za rad (+K) manji u odnosu na smanjenje ukupnih troškova ele-

menata proizvodnje (-T), to je investicija ekonomski cjelishodnija. Taj odnos povećanja angažovanih sredstava i smanjenja troškova elemenata

41

proizvodnje ispoljava se kao promjena kvaliteta mezoekonomskog siste-ma.

Proizvodni kapacitet organizacionih sistema teorijski se posmatra, naj-češće, sa tehničkog (1) i ekonomskog (2) aspekta. Ova klasifikacija polazi od kriterijuma uloge sredstava za rad, koja svojim karakteristikama pred-stavlja proizvodnu sposobnost privrednog subjekta.

(1) Tehnički kapacitet. Pod tehničkim kapacitetom podrazumijevaju se tehničke mogućnosti sredstava za rad izražene količinom energije, mate-rije ili informacija koje se mogu preraditi u jednom organizacionom siste-mu u jedinici vremena. Ovako posmatran tehnički kapacitet sredstava za rad jeste intervalna veličina. Početna tačka tog intervala čini minimalni, a njegova gornja tačka predstavlja maksimalni kapacitet. Pri tome, minimal-ni kapacitet predstavlja donju granicu mogućnosti funkcionisanja određe-nog sredstva kao tehničkog sistema. Tako, na primjer, tehnički je neracio-nalno da se stavi u pogon određeni proizvodni kapacitet visoke peći, rafi-nerije nafte, koksne baterije ili sličnog tehničkog sistema ako nije obezbje-đena dovoljna količina materijala za preradu koja bi omogućila normalno funkcionisanje. S druge strane, maksimalni kapacitet u ovoj klasifikaciji jeste tehnički utvrđena gornja granica proizvodne sposobnosti tehničkog sistema. Stoga se ta veličina naziva i teoretski kapacitet.

Maksimalni, odnosno teoretski kapacitet ne može se u stvarnosti dosti-ći zbog niza organizacionih smetnji u vezi sa obezbjeđenjem njegovog kontinuelnog funkcionisanja u dužem vremenskom intervalu. Tako, na pri-mjer, u radu složenog tehničkog sistema nastaju kvarovi ili lomovi pojedi-nih elemenata, odnosno sklopova, zatim dolazi do zastoja u snabdijevanju osnovnim materijalom, energijom i sl., a javljaju se i izostanci s posla rad-nika koji njima rukuju. Ovakve i slične organizacione slabosti onemoguća-vaju neprekidno korišćenje sredstava za rad, što uslovljava nepotpuno kori-šćenje njegovih maksimalnih tehničkih sposobnosti.

Organizaciona stvarnost, obično, podrazumijeva korišćenje tehničkog kapaciteta na nivou koji je između minimalnih i maksimalnih mogućnosti sredstava za rad. Ovaj stepen korišćenja tehničkih mogućnosti sredstava za rad naziva se radni, odnosno optimalni kapacitet. To je onaj kapacitet pri kojem će sredstva za rad najpovoljnije djelovati, i to u kinematičkom smi-slu. Na tom stepenu iskorišćenja ostvaruje se najpovoljniji odnos između relevantnih tehničkih i fizičkih veličina s kojima se računalo pri izgradnji sredstava za rad (na primjer, odnos između temperature koja se razvija pri određenoj brzini rada i habanja dijelova, koja pri tome nastaju).

Ako se kapacitet posmatra u funkciji tehničkih mogućnosti sredstava za rad, odnosno mašina, njegovo ispoljavanje podrazumijeva, posebno u savremenoj industrijskoj proizvodnji, složene tehničke karakteristike koje u sebi sadrže pojedini elementi tog proizvodnog sistema. Naime, savreme-

42

ne mašine u industriji, kao i u ostalim privrednim djelatnostima, predsta-vljaju, obično, veoma složene tehničke sisteme, čiji elementi sami za sebe čine oruđa za rad. Njihova eksploatacija zahtijeva skladno funkcionisanje elemenata u okviru ukupnog sistema, pri čemu se i pojedinačni kapaciteti moraju međusobno usklađivati. Tako se jedan savremeni proizvodni kapa-citet sastoji od mašina radilica, postrojenja, instalacija, uređaja kao i niz drugih oruđa, koja su povezana i funkcionalno usklađena. Takođe, njihovo funkcionisanje uslovljeno je određenim izvorom energije, koji je sastavni dio ukupnog kapaciteta datog tehničkog sistema.

Svaki od dijelova složenog tehničkog sistema sam po sebi predstavlja određeno oruđe za rad, sa posebnim karakteristikama. Pri tome, pojedina oruđa služe za obavljanje specifičnih tehničkih operacija, kao što su odre-đene faze hemijske ili fizičke obrade materijala. Njihovi pojedinačni kapa-citeti ne mogu se uvijek savršeno uskladiti kako po obimu tako i po vreme-nu, iako svi zajedno predstavljaju elemente jednog jedinstvenog tehničkog sistema. Stoga se tehnički kapacitet može posmatrati i po dijelovima proiz-vodnog sistema, pri čemu se svaki od elemenata javlja sa posebnim radnim karakteristikama, zavisno od namjene u proizvodnji. Tako, na primjer, jed-na fabrika ima posebno izražen kapacitet pogona za proizvodnju energije, zatim pogona za hemijsku obradu materijala, radionica za održavanje sred-stava za rad, pogona za mehaničku preradu ili montažu i sl.

Ekonomski kriterijumi uspostavljanja tehničkih kapaciteta zahtijevaju da se pojedinačni kapacitet elemenata tehničkog sistema međusobno uskla-đuju u okviru ukupnog proizvodnog subjekta. Stoga se pri izgradnji proiz-vodnog sistema mora voditi računa o kompoziciji tehničkih kapaciteta nje-govih pojedinih elemenata, kako bi se omogućilo ekonomski racionalno poslovanje budućeg privrednog subjekta.

Ako se proizvodni kapacitet jednog mezoekonomskog sistema posma-tra kao skup proizvodnih sposobnosti pojedinih mašina, koje su, inače, sa-me po sebi složena tehnička sredstva, postavlja se problem kvantitativnog usklađivanja dijelova u funkcionisanju cjeline. To se može i grafički pred-staviti kao na slici 1.

Problem usklađivanja odnosa parcijalnih kapaciteta pojedinih mašina u okviru ukupnog proizvodnog kapaciteta organizacionog sistema ispolja-va se u vidu grla proizvodnje.Zbog toga je ukupni proizvodni kapacitet or-ganizacionog sistema limitiran mašinom sa najmanjim parcijalnim kapaci-tetom. Pojava grla proizvodnje može se grafički predstaviti kao na slici 2.

43

Slika 1. Shema kvantitativnog odnosa kapaciteta mašina u okviru ukupnog proizvodnog kapaciteta

Grlo proizvodnje predstavlja, u stvari, mašinu sa najmanjom proizvod-

nom sposobnošću, odnosno najmanji podsistem proizvodnog kapaciteta kao organizacionog sistema. Takva mašina obavlja, obično, jednu fazu ili operaciju u procesu proizvodnje. Zato je funkcionisanje ostalih podsistema proizvodnog kapaciteta njome i uslovljeno. Na taj način mašina sa najma-njim parcijalnim kapacitetom određuje i ukupni kapacitet organizacionog sistema.

Slika 2. Shematski Prikaz grla proizvodnje u okviru ukupnog kapaciteta organizacionog sistema

(2) Ekonomski kapacitet. Ekonomski aspekt proizvodnog kapaciteta

podrazumijeva odnos između učinaka koji dati organizacioni sistem proiz-vodi i ulaganja uslovljenih uspostavljanjem toga sistema. Pri tome, razliku-ju se tri stepena korišćenja ekonomskog kapaciteta:

minimalni,

maksimalni i

optimalni. Pod ekonomski minimalnim kapacitetom podrazumijeva se donji ste-

pen korišćenja tehničkog kapaciteta pri kome se vrijednost proizvodnje iz-jednačava s njenom cenom koštanja (C = T), odnosno u kome je višak vrijednosti jednak O. Ekonomski maksimalni kapacitet predstavlja onu gornju tačku korišćenja tehničkog kapaciteta u kojoj se ponovo (nakon op-timalnog stepena korišćenja kapaciteta) cijena koštanja izjednačava s cije-nom proizvodnje. Optimalni kapacitet sa ekonomskog aspekta označava onaj stepen korišćenja proizvodnog potencijala organizacionog sistema na kome se postiže maksimalna pozitivna razlika između cijene proizvodnje i cijene koštanja.

44

U ekonomskoj teoriji i nauci o organizaciji proizvodnje, pored pret-hodno razmatranih klasifikacija kapaciteta, javljaju se i druga grupisanja ove pojave. Međutim, sva ta razvrstavanja mogu se svesti na ove dvije skupine (tehnički i ekonomski) i njihova tri stepena korišćenja.

Za potrebe ovog teorijskog pristupa pojavi proizvodnog kapaciteta značajno je upoređivanje njegove veličine, te stepena i organizacione strukture njegovog korišćenja, s jedne strane, sa veličinom i dinamikom troškova elemenata proizvodnje, s druge strane.

3. Organizaciona struktura korišćenja kapaciteta

Proizvodni kapacitet, globalno posmatran, predstavlja proizvodnu spo-sobnost određenog organizacionog sistema u jedinici vremena, izraženu količinom proizvoda. Pri tome se, obično, misli na istorodne proizvode, či-ja proizvodnja podrazumijeva jedinstvenu pripremu, sadržanu u usposta-vljanju proizvodnog kapaciteta. Zato se, na osnovu prethodnih razmatra-nja, može zaključiti da je proizvodni kapacitet prosta veličina, koja se sa-stoji od globalne mogućnosti izrade većeg ili manjeg broja istorodnih jedi-nica proizvoda.

Međutim, realno posmatrano, proizvodni kapacitet jednog organizaci-onog sistema, najčešće, podrazumijeva sposobnost proizvođenja više vrsta proizvoda, koji se međusobno razlikuju, bilo po namjeni, ili sastavu, bilo po dimenzijama, odnosno drugim karakteristikama. To proističe iz okolno-sti što je proizvodni kapacitet, u pravilu, složena pojava. Složenost kapaci-teta uslovljena je okolnošću što je njegova veličina u funkciji brojnih vrsta sredstava za rad, koja se u procesu proizvodnje međusobno kombinuju. To se posebno odnosi na varijante visokomehanizovanih proizvodnih procesa, koji podrazumijevaju kombinaciju velikog broja usko specijalizovanih sredstava za rad, sa velikim mogućnostima u pogledu operacija koje oba-vljaju u jedinici vremena.

Uspostavljanje kapaciteta sredstava za rad sa velikim i složenim teh-ničkim mogućnostima mora se zasnivati i na odgovarajućim potrebama i zahtjevima tržišta gotovih proizvoda, odnosno društvene potrošnje. Naime, zahtjevi potrošača veoma su izdiferencirani u vezi sa vrstom, dimenzijom, oblikom, kvalitetom, estetskim izgledom i slično, pa organizacioni sistem mora biti sposoban da se svojom proizvodnjom njima prilagođava. Zato se pri uspostavljanju proizvodnog kapaciteta o tome mora voditi računa, da bi mezoekonomski sistem racionalno funkcionisao. Tako, mezoekonomski si-stem pri uspostavljanju svog kapaciteta nastoji da obezbijedi njegovu prila-godljivost, odnosno adaptibilnost dinamičnim potrebama tržišta, to jest po-trošača.

Ovako postavljena problematika izbora i izgradnje proizvodnog kapa-citeta podrazumijeva da su proizvodne sposobnosti organizacionog sistema

45

složena pojava, odnosno da se mogu iskazati u proizvodnji ne samo velikih količina već i različitih vrsta proizvoda. To, drugim riječima, znači da pro-jektovanje kapaciteta uključuje i njegovo osposobljavanje za različite vari-jante njegovog korišćenja, zavisno od tekućih srednjoročnih zahtjeva po-trošnje.

Slika 3. Prikaz jedne varijante razlaganja globalnog kapaciteta organiza-cionog sistema

Različite varijante korišćenja podrazumijevaju uspostavljanje pripre-

me odgovarajućih serija i drugih podsistema ukupne proizvodnje. Pri tome, svaka takva posebna priprema uslovljava i pojavu odgovarajućeg iznosa troškova elemenata proizvodnje, pored onih koji su uslovljeni samim uspo-stavljanjem globalnog proizvodnog kapaciteta. Ovo razlaganje globalnog proizvodnog kapaciteta datog organizacionog sistema, kao i pojava troško-va uslovljenih pripremom pojedinih parcijalnih kapaciteta, može se grafič-ki predstaviti kao na slici 3.

Simboli QI, QII, QIII i QIV na slici 3. predstavljaju veličine pojedinih serija ili drugih podsistema globalnog proizvodnog kapaciteta datog orga-nizacionog sistema, a simboli TI, TII, TIII i TIV označavaju iznose troškova pripreme proizvodnje svakog parcijalnog kapaciteta.

Proizvodno korišćenje uspostavljenog kapaciteta, sa ovako složenim mogućnostima u pogledu njegove prilagodljivosti zahtjevima potrošnje, podrazumijeva i posebnu pripremu za svaku promjenu njegove orijentacije na drugu vrstu, dimenziju, model ili drugu karakteristiku finalnog proizvo-da. To znači da se, uspostavljanjem tako složenog kapaciteta, ne obezbje-

46

đuje definitivna priprema u vidu minulog rada, sadržanog u sredstvima za rad, za sve buduće jedinice i vrste proizvoda. Naprotiv, orijentacija na sva-ku novu vrstu proizvoda u okviru uspostavljenog kapaciteta podrazumijeva i organizovanje posebne pripreme. Takva posebna priprema za sobom po-vlači potrebu dodatnog ulaganja živog i minulog rada, čije reprodukovanje će se ostvariti tek izradom i realizacijom proizvoda na ovaj način pripre-mljenih.

Ako se pođe od okolnosti što se u okviru datog kapaciteta, prilikom njegovog korišćenja, za svaku novu vrstu, dimenziju ili oblik proizvoda mora vršiti posebna priprema, dolazi se do zaključka da se ovako usposta-vljena proizvodna mogućnost raščlanjuje na veći broj slojeva proizvodnje, koji čine neku vrstu zaokruženih dijelova globalnog kapaciteta. Ovi slojevi se, istina, ne uspostavljaju kao tehnički potencijal, već su rezultat organizo-vanja korišćenja raspoloživog proizvodnog kapaciteta u skladu sa dinamič-nim zahtjevima potrošnje.

Raslojavanje globalnog proizvodnog kapaciteta u prethodnom smislu predstavlja određeno organizaciono prilagođavanje ovako izvršene pripre-me tekućim tržišnim zahtjevima, odnosno principima racionalnosti proiz-vodnje, izražene odnosom između rezultata i ulaganja procesa reprodukci-je. Zato se ovo raslojavanje i tretira kao organizacija korišćenja kapaciteta. Pri tome, veličina tih organizaciono uspostavljenih slojeva u okviru global-nog kapaciteta determinisana je, uglavnom, ekonomskim kriterijumima. Gornju granicu jednog sloja određuje kapacitet tržišta, a donju granicu dik-tira razlika između cijene koštanja i prodajne cijene. Naime, ukoliko je sloj proizvodnje manji, svaka jedinica proizvoda je opterećena većim dijelom troškova njegove pripreme.

4. Fiksni troškovi

4.1. Osobine fiksnih troškova

Uspostavljanjem proizvodnog kapaciteta koncentriše se određeni obim ekonomskih vrijednosti u sredstvima za rad. Tako pripremljena sred-stva za rad troše se nezavisno o njihovoj upotrebi pod dejstvom fizičkog ili ekonomskog rabaćenja. Otuda iznos tih troškova predstavlja fiksnu veliči-nu u odnosu na dinamiku obima proizvodnje koja se tim sredstvima ostva-ruje. Tako ovi troškovi i nose naziv fiksni, odnosno stalni, nepromjenjivi, ili neotklonjivi.

U ovu grupu troškova, pored vremenski posmatranog amortizovanja sredstava za rad, ubrajaju se i ostali troškovi uslovljeni pripremno-zavr-šnim poslovima na nivou mezoekonomskog sistema. To su, prije svega:

troškovi sredstava za rad koja se vremenski amortizuju,

47

troškovi materijala na pripremno-završnim i ostalim organizacionim poslovima, i

troškovi radne snage na poslovima organizovanja funkcionisanja mezoekonomskog sistema.

Svi ovi fiksni troškovi, kao što se iz prethodnog vidi, odnose se na us-postavljanje kapaciteta i organizovanje funkcionisanja mezoekonomskog sistema. To, drugim riječima, znači da oni nastaju u vezi sa uspostavlja-njem mezoekonomskog kapaciteta, a njihova visina je u funkciji njegove veličine:

T = f (Q) /4.2/

pri čemu je: T = objektivno uslovljena veličina ukupnih fiksnih troškova, Q = objektivno uslovljena veličina proizvodnje, odnosno proizvodni kapa-citet.

Nezavisno od promjena stepena korišćenja kapaciteta, odnosno dina-mike obima proizvodnje, fiksni troškovi u ukupnom iznosu ostaju nepro-mjenjeni, što znači da će se njihova visina po jedinici proizvoda mijenjati u obrnutoj proporciji sa promjenama količine proizvoda:

Tφq=Tφ

Q-q=Tφq(Q-q)+tφq /4.3/

pri čemu je: Tq = stvarni iznos fiksnih troškova po jedinici ostvarene pro-

izvodnje (Q-q), Tq(Q-q) = objektivno uslovljeni fiksni troškovi po jedinici

proizvoda za ostvareni obim proizvodnje, tq = organizaciono uslovljena komponenta fiksnih troškova po jedinici proizvoda, nastala zbog nepotpu-nog korišćenja kapaciteta kao subjektivne slabosti.

4.2. Ponašanje fiksnih troškova

Kako su ukupni fiksni troškovi uslovljeni veličinom kapaciteta kao proizvodne pripreme mezoekonomskog sistema, njihova tako uspostavlje-na veličina ostaje nepromijenjena kada se obim proizvodnje kreće u okviru datog kapaciteta. Takvo ponašanje ukupnih fiksnih troškova, pri promjeni obima proizvodnje u okviru kapaciteta koji ih je uslovio, može se grafički prikazati kao na slici 4.

48

Slika 4. Ukupni fiksni troškovi u funkciji kapaciteta

Fiksni troškovi uslovljeni uspostavljenim kapacitetom predstavljaju dio elemenata ulaza mezoekonomskog sistema koji, u skladu sa osnovnim ekonomskim zakonitostima, treba da se reprodukuje preko izlaza toga si-stema. Kako je osnovna komponenta izlaza toga sistema obim proizvod-nje, uslov za reprodukovanje fiksnih troškova jeste korišćenje proizvodnog kapaciteta. Međutim, reprodukovanje fiksnih troškova nije uslovljeno bilo kojim obimom proizvodnje u okviru datog kapaciteta već pretpostavlja potpuno iskorišćenje proizvodnog potencijala. Naime, vraćanje uloženih vrijednosti ostvaruje se prodajom proizvoda na tržištu, u vidu prodajnih cijena, koje predstavljaju novčani izraz vrijednosti jedinice proizvoda u ko-joj je sadržan i odgovarajući dio fiksnih troškova.

Prethodne konstatacije u vezi sa reprodukovanjem fiksnih troškova preko iskorišćenja kapaciteta mogu se i grafički predstaviti kao na slici 5.

Ponašanje fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji dinamike obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta, predstavljeno na slici 5, ima karakteristike degresivne hiperbole. Osobine ove krive koja pokazuje raz-voj fiksnih troškova po jedinici proizvoda sastoje se u sljedećem:

degresivna hiperbola,

asimptotsko približavanje apscisnoj osi kada obim proizvodnje teži punom iskorišćenju kapaciteta,

asimptotsko približavanje ordinatnoj osi kada stepen korišćenja ka-paciteta teži nuli (0),

konveksnost prema ishodištu koordinatnog sistema.

49

Dok je, s jedne strane, visina ukupnih fiksnih troškova u funkciji uspo-

stavljenog kapaciteta, odnosno T = f(Q), dotle je dinamika fiksnih troško-va po jedinici proizvoda uslovljena recipročnom vrijednošću koeficijenta

iskorišćenja kapaciteta, odnosno Q 0 ; T 0

Slika 5. Dinamika fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji korišće-nja kapaciteta

Tφq = f1

Kq

/4.4/

pri čemu je Tq = fiksni troškovi po jedinici ostvarene proizvodnje

Kq = koeficijent iskorišćenja kapaciteta, koji se izračunava po sljedećem

obrascu:

Kq = Q - q

Q /4.5/

Kao što se vidi iz prethodnih grafičkih prikaza i obrazaca, fiksni tro-

škovi po jedinici proizvoda kreću se u obrnutoj proporciji sa dinamikom stepena korišćenja kapaciteta.

4.3. Razlaganje fiksnih troškova na komponente

S obzirom na to što je veličina fiksnih troškova uslovljena ulaganjem u uspostavljanje kapaciteta, pri smanjivanju stepena korišćenja kapaciteta, zbog organizacionih slabosti u funkcionisanju mezoekonomskog sistema, ne dolazi do njihovog smanjivanja. Zbog toga se jedinice proizvoda opte-rećuju povećanim iznosom fiksnih troškova kada se smanjuje korišćenje kapaciteta. Ovo povećano opterećenje jedinice proizvoda fiksnim troškovi-

T q

Q

T

50

ma ne proističe iz objektivnih ekonomskih zakonitosti već nastaje u funk-ciji nedovoljne organizacione umješnosti radnog kolektiva.

U takvim uslovima posmatrano, ovo povećanje opterećenja jedinice proizvoda fiksnim troškovima zbog nedovoljnog korišćenje kapaciteta mo-ra se razlučiti od komponente fiksnih troškova objektivno uslovljenih us-postavljanjem kapaciteta. Zato se stvarni iznos fiksnih troškova, koji osta-je nepromijenjen pri promjeni stepena korišćenja kapaciteta, analitički predstavlja kao zbir objektivno uslovljene komponente uspostavljanjem ka-paciteta i organizaciono uslovljene komponente nepotpunim korišćenjem kapaciteta. Objektivno uslovljena komponenta fiksnih troškova mijenja se u upravnoj srazmjeri sa korišćenjem kapaciteta, dok se organizaciono uslovljena komponenta kreće obrnuto srazmjerno promjenama obima pro-izvodnje u okviru datog kapaciteta. Na taj način se ove dvije komponente međusobno dopunjuju do iznosa stvarnih fiksnih troškova, koji su jednaki iznosu objektivno uslovljenih fiksnih troškova za ukupni kapacitet.

Razlaganje apsolutnog iznosa fiksnih troškova, nastalih uspostavlja-njem kapaciteta, na objektivno uslovljenu i organizaciono uslovljenu kom-ponentu, može se grafički predstaviti kao na slici 6.

Objektivno uslovljena komponenta fiksnih troškova, označena sim-

bolom T (Q-q), menja se u srazmjeri sa promjenom stepena korišćenja ka-paciteta, zato što je visina ukupnih fiksnih troškova u funkciji uspostavlje-nog kapaciteta i predstavlja izraz objektivno potrebnog ulaganja u odgova-rajuću pripremu proizvodnje. Međutim, kako je ukupni iznos fiksnih tro-škova neotklonjiv, pa čak i nepromjenjiv, njihov iznos na nižem stepenu korišćenja kapaciteta, koji se javlja iznad objektivno uslovljene komponen-te, predstavlja posljedicu organizacione slabosti preduzeća izražene u po-slovnoj neumješnosti da iskoristi instalirani kapacitet.

Karakteristika ponašanja ukupnih fiksnih troškova pri promjeni stepe-na korišćenja kapaciteta, odnosno njihovog razlaganja na objektivno i su-bjektivno uslovljene komponente, može se predstaviti obrascem:

T = T (Q-q) + t /4.6/

što nameće nužnost sagledavanja njihovog ponašanja po jedinici ostvarene proizvodnje. Zato se iznosi i jedne i druge komponente, kao i njihove re-zultante, projektovani na jedinicu proizvoda, moraju upoređivati u dinami-ci stepena korišćenja kapaciteta.

Projektovanjem objektivno uslovljene komponente fiksnih troškova

na jedinicu ostvarene proizvodnje (Tq) uočava se da je ona konstantna pri promjenama stepena korišćenja kapaciteta. S druge strane, organizaciono uslovljena komponenta ukupnog iznosa stvarnih fiksnih troškova, projek-tovana na jedinicu ostvarenog obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta

51

(tq), mijenja se obrnuto proporcionalno promjenama količine proizvoda.

Zato je stvarni iznos fiksnih troškova po jedinici proizvoda (Tq) jednak zbiru objektivno uslovljenog iznosa fiksnih troškova po jedinici ostvarenih

proizvoda (Tq) i organizaciono uslovljenog iznosa fiksnih troškova po je-dinici ostvarene proizvodnje, što se može izraziti obrascem:

Tq = Tq + tq /4.7/

Kretanje stvarnih fiksnih troškova po jedinici proizvoda (Tq) je obr-nuto proporcionalno dinamici stepena korišćenja kapaciteta, dok je njihova objektivno uslovljena komponenta, projektovana na jedinicu ostvarene proizvodnje, konstantna. Iz toga se može zaključiti da se organizaciono uslovljena komponenta fiksnih troškova po jedinici ostvarene proizvodnje mijenja u obrnutoj proporciji sa promjenama korišćenja kapaciteta.

Ponašanje stvarnih fiksnih troškova po jedinici ostvarene proizvodnje, po komponentama njihove uslovljenosti objektivnim i subjektivnim fakto-rima, može se grafički predstaviti kao na slici 6.

Slika 6. Razlaganje ukupnih troškova, uslovljenih kapacitetom, na objek-

tivnu i organizacionu komponentu

Subjektivno uslovljena komponenta fiksnih troškova po jedinici ostva-rene proizvodnje može se smanjivati organizacionim mjerama u pravcu potpunijeg korišćenja kapaciteta. Tako, kada se ostvari puno iskorišćenje kapaciteta, organizaciono uslovljena komponenta fiksnih troškova po jedi-

nici proizvoda (tlq) svodi se na 0, odnosno potpuno se otklanja. Na taj na-čin, iznos fiksnih troškova po jedinici proizvoda svodi se na objektivno

52

uslovljenu komponentu, kao izraz potrebnog ulaganja u uspostavljanje ka-paciteta datog mezoekonomskog sistema.

5. Troškovi uslovljeni korišćenjem kapaciteta

Korišćenje kapaciteta, odnosno izrada proizvoda pomoću pripremlje-nih sredstava za rad, uslovljava pojavu određenih troškova koji su u funk-ciji svake nove jedinice proizvoda. Isto tako, pri korišćenju kapaciteta, ja-vlja se potreba posebne pripreme pojedinih slojeva proizvodnje (smjene, serije, modela, tipa proizvoda i slično), što uslovljava dodatne troškove pripreme, koji se mijenjaju u funkciji promjena tih slojeva.

Ovako posmatrano, varijabilni troškovi razlažu se na dvije kompo-nente, u zavisnosti od njihovog ponašanja u funkciji dinamike proizvodnje, odnosno korišćenja kapaciteta, a to su:

(a) proporcionalni troškovi, i (b) relativno fiksni troškovi.

U ekonomskoj teoriji svaka od ovih vrsta varijabilnih troškova poseb-

no se izučava, a njihovom razlikovanju odgovarajuću pažnju posvećuje i privredna praksa.

Dok se fiksni troškovi javljaju u funkciji uspostavljanja mezo-eko-nomskog sistema, odnosno ukupne proizvodne pripreme na nivou preduze-ća kao cjeline, varijabilni troškovi nastaju u vezi sa funkcionisanjem tog privrednog subjekta. Pri tome, jedan dio varijabilnih troškova javlja se u funkciji organizacione strukture korišćenja kapaciteta, odnosno posebne

pripreme svakog njegovog podsistema (T), a drugi dio nastaje tek u vezi

sa neposrednom izradom proizvoda (T). Zato se izučavanju varijabilnih troškova pristupa analitički po ovim njihovim dvjema grupama.

5.1. Proporcionalni troškovi

Izrada svake jedinice poizvoda podrazumijeva, pored već izvršene pri-preme koja omogućava viši stepen racionalnosti ulaganja, trošenje osnov-nog i pomoćnog materijala, te radne snage na poslovima neposredne proiz-vodnje. Veličina ovih trošenja uslovljena je brojem jedinica proizvoda, od-nosno obimom ostvarene proizvodnje. Zato se njihovo ponašanje u dina-mici proizvodnje karakteriše direktnom proporcionalnošću s promjenama stepena korišćenje kapaciteta, kada se posmatraju u ukupnom iznosu, dok su po jedinici proizvoda ovi troškovi konstantni .

Osnovna zakonitost u ponašanju proporcionalnih troškova jeste njiho-va uslovljenost pojavom svake jedinice proizvoda i konstantnost po jedini-ci proizvoda u okviru datih objektivnih - prirodnih, tehničkih i društvenih -

53

faktora funkcionisanja preduzeća. Zato se ukupni proporcionalni troškovi kvantitativno utvrđuju u funkciji ostvarene proizvodnje:

T = f (Q) /4.8/

dok je njihov iznos po jedinici proizvoda konstantan:

Tπq= Tπ

Q=const /4.9/

Kako je reagibilnost ukupnih proporcionalnih troškova na promjene

stepena korišćenja kapaciteta, izražena koeficijentom, jednaka 1, utvrđiva-nje njihove visine po jedinici proizvoda može se grafički predstaviti kao na slici 7.

Slika 7. Zakonitosti ponašanja proporcionalnih troškova u funkciji dinami-ke korišćenja kapaciteta

Na pomenutoj slici vidi se da je visinu proporcionalnih troškova po je-

dinici proizvoda moguće utvrditi kao tangens ugla koji zatvaraju: linija proporcionalnosti, po kojoj se kreće ukupni iznos ovih troškova u funkci-ji dinamike obima proizvodnje, i apscisna osa, na kojoj je predstavljena dinamika stepena korišćenja kapaciteta:

Tπq=TπI

QI

=TπII

QII

=TπN

QN

= tan α /4.10/

54

pri čemu je: T I do

T N = visina ukupnih proporcionalnih troškova za raz-

ličite veličine ostvarene proizvodnje, Ql do QN = veličine ostvarene proiz-

vodnje na različitim stepenima korišćenja kapaciteta; tg = tangens ugla

. Stepen racionalnosti, odnosno parcijalna ekonomičnost24 trošenja

osnovnog i pomoćnog materijala, te radne snage na poslovima neposredne izrade, predstavlja konstantnu veličinu u odnosu na dinamiku obima proiz-vodnje u okviru datog kapaciteta. Ova parcijalna ekonomičnost proporcio-nalnih troškova može se predstaviti obrascem:

Eπ=Q

Tπ= ctg α /4.11/

pri čemu je: E = ekonomičnost proporcionalnih troškova; ctg = kotan-

gens ugla . Reprodukovanje proporcionalnih troškova obezbjeđuje se prodajnom

cijenom proizvoda (Cq), čiji iznos mora biti dovoljan da pokrije ove tro-škove za svaku izrađenu jedinicu proizvoda.

U vezi s prethodnim, ponašanje proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda, u funkciji dinamike stepena korišćenja kapaciteta, može se predstaviti kao na slici 8. Kako je njihova visina po jedinici proizvoda ne-zavisna od dinamike stepena korišćenja kapaciteta, jer su uslovljeni efika-snošću u samoj izradi proizvoda, a ne u pripremno-završnim funkcijama, oni će se kretati po liniji paralelnoj sa apscisnom osom. Odstojanje ove paralele po kojoj se kreću proporcionalni troškovi po jedinici proizvoda, u okviru datog kapaciteta, od aspcisne ose determinisano je kako prirodnim i tehničkim (1), tako i društvenim (2) faktorima.

(1) Prirodni i tehnički faktori uslovljavaju veličine utrošaka osnovnog i pomoćnog materijala po jedinici proizvoda, kao i radne snage na poslovi-ma izrade svake jedinice proizvoda

25. Oni se mogu klasifikovati kao slje-

deće skupine objektivnih uslova trošenja elemenata proizvodnje:

24 Ekonomičnost predstavlja jedan od izraza uspješnosti poslovannje preduzeća i

iskazuje se odnosom između ostvarene proizvodnje (Q) i utrošaka elemenata

proizvodnje (M, I, L) uslovljenih tom proizvodnjom, kada se radi o naturalnom izrazu,

tj. relaciji između ostvarene vrijednosti proizvodnje (Q Cq = C) i ukupnih troškova (U

Cu = T). Međutim analitički se ekonomičnost može izražavati i za pojedine vrste

troškova elemenata proizvodnje. 25

Prirodnim i tehničkim faktorima treba dodati i tehnizirane organizacione faktore.

Naime, u okviru objektivnih faktora mogu se izdvojiti i ona dejstva koja su prethodno

bila subjektivnog karaktera, ali su tehničkim mjerama objektivizirana. Tako, na primjer,

lokaciju proizvodnog kapaciteta bira uprava preduzeća, koja o tome odlučuje, ali kada

55

karakteristike proizvoda,

karakteristike materijala,

karakteristike tehnološkog po-stupka,

prirodni uslovi privređivanja,

stepen umješnosti rad-nika,

karakteristike sredsta-va za rad,

vid organizacije proiz-vodnje, i sl.

Slika 8. Dinamika proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda u funk-ciji korišćenja kapaciteta

Na ove skupine faktora, radni kolektiv svojim mjerama organizacije

ne može djelovati. Oni se mogu mijenjati samo pod dejstvom dodajnog ulaganja u nove tehničke faktore, odnosno razvojem proizvodne snage ra-da, čime se obezbjeđuje racionalno trošenje elemenata proizvodnje, ili sup-stitucija jednog dijela trošenja drugim.

(2) Društveni faktori uslovljavaju, uglavnom, formiranje cijena osnovnog i pomoćnog materijala, kao i zaradu po jedinici rada. Njihovo grupisanje može se izvršiti na sljedeći način:

tržište sredstava za proizvod-nju,

politika formiranja zarada radnika,

razvijenost ekonomske struk-ture društva,

ekonomski sistem društvene zajednice,

mjere tekuće ekonomske po-litike društva,

međunarodni ekonomski od-nosi, i sl.

se ta lokacija realizuje njeno mijenjanje je izvan domašaja organizacionog djelovanja,

jer su ideje preobražene u tehničke uslove proizvodnje.

56

Svojim mjerama organizacije preduzeće ne može neposredno uticati

na prethodno pobrojane i njima slične faktore. Oni se mijenjaju samo u ve-zi sa opštim društvenim kretanjima, koja su nezavisna od volje i napora pojedinih preduzeća, iako su ona sve više rezultat njihovih zajedničkih te-žnji, kao objektivizirane snage društva.

Pored objektivnih faktora koji uslovljavaju visinu proporcionalnih tro-škova po jedinici proizvoda, ne mogu se zanemarivati ni organizaciona dejstva, koja dovode do odstupanja stvarnih trošenja od društveno potreb-nih. Ona se ispoljavaju kao određene slabosti u korišćenju objektivnih (pri-rodnih, tehničkih i društvenih) faktora, ali nisu neposredno u funkciji ste-pena korišćenja kapaciteta, te se u ovom dijelu knjige i ne razmatraju.

5.2. Relativno fiksni troškovi

Pored izvršene globalne pripreme funkcionisanja mezoekonomskog sistema, čime je uslovljena pojava fiksnih troškova, svaka grupa proizvoda ili drugi organizacioni podsistem u okviru datog kapaciteta podrazumijeva posebnu pripremu uslijed čega dolazi do pojave relativno fiksnih troško-va. Visina ove vrste troškova, prema tome, zavisi od načina organizovanja korišćenja uspostavljenog kapaciteta, odnosno od kvantuma organizacio-nih podsistema (pogona, radionica, serija modela, tipova proizvoda, asorti-mana proizvodnje i sl.) u okviru mezoekonomskog sistema. Ovi podsiste-mi kao određena organizaciona struktura korišćenja globalnog proizvod-nog kapaciteta predstavljaju slojeve ili zone proizvodnje, za koje je nužno obaviti posebne pripremno-završne (režijske) poslove. A ovi režijski po-slovi podrazumijevaju i posebne troškove, čija je visina u funkciji obima pripremno-završnih aktivnosti, a ne broja jedinica proizvoda. Pri tome, ni-vo ovih troškova ostaje nepromijenjen kada se mijenja obim proizvodnje u okviru datog sloja. S druge strane, kada se uspostavlja novi sloj (zona) pro-izvodnje, kao izraz promjene organizacione strukture korišćenja kapacite-ta, ovi troškovi se mijenjaju, odnosno rastu. Otuda i njihovo ime - relativ-no fiksni troškovi - čime se objašnjava i njihova promjenjivost, kao i izvje-sna konstantnost.

Osnovna karakteristika u ponašanju relativno fiksnih troškova jeste njihova uslovljenost razuđenošću organizacione strukture korišćenja kapa-citeta, odnosno raslojavanjem datog proizvodnog kapaciteta na manji ili veći broj zona proizvodnje. To znači da će, pri uspostavljanju svakog no-vog sloja proizvodnje (serije, modela, tipa proizvoda, ili druge varijante ra-slojavanja kapaciteta), doći do pojave određenog iznosa relativno fiksnih troškova. Njihova visina ostaće nepromijenjena bez obzira na promjene broja jedinica proizvoda u okviru tako uspostavljene pripreme.

57

Slika 9. Ponašanje relativno fiksnih troškova u funkciji raslojavanja kori-šćenja kapaciteta

Iznos ukupnih relativno fiksnih troškova i njihova dinamika su u funk-

ciji raslojavanja datog proizvodnog kapaciteta, odnosno broja zona obima proizvodnje na koje se razlaže proizvodna sposobnost određenog mezoe-konomskog sistema. To se može predstaviti obrascem:

T f Qz /4.12/

pri čemu je Qz = izraz raslojavanja (broj zona ili slojeva obima proizvod-nje) korišćenja kapaciteta.

Kako je jednom izvršena priprema proizvodnje na nivou mezoeko-nomskog sistema izraz uspostavljanja proizvodnog kapaciteta kao objektiv-no uslovljene proizvodne sposobnosti toga sistema, raslojavanje proizvod-nje predstavlja određeni oblik organizacionog dejstva u okviru tehnički datih uslova. Otuda i zaključak da je nastajanje i kretanje relativno fiksnih troškova u funkciji organizacione strukture korišćenja kapaciteta.

Ako se raslojavanje proizvodnje posmatra u funkciji samo jednog kri-terijuma uspostavljanja organizacione strukture korišćenja kapaciteta, po-našanje ukupnih relativno fiksnih troškova može se grafički predstaviti kao na slici 10. Istina, takva ilustracija služi samo kao načelno objašnjenje di-namike relativno fiksnih troškova u funkciji raslojavanja proizvodnog ka-paciteta pri organizovanju njegovog iskorišćenja. Međutim, u konkretnoj ekonomskoj stvarnosti preduzeća raslojavanje korišćenja kapaciteta odvija se po više osnova, što podrazumijeva i određeno preplitanje kriterijuma. Stoga se načelno formirana linija razvoja relativno fiksnih troškova u funk-ciji dinamike organizacione strukture korišćenja kapaciteta (data na slici 9)

58

transformiše u određenu krivu, koja izražava prosječnu tendenciju kretanja ove pojave. Takva razvojna tendencija u kretanju relativno fiksnih troško-va u funkciji dinamike organizacione strukture korišćenja kapaciteta može se grafički predstaviti kao na slici 10.

Relativno fiksni troškovi svakog pojedinog sloja proizvodnje, kao iz-raz ulaganja ekonomskih vrijednosti u pripremno-završne aktivnosti pred-stavljaju dio elementa ulaza mezoekonomskog sistema, koji treba da se re-produkuje preko izlaza toga sistema. Pojavni oblik izlaza, odnosno rezulta-ta mezoekonomskog sistema jeste proizvod dobijen na osnovu uspostavlja-nja globalnog kapaciteta preduzeća i posebno izvršene pripreme u okviru datog sloja korišćenja toga kapaciteta, kao i neposredne izrade u takvim uslovima poslovanja. Zato se relativno fiksni troškovi mogu reprodukovati tek izradom proizvoda kao upotrebnog kvaliteta i njegovom razmjenom na tržištu. Međutim, reprodukovanje relativno fiksnih troškova, nastalih u funkciji pripreme određenog sloja proizvodnje, nije moguće bilo kojom količinom proizvoda koji se izrađuju na osnovu takve pripreme. Zato se postavlja problem iskorišćenja "kapaciteta" sloja proizvodnje, kao podsi-stema globalnog kapaciteta mezoekonomskog sistema.

Slika 10. Zakonitost ponašanja relativno fiksnih troškova u funkciji mno-gostrukog raslojavanja proizvodnje u okviru datog kapaciteta mezoeko-

nomskog sistema

Kada se posmatra ponašanje relativno fiksnih troškova po jedinici pro-izvoda u funkciji raslojavanja datog kapaciteta mezoekonomskog sistema, uočava se njihova degresija pri povećanju broja jedinica u okviru pojedi-nih zona obima proizvodnje. Ta degresija se odvija po hiperboli, čije su karakteristike determinisane

26 kroz:

26

Kako su relativno fiksni troškovi, po određenim karakteristikama, slični fiksnim

troškovima, njihova dinamika u okviru pojedinih slojeva proizvodnje, čijom pripremom

59

približavanje ordinatnoj osi, kada obim proizvodnje, u okviru datog organizacionog podsistema kapaciteta, teži minimumu,

približavanje apscisnoj osi, kada obim proizvodnje, u okviru odre-đenog sloja, teži maksimumu,

konveksnost prema ishodištu koordinatnog sistema (vidjeti sliku 10).

U vezi s takvim karakteristikama ponašanja relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda, uočava se obrnuta proporcionalnost njihovog razvo-ja u funkciji dinamike obima proizvodnje u okviru datog sloja, odnosno zone iskorišćenosti kapaciteta. Međutim, uspostavljanjem sloja proizvod-nje, do čega dolazi uslijed organizacionih mjera u pravcu odgovarajućeg programiranja asortimana proizvoda, ili uspostavljanja drugih organizacio-nih podsistema, dolazi do skokovitog rasta ovih troškova po jedinici proiz-voda. Taj skokoviti rast uslovljen je okolnošću dodajne pripreme, kojom se uspostavlja novi podsistem korišćenja kapaciteta i kojom se izazivaju novi relativno fiksni troškovi, a koji nisu reprodukovani odgovarajućom količi-nom proizvoda zbog neiskorišćenja tako uspostavljenog potencijala. Zato ovi novonastali relativno fiksni troškovi opterećuju samo ostvareni obim proizvodnje iz prethodnog sloja iskorišćenja kapaciteta, te su po jedinici proizvoda izrazito visoki. Međutim, kada se priprema drugog sloja realizu-je u novim jedinicama proizvoda, ovi troškovi raspoređuju se na veći broj jedinica, te je njihov prosječni iznos po jedinici proizvoda (i prethodnog i novog sloja proizvodnje) sve niži što se povećava stepen iskorišćenja no-vonastale pripreme.

(uspostavljanjem) su uslovljeni, ima sličnosti sa dinamikom fiksnih troškova u okviru

datog globalnog kapaciteta mezoekonomskog sistema.

60

Slika 11. Načelno predstavljena dinamika relativno fiksnih troškova po je-dinici proizvoda u funkciji organizacione strukture korišćenja kapaciteta

Skokoviti rast relativno fiksnih troškova može se obrazložiti činjeni-

com da izvršena priprema novog sloja proizvodnje podrazumijeva ostvare-nu mogućnost izrade određene vrste (tipa, modela, serije) proizvoda, odno-sno uspostavljeni organizacioni podsistem korišćenja globalnog kapaciteta mezoekonomskog sistema, koji još nije iskorišćen

27. Takva situacija može

se i kvantitativno izraziti sljedećim obrascem:

I II

I II

ρ z ρ z

ρq

z q z

T + T= T

Q + K Q

/4.13/

pri čemu je T zI = objektivno uslovljena visina relativno fiksnih troškova

prve zone obima proizvodnje, T zII = stvarna visina relativno fiksnih tro-

škova druge zone obima proizvodnje (zbog subjektivno uslovljenog neis-

korišćenja pripreme drugog sloja) QzI = objektivno uslovljena veličina pro-

izvodnje prvog sloja iskorišćavanja kapaciteta, Kq = koeficijent iskorišće-

nja objektivno uslovljene veličine sloja proizvodnje (od 0 do 1); QzII =

objektivno uslovljena veličina iskorišćenja kapaciteta drugog sloja: Tq=

27

Izvršena priprema određene serije, modela, tipa proizvoda, ili druga organizaciona

mjera u smislu pripreme iskorišćenja kapaciteta mezoekonomskog sistema ne mora biti

realizovana uopšte (na primjer, ako je u pitanju koncepcijski promašaj), odnosno njeno

realizovanje može zakasniti ili biti nepotpuno.

61

stvarni iznos relativno fiksnih troškova po jedinici proizvodnje u varijanti neiskorišćenja pripreme drugog sloja proizvodnje.

Kako je Kq u slučaju organizacionog promašaja, izraženog u neiskori-šćenju pripreme drugog sloja (ili bilo koje ostale varijante) proizvodnje,

jednako nuli (0), veličina Tq je veća od iznosa T z qI . Slično je i sa varijan-

tama nepotpunog korišćenja kapaciteta drugog sloja, kada se K q kreće od 0

do ispod 1, s tim što je razlika između Tq i T

Iq manja, jer se ukupni iznos relativno fiksnih troškova raspoređuje na veći broj jedinica proizvodnje (zbir proizvoda cijelog prvog i dijela drugog sloja).

Prethodna objašnjenja odnose se na varijantu u kojoj se raslojavanje korišćenja globalnog kapaciteta mezoekonomskog sistema odvija samo po jednom kriterijumu i to ravnomjerno (kao na slici 9). Međutim, takve poja-ve su samo izuzetak, jer se raslojavanje istovremeno odvija po osnovu više kriterijuma (kao na slici 10). Zato se tendencija u razvoju relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda izražava pravilnije krivom linijom, a ne iz-lomljenom pravom. Takva kriva linija ima određeni dio svog razvoja slič-no kao degresivna hiperbola fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funk-ciji dinamike stepena korišćenja kapaciteta, da bi se preobrazila u progre-sivnu krivu na datom stepenu korišćenja kapaciteta. Ova progresija linije razvoja relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda jeste rezultat odre-đenog prenaprezanja organizacije iskorišćenja globalnog kapaciteta mezo-ekonomskog sistema.

Pojava prenaprezanja organizacije korišćenja kapaciteta uslovljena je tendencijom da se tehničke mogućnosti proizvodnje potpuno iskoriste i po-red određenih subjektivnih slabosti do kojih dolazi zbog propusta u organi-zaciji poslovanja. Otklanjanje takvih propusta izaziva dodatno trošenje na pripremno-završnim poslovima (dakle, dodajne relativno fiksne troškove) koje se reprodukuje povećanom količinom proizvoda na osnovu organiza-cionih mjera. Međutim, kada se prevazilaženje problema neiskorišćenja kapaciteta odvija sa izrazito povećanim trošenjem na pripremno-završnim poslovima, odnosno na organizacionim aktivnostima otklanjanja subjektiv-nih slabosti, dolazi do progresije relativno fiksnih troškova

28 (slika 12).

28

Na primjer, kada se želi ostvariti potpuno iskorišćenje kapaciteta mezoekonomskog

sistema i pored poteškoća u plasmanu gotovih proizvoda na tržištu, organizacioni napori

u pravcu povećanja plasmana podrazumijevaju dodajno trošenje elemenata proizvodnje

na reklamu i propagandu, na širenje mreže prodavnica, na službu trgovačkih putnika i

sl. Tada može doći do pojave da su takva trošenja veća od rezultata koji se mogu ostva-

riti na osnovu organizacionih mjera.

62

Slika 12. Ponašanje relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda u uslovima mnogostrukog raslojavanja proizvodnje u okviru datog kapacite-

ta mezoekonomskog sistema

S obzirom na specifičnost pojave progresije, koja je karakteristična za relativno fiksne troškove, ali se odražava i na ponašanje ukupnih troškova, o tome će se detaljnije govoriti u glavi IV ove knjige. Zato se ovdje samo naznačuje taj problem, kako bi se upotpunilo saznanje o zakonitostima u ponašanju relativno fiksnih troškova.

Relativno fiksni troškovi, slično kao i fiksni, nastaju u funkciji pri-premno-završnih aktivnosti u pravcu uspostavljanja određenih mogućnosti proizvodnje. Oni se javljaju kao izraz uspostavljanja podsistema kapaciteta mezoekonomskog sistema, koji je svojim nastankom uslovio pojavu fik-snih troškova.

Uspostavljanje kapaciteta mezoekonomskog sistema podrazumijeva globalnu pripremu određene privredne djelatnosti

29 na osnovu koje se još

uvijek ne može pristupiti redovnom poslovanju takvog privrednog subjek-ta. Zato se svaki pojedini model, tip ili dimenzija proizvoda mora posebno pripremiti, što uslovljava dodajne troškove elemenata proizvodnje na pri-premno-završnim poslovima. Slično je i sa raslojavanjem proizvodnog ka-paciteta po drugim kriterijumima. Tako, nabavka materijala za određenu vrstu proizvoda podrazumijeva istraživanje tržišta, izbor dobavljača i dru-

29

Na primjer, industrijske, poljoprivredne, građevinske, trgovinske, ugostiteljske ili dru-

ge privredne organizacije osnivanjem postaju mezoekonomski sistemi, ali njihovo redo-

vno poslovanje podrazumijeva aktivnosti organizovanja izbora neposrednih zadataka. U

tom smislu, ovdje se, radi preglednosti, govori o proizvodnim organizacijama.

63

ge prethodne aktivnosti kojima se obezbjeđuje mogućnost realizovanja is-korišćenja datog podsistema kapaciteta mezoekonomskog sistema.

Ako se, za potrebe ove analize, pođe od primjera proizvodnje automo-bila, mogu se uočiti dva osnovna nivoa pripremno-završnih aktivnosti. U prvom dijelu ovih aktivnosti uspostavlja se globalni kapacitet mezoeko-nomskog sistema, koji se sastoji iz građevinskog objekta fabrike, zatim od-govarajućeg mašinskog parka za pojedine vrste obrade materijala i mnogo-brojnih objekata infrastrukture

30. Međutim, da bi taj proizvodni sistem mo-

gao da funkcioniše, neophodno je, u drugom dijelu ovih poslova, izabrati odgovarajući program proizvodnje, koji će odgovarati tekućim zahtjevima tržišta, odnosno potrošača tih proizvoda, te obaviti projektovanje i kon-strukciju pojedinih modela, tipova, dimenzija proizvoda

31. Ove aktivnosti

zahtijevaju dodajne troškove elemenata proizvodnje, koji se ne mijenjaju u funkciji promjena količine proizvoda u okviru tako pripremljene proizvod-nje - zone ili sloja korišćenja globalnog kapaciteta mezoekonomskog siste-ma.

Prva grupa pripremno-završnih aktivnosti uslovljava pojavu fiksnih troškova, koji zadržavaju uspostavljeni nivo neovisno o promjenama obi-ma proizvodnje.

Druga grupa pripremno-završnih aktivnosti, koje se odnose na nepo-srednu pripremu određene vrste, modela, serije, tipa i sl. proizvoda, uslo-vljava pojavu relativno fiksnih troškova. Reprodukovanje ovih troškova ostvaruje se izradom i realizacijom proizvoda toga podsistema korišćenja kapaciteta mezoekonomskog sistema. Pri tome, visina relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda zonskog kapaciteta jeste objektivno uslo-vljena, jer je ukupni iznos tih troškova nastao u funkciji pripreme toga slo-ja, odnosno zone obima proizvodnje. Međutim, ukoliko se ne iskoristi puni kapacitet date zone obima proizvodnje, ukupni iznos relativno fiksnih tro-škova te zone rasporediće se na ostvareni broj jedinica proizvoda. Zato će relativno fiksni troškovi po jedinici ostvarene proizvodnje biti veći od objektivno uslovljene visine, što je rezultat djelovanja organizacionih fak-tora kao određenih subjektivnih slabosti, izraženih u neiskorišćenju kapaci-teta zone ili sloja koji je uspostavljen u okviru ukupnog kapaciteta mezoe-

30

Pod objektima infrastrukture u okviru mezoekonomskog sistema podrazumijevaju se

pristupni putevi, vodovod, sanitarni uređaji (garderobe, kupatila i sl.) i mnogi drugi

objekti koji omogućuju normalno funkcionisanje osnovnog, proizvodnog kapaciteta. 31

Ovdje se govori o tipovima, modelima, dimenzijama proizvoda, iako se pripremno-

završni poslovi, u smislu uspostavljanja organizacione strukture korišćenja kapaciteta,

odnose i na istraživanje tržišta, ugovore sa dobavljačima i kupcima, način plasmana

proizvoda (vlastita maloprodajna mreža ili posredni robni promet, i sl.), kao i druge

mjere poslovne politike privrednog subjekta.

64

konomskog sistema. Na taj način, visina ukupnih relativno fiksnih32

tro-škova razložiće se na dvije komponente, i to:

objektivno uslovljenu

subjektivno uslovljenu.

Ovo razlaganje ukupnih relativno fiksnih troškova na dvije komponen-te može se grafički predstaviti kao na slici 13, kada se posmatranje ograni-či na jednu zonu obima proizvodnje kao podsistem kapaciteta mezoeko-nomskog sistema.

Međutim, ponašanje relativno fiksnih troškova u funkciji organizacio-ne strukture korišćenja globalnog kapaciteta mezoekonomskog sistema može se istovremeno posmatrati kao rezultat dejstva raslojavanja proiz-vodnje po više kriterijuma. Otuda se linija razvoja ovih troškova od izlo-mljene prave preobražava u krivu.

Q 0 ; T 0 Slika 13. Razlaganje ukupnih relativno fiksnih troškova jednog sloja proiz-

vodnje na objektivnu i subjektivnu komponentu

Ponašanje ukupnih relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji raslojavanja korišćenja kapaciteta po više kriterijuma istovremeno odlikuje se, pored degresije, koja je karakteristična za rast proizvodnje do

32

Ovdje se pod ukupnim relativno fiksnim troškovima, koji se, kao stvarna veličina,

razlažu na objektivnu i subjektivnu komponentu, posmatra samo njihov iznos u okviru

jedne zone obima proizvodnje, čijom pripremom su uslovljeni. To se čini u želji da se

postigne jasniji uvid u tok ove pojave, jer se ponašanje relativno fiksnih troškova u

smislu razlaganja na pomenute dvije komponente najbolje uočava u okviru jednog sloja,

kao podsistema kapaciteta mezoekonomskog sistema.

65

optimalnog stepena korišćenja proizvodne mogućnosti mezoekonomskog sistema, i progresijom, do koje dolazi pri porastu proizvodnje iznad opti-malnog stepena korišćenja kapaciteta. A ako je povećanje proizvodnje iz-nad optimalnog stepena korišćenja kapaciteta izraz određene subjektivne slabosti, odnosno propusta u organizaciji poslovanja, porast relativno fik-snih troškova po jedinici proizvoda time uslovljen predstavlja organizacio-

nu komponentu (t). Takvo ponašanje relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda može se grafički predstaviti kao na slici 14.

Slika 14. Objektivna i organizaciona komponenta ukupnih relativno fiksnih troškova u vezi sa prenaprezanjem organizacije korišćenja globalnog ka-

paciteta mezoekonomskog sistema

Stvarna veličina relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda kvan-titativno se izražava po obrascu:

T q = Tq + tq /4.14/

Pri tome, veličina organizaciono uslovljene komponente (tq) kreće se u srazmjeri sa porastom obima proizvodnje iznad optimalnog stepena kori-šćenja kapaciteta mezoekonomskog sistema, dok je visina objektivno uslo-

vljene komponente (Tq) data kao objektivno potrebno ulaganje u pripremu neposrednog korišćenja globalnog kapaciteta. Zato ova druga odgovara op-timalnom stepenu korišćenja kapaciteta.

66

III. METODE OBRAČUNA TROŠKOVA

1. Pojam i značaj praga ekonomičnosti

Trošenje elemenata proizvodnje ne može se posmatrati izolovano od rezultata reprodukcije u okviru mezoekonomskog sistema. To proističe iz okolnosti što se troškovi elemenata proizvodnje kao oblik ulaganja vrijed-nosti reprodukuju realizacijom proizvoda, kao podsistemom izlaza mezoe-konomskog sistema.

Izučavanje zakonitosti ponašanja troškova pokazuje da se smanjiva-njem stepena korišćenja kapaciteta ne mogu u istoj srazmjeri smanjiti i tro-škovi elemenata proizvodnje. U vezi s tim mora se ocjenjivati do koje mjere je dopustivo, u okviru poslovne politike, smanjivati stepen korišće-nja kapaciteta kada se pojave poteškoće i nemogućnosti da se proizvodni potencijal mezoekonomskog sistema koristi na optimalnom nivou. To ocjenjivanje izvodi se upoređivanjem prihoda koji se ostvaruje na datom obimu proizvodnje uz konstantne prodajne cijene proizvoda, i troškova ko-je izaziva takav obim proizvodnje, što se može kvantitativno izraziti obra-scem:

QC C Ti

i

n

q i

1

/6.1/

Kako je osnovna ekonomska zakonitost izražena u mogućnosti da se

stvara veća vrijednost od one koja se ulaže, smanjivanje obima proizvod-nje ispod onog stepena korišćenja kapaciteta koji ne obezbjeđuje veću rea-lizovanu vrijednost proizvoda od troškova predstavlja ekonomski neoprav-danu pojavu. Zato se obim proizvodnje na kome se izjednačava realizova-na vrijednost proizvoda (C) sa troškovima (T) smatra pragom ekonomič-nosti. Prema tome, stepen korišćenja kapaciteta ispod kojeg se više ne ostvaruje ekonomično poslovanje predstavlja prag ekonomičnosti 33 kori-šćenja kapaciteta (slika 27).

33

U ekonomskoj teoriji i praksi, često se pojam praga ekonomičnosti identifikuje sa pra-

gom rentabilnosti, a javljaju se i drugi nazivi za ovu pojavu kao što je prag korisnosti,

"mrtva tačka", tačka pokrića i sl. Međutim, svi ovi i slični nazivi mogu se prihvatiti sa

određenom rezervom. Naime, naziv "prag rentabilnosti" ne odgovara značenju ove poja-

ve, jer se u ekonomskoj teoriji pod izrazom rentabilnost podrazumijeva odnos između

dohotka ili dobitka i sume angažovanih sredstava, dok se u ovom izrazu, kome jedino

odgovara naziv prag ekonomičnosti, stavljaju u odnos realizovana vrijednost proizvoda

i troškova elemenata proizvodnje.

67

Donji stepen korišćenja kapaciteta na kome prestaje ekonomično po-slovanje preduzeća naziva se i prag korisnosti, jer se ispod toga obima proizvodnje troškovi ne pokrivaju realizacijom proizvoda, odnosno:

T = C /6.2/

Ispod praga korisnosti nastaje gubitak u poslovanju preduzeća, koji se

izražava u negativnoj razlici između vrijednosti realizacije proizvoda i tro-škova proizvodnje, što se kvantitativno može izraziti po obrascu:

G = T – C /6.3/

pri čemu je: G = gubitak u poslovanju preduzeća, koji izražava negativnu razliku između stvarnih troškova (T) i realizovane vrijednosti proizvodnje (C).

Slika 27. Prag ekonomičnosti korišćenja kapaciteta u uslovima krivolinij-skog razvoja ukupnih troškova

Do pojave praga ekonomičnosti prije padanja stepena korišćenja kapa-

citeta na nulu dolazi zbog okolnosti što se ukupni troškovi sporije smanju-ju od pada obima proizvodnje. Pri tome, smanjenje obima proizvodnje pra-ćeno je održavanjem visine fiksnih troškova na nivou uslovljenom usposta-vljanjem kapaciteta. Ova pojava može se grafički predstaviti kao na slici 27.

Ako se ponašanje ukupnih troškova u funkciji dinamike stepena kori-šćenja kapaciteta posmatra projektovano na jedinicu proizvoda, doći će do situacije kao na slici 28. Ova slika pokazuje da se na nivou praga ekono-mičnosti korišćenja kapaciteta visina prodajne cijene izjednačava sa cije-

68

nom koštanja, što uslovljava svođenje dobiti po jedinici proizvoda na nulu. Pri tome se podrazumijeva da je prodajna cijena (Cq) formirana pod dej-stvom odnosa ponude i tražnje, ili drugih objektivnih faktora poslovanja, odnosno da je njena visina nezavisna od dinamike korišćenja kapaciteta.

Opadanjem obima proizvodnje ispod praga ekonomičnosti dolazi do smanjivanja vrijednosti realizacije proizvoda. To je rezultat okolnosti što se realizovana vrijednost proizvodnje, u pravilu, kreće pravolinijski, odno-sno po liniji proporcionalnosti, dok se ukupni troškovi u funkciji stepena korišćenja kapaciteta mijenjaju krivolinijski34 . Pri tome, realizacija se svo-di na nulu kada se stepen korišćenja kapaciteta, odnosno obim proizvod-nje, svede na nulu, dok se u tom slučaju troškovi svode na iznos fiksnih troškova, koji je znatno iznad nule. Ovakav odnos između realizacije i tro-škova u različitim varijantama korišćenja kapaciteta35 predstavlja pokaza-telj za orijentaciju konkretne mezoekonomske organizacije u formiranju poslovne politike u uslovima ograničenog plasmana proizvoda ili drugih problema koji onemogućavaju optimalno korišćenje raspoloživog proiz-vodnog potencijala.

34

Prodajne cijene proizvoda u uslovima tržišne privrede formiraju se pod dejstvom po-

nude i tražnje, kao i drugih kriterijuma robne razmjene (planiranja, tekuće ekonomske

politike i sl.). Međutim, na njihovu visinu ne utiče neposredno promjena stepena kori-

šćenja kapaciteta konkretnog mezoekonomskog sistema. Zato se prodajne cijene (Cq)

uzimaju kao konstantna veličina u funkciji dinamike stepena korišćenja kapaciteta. Iz

toga proističe i pravolinijsko kretanje iznosa realizacije proizvoda. S druge strane, kreta-

nje linije ukupnih troškova u funkciji korišćenja kapaciteta determinisano je njihovom

kvalitativnom i kvantitativnom strukturom. 35

Relativno fiksni troškovi uslovljeni su organizacionom strukturom korišćenja ka-

paciteta -T = f(Qz) - što znači da se javljaju i mijenjaju s pojavom i promjenama raslo-

javanja proizvodnje na serije, modele, tipove proizvoda, i sl. te kada se ne vrši rasloja-

vanje kapaciteta pri njegovom korišćenju nema ni pojave ove vrste troškova. Polazeći

od ovoga, pri tretiranju dinamike ukupnih troškova u funkciji promjene stepena korišće-

nja kapaciteta, moguće je apstrahovati relativno fiksnu komponentu.

69

Slika 28. Prag ekonomičnosti korišćenja kapaciteta u uslovima kri-volinijskog razvoja cijene koštanja

2. Utvrđivanje praga ekonomičnosti

Utvrđivanje praga ekonomičnosti u konkretnom mezo-ekonomskom sistemu podrazumijeva poznavanje kvalitativne i kvantitativne strukture troškova i njihove dinamike u funkciji promjena stepena korišćenja kapaci-teta. Poznato je da svaka mezoekonomska organizacija u svome poslova-nju ima: fiksne, relativno fiksne i proporcionalne troškove. Međutim, kva-litativna struktura ukupnih troškova klasifikovanih prema uslovljenosti di-namikom stepena korišćenja kapaciteta, razlikuje se od jednog do drugog mezoekonomskog sistema, zavisno od organskog sastava elemenata proiz-vodnje u njemu, što ima značaja kod formiranja poslovne politike konkret-nog preduzeća.

Svaka promjena stepena korišćenja kapaciteta uslovljava i određenu promjenu troškova elemenata proizvodnje. Ova promjena visine ukupnih troškova nastaje u dijelu varijabilnih, dok se fiksna komponenta zadržava na nivou koji je uslovljen uspostavljanjem kapaciteta. Međutim, promjene visine varijabilnih troškova u funkciji dinamike korišćenja kapaciteta od-nose se na srazmjerno mijenjanje proporcionalne komponente u njima, dok se relativno fiksna komponenta javlja samo u slučaju raslojavanja obima proizvodnje u smislu mijenjanja organizacione strukture korišćenja proiz-vodne mogućnosti datog mezoekonomskog sistema. Tako posmatrana di-namika ukupnih troškova u funkciji dinamike stepena korišćenja kapacite-ta omogućuje svođenje ovog oblika ulaganja elemenata proizvodnje na sa-mo fiksnu i proporcionalnu komponentu, jer se relativno fiksna komponen-

70

ta ne javlja obavezno, ukoliko nema promjena u organizacionoj strukturi korišćenja kapaciteta36. Ova pojava je i grafički predstavljena na slici 29.

Slika 29. Utvrđivanje praga ekonomičnosti korišćenja kapaciteta kada su varijabilni troškovi jednaki proporcionalnim

Polazeći od postavke da se u funkciji promjena obima proizvodnje

mijenjaju samo proporcionalni troškovi, dok se relativno fiksni ne javljaju kada nema raslojavanja korišćenja kapaciteta, izračunavanje praga ekono-mičnosti može se izvesti po sljedećem obrascu:

KT

QC QT

T

C Tqp

q q

/6.4/

pri čemu je: Kqp = stepen korišćenja kapaciteta na pragu ekonomičnosti, dok ostali simboli imaju isto značenje kao u ranijim obrascima.

Primjena metoda za utvrđivanje praga ekonomičnosti, može se prika-zati sljedećim numeričkim primjerom:

Konkretna mezoekonomska organizacija ima kapacitet Q = 30 000 je-dinica proizvoda, tržišna cijena proizvoda Cq = 1 000 d, fiksni troškovi

uslovljeni uspostavljenim kapacitetom T = 6 000 000 d, proporcionalni

troškovi po jedinici proizvoda Tq = 500 d.

36

Relativno fiksni troškovi uslovljeni su organizacionom strukturom korišćenja ka-

paciteta -T = f(Qz) - što znači da se javljaju i mijenjaju s pojavom i promjenama raslo-

javanja proizvodnje na serije, modele, tipove proizvoda, i sl. te kada se ne vrši rasloja-

vanje kapaciteta pri njegovom korišćenju nema ni pojave ove vrste troškova. Polazeći

od ovoga, pri tretiranju dinamike ukupnih troškova u funkciji promjene stepena korišće-

nja kapaciteta, moguće je apstrahovati relativno fiksnu komponentu.

71

Uvrštavanjem ovih konkretnih veličina u obrazac /6.4/ izvodi se slje-deća računica:

Kqp=6 000 000

30 000 000-15 000 000=0,40

odnosno prag ekonomičnosti se nalazi na 40 % korišćenja uspostavljenog kapaciteta konkretnog mezoekonomskog sistema. To znači da se, na nivou od 40 % korišćenja kapaciteta, koji iznosi 30000 jedinica proizvoda, izjed-načava vrijednost realizovane proizvodnje sa ukupnim troškovima za taj obim proizvodnje. Prema tome, obim proizvodnje na pragu ekonomičnosti biće 40 % od 30000 jedinica, koliki je ukupni kapacitet, što iznosi 12000 jedinica proizvoda. Ako se broj jedinica proizvoda koji odgovara pragu ekonomičnosti korišćenja kapaciteta pomnoži prodajnom cijenom (Cq), ko-ja je konstantna, dobije se iznos od 12 000 000 dinara, koji predstavlja vrijednost realizovane proizvodnje na pragu ekonomičnosti, odnosno ko-jom se pokriva ukupni iznos troškova na tom stepenu korišćenja kapacite-ta. Ovo se može izvesti po sljedećem postupku:

C = QCq = 12000 1000 = 12000000 d.

T=T+QTTq=6000000+12000 500 = 12000000 d. Slika 30. Prag ekonomičnosti korišćenja kapaciteta utvrđen na osnovu nu-

meričkih pokazatelja iz konkretnog primjera

Iznos realizacije prema obrascu /5.18/ utvrđen je množenjem obima proizvodnje koji odgovara punom korišćenju kapaciteta (Q) i prodajnih cijena (Cq) koje su konstantne u odnosu na promjene obima proizvodnje.

72

Visina varijabilnih troškova iz gornjeg obrasca utvrđena je kao umnožak obima proizvodnje za ukupan kapacitet (Q) i proporcionalnih troškova po

jedinici proizvoda (Tq), koji su konstantni. Na nivou praga ekonomičnosti korišćenja kapaciteta dolazi i do izjednačavanja stvarne cijene koštanja (Tq) sa prodajnom cijenom (Cq), te se dobit po jedinici, kao i u ukupnom iznosu svodi na nulu.

Prethodni numerički primjer može se i grafički predstaviti kao na slici 30, koja je izvedena na osnovu originalnih pokazatelja prednje računice, a prema obrascu /6.4/.

U datom primjeru utvrđivanja praga ekonomičnosti korišćenja kapaci-teta pošlo se od postavke da se pod dejstvom promjene obima proizvodnje mijenjaju samo proporcionalni troškovi, jer su relativno fiksni troškovi, kao druga komponenta varijabilnih troškova, apstrahovani. Takvo apstra-hovanje zasniva se na postavci da se radi o homogenoj proizvodnji, odno-sno bez raslojavanja korišćenja kapaciteta na zone obima proizvodnje, kao što su: serije, modeli, tipovi proizvoda, i sl. Međutim, u proizvodnoj stvar-nosti pojava relativno fiksnih troškova ne može se isključiti, jer se u većini preduzeća proizvodni kapacitet raslojava, čime se uslovljava i pojava rela-tivno fiksnih troškova, kao posledica posebne pripreme svake nove zone proizvodnje. Zato se i u metodologiji utvrđivanja praga ekonomičnosti ko-rišćenja kapaciteta ova zakonitost mora uvažavati.

Slika 31. Utvrđivanje praga ekonomičnosti korišćenja kapaciteta u uslovi-

ma raslojavanja proizvodnje uvođenjem nove serije

Ako se u razmatranje pojave praga ekonomičnosti korišćenja kapacite-ta uvrste i relativno fiksni troškovi, koji nastaju u funkciji promjene orga-nizacione strukture korišćenja proizvodne mogućnosti mezoekonomskog

73

sistema, doći će do situacije koja se može grafički predstaviti kao na slici 31. Pomenuta slika pokazuje da je došlo do pomjeranja praga ekonomič-nosti korišćenja kapaciteta u pravcu većeg obima proizvodnje, jer su ukup-ni troškovi skokovito porasli u funkciji prelaska obima proizvodnje iz jed-ne u drugu zonu. To znači da je došlo do uvođenja bilo nove serije, bilo nekog drugog organizacionog podsistema u korišćenju kapaciteta.

3. Metode izračunavanja cijene koštanja

U uslovima robno-novčane privrede, proizvodi kao upotrebni kvaliteti razmjenjuju se po cijenama, koje su rezultat odnosa ponude i tražnje, ili dejstva drugih društvenih faktora. Preko ovako formirane razmjenske cije-ne društvo priznaje konkretnom mezoekonomskom sistemu samo ulaganja sadržana u njegovim proizvodima. Prema tome, svaka organizacija je, na osnovu ovih tržišnih kriterijuma, upućena na racionalno trošenje elemenata proizvodnje. Kontrola racionalnosti trošenja elemenata proizvodnje u kon-kretnom mezoekonomskom sistemu ostvaruje se pomoću određenih meto-da izračunavanja cijene koštanja. Ove metode izračunavanja cijene košta-nja primjenjuju se s ciljem odgovarajućeg raspoređivanja ukupnih troškova elemenata proizvodnje po vrstama i jedinicama proizvoda. Raspoređivanje ukupnih troškova po nosiocima - proizvodima - naziva se kalkulacija37 cijene koštanja.

3.1.Metode prenošenja troškova na nosioce

Kako se troškovi elemenata proizvodnje reprodukuju realizacijom proizvoda, usluga ili drugih učinaka, potrebno ih je utvrđivati po tim nosi-ocima. Tako se utvrđuje cijena koštanja proizvoda i usluga.

Osnovni cilj obračunavanja troškova po proizvodima jeste opterećiva-nje svake vrste i jedinice proizvoda onim iznosom troškova koji je ona i prouzrokovala. U tom smislu, kalkulacija cijene koštanja izrađuje se pre-ma određenim principima koji obezbjeđuju da se troškovi elemenata proiz-vodnje pravilno rasporede na njihove nosioce. Ovi principi mogu se svesti na sljedeće zahtjeve:

kalkulacija treba da bude tačna, odnosno da prenese na svaki proiz-vod onoliko troškova koliko je prouzrokovano njegovom izradom;

troškove treba obračunavati po mjestima njihovog nastanka (sektori-ma, pogonima, i drugim podsistemima mezoekonomskog sistema),

37

Pojam kalkulacija potiče od latinske reči calculare, što znači obračunati, računati

(calculus = račun). Otuda se ovaj izraz koristi i u ekonomskoj teoriji i praksi za označa-

vanje postupka utvrđivanja troškova po nosiocima, odnosno izračunavanje cijene košta-

nja proizvoda, usluga ili drugih učinaka.

74

kao i po njihovim nosiocima (proizvodima, uslugama ili drugim učincima). To je potrebno da bi se mogla utvrditi odgovornost za prekomjerne troškove, kao i zasluge za sniženje cijene koštanja, či-me se obezbjeđuje kontrola ekonomičnosti poslovanja;

kalkulacija mora biti podešena prema načinu poslovanja mezoeko-nomskog sistema ili njegovih organizacionih podsistema, kao i pre-ma proizvodima čija se cijena koštanja utvrđuje. To je princip prila-godljivosti kalkulacije;

iznosi troškova koji se kalkulacijom prenose na proizvode treba da budu dokumentovani odgovarajućim evidencijama (knjigovodstve-nim i drugim dokumentima);

kalkulacija mora biti pregledna, odnosno omogućavati klasifikaciju troškova;

kalkulacija mora biti pravovremena, odnosno davati pokazatelje na vrijeme po principu real times38 ;

postupak razvrstavanja troškova u kalkulaciji mora da obezbjedi uporedivost s kalkulacijama u drugim periodima, kao i s planskom kalkulacijom, s kalkulacijama drugih pogona, pa čak i drugih predu-zeća. Time se utvrđuje princip uporedivosti kalkulacije;

izrada kalkulacije mora biti ekonomična. To znači da se kod kalku-lacije cijene koštanja mora obezbjediti racionalan odnos između nje-ne preciznosti i troškova uslovljenih ostvarenjem te preciznosti39.

Pri postavljanju ovih zahtjeva za raspoređivanje troškova elemenata pr-oizvodnje po mjestima nastanka i nosiocima, odnosno pri izradi kalkulaci-je cijene koštanja proizvoda, mora se imati na umu specifičnost pojedinih vrsta ovog oblika ulaganja u proces reprodukcije.

Kalkulacije cijene koštanja proizvoda kao metode utvrđivanja troškova po mjestima i nosiocima mogu se klasifikovati po više različitih kriteriju-

38

Real times, engl. (čitaj: riel tajmz) je princip pravovremenosti u obračunu troškova,

koji se svodi na zahtjev da se troškovi elemenata proizvodnje, neposredno po njihovom

nastanku, prenesu na njihove nosioce, kako bi se blagovremeno moglo djelovati u sluča-

ju njihovog odstupanja od normirane visine. Ovaj princip bi se mogao, na određen na-

čin, poistovjetiti sa principom ažurnosti evidencija, koji se još davno koristi u knjigo-

vodstvu privrednih subjekata. 39

Princip ekonomičnosti kalkulacije podrazumijeva, u stvari, zahtjev da se obračun cije-

ne koštanja proizvoda izrađuje uz što manje angažovanje radnika na pripremno-zavr-

šnim poslovima, pa prema tome i sa što manjim troškovima koje ti poslovi uslovljavaju.

U tom smislu, preciznost obračuna cijene koštanja (tačnost kalkulacije) zahtijeva često

značajno ulaganje radne snage, a ponekad i režijskog materijala pa i sredstava za rad

(računskih mašina i sl.), što može dovesti do toga da cijena koštanja izrade kalkulacije

bude veća od vrijednosti proizvoda ili usluge čiji se troškovi kalkulacijom utvrđuju.

75

ma, koji se zasnivaju na potrebi upravljanja trošenjem kao oblikom ulaga-nja. Među tim klasifikacijama najznačajnije su:

podjela kalkulacija prema načinu izrade, i

podjela kalkulacija prema vremenu izrade.

Ova dva načina klasifikovanja kalkulacija najčešće se primjenjuju u ekonomskoj teoriji i praksi, te se zbog toga i posebno obrađuju.

3.2. Osnovne kalkulativne metode

Analizirajući troškove elemenata proizvodnje po kriterijumu moguć-nosti njihovog utvrđivanja po nosiocima, dolazi se do zaključka da se jed-na njihova komponenta može direktno izračunavati za svaku jedinicu pro-izvoda, dok se druga komponenta može utvrditi zajednički za više radnih mjesta, odnosno za veći broj vrsta i jedinica proizvoda. Otuda se pojavljuje problem raspoređivanja zajedničkih troškova na pojedine vrste i jedinice proizvoda.

Ovaj problem obračuna različitih vrsta troškova po njihovim nosiocima rješava se primjenom odgovarajućih metoda kalkulacija cijene koštanja. U vezi s tim razlikuje se nekoliko osnovnih metoda kalkulacije cijene košta-nja kojima se rješava problem utvrđivanja troškova po nosiocima u različi-tim uslovima poslovanja mezoekonomskog sistema. Najčešće primjenjiva-ne osnovne metode utvrđivanja cijene koštanja jesu:

diviziona kalkulacija,

kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva,

kalkulacija kuplovanih proizvoda,

dodatna kalkulacija.

Pored ovih osnovnih metoda, često se primjenjuju i određeni izvedeni postupci, koji predstavljaju nastojanje da se obračun troškova po jedinici proizvoda sačini prema specifičnim uslovima poslovanja datog mezoeko-nomskog sistema. U takve postupke može se svrstati i metoda direct costing40, koja se zasniva, kao što joj i ime kaže, na obračunu samo direkt-nih troškova po jedinici proizvoda, dok se indirektni troškovi obuhvataju u ukupnom njihovom iznosu.

40

Pojam direct costing koristi se za označavanje obračuna varijabilnih, odnosno direkt-

nih troškova za svaku vrstu i jedinicu proizvoda. Pri tome, protagonisti takve metode

polaze od postavke da su fiksni, odnosno indirektni troškovi,uspostavljanjem kapaciteta

dati, a da se u funkciji promjene obima proizvodnje mijenjaju samo direktni troškovi, s

kojima, prema tome, treba i računati.

76

Diviziona klkulacija cijene koštanja primjenjuje se u uslovima homo-gene proizvodnje proizvoda, usluga ili drugih učinaka, koji nastaju u jed-nom pogonu ili nekom drugom organizacionom dijelu mezoekonomskog sistema. Postupak ove kalkulacije zasniva se na utvrđivanju ukupnog izno-sa troškova koji nastaju na određenom mjestu troškova (pogonu, sektoru, odjeljenju i sl.) i dijeljenju - diviziji - takvog iznosa količinom jednorodnih proizvoda proizvedenih u tom organizacionom podsistemu mezoekonom-skog sistema.

Na ovaj način obračunavaju se u jednom iznosu troškovi materijala, sredstava za rad i radne snage, odnosno direktni i indirektni troškovi i dije-le ukupnim obimom jednorodnih proizvoda. Tako se dobija cijena koštanja proizvoda, usluga ili drugih učinaka, što se može kvantitativno izraziti slje-dećim obrascem:

TT T T

Qq

m i l

/6.5/

odnosno

TT T

Qq

di in

/6.6/

pri čemu je Tdi = iznos direktnih troškova, Tin = iznos indirektnih troškova, dok ostali simboli imaju ista značenja kao u prethodnim obrascima.

U prethodnom slučaju radi se o običnoj ili čistoj divizionoj kalkulaci-ji, koja se primjenjuje samo u uslovima homogene proizvodnje na nivou mezoekonomskog sistema ili pojedinih njegovih organizacionih podsiste-ma.

Međutim, u određenim uslovima fazne proizvodnje primjenjuje se vi-šefazna diviziona kalkulacija pomoću koje se troškovi utvrđuju posebno za svaku fazu ili mjesto proizvodnje, a zatim se tako utvrđeni iznos ukup-nih troškova svake od tih faza dijeli brojem jedinica ostvarenog učinka u njoj. Tako utvrđeni troškovi po jedinici ostvarenog učinka u pojedinim fa-zama sabiraju se i dobija se puna cijena koštanja (Tq).

Prednost metoda višefazne kalkulacije sastoji se u tome što omoguću-je bolju kontrolu troškova, tj. uvid u ekonomičnost proizvodnje, jer se tro-škovi ne utvrđuju u ukupnom iznosu nego po pojedinim fazama proizvod-nje ili mjestima njihovog nastanka.

Diviziona kalkulacija primjenjuje se kod industrijskih preduzeća ili njihovih pogona koji se karakterišu masovnom proizvodnjom jedne vrste proizvoda kao što su rudnici, topionice, pivare, mlinovi, električne centrale i sl. Takođe, diviziona kalkulacija primjenjuje se i u poljoprivrednoj proiz-vodnji pojedinih ratarskih, stočarskih i voćarskih kultura. Ovakvi slučajevi

77

su rijetki, jer najveći broj organizacija u svojim proizvodnim programima ima više vrsta proizvoda ili bar više asortimanskih oblika proizvoda.

Iz navedenih i sličnih razloga diviziona kalkulacija rjeđe se primjenju-je u praksi, te se obično pristupa primjeni drugih metoda kalkulacije, prila-gođavajući postupak obračuna cijene koštanja datim uslovima poslovanja konkretne organizacije. Međutim, metoda divizione kalkulacije ne može se zanemariti, jer se ona često koristi zajedno sa drugim metodama, s obzirom na složenost poslovanja većine privrednih subjekata.

Kalkulacije pomoću ekvivalentnih brojeva primjenjuje se u uslovima proizvodnje više proizvoda koji su međusobno srodni i imaju zajedničke troškove. Ovi srodni proizvodi, obično, potiču iz istog tehnološkog postup-ka i izrađeni su od iste sirovine, a najčešće se međusobno razlikuju po di-menziji, obliku, težini i sl.

Indirektni troškovi, u ovakvim uslovima raspoređuju se na pojedine vrste ovih proizvoda na osnovu unaprijed utvrđenih odnosa, koji se uspo-stavljaju u trošenju za pojedine vrste ovih srodnih proizvoda. Ovi odnosi utvrđuju se bilo na osnovu iskustva, bilo tehničkih normativa, a nekad i procjenom. Tako dobijeni međusobni odnosi, koji pokazuju intenzitet uče-šća pojedinih vrsta proizvoda u uslovljavanju indirektnih troškova, naziva-ju se koeficijenti, pomoću kojih se utvrđuju ekvivalentni brojevi. Ekviva-lentni brojevi, u stvari, predstavljaju umnožak koeficijenta koji pokazuju srazmjeru u učešću pojedinih srodnih vrsta proizvoda u ukupnim indirekt-nim troškovima, pokazateljima o obimu pojedinih vrsta proizvoda.

Metoda kalkulacije pomoću ekvivalentnih brojeva izvodi se tako što se različiti proizvodi svedu na jednako vrijedne brojeve, odnosno na uslov-ne jedinice. Zatim, ukupni indirektni troškovi podijele se zbirom uslovnih jedinica, te se dobije iznos indirektnih troškova po uslovnoj jedinici, odno-sno raspoređen na zbir ekvivalentnih brojeva. Kada se iznos indirektnih troškova po uslovnoj jedinici pomnoži odgovarajućim koeficijentom za da-tu vrstu proizvoda, dobije se iznos indirektnih troškova po jedinici te kon-kretne vrste proizvoda. Ovaj postupak može se izvesti na osnovu sljedećih obrazaca:

TT

Q K

inqin

j ej

j

no

1

/6.7/

pri čemu je: Tinq0 = iznos indirektnih troškova po uslovnoj jedinici proiz-

vodnje, Kej = koeficijent učešća u indirektnim troškovima za razne vrste proizvoda.

Tinqn =Tinq0 Ken /6.8/

78

pri čemu je Tinqn = iznos indirektnih troškova po jedinici konkretne vrste proizvoda, Ken = koeficijent učešća u indirektnim troškovima konkretne vrste proizvoda.

Kalkulacija pomoću ekvivalentnih brojeva primjenjuje se pri obraču-navanju indirektnih troškova po nosiocima. Na primjer, u valjaonicama li-ma, gdje se dobijaju limovi različitih debljina. Takođe, u proizvodnji alata raznih dimenzija, u proizvodnji prediva raznih debljina, u proizvodnji cigle i crijepa različitih veličina, industrijski keramičkih proizvoda i sl., za ras-poređivanje indirektnih troškova po vrstama srodnih proizvoda primjenjuje se ova metoda kalkulacije.

Utvrđivanje pune cijene koštanja (Tq) postupkom kalkulacije pomoću ekvivalentnih brojeva, izvodi se sabiranjem iznosa ovako utvrđenih indi-rektnih troškova po jedinici date vrste proizvoda i direktnih troškova po je-dinici toga proizvoda, koji se neposredno prenose na nosioce. To se izvodi po sljedećem obrascu:

Tqn = Tdiqn + Tinqn /6.9/

pri čemu je Tqn = iznos ukupnih troškova po jedinici date vrste proizvoda, odnosno cijena koštanja za konkretni proizvod, Tdiqn = iznos direktnih tro-škova po jedinici date vrste proizvoda.

U cilju demonstracija primjene kalkulacije pomoću ekvivalentnih bro-jeva daje se sljedeći numerički primjer:

Izračunavanje cijene koštanja metodom pomoću ekvivalentnih brojeva

Tabela 1.

Redni

Broj

Vrsta

proizvoda

(n)

Količina

proizvoda

(Q)

Koefic. učešća

u ind.

troškovima

(Ke)

Direktni troškovi

po jed. proizv.

(Tdiq)

Ukupni

indirektni

troškovi

(Tin)

0 2 3 4 5

1. Predivo No 16 125 0.75 300 -

2. Predivo No 10 250 1.00 350 -

3. Predivo No 5 50 2.00 650 -

Ukupno: - - - 130 125

Izrada: Uvrštavanjem numeričkih veličina iz zadatog primera u obrasce /6.7/ i

/6.8/ dolazi se do sljedeće računice:

79

ininq o n

j ej

j= 1

T 130 125T = = 300

433.75Q K

Zbir ekvivalentnih brojeva, odnosno uslovnih jedinica za ukupni obim proizvodnje dobijen je množenjem podataka iz kolone 2 sa odgovarajućim podacima iz kolone 3. Utvrđeni iznos indirektnih troškova po uslovnoj je-dinici proizvodnje (Tinq o = 300) množi se koeficijentom učešća u indirekt-nim troškovima (Ken) za svaku vrstu proizvoda:

Tinq1 = 300 x 0.75 = 225 Tinq2 = 300 x 1.00 = 300 Tinq3 = 300 x 2.00 = 600

Ovako utvrđeni iznosi indirektnih troškova po jedinici svake vrste do-

daju se već poznatim iznosima direktnih troškova po jedinici proizvoda:

Tq1 = 300 + 225 = 525 Tq2 = 350 + 300 = 650

Tq3 = 650 + 600 = 1250

Iz prethodnog postupka dobijeni su ukupni troškovi po jedinici svake konkretne vrste proizvoda.

Kalkulacija cijene koštanja kuplovanih proizvoda primjenjuje se u uslovima izrade više vrsta proizvoda u jedinstvenom tehnološkom postup-ku, kao organskih komponenti jedne sirovine. U takvim uslovima javlja se problem razlučivanja ukupnih troškova pa čak i troškova osnovnog materi-jala po ovim vrstama proizvoda. Kako se u takvim uslovima proizvodnje javlja nekoliko vrsta proizvoda kojima su ukupni troškovi zajednički, po-stavlja se metodološki problem izračunavanja cijene koštanja za svaku od ovih vrsta proizvoda. Zato se tada određuje osnovni proizvod, za razliku od ostalih koji se tretiraju kao sporedni proizvodi.

Ova metoda kalkulacije primjenjuje se najčešće pri utvrđivanju cijene koštanja u prehrambenoj i hemijskoj industriji, kao što je proizvodnja šeće-ra, jestivog ulja, zatim benzina i sl. Proizvodi koji se dobijaju u ovakvoj preradi vezani su (kuplovani) sa sporednim proizvodima koji nastaju kao nužni pratilac u ovim tehnološkim postupcima. Tako, pri proizvodnji šeće-ra dobijaju se, kao sporedni proizvodi, melasa i rezanci repe; pri proizvod-nji jestivog ulja dobija se suncokretova ili sojina sačma i masne kiseline; u proizvodnji benzina javljaju se mnogobrojne teške frakcije, i sl. Zato se postavlja problem kako odvojiti troškove proizvodnje osnovnog proizvoda, odnosno utvrditi njegovu cijenu koštanja.

80

Ovom metodom kalkulacije ukupni troškovi obračunavaju se u ukup-nom iznosu, a zatim se od toga iznosa oduzmu procijenjene vrijednosti sporednih proizvoda, te preostali iznos podjeli količinom osnovnog proiz-voda. Procjenjivanje vrijednosti sporednih proizvoda vrši se, obično, na osnovu tržišne cijene koja se može postići njihovom realizacijom, tako da iznos troškova kojima će biti opterećen osnovni proizvod u velikoj mjeri zavisi od cijena po kojima se prodaju sporedni proizvodi. Ovaj postupak može se izvesti na osnovu sljedećeg obrasca:

T

T Q C Q C Q C

Qq

q q n qn

1

2 2 3 3

1

...

/6.10/

odnosno

T

T Q C

Qq

j qj

j

n

12

1

/6.11/

pri čemu je: Tq1 = cijena koštanja osnovnog proizvoda, Q2 do Qn = količine sporednih proizvoda, Cq2 do Cqn = prodajne cijene sporednih proizvoda, q1 = količina osnovnog proizvoda.

Ovakav način kalkulacije cijene koštanja nije precizan i ne daje realnu sliku trošenja elemenata proizvodnje prouzrokovanih izradom glavnog proizvoda. Naime, oduzimajući od ukupnih troškova vrijednosti sporednih proizvoda po tržišnoj cijeni, ukupni preostali troškovi umanjeni su za višak vrijednosti koji u sebi nose prodajne cijene sporednih proizvoda. Međutim, taj iznos viška vrijednosti ne može se egzaktno utvrditi, iz čega i proističe nepreciznost ove metode kalkulacije. U privrednoj praksi, preko cijena sporednih proizvoda utiče se na formiranje cijene koštanja osnovnog proiz-voda, pa prema tome i njegove prodajne cijene.

Kalkulacija kuplovanih - vezanih - proizvoda, u svom drugom dijelu, nakon oduzimanja realizovane vrijednosti sporednih proizvoda od ukupnih troškova, ima karakteristike divizione kalkulacije, jer se cijena koštanja osnovnog proizvoda utvrđuje dijeljenjem preostalog iznosa ukupnih tro-škova količinom te vrste proizvoda. Stoga se ova kalkulacija u literaturi če-sto tretira kao varijanta divizione kalkulacije. Međutim, primjena ovakvog postupka ukazuje i na mogućnost kombinovanja divizione kalkulacije sa ostalim metodama obračuna cijene koštanja.

Dodatna kalkulacija primjenjuje se u uslovima heterogene - raznorod-ne - proizvodnje, gdje se ne mogu svi troškovi utvrđivati neposredno po nosiocima, jer se u njihovoj strukturi javlja i indirektna komponenta. U pri-vrednoj praksi najčešće se sreću pojave heterogene proizvodnje.

Postupak obračuna cijena koštanja dodatnom kalkulacijom polazi od podjele troškova prema mogućnosti njihovog utvrđivanja po nosiocima.

81

Tako se u ovom postupku posebno utvrđuju direktni troškovi za svaku vr-stu i jedinicu proizvoda, usluga i drugih učinaka, a posebno indirektni tro-škovi u njihovom ukupnom iznosu. Na iznos direktnih troškova za svaku jedinicu proizvoda dodaje se alikvotni dio indirektnih troškova, prethodno utvrđen po osnovu određenih računskih ključeva, koji predstavljaju odnos između ukupnih indirektnih troškova i zbira direktnih troškova svih vrsta proizvoda.

Ovakav način utvrđivanja troškova po nosiocima primjenjuje se kod proizvodnje koja se karakteriše raznorodnošću proizvoda, koji imaju zajed-ničke troškove pogonske, razmjenske i upravne režije. To je, na primjer, proizvodnja: obuće (muške, ženske, dječije; ljetnje, zimske; kožne, gume-ne i sl.), odjeće, namještaja, proizvoda metaloprerađivačke industrije, elek-tronske industrije i sl., pri kojoj se, najčešće, primjenjuje mehanička tehno-logija.

Utvrđivanje cijene koštanja dodatnom kalkulacijom odvija se po dva osnovna postupka za raspoređivanje indirektnih troškova na pojedine vrste proizvoda pomoću unaprijed utvrđenih ključeva. Naime, ovi ključevi mo-gu se utvrditi jedinstveno za preduzeća u cjelini, kao i posebno za svako odjeljenje ili drugi organizacioni dio. Jedinstveni ključ za prenošenje indi-rektnih troškova na pojedine vrste proizvoda na nivou cijelog preduzeća utvrđuje se u procentima, ili kao koeficijent, stavljanjem u odnos ukupnih indirektnih troškova prema zbiru ukupnih direktnih troškova ili samo jed-noj njihovoj vrsti (na pr., troškova osnovnog materijala ili radne snage na poslovima izrade). Tako dobijeni procenat, odnosno koeficijent indirektnih troškova, primjenjuje se na na iznos direktnih troškova svake jedinice pro-izvoda. Dodavanjem alikvotnog dijela indirektnih troškova na iznos direkt-nih troškova svake jedinice proizvoda, dobija se cijena koštanja te vrste proizvoda.

Raspored indirektnih troškova po jedinstvenom ključu za cijelo predu-zeće može se izvesti po sljedećem obrascu:

T TT

Q T

qn diq nin

j diq j

j

n

1

1

/6.12/

što se može svesti na jednostavniji izraz

Tqn = Tdiqn (1 + Tink) /6.13/

82

pri čemu je Tqn = cijena koštanja konkretne vrste proizvoda; Tdiqn = iznos direktnih troškova po jedinici konkretne vrste proizvoda; Tin = iznos ukup-nih indirektnih troškova; Tink = koeficijent dodatka indirektnih troškova.

Primjena obrazaca /6.12/ i /6.13/ može se demonstrirati na sljedećem primeru:

Izračunavanje cijene koštanja metodom dodatne kalkulacije

Tabela 2.

Redni

broj

Vrsta

proizvoda

(n)

Količina

proizvoda

(Q)

Direktni troškovi po

jed. proizv.

(Tdin)

Ukupno indirektni

troškovi

(Tin)

0 1 2 3 4

1. A 1 000 100 -

2. B 1 200 140 -

3. C 1 500 200 -

5. D 2 000 260 -

- - - 489 600

Uvođenjem podataka iz primjera u obrazac /6.12/ dolazi se do sljedeće

računice:

q1

489 600T = 100 1+ = 100 1+ 0.45 = 145 d

1088 000

q2

489 600T = 140 1+ = 100 1+ 0.45 = 203 d

1088 000

q3

489 600T = 200 1+ = 100 1+ 0.45 = 290 d

1088 000

4

489 600T = 260 1+ = 100 1+ 0.45 = 377 d

1088 000

Iznos u imeniocu prethodnih obrazaca utvrđen je množenjem vrijed-nosti iz kolone 2 vrijednostima iz kolone 3, te sabiranjem tako dobijenih umnožaka.

Raspored indirektnih troškova po jedinstvenom ključu za cijelo predu-zeće ne obezbjeđuje u svim uslovima dovoljnu preciznost kalkulacije cije-ne koštanja, i obično se primjenjuje kod pogona i drugih organizacionih podsistema čiji dijelovi imaju međusobno ujednačen organski sastav ele-menata proizvodnje.

83

Kod mezoekonomskih sistema sa više organizacionih dijelova u koji-ma je različit nivo organskog sastava elemenata proizvodnje, utvrđuje se više ključeva za raspoređivanje indirektnih troškova po nosiocima. Tako se utvrđuje koeficijent dodatka indirektnih troškova za svaki pogon, odjelje-nje ili drugi organizacioni dio zavisno od odnosa direktnih i indirektnih troškova u okviru svakog od tih dijelova organizacije. Na taj način utvrđe-ni ključevi obezbjeđuju precizniji raspored ukupnih indirektnih troškova po pojedinim vrstama i jedinicama proizvoda.

Ovako utvrđeni koeficijenti dodatka indirektnih troškova za svaki po-gon omogućuju viši stepen preciznosti kalkulacije cijene koštanja, respek-tujući različitost organskog sastava elemenata proizvodnje svakog od orga-nizacionih dijelova datog mezoekonomskog sistema. Tako će u pogonima sa višim organskim sastavom elemenata proizvodnje biti i veći koeficijent dodatka indirektnih troškova. Međutim, viši organski sastav elemenata proizvodnje u pravilu obezbjeđuje snižavanje učešća direktnih troškova u ukupnim troškovima, odnosno cijeni koštanja. To se postiže odgovaraju-ćom racionalnom supstitucijom trošenja jednih elemenata proizvodnje, tro-šenjem drugih.

3.3. Metoda direct costing

Metoda direct costing primenjeje se u savremenom poslovanju pri-vrednih subjekata u najvećem broju industrijski razvijenih zemalja, utvrđivanjem direktnih troškova. Ova metoda polazi od okolnosti što se proizvodi realizuju, uglavnom, po tržišnim cijenama, koje se formiraju na osnovu odnosa između ponude i tražnje. Cijena koštanja, u takvim uslovi-ma, služi samo kao orijentacija u vođenju poslovne politike preduzeća u okviru dejstva datih objektivnih - društvenih, tehničkih i prirodnih faktora.

Indirektni troškovi, koji se odnose na više proizvoda ili više organiza-cionih dijelova određenog privrednog subjekta, utvrđuju se u ukupnom iz-nosu i ne raspoređuju se po vrstama i jedinicama proizvoda. Ovi troškovi nisu, u stvari, ni izazvani samom proizvodnjom nego su rezultat njene pri-preme uspostavljanja kapaciteta i organizacione strukture njegovog kori-šćenja. Direktni troškovi, koji nastaju neposredno u funkciji pojave svake nove jedinice proizvoda, utvrđuju se neposredno po nosiocima. Njihovim utvrđivanjem po jedinici proizvoda dobija se komponenta cijene koštanja u čijoj strukturi je samo iznos direktnih troškova. Kada se ovako utvrđena cijena koštanja proizvoda pomnoži obimom proizvodnje i tako utvrđeni iz-nos ukupnih direktnih troškova uporedi sa mogućom vrijednošću proiz-vodnje, obračunatom po tržišnim cijenama, dobija se iznos moguće razlike (pozitivne ili negativne), koja predstavlja, s jedne strane, izvor za pokriće ukupnih indirektnih troškova i, eventualno, dobitak koji nakon toga ostane,

84

odnosno, s druge strane, gubitak u poslovanju. Ovo se može predstaviti i sljedećim kvantitativnim izrazom:

C Q T Tj diq j

j

n

in

1

/6.14/

odnosno, jednostavnije:

C - Tdi Tin /6.15/

Ukoliko je lijeva strana obrasca /6.15/ koja predstavlja razliku između

iznosa moguće realizacije proizvodnje (C) i iznosa ukupnih direktnih tro-škova (Tdi) veća od desne strane obrasca, koja predstavlja iznos ukupnih indirektnih troškova (Tin), preduzeće će ostvariti dobitak u svome poslova-nju. U protivnom, ukoliko je desna strana veća od lijeve, pojaviće se gubitak. Samo u slučaju izjednačavanja lijeve i desne strane neto41 poslov-ni rezultat jednak je nuli.

U cilju ilustracije primjene metode direct costing može poslužiti slje-deći numerički primjer: Primjer primene direct costing metode

Tabela 3.

Vrsta Obim Direktni troškovi Prod. Reali- Indir.

R. br. proiz.

(n)

proiz.

(Q)

Po jed.

(Tdiq)

Ukupni

(Tdi)

cena

(Cq)

zacija

(C)

Razlika

(6 - 4)

trošk.

(Tin)

Dobitak

(C - T)

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

1. A 5 000 74 370 000 160 800 000 430 000 - -

2. B 9 000 30 270 000 70 630 000 360 000 - -

3. C 12 000 40 480 000 80 960 000 480 000 - -

svega: - - 1 120 000 - 2 390 000 1 270 000 896 000 374 000

U prethodnom primjeru vidi se kako je od ukupnog iznosa razlike iz-

među realizacije i cijene koštanja proizvoda po direktnim troškovima (vrijednosti iz kolone 6 umanjene za vrijednosti iz kolone 4 tabele) pokri-

41

Preduzeće svoj poslovni rezultat iskazuje u vidu dohotka kao novostvorene vrijedno-

sti. Međutim, kako su lični dohoci, iako komponenta dohotka kao podsistema izlaza, iz-

raz ulaganja, njihova veličina javlja se i na strani ulaza mezoekonomskog sistema. Zato

se vrijednost dobijena po podmirivanju ličnih dohodaka iz dohotka javlja kao neto re-

zultat poslovanje - dobitak - koji predstavlja izraz viška vrijednosti.

85

ven ukupni iznos indirektnih troškova. Preostali iznos vrijednosti realizaci-je proizvodnje, po pokriću direktnih i indirektnih troškova, (C - T) predsta-vlja dobitak odnosno akumulaciju date mezoekonomske organizacije.

Ovakav obračun troškova ima za cilj da ukaže na opravdanost usvoje-nog programa proizvodnje. Pri tome, indirektni troškovi tretiraju se kao neotklonjivi u datim uslovima uspostavljenog kapaciteta i organizacije nje-govog korišćenja. Zato je opravdana svaka proizvodnja ako se njenom rea-lizacijom na tržištu pokrivaju direktni troškovi i nakon toga ostane jedan iznos za pokriće izvjesne veličine indirektnih troškova, ako se upoređuje sa pozicijom obustavljanja korišćenja uspostavljenog kapaciteta, kada su ukupni indirektni troškovi nepokriveni i predstavljaju gubitak u poslova-nju.

Metoda direct costing primjenjiva je naročito kod preduzeća sa izrazi-to visokim organskim sastavom elemenata proizvodnje, u kojima se mora respektovati neotklonjivost indirektnih troškova (koji se mogu, uslovno, poistovjetiti sa fiksnim troškovima), uslovljenih velikom koncentracijom sredstava za rad i složenom organizacijom poslovanja.

86

IV. ANGAŽOVANJE I KRUŽENJE KAPITALA

Uslov otpočinjanja i održavanja kontinuiteta reprodukcije jeste veziva-nje vrijednosti u naturalnom obliku za određeni proizvodni proces. To, drugim riječima, označava fizičko prisustvo određenih kvaliteta i kvantiteta elemenata proizvodnje, odnosno ekonomskih vrijednosti u njihovim poje-dinim naturalnim oblicima.

U procesu razmjene neophodno je pribaviti elemente proizvodnje, ka-ko bi njihovim međusobnim kombinovanjem započeo proces proizvodnje. Međutim, u uslovima razvijene društvene podjele rada i tržišne privrede, proizvođač raspolaže univerzalnim oblikom vrijednosti - novcem. Zato proces reprodukcije započinje od novčanog oblika vrijednosti kao univer-zalno raspoloživog, koji se razmjenom preobražava u početni robni oblik sredstava za rad i materijala. Ovim momentom započinje angažovanje42 vrijednosti u naturalnom (robnom) obliku.

Na ovako pripremljene materijalne uslove proizvodnje (sredstva za rad i materijal) proizvođač djeluje svojom radnom snagom u procesu rada (u tehnološkom postupku) i upotrebnu vrijednost materijala preobražava u novi upotrebni kvalitet. Pri tome, dolazi do angažovanja vrijednosti i u za-radama radnika, kada se, nakon određenog procesa rada, isplati jedan iznos akontacije ličnog dohotka radi obnavljanja utrošene radne snage proizvo-đača. Time je još jedan dio vrednosti iz novčanog oblika preobražen u rob-ni oblik (prelazni tehnološki oblik).

Nakon završene proizvodnje, proizvođač raspolaže gotovim proizvo-dom, koji za njega nema upotrebnu vrijednost. Zato ovaj proizvod mora razmjeniti za novac, koji će mu omogućiti da, razmjenom za različita ma-terijalna dobra, zadovolji svoje potrebe.

Ovim činom prodaje proizvoda nastaje deblokiranje vrijednosti iz rob-nog oblika. Sada su vrijednosti ponovo u univerzalno raspoloživom obliku - novcu.

Ovako posmatrana reprodukcija predstavlja kruženje vrijednosti, pri čemu se, pored trošenja elemenata proizvodnje, vrijednosti angažuju u na-turalnom obliku (početni robni oblik sredstava za proizvodnju, prelazni tehnološki oblik i završni robni oblik) kao uslov kontinuelnog odvijanja to-ga procesa reprodukcije.

42

Angažovanje vrijednosti (od francuske reči engager = zauzeti, obavezati) označava

vezivanje vrijednosti (blokiranje) u naturalnom obliku, kada su one suženo raspoložive,

za razliku od novčanog oblika vrijednosti, koji je univerzalno raspoloživ.

87

1.Metamorfoze vrijednosti u poslovnom procesu

1.1. Naturalni oblici vrijednosti

Fizičko prisustvo ekonomskih vrijednosti u naturalnim oblicima obez-bjeđuje se ostvarivanjem metamorfoze vrijednosti iz novčanog kao univer-zalno raspoloživog u početni robni oblik.

Tek nakon prodaje (i naplate) proizvoda, odnosno razmjenom robe za novac, ostvaruje se deblokiranje (dezangažovanje) vrijednosti, što znači da one time ponovo prelaze u univerzalno raspoloživi oblik - novac. Tako je završen jedan ciklus angažovanja, koji je započeo momentom prelaska vrijednosti iz novčanog u početni robni oblik. Dužina ovog ciklusa izraža-va se i mjeri vremenom angažovanja koji se odvija od momenta prve meta-morfoze vrijednosti (iz novčanog u početni oblik) do posljednje metamor-foze u tom ciklusu (iz završnog robnog u novčani). Zato se veličina anga-žovanja vrijednosti i utvrđuje umnoškom utrošenih vrijednosti elemenata proizvodnje i koeficijenta angažovanja, koji pokazuje dužinu ciklusa anga-žovanja pojedinih dijelova vrijednosti u relaciji sa osnovnom jedinicom mjere - godinom. Tako se ciklus angažovanja, mjeren vremenom, javlja kao zbir vremena pojedinih faza procesa reprodukcije u kojima su vrijed-nosti provele u naturalnim oblicima (početnom robnom, prijelaznom teh-nološkom i završnom robnom). Ovaj ciklus angažovanja, u poređenju sa ciklusom reprodukcije, kraći je za jednu fazu u kojoj su vrijednosti u uni-verzalno raspoloživom obliku - novcu.

Vrijeme koje vrijednosti provode u novčanom obliku (faza S - B) predstavlja produženje ciklusa angažovanja, a ukupni ciklus angažovanja, kao i ciklus reprodukovanja, može se, u idealnim uslovima, svesti na traja-nje tehnološke faze. Naime, sama faza proizvodnje (tehnološka faza) uslo-vljena je tehničkim, tehnološkim i prirodnim faktorima, te se organizacio-nim mjerama u datom periodu ne može skratiti.

Ostale faze ciklusa reprodukcije mogu se organizacionim mjerama svesti na prekrivanje (istovremeno odvijanje) sa fazom proizvodnje. Na-stojanje organizatora u tom pravcu ispoljava se, upravo, u takvom skraći-vanju ciklusa angažovanja i ciklusa reprodukovanja

43.

43

Objašnjenje simbola na slici 35: S = suma novca namijenjena za predujmljivanje (an-

gažovanje) i pribavljanje elemenata proizvodnje, B = blokiranje vrijednosti u pribavlje-

nim sredstvima za proizvodnju; U = utrošci elemenata proizvodnje (M, I, L); Q = fizički

proizvod kao novi upotrebni kvalitet; C = cijena proizvodnje, odnosno realizovana

vrijednost proizvoda u razmjeni; H1 = novčana faza - faza novčanog oblika vrijednosti;

H2 = faza početnog robnog oblika vrijednosti, H3 = tehnološka faza, odnosno faza prije-

laznog oblika vrijednosti; H4 = faza prekrivanja uzastopnih tehnoloških postupaka, ko-

jom se skraćuje ukupni ciklus reprodukcije zahvaljujući tehničkoj podjeli rada; H5 = fa-

88

Pri posmatranju ciklusa reprodukcije prikazanog na slici 35. pošlo se od pretpostavke da je veličina S = T, što podrazumijeva izjednačavanje su-me angažovanih sredstava (S) i troškova (T). To bi značilo da je koefici-

jent angažovanja (), koji pokazuje relativno dužinu ciklusa angažovanja,

jednak 1. Pri tome, koeficijent reprodukovanja (1/) je takođe jednak 1, što podrazumijeva da se u jednoj godini ostvari reprodukovanje ukupno pred-ujmljenih sredstava. Međutim, u stvarnosti, jedan dio sredstava reproduku-je se u kraćem vremenu od godine dana (obrtna sredstva), a drugi dio se re-produkuje tek kroz nekoliko godina (osnovna sredstva). Zato se veličina S u stvarnosti rijetko kada izjednačava sa veličinom T. To je samo moguće u teorijskim razmatranjima, kada se želi apstrahovati vrijeme kao dimenzija i prikazati odnos između ukupno uložene (S) i proizvedene vrijednosti (C),

to jest kada je = 1. U ekonomskoj teoriji i praksi, angažovanju kao obliku ulaganja posve-

ćeno je znatno manje pažnje u odnosu na problematiku troškova. To je i razumljivo kada se radi o onim istorijskim uslovima proizvodnje kada je živi rad u strukturi ulaganje zauzimao daleko veće učešće nego oblici mi-nulog rada i kada se zbog pretežno ekstenzivnog načina privređivanja ma-nje vodilo računa o vremenu kao dimenziji procesa reprodukcije.

Tm

Ti

Tl

Ds

D

Tmi

D

C

H5

Q

U

B

H

H3 H2

H1

S =

T

(

H

4)

S

L I M

Slika 35. Shema ciklusa reprodukcije

U savremenim uslovima privređivanja, pri naraslim proizvodnim sna-gama, koje karakterišu visoko učešće opredmećenog rada u ukupnim ula-ganjima, vrijeme je postalo značajna determinanta procesa reprodukcije, posebno s obzirom na karakteristike ulaganja minulog rada u sredstvima za rad. Proizvodnja koja je zasnovana na visokom organskom sastavu eleme-

za završnog robnog oblika vrijednosti; D = dohodak; Ds + D = višak vrijednosti; =

tehnološki postupak.

89

nata proizvodnje zahtijeva veliku kumulaciju vrijednosti u obliku sredstava za rad da bi mogla da otpočne. Ovako kumuliran minuli rad u sredstvima rada troši se postepeno, po pravilu dugotrajnije od vremena izrade proizvo-da koji se pomoću njih stvara, s obzirom na njihove karakteristike višekrat-ne upotrebljivosti. Funkcija ovih sredstava je uslov proizvodnje, a ona se može odvijati samo ako su ovako kumulirana sredstva prisutna, unesena, vezana u proizvodnji kroz cijeli ciklus njihovog, inače, postepenog troše-nja.

S druge strane, vrijednosti koje se u reprodukciju ulažu u obliku mate-rijala i zarada radnika imaju sasvim drugačiju ulogu. Materijal se u repro-dukciji troši tako što se postepeno u pojedinim ulošcima unosi u proizvod-nju i tako unesene količine se odjednom, odnosno jednokratnom upotre-bom i utroše. Tim trošenjem, vrijednosti iz početnog robnog oblika, odno-sno zalihe materijala prolaze kroz tehnološku fazu do faze gotovih proiz-voda. Realizacijom proizvoda na tržištu dolazi do metamorfoze vrijednosti iz robnog u novčani oblik i time se završava blokiranje, to jest vezivanje vrijednosti u naturalnom obliku, u nabavku elemenata proizvodnje, odno-sno dio predujmljenih vrijednosti vraća se ponovo u novčani oblik, čime opet postaju univerzalno raspoložive. Neutrošeni, odnosno nepreneseni dio vrijednosti sredstava za rad u tom ciklusu reprodukcije (neamortizovani dio vrijednosti sredstava za rad) ostaje i dalje blokiran, da bi se postepeno deblokirao kroz niz uzastopnih ciklusa reprodukcije u zavisnosti od dužine vremena njegove upotrebe

44.

Deblokiranjem vrijednosti prodajom gotovih proizvoda započinje novi ciklus reprodukcije, preobražavajući se razmjenom ponovo u naturalni ob-lik materijala, odnosno zarada radnika u tehnološkoj fazi i prolazeći kroz sve pobrojane faze tog ciklusa, da bi se u tom drugom ciklusu prenio drugi dio vrijednosti sredstava za rad na gotove proizvode, a zatim deblokirao njihovom realizacijom. Tako se nastavlja redom, sve do prenošenja ukupne vrijednosti sredstava za rad na nove proizvode i njihove realizacije na trži-štu, odnosno do završetka vijeka upotrebe tih sredstava, kada se javlja po-treba za pribavljanjem novih upotrebnih kvaliteta ovog elementa proizvod-nje. Tako, dok se vrijednosti angažovane u obliku sredstava za rad repro-dukuju jedanput, vrijednosti angažovane u materijalu reprodukuju se više puta zavisno od specifičnosti poslovanja ekonomskog subjekta, a prije sve-ga od dužine tehnološke faze ciklusa reprodukcije. Ako mašina u proces rada ulazi uvijek u cjelosti, a u proces oplođivanja vrijednosti uvijek samo djelimično, materijal uvijek ulazi u proces rada djelimično, a u proces oplođavanja vrijednosti uvijek u ukupnom obimu u kome je ušao u proces

44

U zavisnosti od dužine vremena reprodukovanja razlikuju se osnovna i obrtna sred-

stva.

90

rada. U tome i leži osnovna razlika između ulaganja vrijednosti u sredstvi-ma za rad i vrijednosti u materijalu. Ta razlika javlja se upravo u vremenu koje vrijednosti u jednom i drugom elementu proizvodnje provode vezane (blokirane) u procesu reprodukcije. Slično ulaganju vrijednosti u obliku materijala je i sa vrijednostima predujmljenim u zaradama radnika. Razlika je samo u tome što ovih drugih angažovanja nema u početnom robnom ob-liku, jer se zarade radnika isplaćuju po završenom procesu rada, odnosno nakon jednog dijela ili cijele tehnološke faze ciklusa reprodukcije, što je uslovljeno upotrebnim karakteristikama radne snage kao elementa proiz-vodnje

45.

Zbog ove njihove karakteristike da se u procesu reprodukcije brže oslobađaju vezanosti, odnosno angažovanja u naturalnim oblicima, vrijed-nosti predujmljene u nabavke materijala i zarade radnika predstavljaju obrtna sredstva. Njihov koeficijent angažovanja je u pravilu manji od 1, a

samo izuzetno se izjednačava sa 1 (ml 1). To uslovljava i pojavu da je

njihov koeficijent reprodukovanja (1/ml) u pravilu veći od 1, što znači da se u jednoj godini ove vrijednosti reprodukuju više puta, odnosno najmanje

jedanput (1/ml 1). Međutim, vrijednosti koje su dugotrajnije vezane u naturalnom obliku,

odnosno vrijednosti predujmljene u pribavljanje sredstava za rad, čija je karakteristika da predstavljaju dugoročnu osnovu proizvodnje, s obzirom na njihovu višekratnu upotrebljivost, odnosno postepeno reprodukovanje, predstavljaju osnovna sredstva. Njihov koeficijent angažovanja je u pravi-

lu veći od 1, a samo izuzetno se izjednačava sa 1 (i 1). Zato je njihov

koeficijent reprodukovanja (1/i) u pravilu manji od 1, što proizlazi iz či-njenice da se u jednoj godini ove vrijednosti samo djelimično reprodukuju

Kao druga bitna karakteristika po kojoj se razlikuju angažovanja u osnovnim od angažovanja u obrtnim sredstvima jeste manja fleksibilnost veličine angažovanih osnovnih sredstava od fleksibilnosti obrtnih sredsta-va.

Veličina angažovanja vrijednosti u osnovnim sredstvima rjeđe se mijenja. Naime, ova veličina mijenja se uslijed postepenog deblokiranja prenošenjem vrijednosti u vidu amortizacije na nove proizvode i njihovom

45

Kako su ciklusi isplata zarada radnika obično mjesec dana, a tehnološka faza u nekim

djelatnostima traje i po nekoliko mjeseci (poljoprivreda, mašinogradnja, građevinarstvo

i sl.), nužno je izvršiti angažovanje vrijednosti u zaradama već nakon prvog mjeseca tra-

janja tehnološke faze. Taj dio vrijednosti, predujmljen u zarade radnika, deblokiraće se

tek po završetku cijele tehnološke faze i faze završnog robnog oblika, odnosno tek po

realizaciji proizvoda. Međutim, kada je tehnološka faza kraća od ciklusa isplata zarada

(prehrambena ili tekstilna industrija i sl.), neće doći do angažovanja vrijednosti u zara-

dama u toj fazi, jer je proces rada (mjesec dana) duži od tehnološke faze ciklusa angažo-

vanja.

91

realizacijom, iz perioda u period. Promjene njihove visine dešavaju se obično nakon nekoliko godina, u investicionim ciklusima, ali po pravilu jednokratnim unošenjem većeg iznosa ovih vrijednosti u proces reproduk-cije od iznosa godišnjih troškova sredstava za rad.

UQ

B

H 5

H 3 (H4)

H 2

H Slika 36. Shema ciklusa angažovanja

Nasuprot tome, za vrijednosti angažovane u obrtnim sredstvima ka-

rakteristična je velika fleksibilnost njihove visine u toku osnovne vremen-ske jedinice - godine. Ova visina podložna je promjenama pod dejstvom niza činjenica i pri tome je teško uočiti određenu pravilnost. To se posebno odnosi na iznose deblokiranih vrijednosti, čijim ponovnim blokiranjem za-počinje novi ciklus angažovanja.

Visina angažovanih vrijednosti u osnovnim i obrtnim sredstvima, kao i vrijeme u kojem se angažovanje odvija, predstavljaju značajan izazov za preduzimanje organizacionih mjera u cilju racionalizacije ulaganja kako po obimu vrijednosti koje se ulažu, tako i po trajanju ciklusa reprodukcije, ko-je je druga determinantna veličina angažovanja. To proističe iz okolnosti što visina angažovanih sredstava u datom ciklusu reprodukcije zavisi od visine utrošenih vrijednosti elemenata proizvodnje i vremena u kome su te vrijednosti vezane za proces reprodukcije, odnosno u kome se javljaju u naturalnim oblicima.

Kako veličina angažovanih vrijednosti zavisi od vremena blokiranja i obima trošenja elemenata proizvodnje, za upravljanje angažovanim sred-stvima značajno je regulisanje brzine kruženja vrijednosti u reprodukciji i troškova elemenata proizvodnje po jedinici rezultata. Brzina kruženja vrijednosti u reprodukciji izračunava se koeficijentom obrta, koji je u stva-ri jednak recipročnoj vrijednosti koeficijenta angažovanja. S druge strane,

92

obim proizvodnje izražava se cijenom koštanja, koja je jednaka zbiru zara-da za izvršeni rad, troškova materijala i troškova sredstava za rad.

1.2. Finansijski oblik vrijednosti

Kako je pribavljanje elemenata proizvodnje uslovljeno raspolaganjem određenom sumom novca, angažovanju vrijednosti u naturalnim oblicima prethodi novčana faza ciklusa reprodukcije. Dužina ove faze uslovljena je stepenom usklađenosti vremena završavanja proizvodnje proizvoda koji za dati privredni subjekt predstavljaju predmete rada i sredstava za rad, kao i umješnošću toga privrednog subjekta da uskladi momenat nabavke ovih elemenata proizvodnje sa momentom započinjanja njihovog kombinovanja u tehnološkom postupku djelovanjem radne snage.

Za obezbjeđenje takvog kontinuiteta ciklusa reprodukcije, s obzirom na probleme koji se pojavljuju u vezi sa pribavljanjem materijalnih eleme-nata proizvodnje (materijala i sredstava za rad), potrebno je da data pri-vredna organizacija raspolaže određenom sumom novca kojom bi isplatila ove nabavke. Zato se vrijednosti u svojoj cirkulaciji u ciklusu reprodukcije neophodno zadržavaju i u novčanom obliku.

Novčane sume za pribavljanje elemenata proizvodnje privredni su-bjekt obezbjeđuje prodajom svojih proizvoda na tržištu ili pozajmljivanjem od onih učesnika u procesu reprodukcije kojima u tom momentu novac ni-je potreban. Zadržavanje vrijednosti u novčanom obliku uslovljava uspora-vanje njihove cirkulacije u ciklusu reprodukcije. S druge strane, ako se vrijednosti ne pojave blagovremeno u novčanom obliku, ili se odgovaraju-ća suma novca ne obezbjedi iz drugih izvora, dovodi se u pitanje započi-njanje novog ciklusa reprodukcije.

Međutim, ako dati privredni subjekt u određenom vremenu raspolaže većom sumom novca nego što je objektivno potrebno za održavanje konti-nuiteta njegovog ciklusa reprodukcije, prikraćuju se drugi učesnici dru-štvene proizvodnje.

2. Faze ciklusa reprodukcije

2.1. Specifičnosti pojedinih faza

Trajanje procesa reprodukcije je duže ili kraće zavisno od toga koliko vremena su vrijednosti angažovane u pojedinim robnim fazama ciklusa re-produkcije. Zato se, u vezi sa angažovanjem i kruženjem vrijednosti u re-produkciji, mora voditi računa o vremenu u kome se to kruženje odvija. Što je vrijeme angažovanja duže, to će se u jedinici vremena (na primjer, u jednoj godini) ostvariti manji broj ciklusa reprodukcije, a to znači i manje

93

puta ostvarivanje određenog iznosa dohotka, kao uslova zadovoljenja dru-štvenih potreba.

Ako se posmatra samo faza proizvodnje u ukupnom procesu repro-dukcije, konstatovaće se da se početak angažovanja - momenat blokiranja sredstava u poizvodnji - poklapa s momentom otpočinjanja prve tehnolo-ške operacije na jednom ulošku u proizvodnji, dok se momenat oslobađa-nja angažovanosti sredstava - momenat deblokiranja sredstava - poklapa s posljednjom tehnološkom operacijom na jednom ulošku u proizvodnju.

Stvarno angažovanje sredstava u jednom ulošku u proizvodnju je ipak duže od angažovanja izraženog vremenom koje prođe od prve do posljed-nje tehnološke operacije na tome ulošku. Naime, prije prve tehnološke operacije sredstva su već fizički prisutna u preduzeću u vidu sirovina, po-lufabrikata, potrošnog i pomoćnog materijala i sl. i nalaze se na skladištu. Prema tome, već u ovoj fazi "čekanja na proizvodnju" sredstva su angažo-vana u preduzeću svojim fizičkim prisustvom. Ovu fazu angažovanja sred-stava nazivamo fazom zalihe, odnosno prethodnom robnom fazom. "Pret-hodnom" u tom smislu što ona prethodi tehnološkom procesu, odnosno tehnološkoj fazi proizvodnje. Angažovanje sredstava u ovoj fazi uslovljeno je organizaciono-tehničkim razlozima. Naime, organizaciono je nemoguće tako uskladiti ritam proizvodnje i ritam nabavke sredstava za proizvodnju da nabavljena sredstva mogu da idu u proizvodnju istog onog momenta kad su prispjela. Svrha zalihe je upravo u tome da se njome obezbjede iz-vjesne rezerve u neposrednoj blizini proizvodnih pogona, kako bi se pomo-ću tih rezervi obezbjedio normalan tok proizvodnje.

Sa završetkom posljednje tehnološke operacije na jednom ulošku u proizvodnju, sredstva koja su bila angažovana u tehnološkoj fazi debloki-raju se te angažovanosti u ovoj fazi, ali se ne deblokiraju angažovanosti u preduzeću uopšte. Proizvedeni proizvod se najčešće ne iznosi na tržište i ne prodaje kupcu istog onog momenta kad je završena posljednja operacija njegove proizvodnje. Ovo opet iz istog onog razloga zbog koga se u predu-zeću drže zalihe sredstava za proizvodnju, odnosno zbog činjenice da je nemoguće potpuno uskladiti ritam dovršavanja proizvodnje s ritmom pro-daje proizvoda. Da bi se obezbjedio tok proizvodnje i organizovalo nor-malno funkcionisanje prodajne službe, najčešće je potrebno da preduzeće drži izvjesnu zalihu proizvedene robe na skladištu i da sa ovoga skladišta - skladište gotove robe - podmiruje kupce prema njihovim zahtjevima. Ova faza angažovanja sredstava naziva se faza zalihe gotove robe, odnosno za-vršna robna faza angažovanja.

U trima navedenim fazama angažovanja sredstava u reprodukciji po-smatrano je angažovanje samo jednog proizvodnog uloška. Ovo nije pot-puna slika angažovanja. Kao što kontinuitet proizvodnje, na jednoj strani, i kontinuitet organizovanja normalne prodaje, na drugoj strani, zahtijeva an-

94

gažovanje sredstava ne samo u fazi proizvodnje već i u fazi zalihe materi-jala i fazi zalihe gotove robe, isto tako kontinuitet proizvodnje zahtijeva najčešće da se proizvodnja na narednom ulošku otpočne prije završetka prethodnog uloška. To znači da se nova sredstva moraju angažovati u pro-izvodnji prije no što su prethodna napustila proizvodnju, ili bar prije no što su napustila fazu zalihe. Iz ovog izlazi da se vrlo često dva ili više sukce-sivnih uložaka u proizvodnju vremenski djelimično prekrivaju, što znači da se:

srazmjerno veličini toga prekrivanja, produžuje vrijeme angažova-nja,

srazmjerno veličini toga prekrivanja, poveća suma sredstava angažo-vanih u reprodukciji.

Ako se prva varijanta pretpostavi kod faze zalihe materijala i faze zali-he gotove robe, onda se vrijeme ležanja tih zaliha produžuje srazmjerno veličini sredstava koja se u nizu uložaka prekrivaju u tim fazama. Na dru-goj strani, ako se druga varijanta uzme kao pretpostavka za tehnološku fa-zu, onda izlazi da se u toj fazi - zapravo u jednom njenom vremenskom dijelu - prekrivaju angažovana sredstva dvaju ili više sukcesivnih ciklusa. Ovaj prekriveni dio tehnološke faze možemo tretirati kao zasebnu fazu an-gažovanja sredstava - fazu prekrivanja.

Iz izloženog se vidi da se angažovanje sredstava u reprodukciji može vremenski posmatrati u četiri faze:

(1) faza zaliha sredstava za proizvodnju ili prethodna robna faza (H2), (2) tehnološka faza ili faza proizvodnje (H3), (3) faza prekrivanja uzastopnih tehnoloških postupaka (H4) (4) faza zalihe gotove robe ili završna robna faza (H5).

2.2. Vrijeme angažovanja sredstava

S obzirom na to što se momentom deblokiranja - momentom prodaje proizvedene robe - angažovana sredstva oslobađaju dotadašnje vezanosti za proizvodnju, ona mogu, u punom deblokiranom iznosu, da se upotrebe, s istom funkcijom, za novu proizvodnju. Ukoliko je kraći bio period njiho-vog angažovanja, utoliko će prije ona biti oslobođena za novu proizvodnju. Ovo jasno pokazuje da je za problem angažovanja sredstava od isto tolikog značaja trajanje angažovanja kao i suma angažovanih sredstava. To traja-nje angažovanja ispoljava se kao faktor angažovanja sredstava u dvojakom smislu:

(1) dužinom ciklusa angažovanja i (2) vremenskim ritmom samog procesa angažovanja.

95

(1) Pod ciklusom angažovanja podrazumijeva se vrijeme koje prođe od početka do kraja angažovanja sredstava u jednom ulošku u proizvodnju. Drugim riječima, to je vrijeme koje razdvaja momenat blokiranja od mo-menta deblokiranja sredstava. Treba ipak naglasiti da ovo nije precizna de-finicija ciklusa. Naime, sredstva angažovana u jednom ulošku ne blokiraju se u svega jednom momentu, već najčešće u nizu momenata između kojih takođe nastaju vremenski intervali. Isto tako, angažovana sredstva se ne deblokiraju u jednom momentu već obično u nizu momenata, takođe me-đusobno odvojenih vremenskim intervalima. Uslijed ove činjenice, ciklus angažovanja sredstava diferenciramo:

(a) kao stvarni, ili realni ciklus angažovanja i (b) kao prosječni ciklus angažovanja sredstava. (a) Karakteristično je za realni ili stvarni ciklus angažovanja sredsta-

va da su u raznim momentima toga ciklusa angažovane različite sume sredstava. Ovo uslijed toga što se u svakoj od faza angažovanja sredstava angažuju parcijalno, u raznim momentima, i u različitim sumama u sva-kom od tih momenata:

U prethodnoj robnoj fazi kupovine raznih materijala i sredstava rada vrše se u različitim momentima. Kupljene količine takođe prispjevaju u različitim momentima. Momenti blokiranja sredstava u ovoj fazi su u stva-ri vezani za isplatu kupljenih količina sirovina, polufabrikata i sl. Kako se i ove isplate vrše u različitim momentima i u različitim iznosima, slika pro-cesa blokiranja stalno se mijenja, a samim tim mijenjaju se i sume sredsta-va angažovanih u fazi zalihe materijala i sredstava za rad.

Slika 37. Stvarni ciklus angažovanja sredstava

H2 = prethodna robna faza, H3 = tehnološka faza, H4 = faza prekrivanja, H5 = završna robna faza.

U tehnološkoj fazi - fazi proizvodnje - momenti angažovanja sredsta-va poklapaju se sa momentima trošenja sredstava za proizvodnju (s izuzet-

H2

H3

H4 H5

96

kom osnovnih sredstava)46 - dakle, s momentima otpočinjanja njihove pro-izvodne potrošnje. Ovo zavisi od niz tehnoloških i organizacionih faktora u radionicama. Uslijed toga, u raznim momentima, u nedovršenoj proizvod-nji nalaze se različite sume angažovanih sredstava (vidjeti sliku 37.).

U fazi zalihe gotove robe promjene angažovanih suma su posljedica: na jednoj strani, ritma izlaska gotove robe iz proizvodnje i, na drugoj stra-ni, ritma prodaje te robe.

(b) S obzirom na to što je za problem angažovanja sredstava od pod-jednake važnosti kako angažovana suma tako i trajanje angažovanja, re-alni ciklus angažovanja nije pogodan instrument za uočavanje i sagledava-nje ovih dviju bitnih veličina: u njemu su u raznim momentima angažova-ne različite sume, a na drugoj strani, vrijeme angažovanja istih suma je ta-kođe različito. Uslijed toga je za kontrolu i analizu angažovanih sredstava neophodno raspolagati prosječnim ciklusom angažovanja sredstava. Pro-sječni ciklus je računska, a ne stvarna veličina. Njega možemo definisati kao vrijeme - dakle, ne kao različita vremena već kao jedno jedinstveno vrijeme - u kome je angažovana prosječna suma sredstava jednog uloška. Da bi ovu definiciju mogli i kvantitativno izraziti potrebno je proračunati:

kako prosječnu sumu angažovanih sredstava,

tako i prosječno vrijeme angažovanja te sume.

Za izračunavanje prosječne sume angažovanih sredstava u tehnolo-škoj fazi potrebno je, prije svega, poći od njene stvarne dužine. Ovo je naj-češće moguće vrlo lako shvatiti ako se tehnološka faza definiše kao vrije-me koje prođe od prve pa do posljednje tehnološke operacije. I jednu i dru-gu nije teško konstatovati, s obzirom na to što su to tehničke kategorije. U ovom vremenskom rasponu su u pojedinim momentima angažovane razli-čite sume. Međutim, te sve sume mogu, kao ponderisane aritmetičke sredi-ne, da se svedu na prosječnu sumu. Ova prosječna suma označava račun-sku prosječnu veličinu sredstava angažovanih u svakom momentu tehnolo-ške faze (vidjeti sliku 38).

46

Sredstva za rad se odjednom u ukupnom obimu unose u proces proizvodnje, a u tom

procesu se samo djelimično (idealni dio) utroše, to jest prenesu samo alikvotni dio svoje

vrijednosti na proizvod koji je pomoću njih u tom procesu izrađen. Na taj način se dio

njihove vrijednosti deblokira iz početnog robnog u prelazni i završni robni oblik, a po-

tom, prodajom proizvoda ovaj dio vrijednosti se javlja u novčanom obliku (naplaćena

prenesena vrijednost amortizovanog dijela sredstava za rad).

97

Slika 38. Angažovana obrtna sredstva u materijalu u tehnološkoj fazi (Tm31 - Tm3n)

Ako se pretpostavi da je ta prosječna suma sredstava u jednom ulo-šku u tehnološkoj fazi angažovana kao prosječna suma i u fazi zalihe mate-rijala, onda se, na osnovu vrijednosti ukupne zalihe materijala i ove pro-sječne sume, može izračunati dužina tehnološke faze.

Ako je Tm31 = 10 miliona, H3 = 100 dana Tm32 = 10 miliona, H31 = 80 dana Tm33 = 10 miliona, H32 = 60 dana Tm34 = 10 miliona, H33 = 40 dana Tm3n = 10 miliona, H3n = 20 dana

tada su prosječna sredstva angažovana u materijalu u tehnološkoj fazi:

S dmh3

10 100 10 80 10 60 10 40 10 20

10030000000

.

Na osnovu iste pretpostavke i na osnovu poznavanja vrijednosti zaliha

nedovršene proizvodnje i zaliha gotove robe može se izračunati dužina fa-ze prekrivanja, kao i dužina faze zalihe gotove robe (vidjeti sliku 39).

98

Slika 39. Faza prekrivanja i završna faza u prosječnom ciklusu angažova-nja sredstava

(2) Pod ritmom ulaganja podrazumijeva se vremenski tok blokiranja

sredstava; vremenski tok pojedinačnih isplata za nabavljeni materijal, vre-menski tok unošenja pojedinih količina u preradu, tok isplata akontacija na ime ličnog dohotka za nedovršenu proizvodnju i tok izlaska gotove robe iz proizvodnje u skladište gotove robe. Načelno posmatrano, u izvjesnim slu-čajevima ovi momenti blokiranja mogu da budu bliži početnim fazama, dok u drugim slučajevima oni mogu biti bliži završnim fazama. Ovo je od vanrednog značaja za prosječnu sumu angažovanih sredstava u jednom ci-klusu angažovanja. Ukoliko su momenti angažovanja bliži početnim faza-ma ciklusa, u prosjeku je angažovana veća suma sredstava; obrnuto, ukoli-ko su momenti angažovanja bliži završnoj fazi ciklusa, u prosjeku je anga-žovana srazmjerno manja suma.

2.3. Ukupno vrijeme poslovnog procesa

Sredstva angažovana u procesu poslovanja reprodukuju se u procesu proizvodnje unaprijed iznijetom smislu riječi, da bi mogla ponovo da se unesu u proizvodnju i reprodukciju i tako omoguće kontinuelnost proiz-vodnje, odnosno kontinuelnost podmirenja potreba. Momenat tehničkog reprodukovanja tih sredstava podudara se s momentom dovršavanja proiz-voda na koji su utrošena ta sredstva: naime, ako se sa procesom proizvod-nog trošenja sredstava vrijednosti tih sredstava prenose u novi proizvod, proces prenošenja vrijednosti završen je momentom dovršetka novog pro-izvoda. Međutim, društveno priznanje ovako izvršene reprodukcije je još neizvjesno. Ono će biti učinjeno onog momenta kad društvo, u svojstvu

99

pojedinačnih ili kolektivnih kupaca, odnosno potrošača, kupi proizvedeni proizvod i za njega plati određenu cijenu. U visini te cijene biće izražen stepen društvenog priznanja (potpunog ili djelimičnog priznanja) repro-dukcije utrošenih sredstava.

Sa društvenim priznanjem reproduktivnosti sredstava, sredstva angažo-vana u reprodukciji reprodukovana su i faktički i formalno. Ipak, sa stano-višta ekonomije preduzeća i funkcije angažovanih sredstava u toj ekonomi-ji, za cijeli problem reprodukovanja sredstava od značaja je još jedan mo-menat, a to je momenat povraćaja onih funkcionalnih karakteristika sred-stava zbog kojih su ona uopšte angažovana u proizvodnji. Cilj i smisao ovog angažovanja, kao što je ranije naglašeno, svodi se na funkciju sred-stava:

u obezbjeđivanju tehničkog kontinuiteta proizvodnje i

sprovođenju napora da se kvalitet ekonomije što više približi opti-malnom.

Ovako postavljeni ciljevi angažovanja sredstava ostvaruju se tek kad sredstva poprime naturalni oblik jedne od faza njihovog angažovanja: prethodni robni oblik, tehnološki oblik, završni robni oblik. Prema tome, iako su sredstva angažovana u proizvodnji reprodukovana tehnički mo-mentom dovršetka proizvoda zbog koga su angažovana, iako je momen-tom prodaje toga proizvoda u vidu robe učinjeno društveno priznanje nji-hovog reprodukovanja, funkcija njihove angažovanosti u proizvodnji fak-tički je reprodukovana tek momentom kad ona poprimi jedan od natural-nih pojavnih oblika - zaliha materijala, zaliha nedovršene proizvodnje, za-liha gotove robe - zbog kojih je uopšte bilo potrebno njihovo angažovanje. To znači da su angažovana sredstva u reprodukciji funkcionalno reprodu-kovana ne momentom prodaje robe već momentom nabavke novih sredsta-va pomoću kojih se produžuje i obnavlja proizvodnja. Između ta dva mo-menta - momenta prodaje robe i momenta nabavke novih sirovina - prolazi duže ili kraće vrijeme u kome se sredstva nalaze u novčanom obliku.

Ovaj period, naime, period koji prođe od momenta početnog angažova-nja blokiranja - (momenat nabavke materijala) pa do momenta funkcional-nog reprodukovanja tih sredstava (momenat ponovne nabavke materijala) predstavlja jedan ciklus reprodukcije (vidjeti sliku 40).

Faze ciklusa angažovanja su istovremeno i faze ciklusa reprodukcije. Međutim, pored ovih, ciklus reprodukcije ima još i petu fazu - fazu sred-stava u novčanom obliku. Iz ovog prekrivanja najvećeg dijela ciklusa re-produkcije ciklusom angažovanja sredstava mogu se izvući zaključci u po-gledu drugih karakteristika ciklusa reprodukcije. I kod njega, naime, kao i kod ciklusa angažovanja sredstava, možemo diferencirati realni, tj. stvarni, i prosječni ciklus reprodukcije; za prvi je karakteristično:

100

H 2

H 3

H 4 H 5H 1

da se u raznim momentima ciklusa reprodukuju različite sume sred-stava i

da je vrijeme reprodukovanja raznih suma različito.

Za drugi - tj. prosječni ciklus reprodukcije - karakteristično je to da je on računska kategorija i da se konstruiše na bazi pretpostavke da se stal-no, tj. u svakom momentu, u preduzeću reprodukuje ista suma sredstava.

Slika 40. Ciklus reprodukcije:

H1 = faza sredstava u novčanom obliku; H2 = faza sredstava u prethodnom robnom obliku; H3 = tehnološka faza; H4 = faza prekrivanja; H5 = faza sredstava u završnom obliku.

3. Reprodukcioni aspekt angažovanja sredstava

3.1. Obrtna sredstva

Prikazana slika angažovanja sredstava u jednom ulošku u proizvodnju važi samo za ona sredstva koja su tehnički tako djeljiva da se jedan uložak tehnički može odvojiti od drugoga. Ovakvo ulaganje, ekonomski posma-trano, znači da se sredstva angažovana u jednom ulošku reprodukuju u onom momentu kad su deblokirana. Ovo znači da je njihova utrošena vrijednost prenijeta u novi proizvod završetkom proizvodnje i da je ta vrednost oslobođena vezanosti za proizvodnju u momentu prodaje robe. Na ovaj način angažuju se sredstva:

u materijalu svih vrsta,

u sitnom alatu i inventaru koji se sav utroši u jednom ulošku u proiz-vodnju,

sredstva isplaćena u vidu akontacija zarada radnika prije prodaje ro-be.

101

Slika 41. Faze ciklusa angažovanja sredstava: H2 = prethodna robna faza;

H3 = faza proizvodnje; H4 = faza prekrivanja; H5 = završna robna faza

Ova sredstva nazivaju se zajedničkim imenom obrtna sredstva. Prema tome, obrtna sredstva su ona finansijska sredstva koja su angažovana u materijalu, sitnom alatu i sitnom inventaru, kao i sredstva isplaćena na ime akontacije ličnog dohotka članova radnog kolektiva. Njihova osnovna eko-nomska karakteristika, posmatrana sa stanovišta procesa reprodukovanja, jeste u tome da se sume, unijete u reprodukciju u pojedinim ulošcima u proizvodnju, reprodukuju u punom iznosu u tim ulošcima. Njihova vrijed-nost se, drugim riječima, u punom iznosu prenosi na novi proizvod (vidjeti sliku 41).

3.2. Osnovna sredstva

Sredstva za rad nisu tehnički djeljiva u tome smislu da ih se u jedan uložak u proizvodnju može unijeti samo onoliko koliko će se utrošiti i re-produkovati u tome ulošku. Umjesto toga, redovna je pojava da se u prvom ulošku sredstava za rad u proizvodnju unosi mnogo veća masa sredstava - fizički i finansijski - no što je suma koja se utroši i reprodukuje u prvom ulošku. Naime, sa prvim uloškom, tj. u prvom procesu proizvodnje, utrošci su samo jedan idealni dio sredstava za rad, tako da taj utrošak ne tangira bitno funkcionalna svojstva tih sredstava.

H2

H3

H4 H5

102

Slika 42. Angažovanje osnovnih sredstava u proizvodnji. U početnom peri-odu (I) angažovana su sva osnovna sredstva (A1-A10) tj. deset amortizaci-ja. U sljedećem periodu se deblokira 1/10, u narednom, opet 1/10 i tako do

posljednjeg perioda (X), poslije koga se deblokira posljednja desetina.

Ona su funkcionalno sposobna za naredni i niz kasnijih procesa proiz-vodnje, s tim što se u svakom od tih procesa utroši i reprodukuje samo je-dan idealan dio ukupnih sredstava unijetih u proizvodnju sa prvim ulo-škom. Finansijski iznos tih sredstava, unijetih u proizvodnju u sredstvima za rad, naziva se osnovna sredstva. Njihova bitna ekonomska karakteristi-ka, posmatrana sa stanovišta procesa njihovog reprodukovanja, jeste u to-me da se ona ne utroše niti pak reprodukuju u punom iznosu u jednom pro-cesu proizvodnje; njihovo reprodukovanje odvija se postepeno kroz niz sukcesivnih procesa proizvodnje. To znači da je početna suma angažova-nih osnovnih sredstava reprodukovana konačno tek sa završetkom onoga procesa proizvodnje u kome su sredstva za rad definitivno izgubila svoje upotrebne kvaliteta, bilo zbog gubitka svojih funkcionalnih sposobnosti, bilo pak zbog svoje ekonomske zastarjelosti (vidjeti sliku 42).

4. Kvantitativni odnos angažovanja i trošenja

4.1. Koeficijent angažovanja

Sa stanovišta ekonomije preduzeća, vanredno je važno koliku je sumu sredstava objektivno potrebno angažovati u procesu reprodukcije da bi se obezbjedila proizvodnja određenog proizvoda: ukoliko je ta suma po jedi-

103

nici proizvoda manja, utoliko će proizvodnja moći da se obavi sa manje angažovanih sredstava, s obzirom na to što su angažovana sredstva dio društvenog proizvoda iz ranijih perioda; ukoliko je manja suma sredstava angažovanih u proizvodnji i reprodukciji, utoliko će veći dio društvenog proizvoda moći da se upotrijebi za podmirenje drugih potreba - individual-nu potrošnju, zajedničku i opštu društvenu potrošnju i proširenje materijal-ne baze proizvodnje. Ovaj odnos između prosječne sume sredstava anga-žovanih u reprodukciji jednog preduzeća i veličine proizvoda koji nastaje kao rezultat te reprodukcije naziva se koeficijent angažovanja sredstava, što se može predstaviti i obrascem:

S

Q /7.1/

gdje je: = koeficijent angažovanja sredstava; S = prosječna suma sredsta-va angažovanih u jednom ciklusu angažovanja; Q = količina proizvodnje u jednom ciklusu.

Ovako iskazan koeficijent angažovanja sredstava ne pruža mogućnosti upoređivanja tih koeficijenata za razne proizvode, zbog toga što su razni proizvodi međusobno fizički neuporedivi i što se izražavaju različitim fi-zičkim jedinicama mjere. Uslijed toga, proizvodnju treba iskazati takođe finansijskom veličinom kao što se iskazuje i prosječna suma angažovanih sredstava. Finansijski izraz proizvodnje je njena vrijednost. Kako je ova apstraktna teorijska kategorija nepoznata preduzeću, najadekvatniji izraz te proizvodnje je reprodukovana vrijednost u novom proizvodu, a to znači objektivno uslovljena cijena koštanja toga proizvoda. Ako ovom cijenom iskažemo količinu proizvoda, dobijamo sljedeći koeficijent angažovanja sredstava:

S

T /7.2/

gdje je T = reprodukovana vrijednost elemenata proizvodnje, odnosno objektivno uslovljena cijena koštanja.

S obzirom na to što se sredstva angažuju u raznim fazama ciklusa an-gažovanja, za svaku od tih faza moguće je iskazati parcijalni koeficijent angažovanja u odgovarajućoj fazi, s tim da njihov zbir čini ukupni koefici-jent angažovanja

2 3 4 52 3 4 5

S

T

S

T

S

T

S

T

h h h h

/7.3/

104

gdje 2 do 5 označavaju koeficijente angažovanja u fazi zalihe sredstava za rad i materijala, fazi proizvodnje, fazi prekrivanja, fazi zalihe gotove ro-

be, a Sh2 do

Sh5 označavaju sredstva angažovana u tim fazama.

4.2. Koeficijent reprodukovanja

Iz prethodno definisanog pojma koeficijenta angažovanja jasno proiz-lazi da je reprodukovanje sredstava utoliko sporije ukoliko se, za istu koli-činu proizvoda - a to znači za istu reprodukovanu vrijednost - angažuje ve-ća suma sredstava. Drugim riječima, reprodukovanje je obrnuto proporcio-nalno angažovanju, ako se posmatra sa stanovišta istog ostvarenog rezulta-ta proizvodnje. Iz ovog izlazi da je koeficijent reprodukovanja sredstava ravan recipročnoj vrijednosti koeficijenta angažovanja. S obzirom na to što

smo koeficijent angažovanja označili sa , koeficijent reprodukovanja će biti:

1

T

S /7.4/

Kako je ukupni koeficijent angažovanja () ravan zbiru parcijalnih ko-eficijenata, gornji koeficijent reprodukovanja je:

1 1

2 3 4 5

/7.5/

Ovaj koeficijent reprodukovanja pokazuje brzinu kruženja vrijednosti

u reprodukciji. Koeficijent reprodukovanja osnovnih sredstava u pravilu je manji od

1, jer se ovaj oblik angažovanih sredstava znatno duže zadržava u ciklusu reprodukcije. To proističe iz karakteristike trošenja sredstava za rad u vezi sa čijim pribavljanjem se javljaju angažovanja osnovnih sredstava. Glavna karakteristika sredstava za rad jeste da svoje upotrebne kvalitete zadržava-ju kroz više ciklusa proizvodnje datog proizvoda. Višekratnost upotrebe sredstava za rad uslovljava njihovo sporije reprodukovanje u odnosu na vrijednosti predujmljene za nabavku materijala i isplate zarade radnicima za izvršeni rad.

S druge strane, koeficijent reprodukovanja obrtnih sredstava je u pra-vilu veći od 1. Taj dio vrijednosti predujmljen je, uglavnom, za pribavlja-nje materijala, a u određenim slučajevima - kada je ciklus proizvodnje duži od vremena isplata zarada - i u zaradama radnika. A kako je glavna karak-teristika trošenja materijala kao elementa proizvodnje jednokratnost upo-trebe (unosi se u proizvodnju dio po dio, a tako unesena količina utroši se odjednom i reprodukuje prodajom tako dobijenih proizvoda), u jednoj go-

105

dini ovaj dio vrijednosti reprodukuje se više puta. Slično je i sa dijelom vrijednosti predujmljene u isplate zarada radnika.

5. Cirkulisanje kapitala u poslovnom procesu

Uspostavljeni na osnovu društvene podjele rada, osnovni privredni su-bjekti obavljaju zaokružene segmente procesa reprodukcije, u okviru kojih cirkulišu ekonomske vrijednosti metamorfozom iz novčanog u naturalne izraze. Svoje funkcionisanje oni zasnivaju na angažovanju jednog dijela društvenog fonda rada, čiji obim je uslovljen: veličinom njihovog zadatka (1), i intenzitetom kojim te metamorfoze vrijednosti obavljaju (2).

(1) Veličina zadatka pojedinog privrednog subjekta u okviru društvene podjele rada uslovljava obim upotrebnih vrijednosti elemenata proizvodnje koje on utroši radi stvaranja novih proizvoda. To se izražava u novčanim ekvivalentima kao trošenje elemenata proizvodnje (T). Stepen racionalno-sti toga trošenja izražava se njihovom količinom, s jedne strane, i jedinič-nom cijenom kao novčanom mjerom društveno potrebnog rada sadržanog u ovim elementima proizvodnje.

(2) Ograničenost poizvodnih resursa uslovljena je ne samo njihovim obimom već i vremenom u kome se koriste. Otuda je, sa stanovišta ukupne društvene ekonomije, problem vezivanja određenog dijela društvenog fon-da rada za proces reprodukcije u okviru datog privrednog subjekta sve više izražen i kroz vremensku dimenziju. Zadržavajući dati obim vrijednosti u jednom reprodukcionom ciklusu duže, onemogućuje se njegovo korišćenje u drugim ciklusima, čime se odlaže izvršavanje ostalih zadataka u okviru društvene podjele rada, kao i zadovoljavanje pojedinih finalnih - ličnih i opštih potreba.

Ovakav pristup fenomenu cirkulisanja ekonomske vrijednosti u okviru procesa reprodukcije koji obavlja dati privredni subjekt može se simbolič-no predstaviti slikom 43.

106

Preobražavajući se iz novčanog - univerzalno raspoloživog - u početni robni oblik, a zatim u prijelazni tehnološki, te završni robni oblik, vrijed-nost postaje suženo raspoloživa zbog vezivanja za procese reprodukcije koji, na osnovu društvene podjele rada, obavlja dati privredni subjekat. U okviru tako uspostavljenog privrednog subjekta formiraju se nosioci poje-dinih parcijalnih zadataka na principu tehničke podjele rada. Pojedine faze ciklusa reprodukcije obavljaju odgovarajući dijelovi odgovarajućeg siste-ma, koji su zaduženi da, obavljajući svoj posao, racionalno raspolažu vrijednostima koje cirkulišu po unaprijed zamišljenim metamorfozama i frekvenciji. Pri tome, svako odstupanje od tako koncipiranog toka i fre-kvencije metamorfoza vrijednosti uslovljava poremećaje u ravnoteži izme-đu raspoloživog dijela društvenog fonda rada koji pripada ovom organiza-cionom sistemu i veličine njegovog zadatka. Pojava ove neravnoteže neu-mitno se negativno odražava na okruženje u vidu prikraćivanja ostalih pri-vrednih subjekata u raspolaganju dijelom društvenog fonda rada koji je neopravdano blokiran u nekoj od faza ciklusa reprodukcije u okviru po-smatranog organizacionog sistema.

Slika 43. Shema ciklusa reprodukcije u okviru datog privrednog subjekta

Legenda:

D - dio dohotka za opštu i zajedničku potrošnju, S - suma angažovanih sredstava u reprodukciji,

B - blokirane vrijednosti u materijalnim elementima proizvodnje, C - cijena proizvoda (realizacija proizvoda),

107

Ds - dio dohotka za proširenje reprodukcije, U - utrošci elemenata proizvodnje, L - utrošci radne snage,

I - utrošci sredstava za rad,

- tehnološki postupak, Q - fizički izražen proizvod,

Tm - troškovi materijala, Ti - troškovi sredstava za rad,

Tl - troškovi radne snage, H - vreme ciklusa reprodukcije.

D - dohodak,

Dl - lični dohoci (Dl Tl),

U ovakvim uslovima dolazi do izražaja suprotnost posebnih i opštih interesa. Za posmatrani privredni subjekt - dati organizacioni sistem - zadr-žavanje vrijednosti u pojedinim fazama njegovog ciklusa reprodukcije ne-ma direktnih negativnih posljedica sa stanovišta racionalnosti trošenja upo-trebnih kvaliteta elemenata proizvodnje po jedinici njegovog rezultata. Na-ime, ovu svoju slabost taj privredni subjekt prevazilazi vezivanjem dodaj-nog dijela društvenog fonda rada za obavljanje svoga zadatka. Međutim, ovakvim svojim ponašanjem ovaj privredni subjekt ugrožava funkcionisa-nje ostalih subjekata društvene proizvodnje, kao i zadovoljavanje finalnih potreba društva. To proističe iz okolnosti integrisanosti ukupne društvene proizvodnje i potrošnje u tržišnoj privredi, za razliku od uslova naturalnog ili nekog drugog oblika autarhičnog privređivanja. Otuda i nužnost opšteg društvenog sankcionisanja neracionalnog cirkulisanja ekonomskih vrijed-nosti u procesu reprodukcije datog privrednog subjekta, što se postiže ka-matom kao cijenom korišćenja dijela društvenog fonda rada u jedinici vre-mena.

S obzirom na potrebu pribavljanja za novac različitih upotrebnih kva-liteta elemenata proizvodnje, ekonomske vrijednosti u reprodukciji cirkuli-šu po više kanala, koji se međusobno razlikuju po obimu, momentima po-četka i završetka metarmofoza, kao i po trajanju faza. Tako se uspostavlja-ju kanali cirkulacije po elementima proizvodnje, čije karakteristike proisti-ču iz specifične uloge svakog elementa proizvodnje, na čemu počiva i raz-likovanje cirkulacije između osnovnih i obrtnih sredstava. U tom smislu, na slici 44. predstavljeni su, pojednostavljeno izraženi, tokovi vrijednosti u ciklusu reprodukcije po elementima proizvodnje.

L I M Q

108

S = f (T, ) β=S

T

Sm - suma angažovanih sredstava u materijalu Si - suma angažovanih sredstava u sredstvima za rad Sl - suma angažovanih sredstava u zaradama radnika Bm - blokiranje vrijednosti u materijalu Bi - blokiranje vrijednosti u sredstvima za rad

𝛽- koeficijent angažovanja (svi ostali simboli imaju značenje kao na slici 43.)

Slika 44. Tokovi vrijednosti u ciklusu reprodukcije u okviru datog privrednog subjekta.

Ako se u razmatranje uzme činjenica da se razlaganje tokova vrijedno-

sti ne zadržava na elementima proizvodnje već da se nastavlja do pojedinih količina pojedinačnih uložaka,

47 različitog trajanja njihovih pojedinačnih

metamorfoza u određenim fazama ciklusa reprodukcije, kao i po različitim momentima njihovog deblokiranja razmjenom proizvoda za novac, upra-vljanje cirkulisanjem vrijednosti mora se shvatiti još odgovornije nego što se shvata ekonomisanje reprodukcionim trošenjem kao oblikom ulaganja. Ovo tim prije što se racionalnost upravljanja cirkulisanjem vrijednosti sankcioniše strogim mjerama izraženim u kamatnoj stopi koja se formira u funkciji visine prosječne profitne stope ili stope akumulativnosti poslova-nja.

47

Na primjer, po pojedinim vrstama materijala, po pojedinoj nabavci, po svakom poje-

dinom utrošku, kao i po svakom pojedinom deblokiranju vrijednosti podajom proizvo-

da.

109

V. REZULTATI POSLOVANJA PREDUZEĆA

Proces proizvodnje koji je uslovljen društvenim potrebama, završava se stvaranjem odgovarajućih rezultata kojima se te potrebe mogu zadovo-ljiti. A kako se te potrebe stalno obnavljaju, tako je i stvaranje rezultata proizvodnje neophodno obnavljati.

Rezultati reprodukcije, s obzirom na to što se stvaraju na osnovu ula-ganja elemenata proizvodnje, čine izlaz mezoekonomskog sistema - oni su, dakle, drugi pol ovog organizacionog sistema.

Kako su rezultati i ulaganja elementi mezoekonomskog sistema, nji-hov međusobni odnos izražava kvalitet ekonomije. Pri tome, rezultati re-produkcije su, po pravilu, veći od uloženih vrednosti u reprodukciji. Na toj osnovi uspostavljaju se i odgovarajući principi reprodukcije kojima se izra-žava zahtev da mezoekonomski sistemi funkcionišu uvažavajući osnovne ekonomske zakonitosti.

1. Proizvod kao oblik rezultata poslovanja

1.1. Definicija i karakteristike proizvoda

Proizvod je rezultat ljudskog rada, koji na osnovu svojih svojstava može zadovoljiti neku ljudsku potrebu. Proizvod su u tom smislu i izvrše-ne usluge proizvođača pojedinca ili proizvođača kolektiva drugim pojedin-cima i kolektivima. U robno-novčanim uslovima proizvod dobija karakter robe, a to znači da ima upotrebnu vrednost i vrednost i da je namenjen dru-gima, a ne njegovom proizvođaču. Što je veća količina proizvoda, to je i bogatstvo društva veće, a time je veća i mogućnost zadovoljenja društve-nih potreba (proizvodnih i ostalih). Kako se preduzeća formiraju radi pot-punijeg zadovoljenja potreba društva, to je i zadatak svake organizacije da proizvodi što veću količinu robe, uz poštovanje ekonomskih i drugih prin-cipa reprodukcije.

Proizvod je pre svega stvar koja zadovoljava ljudske potrebe. Proiz-vod, posmatran količinski, predstavlja određenu upotrebnu vrednost, kao svojstvo (tehnološko, fizičko, energetsko i sl.) koje može podmiriti izvesnu ekonomsku potrebu - potrebu konačne ili potrebu reprodukcione potrošnje. Znači, svojstvo proizvoda da zadovolji kakvu potrebu daje tom proizvodu karakter upotrebne vrednosti, čime ovaj postaje i ekonomska kategorija. Ako proizvod nema upotrebnu vrednost, onda nije ni ekonomska kategori-ja. Granice upotrebne vrednosti proizvoda određuju stepen društvenog (ekonomskog) priznanja proizvoda, odnosno rada sadržanog u tom proiz-vodu. Prema tome, upotrebna vrijednost proizvoda je značajna za potroša-ča i proizvođača.

110

Upotrebna vrijednost proizvoda određuje njegovu namenu. Namjena proizvoda je, po pravilu, konačna ili reprodukciona potrošnja. Međutim, izvesni proizvodi mogu imati više namjena. Upotrebna vrednost proizvoda nije jednom zauvek data. Ona se proširuje, menja i dopunjuje sa razvojem proizvodnih snaga. Iz tih razloga, preko namjene proizvoda može se uticati na buduću potrošnju, odnosno proizvodnju, čime upotrebna vrijednost pro-izvoda sve više dobija u značaju.

Ova činjenica je posebno važna pri projektovanju proizvoda, jer se konstruisanjem proizvoda određuju karakteristike bitne za njegovu namje-nu.

Tehnološki kvalitet proizvoda bitno određuje obim i kvalitet njegove upotrebljivosti. Sa razvojem proizvodnih snaga stvorene su mogućnosti za naučno korigovanje i dopunjavanje tehnoloških svojstava proizvoda i izna-laženja novih svojstava. Savremeni uslovi proizvodnje i izmijenjeni uslovi potrošnje proizvoda zahtijevaju da određivanje tehnoloških karakteristika proizvoda počiva na naučnim istraživanjima mogućnosti proizvodnje i zahtjeva potrošnje. Zahtjev potrošnje, koji se odnosi na tehnološki kvalitet proizvoda, bez sumnje je ekvivalentnost jedinica istog proizvoda. Da bi se obezbijedilo da jedinica količine nekog proizvoda bude ekvivalentna bilo kojoj drugoj jedinici, potrebno je izvršiti svođenje upotrebnih kvaliteta na ekvivalentne jedinice. Ova ekvivalentnost proizvoda postiže se standardi-zacijom, koja predstavlja podjednaku veličinu, sastav, oblik ili dimenziju.

Fizički obim proizvodnje datog preduzeća javlja se kao konkretni asortiman više proizvoda koji se međusobno razlikuju po veličini, obliku, kvalitetu i sl. Asortiman proizvoda je jedan od značajnih elemenata ekono-mije preduzeća. Od asortimana proizvoda zavisiće umnogome položaj sva-kog konkretnog mezoekonomskog sistema na tržištu, njegova snaga u od-nosima ponude i tražnje, cijena proizvoda i sl. S druge strane, od širine asortimana zavisiće i obim ulaganja u proces reprodukcije.

Inače, asortiman proizvoda može da bude bilo jednostavan, bilo slo-žen, dakle sastavljen od prostih ili složenih proizvoda. Ukoliko su proizvo-di sastavljeni od istog materijala, ili od više vrsta materijala koji čine ne-djeljivu cijelinu, radi se o jednostavnoj proizvodnji. Međutim, kada se pro-izvod sastoji od više samostalnih dijelova koji se montažom spajaju u je-dinstvenu cjelinu, tada imamo složeni proizvod.

Kvantitet proizvoda predstavlja obim proizvedenih upotrebnih vrijed-nosti i označava se naturalnim jedinicama mjere, koje mogu biti različite, kao što su: komad, tona, metar, litar i sl. Izražavanje obima proizvedenih vrednosti naturalnim jedinicama mjere potrebno je radi praćenja i usmjera-vanja obima i asortimana proizvodnje, formiranja cijene koštanja i prodaj-ne cene po jedinici proizvoda, te formiranja materijalnih bilansa za obez-beđenje elemenata ulaganja u proces reprodukcije.

111

U uslovima postojanja šireg asortimana proizvoda, kakav je često slu-čaj u praksi preduzeća, za izražavanje ukupnog fizičkog obima proizvod-nje potrebno je različite vrste proizvoda svesti na zajedničku jedinicu me-re, s obzirom na to što se između proizvoda javljaju razlike u tehnološkom kvalitetu, kao i u fizičkim jedinicama mjere.

Pored upotrebne vrijednosti, vrijednost proizvoda je drugo njegovo osnovno svojstvo. Vrijednost proizvoda je izraz količine društveno prizna-tog rada za njegovu proizvodnju. U uslovima robno-novčane privrede, ko-ličina potrebnog rada izražava se u novčanim jedinicama i valorizuje na tr-žištu kao razmenska vrijednost. Usljed djelovanja objektivnih i subjektiv-nih faktora, realizovana razmjenska vrijednost, koju mezoekonomski siste-mi ostvaruju u vidu konkretne prodajne cijene, po pravilu, odstupa od pro-izvedene vrijednosti proizvoda.

1.2. Izražavanje proizvoda

Proizvod se kvantitativno izražava, odnosno mjeri, fizičkim jedinica-ma. Takav način izražavanja proizvoda kao rezultata proizvodnje je naja-dekvatniji, jer se radi o upotrebnom kvalitetu određenog materijalnog do-bra kojim se mogu podmiriti pojedine finalne ili reprodukcione potrebe.

Proizvod kao rezultat proizvodnje može se izražavati fizičkim jedini-cama mere samo kada se radi o homogenom asortimanu. Naime, određena količina istovrsnih proizvoda može se predstaviti jedinstvenim fizičkim iz-razom obima proizvodnje, kao što je, na primer, 300000 tona pšenice, od-nosno 2000000 kwh električne energije, odnosno 15000 pari muških cipela date veličine, i sl. Međutim, kada se u okviru jednog mezoekonomskog si-stema proizvodi širi asortiman, odnosno više vrsta proizvoda, javlja se me-todološki problem izražavanja njegovog rezultata fizičkim jedinicama me-re kao jedinstvene veličine.

Metodološki problemi izražavanja obima proizvodnje fizičkim jedini-cama mjere još više su naglašeni kada se uzme u obzir višestruko razliko-vanje pojedinih vrsta proizvoda u okviru heterogenog asortimana. Naime, proizvodi u okviru heterogenog asortimana razlikuju se po:

fizičkim jedinicama mjere kojima se iskazuju i

tehničkim, estetskim i drugim upotrebnim karakteristikama.

S obzirom na prethodno pomenute metodološke probleme izražavanja proizvoda fizičkim jedinicama mere, ekonomska teorija i praksa koriste se odgovarajučim svođenjem raznovrsne proizvodnje na jedinstveni imenitelj. Kao jedinstveni imenitelj za izražavanje heterogene proizvodnje obično se primenjuje: tržišna cijena, cijena koštanja i objektivno potreban rad.

112

1.3. Tržišna cijena kao izraz proizvoda

U onim slučajevima u kojima je, zbog heterogenosti proizvodnje, ne-moguće proizvod iskazati fizičkim jedinicama mjere, pribjegava se iskazi-vanju toga rezultata reprodukcije tržišnom cijenom proizvoda. Na taj način, raznorodni proizvodi svode se na istorodni izraz:

C QCi q

i

n

i

1

/8.1/

pri čemu je: C = cijena proizvodnje; Qi = količine proizvoda od 1 do n; Cqj= tržišne cijene proizvoda od 1 do n.

Svođenjem raznovrsnih proizvoda na novčani izraz gubi se uvid u kvantitet proizvodnje. To je posebno karakteristično kada se proizvodnja posmatra u dinamici, jer se veličina cijene proizvodnje mijenja ne samo zbog promjena količine proizvoda već i zbog promjena tržišnih cijena, ko-je nisu u funkciji fizičkog obima proizvodnje. Tako se onemogućava stica-nje prave predstave o efikasnosti organizacionog (mezoekonomskog) siste-ma u sferi proizvodnje, čiji je rezultat funkcionisanja fizički poizvod.

Prevazilaženje metodološkog nedostatka ovog izraza proizvoda mogu-će je uvođenjem standardnih (stalnih, planskih) cijena, kojima se izoluje (apstrahuje) uticaj promjena tržišnih cijena na promjene veličine ovog ob-lika rezultata reprodukcije:

C Q CI iI q

i

n

iI

1

/8.2/

C Q CII iII q

i

n

iII

1

/8.3/

pri čemu je: I = prvi period; II = drugi period, dok ostali simboli imaju zna-čenje kao u prethodnim obrascima.

Problem izražavanja proizvoda cijenom proizvodnje, i pored primjene standardnih cena, postavlja se u slučaju menjanja asortimana proizvoda, jer se za nove vrste proizvoda ne raspolaže cijenama iz prethodnog perioda.

1.4. Cijena koštanja kao izraz proizvoda

Raznorodni proizvodi jednog mezoekonomskog sistema mogu se sve-sti na ekvivalente i primenom cijene koštanja. To je finansijski izraz utro-šene vrijednosti elemenata proizvodnje po jedinici proizvoda:

T = QiTqi /8.4/

pri čemu je Tqi = troškovi po jedinici proizvoda od 1. do n-te vrste, dok ostali simboli imaju isto značenje kao u prethodnim obrascima.

Primjena ovog finansijskog izraza ima analitički značaj ako se razno-vrsni proizvodi svedu na objektivno uslovljenu cijenu koštanja, koja je u

113

funkciji tehnički uslovljene veličine utrošaka elemenata proizvodnje i dru-štveno uslovljene nabavne cene sredstava za proizvodnju, te prosečnih za-rada po jedinici rada.

Nedostaci ovog izraza rezultata proizvodnje slični su kao i kod prime-ne tržišne cijene proizvoda, jer se predstava o njegovom kvantitetu zama-gljuje promenama nabavnih cijena sredstava za proizvodnju i prosečnih za-rada po jedinici rada. Tome treba dodati i uticaj promene objektivno uslo-vljenih utrošaka elemenata proizvodnje u dinamici procesa reprodukcije, kao i menjanja asortimana proizvoda.

Primenom standardnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju i za-rada po jedinici rada, kao i tehnički uslovljenih utrošaka elemenata proiz-vodnje mogu se prevazići pomenute slabosti ovakvog izražavanja rezultata reprodukcije, pri nepromenjenom asortimanu proizvodnje u dva posmatra-na perioda.

1.5. Proizvod izražen objektivno potrebnim radom

Proizvod je fizički i objektiviziran izraz društveno potrebnog rada - umnog i fizičkog - za njegovu proizvodnju. Ovaj rad se mjeri vremenom njegovog trajanja, uz prosečne društveno potrebne uslove rada. Tako iska-zan društveno potreban rad je istovremeno i odraz utroška bioenergije pro-sečnog proizvođača. Ako se proizvod označi sa Q, društveno potreban rad sa Lo, a potrebni utrošci bioenergije prosečnog društvenog proizvođača sa Uo, dobija se obrazac

Q L0 U0 /8.5/

Utrošci radne snage konkretnog proizvođača - konkretnog mezoeko-nomskog sistema - najčešće ne odgovaraju prosječnim, društveno potreb-nim utrošcima te, prema tome, nisu ni ekvivalentni društveno potrebnom radu pri proizvodnji datog proizvoda. Do ovog odstupanja može doći iz dvojakog razloga:

(a) zbog toga što objektivni uslovi proizvodnje - tehnički i društveni - konkretnog proizvođača ne odgovaraju objektivnim uslovima proizvodnje prosečnog društvenog proizvođača, i

(b) zbog toga što konkretni proizvođač, usled organizacionih nedosta-taka, trpi izvesne gubitke u trošenju radne snage.

Usled navedenih dvaju momenata, utrošci radne snage konkretnog proizvođača odstupaće naviše ili naniže od utrošaka radne snage prosečnog društvenog proizvođača, po jedinici proizvoda.

Primena ovog izraza podrazumeva i mogućnost svođenja proizvoda na norma-časove rada. To znači da se za svaku vrstu i jedinicu proizvoda utvrđuje objektivno potrebno vreme izrade. Na taj način otklanjaju se ne-

114

dostaci prethodnih izraza proizvoda, jer se ovim izrazom predstavlja prava sadržina proizvoda - stvaralački ljudski rad:

L QLh i h

i

n

i

1

/8.6/

pri čemu je Lh = rad mjeren vremenom potrebnim za ukupnu proizvodnju; Lhi = potreban rad po jedinici proizvoda od 1. do n-te vrste; Qi = obim pro-izvodnje od 1. do n-te vrste proizvoda.

2. Obim i struktura ukupnog prihoda

2.1. Definicija ukupnog prihoda

Ukupni prihod je vrednosni, odnosno novčani izraz proizvoda u onom obimu u kome je fizički proizvod realizovan na tržištu. Konkretno predu-zeće stiče ukupni prihod realizacijom svojih proizvoda i usluga na tržištu. Ukupni prihod je, prema tome, finansijski izražen bruto rezultat poslova-nja, a sastoji se od naplaćenih iznosa za realizovanu robu, gotove proizvo-de i izvršene usluge48.

Kao rezultat funkcionisanja preduzeća u procesu reprodukcije, ukupni prihod je funkcija:

(1) obima proizvodnje, (2) prodaje, i

(3) tržišta.

Ukupni prihod može se kvantitativno izraziti obrascem:

UP C QCi q

i

n

i

1

/8.7/

pri čemu je: UP = ukupni prihod; C = vrednost realizacije fizičkog obima proizvodnje; Q1 do Qn = realizovane količine fizičkog obima proizvodnje; Cq1 do Cqn = prodajne cijene pojedinih vrsta proizvoda.

(1) Ukupni prihod je, pre svega, direktno uslovljen obimom poizvod-nje. Svi faktori koji utiču na obim proizvodnje javljaju se - indirektno - i kao faktori ukupnog prihoda. Međutim, njihovo dejstvo na obim proizvod-nje i veličine ukupnog prihoda je različito, jer se promenom obima proiz-vodnje javljaju različite promene u strukturi troškova, uslovljene različitim ponašanjem proporcionalnih, fiksnih i relativno fiksnih troškova, što se od-ražava na veličinu ovog oblika rezultata. Pored toga, uslovljenost ukupnog prihoda obimom proizvodnje je parcijalna i relativna, s obzirom na činjeni-

48

Ukupni prihod je vrednost koju je preduzeće ostvarilo svojim poslovanjem, što znači

nešto šire od cenovnih izraza realizovane proizvodnje. Naime, u njega se uključuju i

drugi prihodi ostvareni u datom periodu, nezavisno od prodaje proizvoda kao što su na-

plate ranijih potraživanja, nepredviđeni prihodi i drugo.

115

cu što je ukupni prihod funkcija ne samo obima proizvodnje nego i proda-je, odnosno tržišta.

(2) Ukupni prihod je funkcija prodaje, jer je to, po definiciji, izraz pro-izvodnje koja je realizovana, odnosno prodata na tržištu.

Cjenovni izraz ukupne proizvodnje je bruto produkt. Ukupni prihod je ravan bruto-produktu samo u slučaju kada se celokupna proizvodnja datog perioda proda u tom vremenu. Međutim, to je ređe slučaj. Obično se proiz-vodi delimično po porudžbini, a znatnim delom za skladište, sa koga se ro-ba kontinuelno prodaje. U ovom slučaju ritam priliva proizvoda na skladi-šte znatno se razlikuje od ritma odliva robe sa skladišta, odnosno ritma prodaje. Cjenovni izraz priliva proizvoda na skladište jeste bruto-produkt. Cjenovni izraz odliva robe sa skladišta jeste ukupni prihod. Razlika izme-đu bruto produkta i ukupnog prihoda (uzetih u izloženom smislu) može biti vrlo velika, a zavisi od karaktera djelatnosti, karaktera tržišta konkretnih proizvoda i perioda u kome se te veličine posmatraju

49.

U samom pojmu i sadržini ukupnog prihoda javljaju se iznijansirane razlike u zavisnosti od načina na koji se definiše prodaja robe, odnosno re-alizacija proizvoda. Proizvod se može smatrati realizovanim samim aktom prodaje, bez obzira na naplate prodate robe, ili tek naplatom prodate robe. Ova razlika u definiciji realizacije može da ima znatnog efekta na utvrđi-vanje ukupnog prihoda.

(3) Ukupni prihod je funkcija tržišta u okviru dejstva tržišnih faktora na prodajne cjene po kojima se proizvodnja realizuje i na osnovu kojih se formira ukupan prihod. Isto tako, apsorpciona moć tržišta, kao i odnos konkurencije, uslovljavaju ukupni prihod datog preduzeća.

2.2. Faktori ukupnog prihoda

Faktori ukupnog prihoda koji djeluju na njegovu veličinu i dinamiku su mnogobrojni, ali ih, s obzirom na to kako deluju na mezoekonomski si-stem, možemo grupisati na interne i eksterne.

Interni faktori su, na prijmer, struktura i veličina sredstava, struktura i veličina kolektiva, specijalizacija i kooperacija u proizvodnji, organizacija rada i sl.

Eksterni su, na primjer, prirodni faktori, faktori privrednog sistema, faktori tržišta i sl.

49

S obzirom na to što svaki proizvođač koji proizvodi za skladište ima utvrđene mini-

malno i maksimalno dopuštene zalihe robe na skladištu, u dužem periodu posmatranja

prosečne zalihe su u većoj mjeri konstantne nego u kraćem periodu, u kome fluktacije

prosječne zalihe između minimalne i maksimalne mogu biti znatne, što uslovljava i veće

razlike između bruto-produkta i ukupnog prihoda.

116

Svaki od tih faktora različito utiče na pojedine elemente ukupnog pri-hoda. Tako, na realizovanu vrijednost proizvodnje oni utiču putem obima proizvodnje i putem cijene po jedinici realizovanog proizvoda.

Na veličinu proizvodnje imaju veći uticaj interni faktori, kao što su ka-pacitet sredstava za rad, njihova veličina, stepen istrošenosti, njihova sa-vremenost i sl.; zatim, umješnost, znanje, zalaganje zaposlenih radnika i dr., dalje, stepen organizovanosti proizvodnje i sl. Ukoliko su ovi faktori povoljnije kombinovani, to je i obim fizičkog rezultata veći, a time se stva-ra i mogućnost za povećanje ukupnog prihoda.

Pored internih, na veličinu proizvodnje znatan uticaj mogu da imaju i eksterni faktori. Tako, na primjer, preko faktora društvene ekonomije, mo-gu se stimulisati pojedine grane privređivanja, u odnosu na druge monetar-no kreditnom politikom, spoljnotrgovinskim i carinskim režimom, i dr. Sa-mim tim preduzeća u grani industrije sa povoljnijim uslovima intenziviraju proizvodnju, što ima pozitivnog uticaja na povećanje ukupnog prihoda. Tr-žište takođe često može presudno da utiče na povećanje ili smanjenje pro-izvodnje, a time i na veličinu ukupnog prihoda, u zavisnosti od mogućnosti realizacije proizvoda pojedinih proizvođača.

Na prodajnu cijenu, isto tako, mogu da imaju uticaja i interni i ekster-ni faktori. Međutim, eksterni faktori imaju veći uticaj. Raznim mjerama u domenu politike cijena može se bitno uticati na visinu ukupnog prihoda, kako na njegovo povećanje, tako i na smanjenje. U uslovima slobodnog ili relativno slobodnijeg djelovanja ekonomskih zakona, ponuda i tražnja su osnovni regulatori cijena proizvoda. Sigurno da na prodajne cijene proiz-voda mogu uticati i članovi radnog kolektiva, posebno oni koji rade na po-slovima prodaje, svojom većom ili manjom umješnošću.

Eksterni i interni faktori mogu takođe da utiču na realizovanu vrijed-nost usluga. Uticaj tih faktora naročito je značajan kod organizacija koje se bave uslugama, s obzirom na to što je kod tih mezoekonomskih sistema ovaj vid ukupnog prihoda osnovni.

Da bi mezoekonomski sistem obezbijedio svoje održavanje i trajno funkcionisanje u procesu društvene reprodukcije, nužno je da iz ostvarenih rezultata poslovanja - ukupnog prihoda - obezbijedi nadoknadu utrošenih elemenata proizvodnje. Iz ukupnog prihoda se nadoknađuje vrijednost utrošenih sredstava za proizvodnju - sredstava za rad i predmeta rada - a preostali deo služi za izvršenje obaveza iz dohotka za obezbeđenje funkci-onisanja ekonomskog i društvenog okruženja mezoekonomskog sistema i za obezbjeđenje reprodukcije radne snage radnika, odnosno obezbeđenje standarda života i interesa mikroekonomija integrisanih u mezoekonomiju. Nužnost nadoknade utrošenih vrednosti sredstava za proizvodnju proizlazi iz potrebe održavanja samog mezoekonomskog sistema, a zatim i zbog društvene potrebe održavanja kontinuiteta proizvodnje.

117

Po odbitku materijalnih troškova poslovanja i amortizacije od ukup-nog prihoda, dobija se dohodak. Prema tome, elementi raspodjele ukupnog prihoda su materijalni troškovi, amortizacija i dohodak.

Iako su ukupni prihod i komponente njegove strukture u teorijskom smislu definisane kategorije, u praksi utvrđivanja veličine ukupnog priho-da i veličine komponenata prihoda javljaju se metodološki problemi, odno-sno teškoće metodološke prirode, uglavnom zbog nesavršenosti raspoloži-vih metoda utvrđivanja i razgraničenja troškova, bez čijeg rešenja nema kvantitativne identifikacije ni ukupnog prihoda ni komponenata njegove strukture.

Komponente strukture ukupnog prihoda razlikuju se u zavisnosti od toga da li se posmatra struktura ukupnog prihoda u njegovom:

(1) formiranju, ili u njegovoj (2) raspodjeli.

(1) Sa gledišta formiranja ukupnog prihoda, njegovu strukturu čine:

vrijednost prodate robe,

vrijednost izvršenih usluga,

drugi prihodi ostvareni poslo-vanjem, i

vanredni prihodi.

Za utvrđivanje veličine tih komponenata, pa time i sume ukupnog pri-hoda, nužno je raspolagati odgovarajućim evidencijama, koje daju podatke o naplaćenoj realizaciji, to jest o naplaćenim iznosima za prodatu robu i izvršene usluge, zatim o vrednosti sopstvenih proizvoda i usluga upotre-bljenih za vlastite investicije, o vrijednosti proizvoda datih drugim bez na-knade, kao i o ostalim prihodima. Suma svih tih veličina daje veličinu ukupnog prihoda. (2) Sa gledišta raspodjele ukupnog prihoda, njegovu strukturu čine:

(a) utrošena sredstva za proizvodnju (troškovi sredstava za proiz vodnju), i

(b) dohodak.

(a) Utrošena vrijednost sredstava za proizvodnju identifikuje se iz evi-dencije troškova materijalne reprodukcije, odnosno troškova materijala i troškova sredstava za rad. Međutim, troškovi učinjeni u obračunskom peri-odu, po pravilu, razlikuju se od troškova sadržanih u naplaćenoj realizaciji. Zato ih je potrebno pravilno razgraničiti

50.

50

Merenje uspešnosti poslovanja mezoekonomskog sistema podrazumeva upoređivanje

veličine proizvedene i uložene vrijednosti. Tako, razlika između vrijednosti, odnosno

cene proizvodnje i utrošenih vrijednosti, odnosno troškova, predstavlja višak vrijedno-

sti.

118

(b) S obzirom na to što dohodak predstavlja razliku između naplaćene vrijednosti i drugih prihoda, s jedne strane, i troškova sredstava za proiz-vodnju i vanrednih rashoda, s druge strane, i postupak njegovog identifiko-vanja svodi se na identifikaciju ukupnog prihoda i identifikaciju visine tro-škova sredstava za proizvodnju sadržanih u njemu.

Vrijednost proizvodnje51

realizovana na tržištu izražava se u novcu kao cijena proizvodnje (C), a njena veličina je u funkciji obima proizvod-nje (Q) i tržišnih cijena po jedinici proizvoda (Cq)

C = Q1 Cq1 + Q2 Cq2 + ... + Qn Cqn /8.8/

Ovako posmatrano, cijena proizvodnje predstavlja bruto prihod, odno-

sno vrijednost realizovanih proizvoda na tržištu. Pri tome, određena proiz-vodna organizacija obično proizvodi širi asortiman proizvoda, koji imaju različite cijene na tržištu, te vrijednost ukupno realizovane proizvodnje na tržištu može iskazati kao zbir umnožaka obima pojedinih vrsta proizvoda i njihovih prodajnih cijena:

i

n

i q

i =1

C = Q C

/8.9/

Kako tržišne cijene predstavljaju objektivno uslovljenu veličinu, for-miranu na osnovu djelovanja društvenih faktora reprodukcije, konkretna organizacija svoje proizvode realizuje u tim okvirima. Međutim, u kon-kretnim kupoprodajnim odnosima, pored objektivnih, odnosno tržišnih i ostalih društvenih faktora djeluju i organizacioni faktori, kao izraz subjek-tivnih kvaliteta radnog kolektiva koji je organizator procesa reprodukcije. Zbog toga, konkretne prodajne cijene proizvoda predstavljaju rezultat dej-stva i jednih i drugih faktora, što uslovljava da stvarna vrednost proizvod-nje (C) odstupa od objektivno uslovljene vrijednosti (C) naniže ili naviše. To odstupanje naniže od objektivno uslovljene vrijednosti proizvodnje (C) rezultira iz manje umiješnosti konkretnog proizvođača u razmeni robe u odnosu na prosečnog. S druge strane, odstupanje konkretne prodajne cijene naviše od objektivno uslovljene, tržišne cijene, proističe iz natprosječne umiješnosti konkretnog proizvođača u odnosu na prosječnog:

C = Q (Cq cq) /8.10/

Pored djelovanja organizacionih faktora u sferi razmjene, odnosno na

formiranje konkretnih prodajnih cijena, na ostvarivanje konkretne vredno-sti proizvodnje oni utiču i u sferi proizvodnje konkretnog ciklusa reproduk-cije. Naime, ostvarivanje fizičkog obima proizvodnje uslovljeno je ne sa-

51

Odnosi u razmjeni regulišu se na tržištu.

119

mo objektivnim, tehničkim i prirodnim faktorima već i dejstvom subjektiv-nih faktora, koji predstavljaju određene slabosti u korišćenju datih objek-tivnih uslova proizvodnje. Zato konkretni obim proizvodnje (Q - q) pred-stavlja rezultantu objektivno uslovljene mogućnosti proizvodnje i dejstva organizacionih faktora u sferi proizvodnje ciklusa reprodukcije:

Q = Q - q /8.11/

U vezi sa prethodnim, stvarna vrijednost proizvodnje konkretnog pro-

izvođača formira se kao rezultat djelovanja objektivnih faktora u sferi pro-izvodnje (Q) i u sferi razmjene (Cq), s jedne strane, te djelovanja subjektiv-nih faktora, kako u sferi proizvodnje (q), tako i u sferi razmene (cq):

C = C c /8.12/

što se analitički može izraziti kao:

C = (Q - q) (Cq cq) /8.13/

Ovako posmatrano, realizovana vrijednost proizvodnje konkretnog proizvođača sastoji se od prenesene vrijednosti sredstava za proizvodnju (Tmi) i novostvorene vrijednosti (D), kao objektivno uslovljenih veličina, s jedne strane, te od organizaciono uslovljenih komponenti, kako u sferi pro-izvodnje (tmiu), tako i u sferi razmjene (tmic). U tom smislu, objektivno uslovljena vrijednost proizvodnje (C) sastoji se od objektivno uslovljenih troškova sredstava za proizvodnju (Tmi) i objektivno uslovljene novostvo-rene vrijednosti, odnosno dohotka (D):

C = Tmi + D /8.14/

što se može shematski predstaviti kao na slici 45.

Slika 45. Shema strukture objektivno uslovljene

vrijednosti proizvodnje

Ako se u razmatranje, pored objektivno uslovljenih veličina kompo-nenti strukture vrijednosti proizvodnje, uzmu i organizaciono uslovljene

120

komponente te strukture dobije se veličina i struktura stvarne vrijednosti proizvodnje:

C = (Tmi + tmiu tmic) + (D - dq dc) /8.15/

pri čemu je dq = organizaciono uslovljeno odstupanje stvarnog dohotka od objektivno uslovljenog zbog neostvarenih tehničkih uslova proizvodnje, a dc = organizaciono uslovljeno odstupanje stvarnog dohotka od objektivno uslovljenog zbog dejstva subjektivnih faktora u sferi razmjene, što se može shematski predstaviti kao na slici 46.

Slika 46. Shema strukture stvarne vrijednosti proizvodnje

Promene komponenti objektivno uslovljene veličine i strukture vred-nosti proizvodnje, kao što se vidi na slici 46, odvijaju se kako u smjeru po-većanja vrijednosti proizvodnje, odnosno smanjenja nabavnih cijena sred-stava za proizvodnju, pa prema tome i povećanja dohotka, tako i u smjeru smanjenja obima i vrijednosti proizvodnje, odnosno povećanja utrošaka materijalnih elemenata proizvodnje i njihovih nabavnih cijena, što uslo-vljava smanjenje dohotka u odnosu na objektivno uslovljenu veličinu.

2.3. Dohodak kao oblik rezultata poslovanja

Dohodak predstavlja novostvorenu vrijednost realizovanu na tržištu. To je izraz društvenog priznanja stvaralačkog djelovanja radne snage u da-tom procesu proizvodnje, a sadržan je u strukturi ukupnog prihoda kao iz-raza društvenog priznanja opravdanosti ukupnih ulaganja elemenata proiz-vodnje. U robno-novčanoj privredi, pod slobodnim dejstvom ekonomskih zakona, dohodak oscilira oko proizvedene nove vrijednosti zbog odstupa-nja tržišne cijene od vrijednosti robe (1) i odstupanja troškova sredstava za proizvodnju od njihove vrednosti (2).

(1) Odstupanje tržišnih cijena od vrijednosti robe dovodi do odstupa-nja dohotka od proizvedene nove vrijednosti na dvojak način:

121

(a) zbog odstupanja tržišnih cijena sopstvenih proizvoda od vrijed-nosti tih proizvoda i

(b) zbog odstupanja tržišnih cijena od vrijednosti utrošenih sredsta-va za proizvodnju.

(a) Ako tržišna cijena sopstvenog proizvoda odstupa od vrijednosti proizvoda naviše, dohodak će se u tome iznosu povećati preko proizvedene nove vrijednosti; obrnuto je u slučaju ako tržišna cijena sopstvenog proiz-voda odstupa naniže od vrijednosti proizvoda. Zbog ovog odstupanja, konkretni dohodak biće:

Dc = Vl C /8.16/

gdje je Dc = ostvareni dohodak (posmatran specijalno sa stanovišta odstu-

panja cijena od vrijednosti); Vl = proizvedena nova vrijednost; C = odstu-panje prodajne cene proizvoda od njegove vrijednosti.

Ova deformacija dohotka u odnosu na proizvedenu novu vrijednost uslovljena je tržišnim momentima ali, u izvjesnoj mjeri, i momentima ve-zanim za organizacionu umješnost radnog kolektiva, odnosno njegovih po-jedinih organa, pri nastupanju na tržištu. Prvi - tržišni - momenti imaju na-glašen društveni karakter, dakle, objektivne su prirode, posmatrani sa sta-novišta preduzeća. Međutim, drugi - organizacioni - imaju subjektivni ka-rakter, jer su odraz organizacione umiješnosti pojedinaca i radnog kolekti-va u cjelini. Prve kolektiv ne može mnogo da mijenja - bar ne mnogo u te-kućem operativnom poslovanju - dok na druge može vanredno mnogo da utiče i da kroz ovaj uticaj obezbijedi izvesno organizaciono djelovanje na visinu dohotka koji se formira na tržištu. Zbog toga je, u praktičnoj poslov-noj politici, vanredno važno uočavati i evidenciono pratiti u kojoj mjeri je to odstupanje dohotka od proizvedene nove vrijednosti posljedica djelova-nja objektivnih, tržišnih, a u kojoj mjeri, posljedica djelovanja subjektiv-nih, organizacionih faktora u preduzeću. Drugim rečima, važno je ovaj do-hodak sagledavati u sljedećem izrazu:

Dc = Vl C c /8.17/

gdje je C = odstupanje tržišne cijene od proizvedene vrijednosti robe pod uticajem tržišnih faktora; c = organizaciono uslovljeno odstupanje faktičke prodajne od prosječne tržišne cijene sopstvenog proizvoda.

(b) Na sličan način djeluju tržišni i organizacioni faktori na doho-dak preko cijena sredstava za proizvodnju - cijena materijala (Cm) i cijena sredstava za rad (Ci). Kao i cijene sopstvenog proizvoda, cijene ovih sred-stava za proizvodnju takođe, pod dejstvom tržišnih zakona, mogu da od-stupaju od vrijednosti tih sredstava naviše ili naniže. U slučaju ako te cije-

122

ne odstupaju od vrijednosti naviše, utrošena vrijednost sredstava za proiz-vodnju biće: za veličinu toga odstupanja naviše, veća od reprodukovane vrednosti u novom proizvodu; za veličinu odstupanja ovih cijena naniže, utrošena vrijednost biće manja od reprodukovane vrijednosti sredstava. Ako je utrošena veća od reprodukovane vrijednosti sredstava za proizvod-nju, ovo povećanje mora da se pokrije iz dohotka, jer se sredstva za proiz-vodnju moraju ponovo da vrate u reprodukciju u istom obimu, da bi se sa-čuvao isti obim proizvodnje; ako je utrošena vrijednost sredstava za proiz-vodnju manja od reprodukovane vrijednosti, dohodak se iz istog razloga povećava preko nove vrijednosti za veličinu ovoga smanjenja. Prema to-me, ako se zanemare svi drugi slučajevi odstupanja dohotka od proizvede-ne nove vrijednosti - dakle, i slučaj iznesen u prethodnom stavu - deforma-cija ostvarenog dohotka u odnosu na proizvedenu novu vrijednost, pod uti-cajem tržišnih cijena sredstava za proizvodnju biće:

Dtc = Vl Tmi /8.18/

gde je: Tmi = odstupanje utrošene od reprodukovane vrijednosti sredstava materijalne reprodukcije zbog odstupanja njihovih tržišnih cijena od vrijednosti.

I u ovoj deformaciji dohotka u odnosu na novu vrijednost djeluju dvo-jaki faktori: prvo, faktori tržišnog karaktera, koji imaju naglašen objektivni karakter i, drugo, faktori organizacione prirode, kod kojih je naglašen su-bjektivni karakter. Ako se ovaj uticaj kvantitativno izdiferencira, deforma-cija dohotka biće:

Dtc = Vl Tmi tc /8.19/

gdje je: Tmi = odstupanje utrošene od reprodukovane vrijednosti sredstava za proizvodnju prouzrokovano razlikom između tržišnih cijena tih sredsta-va i njihove vrijednosti; tc = odstupanje utrošene od reprodukovane vrijed-nosti, prouzrokovano razlikom između konkretne nabavne i prosječne trži-šne cijene sredstava za proizvodnju.

(2) Troškovi sredstava za proizvodnju kod jednog proizvođača najče-šće odstupaju naviše ili naniže od vrijednosti tih sredstava:

(a) zbog različitih tehničkih uslova pod kojima proizvode razni pro- izvođači i

(b) zbog razlike u organizaciono uslovljenim trošenjima, (a) Reprodukovana vrijednost sredstava za proizvodnju ravna je

vrijednosti prosječnih i objektivno potrebnih utrošaka tih sredstava za pro-izvodnju određenog proizvoda. Kod konkretnog proizvođača, tehnički uslovi proizvodnje odstupaju naviše ili naniže od tehničkih uslova proiz-

123

vodnje prosječnog proizvođača, usljed čega će utrošena vrijednost sredsta-va za proizvodnju konkretnog proizvođača odstupati naviše od reproduko-vane vrednosti u onom smislu u kom je to zahvaćeno formulom /8.20/. Ako je utrošena vrednost sredstava kod konkretnog proizvođača veća od reprodukovane vrijednosti, potrebno je da on, za ponovno vraćanje iste su-me sredstava u reprodukciju, ovu razliku između utrošene i reprodukovane vrijednosti pokrije iz dohotka; to znači da se njegov dohodak smanjuje za veličinu razlike. Obrnuto je ako je utrošena vrijednost njegovih sredstava za proizvodnju manja od reprodukovane vrijednosti: razlika između repro-dukovane i utrošene vrijednosti predstavlja povećanje njegovog dohotka (ekstra-dohodak) u odnosu na dohodak prosječnog proizvođača, a to znači u odnosu na novu vrijednost. Deformacija dohotka u odnosu na novu vrijednost, prouzrokovana razlikom u stepenu tehničke opremljenosti ra-znih proizvođača istog proizvoda, biće dakle:

Dt = Vl Tmi /8.20/

gde je: Dt = visina dohotka formiranog pod dejstvom razlika u tehničkoj

opremljenosti raznih proizvođača istog proizvoda; Tmi = razlika između utrošene i reprodukovane vrijednosti sredstava za proizvodnju prouzroko-vana razlikom stepena njihove tehničke opremljenosti.

(b) Čak u onim slučajevima kad dva proizvođača istog proizvoda imaju istu tehničku opremljenost njihove utrošene vrijednosti sredstava za proizvodnju se najčešće međusobno razlikuju u odnosu na istu reproduko-vanu vrijednost. Ova razlika potiče iz razlike u organizacionoj umešnosti tih kolektiva i njihovih članova. Zbog niza organizacionih - to znači su-bjektivnih - slabosti i nedostataka, kod svakog proizvođača javlja se veće ili manje suvišno trošenje sredstava za proizvodnju od onoga koje je objek-tivno potrebno - dakle, koje je uslovljeno delovanjem tržišnih i tehničkih faktora. Zbog toga dolazi do prekoračenja utrošene vrednosti sredstava za proizvodnju preko prenete vrednosti. Zato što je utrošena vrijednost veća od reprodukovane vrijednosti, proizvođač mora to povećano trošenje na-doknaditi iz proizvedenog dohotka, ako želi da u reprodukciju vrati istu su-mu sredstava koja je bila u prethodnom ciklusu reprodukcije i da na taj na-čin održi isti obim proizvodnje. Za visinu ovoga izdvajanja, njegov doho-dak se smanjuje u odnosu na novu vrijednost i postaje:

Dtu = Vl - tmiu /8.21/

gdje je: tmiu = razlika između utrošene i reprodukovane vrijednosti sredsta-va za proizvodnju, organizaciono (subjektivno) prouzrokovana suvišnim trošenjem tih sredstava.

124

Ako se rekapituliraju svi slučajevi deformacije dohotka u odnosu na novu vrijednost pod dejstvom društvenih, tehničkih i organizacionih fakto-ra, tada se dolazi do sljedeće ukupne slike stvarnog dohotka projektovanog na proizvedenu novu vrijednost:

D = Vl C c Tmi Tmi tc - tmiu /8.22/

Obrazac /8.22/ pokazuje uslovljenost veličine stvarnog dohotka isto-

vremenim uticajem objektivnih i subjektivnih faktora u procesu njegovog stvaranja.

Dohodak kao neto rezultat reprodukcije utvrđuje se i raspodeljuje na nivou preduzeća. O njegovoj raspodeli odlučuju članovi kolektiva, odno-sno organi upravljanja.

Komponente dohotka pri raspodjeli su:

dio dohotka za lične potrebe radnika (Dl),

dio dohotka za jačanje materijalne osnove preduzeća (Ds) i

dio dohotka za podmirenje zajedničkih i opštih društvenih potreba (D).

Prema tome, obrazac raspodele dohotka glasi:

D = Dl + Ds + D /8.23/

Dio dohotka za podmirenje zajedničkih i opštih društvenih potreba iz-dvaja se iz dohotka preduzeća po osnovu određenih zakonskih obaveza u vidu poreza, doprinosa i drugih dažbina. Preostali deo dohotka raspoređuje se na dio za lične dohotke radnika i rukovodstva, kao i za jačanje materijal-ne osnove preduzeća.

Dio dohotka koji se izdvaja u cilju jačanja materijalne osnove preduze-ća raspoređuje se za:

poslovne svrhe (uvećanje sredstava za proizvodnju),

rezervne svrhe (u cilju obezbeđenja kontinuiteta poslovanja i u sluča-ju pojave gubitka) i

zajedničku potrošnju u kolektivu (društvena ishrana, stambena iz-gradnja, stipendiranje kadrova i sl.).

Ovako posmatran dohodak kao neto-rezultat kreativnog rada predsta-vlja uslov ukupne društvene potrošnje.

2.4. Dobitak kao neto rezultat ulaganja kapitala

Kao neto rezultat reprodukcije na nivou preduzeća javlja se dohodak. To je oblik rezultata poslovanja preduzeća koji ima značaj pretežno sa sta-

125

novišta ukupne društvene ekonomije, jer predstavlja izvor zadovoljavanja svih potreba društva. Međutim, sa stanovišta preduzeća kao privrednog su-bjekta značajniji je izraz neto rezultata poslovanja - dobitak.

Dobitak (dobit) predstavlja dio novostvorene vrijednosti - dohotka - koji ostaje preduzeću nakon podmirivanja radničkih zarada za izvršeni rad kao izraza utrošene radne snage, koja je, sa ovog aspekta, samo treći ele-ment reprodukcije. Na taj način posmatrano, dobitak predstavlja preduzet-nički efekat ulaganja vrijednosti u proces reprodukcije. Iz toga neto rezul-tata oplođavanja uloženih vrijednosti u poslovanje preduzeća obezbjeđuju se sredstva za proširenu reprodukciju, odnosno za razvoj mezoekonom-skog sistema, zatim za stimulativnu komponentu ličnog dohotka radnika, kao i za obaveze prema zajedničkoj i opštoj potrošnji.

Ako se kategorija dobitka posmatra sa stanovišta opšte ekonomske te-orije - političke ekonomije - može se poistovjetiti sa viškom vrijednosti, odnosno njegovim pojavnim oblikom - profitom. Ova veličina rezultata re-produkcije kvantitativno se izražava kao razlika između proizvedene i utrošene vrijednosti. Naime, kada se iz ukupnog prihoda (C) podmire tro-

škovi materijalne reprodukcije (Tmi) i zarade radnika za izvršeni rad (Tl Dl), preduzeću kao organizacionom sistemu ostaje dobitak. To se može predstaviti i sljedećim obrascem:

C - (Tmi + Tl) = Ds + D /8.24/

Na osnovu prethodnog obrasca može se zaključiti da je dobitak ravan

dijelu dohotka namijenjenom za proširenu reprodukciju (Ds) i dijelu dohot-ka namijenjenom za opšte potrebe društva. Pri tome, prvi dio dobitka (Ds) akumulira se u cilju stvaranja osnove za ulaganje u proširenu reprodukciju

datog preduzeća. Međutim, njegov drugi dio (D) usmjerava se putem aku-mulacije u odgovarajuće fondove za finansiranje društvenih djelatnosti.

2.5. Pojava gubitka u poslovanju

Ostvarivanje dobitka u poslovanju preduzeća podrazumijeva racional-no raspolaganje elementima proizvodnje, kao i prilagođavanje zahtjevima tržišta. Međutim, ukoliko tržište ne prihvata proizvode ili usluge datog pro-izvođača, ili nije spremno da za njih plati cijenu kojom se pokrivaju tro-škovi elemenata reprodukcije, poslovanje tog privrednog subjekta može se završiti bez dobitka, pa čak i uz pojavu gubitka.

Kada je cijena proizvodnje (C) koju dato preduzeće ostvaruje u raz-mjeni za svoje proizvode na tržištu jednaka cijeni koštanja (T), odnosno ukupnim troškovima elemenata proizvodnje, njegovo poslovanje završiće se bez dobitka:

126

C - T = O /8.25/ Međutim, ako je cijena proizvodnje realizovana na tržištu manja od

troškova elemenata proizvodnje, dato preduzeće svoje poslovanje završiće uz gubitak:

C - T < O /8.26/

Poslovanje sa gubitkom znači da preduzeće ne ostvaruje ni prostu re-produkciju. Gubitkom se smanjuje njegova imovina, a time se ugrožava i likvidnost privrednog subjekta, odnosno njegova platna sposobnost. Zato se tako nastala situacija mora bitno sanirati, preduzimanjem različitih or-ganizacionih mjera od strane organa upravljanja i rukovođenja. U protiv-nom, preduzeće dolazi u stečaj, a potom se i likvidira, odnosno prestaje sa radom, a prodajom preostale imovine isplaćuju se dugovanja prema povje-riocima - dobavljačima i kreditorima.

127

VI. EKONOMSKI PRINICPI POSLOVANJA

I KVALITETA EKONOMIJE

1. Osnovni ekonoski pincipi poslovanja preduzeća

Ekonomski principi poslovanja predstavljaju određene norme, odno-sno pravila koja treba primjenjivati u organizovanju poslovanja preduzeća ili drugih subjekata privređivanja da bi se na racionalan način ostvarili ekonomski ciljevi toga poslovanja. Ove norme koje se postavljaju pred me-zoekonomske sisteme zasnovane su na ekonomskoj zakonitosti procesa re-produkcije, koja se ispoljava u stvaralačkoj sposobnosti radne snage da proizvede više vrijednosti nego što je potrebno za njeno reprodukovanje, pored prenošenja vrijednosti sredstava za proizvodnju u obimu koji je u njima sadržan.

Pravila ponašanja u organizovanju ekonomskih subjekata zasnivaju se na zakonitostima reprodukcije, koje se ispoljavaju u mogućnosti stvaranja veće proizvedene od utrošene vrijednosti. To znači da u reprodukciji rezul-tati treba da budu veći od ulaganja. Ovakva mogućnost reprodukcije pro-ističe iz pomenute sposobnosti radne snage da stvara veću vrijednost od potrebne vrijednosti za njeno reprodukovanje. Otuda se kao osnovni eko-nomski princip reprodukcije i postavlja težnja da se ostvari maksimalni re-zultat uz minimalna ulaganja. Međutim, s obzirom na to što je poslovanje ekonomskih subjekata uslovljeno objektivnim, datim faktorima, principi reprodukcije izražavaju se kao težnja da se ostvare objektivno mogući od-nosi između rezultata i ulaganja. Pri tome, organizacijom poslovanja nasto-ji se da se otklone subjektivne slabosti u korišćenju raspoloživih objektiv-nih uslova proizvodnje. Istovremeno, ekonomski subjekti, u određenim vremenskim intervalima, nastoje da izmjene i objektivne uslove proizvod-nje, ulaganjem u nove tehničke faktore (investiranjem).

Uspješnost u organizovanju poslovanja određenog ekonomskog su-bjekta sagledava se putem odnosa između rezultata reprodukcije i ulaganja elemenata proizvodnje u cilju stvaranja tih rezultata.

Ekonomski ciljevi preduzeća ostvaruju se ostvarivanjem ukupnog za-datka preduzeća. Da bi se ovaj ostvario, radni kolektiv u cjelini i svaki nje-gov član ponaosob izvršavaju niz pojedinačnih zadataka, do kojih se dolazi primjenom principa tehničke podjele rada u kolektivnom radu. Svaki član kolektiva pri izvršavanju svog pojedinačnog zadatka može i treba da se pridržava niza pravila - dakle, niza principa - čijom primjenom će se na op-timalan način izvršiti njegov konkretni zadatak i uklopiti u ukupni zadatak preduzeća. Broj pojedinačnih zadataka članova kolektiva ide na hiljade, pa i na desetine hiljada. U sprovođenju svakog od njih moguće je primjeniti

128

niz pravila, niz principa, koji treba da obezbjede pravilnost toga sprovođe-nja. Drugim rečima, mnoštvo pojedinačnih zadataka u preduzeću, od kojih svaki zahtjeva primjenu niza različitih ekonomskih principa, ukazuje na či-njenicu da u preduzeću postoji venredno veliki broj principa kojih treba da se pridržavaju pojedini članovi kolektiva i kolektiv kao cjelina da bi se ostvarili ciljevi preduzeća. Izučavanje i analiza ovog mnoštva pojedinih principa, od kojih jedni imaju veći, drugi manji značaj, tehnički je neizvo-dljivo. Uslov za njihovo izučavanje i njihovu analizu jeste prethodno siste-matizovanje tih principa, njihovo grupisanje u skupine srodnih principa vi-šega ranga i, na osnovu svega toga, postavljanje i definisanje izvjesnih osnovnih principa.

Sistematizovanje i definisanje osnovnih ekonomskih principa zahtjeva određene kriterijume za to sistematizovanje. S obzirom na to što su to eko-nomski principi poslovanja, ove kriterijume treba tražiti u ekonomskoj su-štini i ciljevima poslovanja. Ta suština i ti ciljevi ispoljavaju se:

ekonomskim rezultatima proizvodnje i

ulaganjem elemenata proizvodnje u poslovanje da bi se ostvarili ti rezultati.

Ako se pretpostavi mogućnost utvrđivanja ekonomskog optimuma u poslovanju preduzeća, onda će konkretni odnos između rezultata proizvod-nje i ulaganja elemenata u proizvodnju da bi se ti rezultati ostvarili pokazi-vati koliko je odstupanje konkretno ostvarene ekonomije preduzeća od op-timalne. Ukoliko je potpunija i konzekventnija primjena ekonomskih prin-cipa reprodukcije, utoliko manje biće odstupanje konkretno ostvarene od objektivno moguće tj. optimalne ekonomije.

Na osnovu tih zapažanja o odnosima između ostvarenih rezultata eko-nomije i ulaganja za ostvarenje tih rezultata dolazi se do kriterijuma za po-stavljanje i formulisanje osnovnih ekonomskih principa reprodukcije. Taj kriterijum upravo leži u kvalitetnom odnosu između ostvarenih ekonom-skih rezultata, na jednoj strani, i ulaganja elemenata proizvodnje u repro-dukciju za njihovo ostvarenje, na drugoj strani.

Da bi reprodukcija mogla da se izrazi odnosom između rezultata ula-ganja i samih ulaganja za ostvarenje tih rezultata, potrebno je:

(1) sagledati i kvantitativno izraziti rezultate reprodukcije, i (2) sagledati i kvantitativno izraziti ulaganja za ostvarenje tih rezul-

tata. (1) Rezultati reprodukcije ispoljavaju se u tri različita vida:

(a) u vidu fizički iskazanog proizvoda (Q), (b) u vidu vrijednosti proizvodnje (V), ili njenog cjenovnog izraza

(C),

129

(c) u vidu dohotka (D), kao društveno priznatog neto-rezultata proizvodnje, novostvorene vrijednosti (Vl) na tržištu realizova-ne i profita (D-Dl).

(a) Proizvod kao fizički zbirni pojam svodi se na izvjesnu masu različitih, komercijalno izdiferenciranih proizvoda, čiji upotrebni kvaliteti su podobni za podmirenje odgovarajućih društvenih potreba - potreba lične potrošnje, potreba zajedničke i opšte društvene potrošnje i potreba prošire-ne reprodukcije. Ukoliko je veća izdiferenciranost fizičkih kvaliteta (oblik, dimenzija, površina, boja, tehnološka svojstva, funkcionalne karakteristike i sl.), utoliko će veći broj raznih vrsta potreba moći da bude zadovoljen ovim proizvodom. Ukoliko je pak veća masa proizvedenih proizvoda, uto-liko će veći obim potreba moći da bude zadovoljen tim proizvodima - raz-umije se, pod pretpostavkom da su oni orijentisani na odgovarajuće potre-be i da subjekti tih potreba raspolažu odgovarajućom kupovnom snagom.

(b) Ovako posmatrano, fizički proizvodi u robno-novčanoj privre-di imaju svoj vrednosni izraz. Ukoliko je veća ukupna vrijednost, koja je u proizvodu stavljena u društveni promet, utoliko je veća masa rada u dru-štvenom prometu. Vrijednost proizvoda je, dakle, pored fizičke mase pro-izvoda, drugi aspekt rezultata proizvodnje, posmatranih u svjetlosti odnosa između rezultata i ulaganja. Ona je istovremeno i izraz ekonomskog rada u društvenom prometu.

(c) U robno-novčanoj privredi rezultati poslovanja, posmatrano sa stanovišta ciljeva preduzeća, svode se na dohodak, tj. na razliku između bruto-prihoda koji ostvari preduzeće i troškove materijalne reprodukcije. Dohodak je, drugim riječima, treći vid ekonomskih rezultata poslovanja preduzeća, pored fizičke mase proizvoda i vrijednosti proizvodnje.

(2) Ulaganja u reprodukciju, potrebna za ostvarenje rezultata repro-dukcije, izražena u navedenim trima vidovima toga rezultata, svode se na:

(a) ulaganja u vidu trošenja radne snage (L), (b) ulaganja u vidu trošenja, odnosno troškova elemenata pro-

izvodnje (T) i (c) ulaganja u vidu angažovanja sredstava u proizvodnji (S).

Svaki od tih oblika ulaganja određuje izvesni kvalitet ekonomije pred-uzeća, kako sa stanovišta vrste ulaganja tako i sa stanovišta obima. Pri to-me, oni su sistemski povezani, tako što je prvi sadržan u drugom, a drugi u

trećem (T = L Cl + I Ci + M Cm; S= T ). Fizički proizvod (Q), vrijednost proizvodnje (V) i dohodak (D) su sa-

mo tri različita pojavna oblika proizvoda koja su interesantni jedino sa sta-novišta sa koga želimo da posmatramo rezultate poizvodnje: ako je to po-smatranje sa stanovišta društvenih potreba, onda je od interesa proizvod fi-zički posmatran; ako je to posmatranje sa stanovišta prometa društvenog rada u robno-novčanoj privredi, onda je od interesa vrijednost proizvoda;

130

najzad, ako je to posmatranje sa stanovišta čistih rezultata poslovanja pred-uzeća, onda je u prvom redu od interesa ostvareni dohodak.

Ulaganja u proizvodnju su takođe jedinstvena kategorija. Ona se u su-štini svode na masu društvenog rada koja se unosi u reprodukciju radi ostvarivanja rezultata reprodukcije u vidu proizvoda. Ona se samo vrše u tri različita pojavna oblika, i to:

kao obim živog ljudskog rada (utrošak radne snage - L ),

kao obim utrošenog ukupnog rada (troškovi - T ) i

kao obim angažovanih sredstava (vrijednost sadržana u sredstvima angažovanim u proizvodnji - S ).

Odnos između jedinstveno shvaćenog proizvoda kao rezultata proiz-vodnje i jedinstveno shvaćenog društvenog rada unesenog u reprodukciju u cilju ostvarenja toga rezultata, izražava određeni kvalitet ekonomije konkretnog preduzeća. Ukoliko se određena masa društvenog proizvoda proizvede sa manjom masom društvenog rada unesenog u reprodukciju, utoliko je viši nivo ekonomije konkretnog preduzeća. Na osnovu ovoga može se postaviti osnovni ekonomski princip reprodukcije, koji glasi: ostvariti maksimalan društveni proizvod s minimalnim ulaganjem društve-nog rada u reprodukciju. Njegov kvantitativni izraz je:

Izrazi proizvoda Q V(C) D

Oblici ulaganja /9.1/

društvenog rada L T S

2. Parcijalni principi poslovanja

Bilo koji ekonomski princip poslovanja preduzeća kao pravilo poslo-vanja vrijedi onoliko koliko to njegova primjena pokaže. To važi i za nave-deni osnovni ekonomski princip reprodukcije. Njegovim sprovođenjem treba obezbijediti viši kvalitet ekonomije konkretnog preduzeća. A da bi se ovo postiglo, neophodno je metodološki postići kontrolu primene i sprovo-đenja toga principa u praksi. Shvaćen kao odnos između proizvoda, na jed-noj strani, i ulaganja društvenog rada, na drugoj strani, ovaj osnovni prin-cip predstavlja suviše kompleksnu kategoriju da bi mogao efikasno da se kontroliše u primjeni. Kontrolu principa u cijelini moguće je sprovesti jedi-no kontrolom parcijalnih odnosa između rezultata proizvodnje, posmatra-nih kroz pojavne oblike proizvoda, i ulaganja u reprodukciju, posmatranih kroz razne pojavne oblike društvenog rada koji se unosi u reprodukciju.

131

Pojavni oblici proizvoda su: fizička masa proizvoda (Q), vrijednost proizvoda (V) i dohodak (D). Pojavni oblici društvenog rada unijetog u re-produkciju su: utrošci radne snage (L), troškovi (T) i angažovana sredstva (S). Na odnosima između ovih triju osnovnih pojavnih oblika proizvoda (Q, V, D), na jednoj strani, i triju osnovnih pojavnih oblika društvenog ra-da unijetog u reprodukciju (L, T, S), na drugoj strani, konstituišu se tri par-cijalna ekonomska principa poslovanja preduzeća koji, u stvari, predsta-vljaju samo uže preciziranje kvantitativno izraženog osnovnog ekonom-skog principa reprodukcije. Ti parcijalni principi su:

princip produktivnosti,

princip ekonomičnosti i

princip rentabilnosti.

2.1. Princip produktivnosti

Princip produktivnosti je načelo, odnosno zahtjev, prema kome treba ostvariti određenu proizvodnju s minimalnim utrošcima radne snage na tu proizvodnju. Iz uloge radne snage u društvenoj proizvodnji jasno proizlazi značaj konzekventnog sprovođenja ovog principa. Naime, razmere podmi-renja društvenih potreba - pojedinačnih i zajedničkih društvenih - i potreba proširene reprodukcije, zavise od razmjera proizvodnje, a svaka proizvod-nja je uslovljena određenom, većom ili manjom, potrošnjom ljudske radne snage. Iz ovoga izlazi da se proširenje podmirenja potreba - a to znači po-većanje potrošnje, odnosno povećanje životnog standarda društva - može postići jedino:

povećanjem ukupne mase proizvoda, i

povećanjem radnog učinka, a to znači povećanjem količine proizvo-da po jedinici utrošene radne snage.

- Povećanje ukupne mase proizvoda u apsolutnom iznosu omogućuje povećanje društvene potrošnje. Međutim, takvo povećanje bez povećanog radnog učinka po jedinici rada može da se ostvari jedino uključivanjem vi-še radnih ljudi u proizvodnju. Do izvesnih granica ovo je moguće postići pomjeranjem proporcije između proizvodnog i neproizvodnog dijela sta-novništva u korist proizvodnog. Međutim, kad je ova rezerva iskorišćena, tada se povećanje proizvodnje povećanjem broja zaposlenih može da reali-zuje jedino u granicama nataliteta, a ovo znači da se s povećanjem proiz-vodnje povećava i broj potrošača, usled čega relativna potrošnja ne mora da raste i ako dođe do porasta apsolutne potrošnje.

- Druga mogućnost povećanja društvene potrošnje jeste relativno pove-ćanje proizvodnje, tj. povećanje radnog učinka po jedinici rada. Ovo znači povećanje produktivnosti. Pri ovakvom povećanju - povećanju produktiv-

132

nosti - povećava se količina proizvoda koju može da proizvede određeni, fiksirani obim radne snage. U takvom slučaju broj potrošača ostaje neiz-mijenjen, a proizvedene količine za društvenu potrošnju rastu. Samim tim, svakom proizvođaču je omogućen porast njegove potrošnje, a to znači in-dividualnog i društvenog standarda. Iz ovoga izlazi da put ka dizanju dru-štvene potrošnje, odnosno dizanju društvenog standarda, vodi kroz poveća-nje radnog učinka, odnosno povećanje produktivnosti.

Produktivnost kao parcijalni pokazatelj kvaliteta ekonomije određenog privrednog subjekta (mezoekonomske organizacije) može se posmatrati, prema tome, sa dva aspekta. Sa stanovišta društvene zajednice, produktiv-nost mezoekonomske organizacije pokazuje sposobnost proizvođenja, to jest koliki obim proizvoda je ta organizacija sposobna da stavi društvu na raspolaganje. Međutim, sa stanovišta kvaliteta ekonomije te organizacije, produktivnost pokazuje racionalnost trošenja radne snage, to jest njenu sposobnost da po jedinici rada ostvari određenu proizvodnju.

U faktore produktivnosti spadaju sve one činjenice koje na bilo koji način mogu da utiču na radni učinak, tj. na odnos između ostvarenog rezul-tata proizvodnje i utroška radne snage u proizvodnji. Proizvodnju obavlja čovek određenim sredstvima za proizvodnju, koja su tehnička kategorija. Pri tome, čovjek je društvena jedinka, a sam proces proizvodnje obavlja se u određenoj društvenoj sredini. Iz ovoga izlazi da se faktori koji uslovlja-vaju produktivnost mogu da grupišu u dve osnovne kategorije i to:

(1) objektivne faktore i (2) subjektivne faktore. (1) U objektivne faktore produktivnosti spadaju:

(a) tehnički faktori i (b) društveni faktori. (a) Tehničke faktore čine sva ona materijalna i tehnička sredstva

koja služe konkretnoj proizvodnji. Za tu, tekuću proizvodnju, ova sredstva predstavljaju objektivnu kategoriju, jer je proizvođač prinuđen da poštuje njihove karakteristike u organizovanju tekuće proizvodnje. Na drugoj stra-ni, tehničke faktore u perspektivi čine sva naučna i tehnička dostignuća koja još nisu primjenjena u konkretnom preduzeću, a postoji ekonomska mogućnost njihove primene. Proizvođač može da utiče na odabiranje ovih perspektivnih tehničkih mogućnosti. Međutim, kad su nova naučna i teh-nička dostignuća jednom aktivirana u konkretnom preduzeću, ona tada po-staju novi objektivni faktor u tome preduzeću. Najznačajniji tehnički faktori produktivnosti su:

1) karakteristike proizvoda, 2) karakteristike tehnološkog procesa,

5) radna sredina, 6) obim proizvodnje,

133

3) karakteristike sredstava za rad, 4) karakteristike materijala,

7) vid organizacije rada i 8) nivo organizacije.

1) Tehničke karakteristike proizvoda uslovljavaju kako utroške sred-

stava za proizvodnju tako i utroške radne snage: tkanina od 80 žica po jed-nom cm

2 zahteva manje rada od tkanine od 120 žica; izrada lokomotive,

zbog njenih konstrukcionih karakteristika, zahteva više rada od izrade jed-nog vagona i sl. Ove tehničke karakteristike proizvoda predstavljaju pola-zne elemente na osnovu kojih se utvrđuju minimalno potrebni utrošci rad-ne snage da bi proizvod mogao da se izradi. Ovo naročito važi za utvrđiva-nje potrebnih utrošaka radne snage izrade. Na osnovu tih tehničkih karak-teristika određuju se normativi rada izrade, koji predstavljaju objektivno potrebne utroške radne snage po jedinici proizvoda. Za razliku od ovih utrošaka - utrošaka radne snage izrade - utrošci režijske radne snage (na poslovima upravljanja, rukovođenja, pripreme i kontrole) u manjoj meri su uslovljeni tehničkim karakteristikama proizvoda, a u većoj organizacio-nom strukturom preduzeća. Otuda se i normativi utrošaka ove radne snage određuju empirijski (iskustveno), polazeći od te organizacione strukture, i to u globalnom obimu za cijelo preduzeće.

2) Isti proizvod može da zahtjeva različite utroške radne snage ako se proizvodi primenom različitih tehnoloških postupaka: štavljenje kože u procesu za hromnu štavu zahtjeva jedan utrošak radne snage, a štavljenje u procesu za biljnu štavu, drugi utrošak; izrada izvesnih proizvoda livenjem zahtjeva jedan utrošak, dok izrada istih takvih proizvoda presovanjem ili zavarivanjem zahteva drugi utrošak radne snage; izrada čeličnih cijevi va-ljanjem zahtjeva jedan, a izrada istih takvih cijevi vučenjem drugi utrošak radne snage po jedinici proizvoda.

3) Utrošak radne snage je, može se reći, u obrnutoj srazmjeri s efika-snošću, odnosno djelotvornošću mašina i postrojenja na kojima se izvodi operacija. Ukoliko proizvođač radi primitivnim oruđima, utoliko će duže da traje njegov rad, i obrnuto. U izradi nekog proizvoda proizvođač može da upotrebi alternativno ceo niz sredstava za rad čija je djelotvornost razli-čita, pri čemu će imati različite utroške radne snage. Metalostrugar može da izvodi i grubu i finu obradu nekog dijela na jednom strugu, pri čemu će njegov ukupni rad trajati jedno određeno vrijeme. On, međutim, za istu operaciju može da upotrijebi jedan snažni strug za grubu obradu, čime će znatno da skrati vrijeme te obrade, a finu doradu da izvede na preciznom strugu. Ovim je on znatno smanjio ukupan utrošak radne snage, odnosno znatno povećao produktivnost. Za proizvodnju sirovog gvožđa mogu se upotrijebiti razne visoke peći, koje u jednoj šarži daju, recimo, pet tona, ili 25 tona, ili 120 tona itd. Radna posada peći jedva da će pri tome da se iz-mjeni, što znači da će u trećem slučaju produktivnost biti 24 puta veća od

134

produktivnosti u prvom slučaju. Obrada metala može da se vrši na obič-nom strugu, na revolver-strugu, na automatu i sl. U posljednjem slučaju produktivnost će biti višestruko veća nego u prvom. Tekstilne tkanine mo-gu da se tkaju na ručnom razboju, na običnom mašinskom razboju, na po-luautomatskom i na automatskom razboju. Prema tome koji je od ovih raz-boja upotrebljen, razlikovaće se i produktivnost tkača.

4) Od tehničkih karakteristika materijala zavisi takođe produktivnost proizvođača: ako materijal koji se obrađuje ima jedan kvalitet, proizvođač će u određenom vremenu na određenom proizvodu da postigne jednu pro-duktivnost; ako materijal ima drugi kvalitet i druge tehničke karakteristike, on će postići drugu produktivnost na istom proizvodu i u istom vremenu. Drugim riječima, tehnički uslovljeni utrošci radne snage po jedinici varira-će s promenama tehničkih karakteristika materijala. Ako je pri tkanju pre-divo lošeg kvaliteta, ono će često da puca, što će uslovljavati drugi utrošak radne snage no što bi bio potreban u slučaju kad bi predivo bilo drugog kvaliteta. Ako rudarska naslaga sadrži veći procenat jalovine, u istom rad-nom vremenu će se dobiti manja količina uglja, odnosno čiste rude. Ako je u gvozdenoj rudi manji procenat metala, iz jednog uloška u visoku peć do-biće se manja količina sirovog gvožđa. Međutim, i broj proizvođača u rud-niku i broj članova posade visokih peći ostaće neizmjenjen, što znači da se pri lošem kvalitetu materijala postiže niža produktivnost.

5) Radna sredina može biti prirodno uslovljena ili veštački stvorena. I u jednom i u drugom slučaju ona će da utiče na potrebne utroške radne snage, a to znači na visinu produktivnosti. Ako se ekstrakcija rude vrši u površinskom kopu, utrošak radne snage po jedinici proizvoda biće znatno manji nego ako se vrši ekstrakcija iz okna. Pri ekstrakciji iz suvog okna, utrošci radne snage biće manji nego u slučaju ako se ekstrakcija vrši iz pla-vljenog okna. Povoljniji atmosferski uslovi omogućavaju znatno veći pro-izvodni efekat u poljoprivredi, a to znači znatno veću produktivnost, od ne-povoljnih atmosferskih uslova. Veštački stvorena radna sredina odnosi se na sve one mjere koje se preduzimaju radi stvaranja što povoljnijih psihofi-zičkih uslova za rad. Provjetrena radna sredina imaće za posljedicu jednu produktivnost, neprovjetrena drugu. Isti slučaj je i s normalno zagrijeja-nom, prezagrijanom i nedovoljno zagrijeanom radnom prostorijom. Dobro osvijetljenje povećava radni učinak, a rđavo ga smanjuje.

6) Obim proizvodnje na specifičan način utiče na produktivnost zbog razlika u karakteristikama trošenja pojedinih vrsta radne snage pri promje-nama utrošaka radne snage - a to znači promjena produktivnosti - konstato-vaće se sledeće:

na radnim mjestima izrade, tj. tehnološkim radnim mjestima, utrošci radne snage mijenjaju se proporcionalno s promjenom obima proiz-vodnje u najvećem broju slučajeva;

135

utrošci radne snage predradnika, radnika na tehničkim poslovima administracije i sl. mijenjaju se takođe skoro proporcionalno pro-mjenama obima proizvodnje;

utrošci radne snage organa za operativno planiranje, radnika na po-moćnim radnim mjestima u radionici, organa tehničke kontrole, kao i najvećeg broja radnika na administrativnim izvršnim radnim mje-stima, imaju karakter relativno fiksnih utrošaka u odnosu na promje-nu obima proizvodnje;

utrošci radne snage upravljačkog organa, viših rukovodilaca izvan proizvodnje, zatim organa tehničke pripreme proizvodnje i sl. imaju karakter fiksnih utrošaka.

Pri promjenama obima proizvodnje, produktivnost se neće mijenjati sa

stanovišta utrošaka radne snage na radnim mjestima izrade zbog toga što će ti utrošci da se mijenjaju proporcionalno obimu proizvodnje. Međutim, pri promjenama obima proizvodnje, relativno fiksni utrošci se mijenjaju dosta nezavisno od obima, a fiksni utrošci radne snage se uopšte ne mije-njaju. Usljed ovog odsustva težnje funkcionalne veze između promjena obima proizvodnje i promena relativno fiksnih utrošaka, odnosno izostana-ka najčešće fiksnih utrošaka radne snage, svaka promena obima proizvod-nje najčešće će imati za posljedicu izmjenu slike produktivnosti, iako uop-šte nije došlo do promjene faktora koji uslovljavaju povećanje ili smanje-nje radnog učinka.

7) Kod viših vidova organizacije proizvodnje tehnička opremljenost je viša nego kod nižih. Zahvaljujući toj višoj tehničkoj opremljenosti, pro-duktivnost je kod viših vidova obično na višem nivou nego kod nižih vido-va organizacije. To znači da količina potrebnog rada po jedinici proizvoda opada s prelaskom s nižih vidova (recimo, pojedinačna proizvodnja) na vi-še vidove (recimo, serijska proizvodnja).

8) I pri sprovođenju jednog određenog vida organizacije proizvodnje (recimo pojedinačne, ili serijske, ili masovne) tehnička opremljenost preduzeća može biti viša ili niža. Isto tako, preduzeće može biti na nižem ili višem organizacionom nivou koji je, dobrim delom, uslovljen samim stepenom tehničke opremljenosti. Ovi faktori će, nezavisno od svih ostalih, da utiču na veći ili manji učinak, a to znači veću ili manju produktivnost. Ako se, umesto transporta materijala običnim kolima, uvede transport mo-tornim kolima, smanjiće se rad ekipe za unutrašnji transport, a vijerovatno će se zbog eliminisanja povremenih čekanja smanjiti i gubici radnog vre-mena radnika na tehnološkim radnim mjestima. Ako se, umesto motornih kola, zavedu konvejeri, gubici radnog vremena smanjiće se još više, odno-sno proizvodnja će se u određenom periodu povećati. To znači da je pro-duktivnost po jedinici rada povećana.

136

(b) U društvene faktore produktivnosti spadaju sve društvene instituci-je i društvene vrijednosti koje ma u kom smislu utiču na tok društvenih zbivanja: kulturni nivo, produkcioni odnosi, privredne prilike i stepen raz-vitka proizvodnih snaga, tržište, saobraćajna mreža, običaj i navike stanov-ništva, zdravstveno stanje, natalitet i mortalitet, itd. Svi ti faktori su za kon-kretno preduzeće objektivno dati i ono ima s njima takvim kakvi su da ra-čuna pri organizovanju svoje proizvodnje. Kolektiv preduzeća može na te faktore samo indirektno da utiče preko političkih institucija, ali je taj uticaj ograničenog domašaja, jer je preduzeće samo mali dio tog društvenog si-stema.

(2) Organizacioni faktori produktivnosti obuhvataju sve one ele-men-te koji su vezani za čovekovu ličnost u proizvodnji i za njegove napore u organizovanju proizvodnje. Po načinu na koji se ispoljavaju, oni mogu da djeluju:

1) kroz izbor i odlučivanje o nizu tehničkih i društvenih uslova proizvodnje, 2) kroz kvalifikacioni lik proizvođačev, 3) kroz njegov intenzitet rada i 4) kroz organizacione mjere i organizacione napore u ostvarivanju ciljeva preduzeća.

1) Pri odlučivanju o mnogim tehničkim elementima - karakteristi-ka-ma proizvoda, karakteristikama tehnološkog procesa, izboru materijala, itd. - proizvođač, odnosno član kolektiva, može da izabere alternativu koja će usloviti manji ili alternativu koja će usloviti veći utrošak radne snage za istu količinu proizvoda. U prvom slučaju on ovim izborom obezbeđuje ve-ću, a u drugom slučaju manju produktivnost. Kad je jednom izbor učinjen, onda odabrana alternativa, sve dotle dok se primjenjuje, deluje objektivno na produktivnost. Isti je slučaj i sa izborom društvenih, prvenstveno trži-šnih faktora. Jedno tržište će zahtevati komplikovaniju obradu i prilaz kup-cima od drugoga, sa jednog će doprema materijala biti teža nego sa dru-gog. Prvi slučajevi imaće vjerovatno za posljedicu nepovoljniju produktiv-nost od drugih.

2) Pri standardnoj, odnosno optimalnoj kvalifikovanosti proizvođača, odnosno kolektiva u cjelini, postiže se maksimalna produktivnost, uz osta-le najpovoljnije ekonomske uslove. Ako se kvalifikovanost povećava iznad optimalne, produktivnost može i da raste, ali će ostali ekonomski uslovi da se pogoršaju. Ako, pak, kvalifikovanost pada ispod optimalne, vjerovatno će to negativno da djeluje kako na produktivnost tako i na ostale ekonom-ske uslove.

3) Pri optimalnom intenzitetu rada postiže se maksimalna produktiv-nost. To znači da je pri takvom intenzitetu rada utrošak proizvođačeve bio-

137

energije po jedinici proizvoda najniži. Smanjenje intenziteta ispod optimal-nog imaće za posljedicu smanjenje trošenja proizvođačeve bioenergije, ali će proizvodnja srazmjerno više da se smanji, što znači da će ovo imati za posljedicu smanjenja produktivnosti. Pri povećanju intenziteta rada preko optimalnog proizvodnja će se povećati, ali će utrošak radne snage da se po-veća srazmjerno više od povećanja proizvodnje, što znači da je opet pro-duktivnost opala.

4) Procesi rada na tehnološkim radnim mjestima obavljaju se po teh-nološkom postupku koji su razradili i unaprijed precizirali tehnolozi. Pre-ma tom postupku, cijo tehnološki proces razbijen je na veći ili manji broj radnih operacija kao njegovih osnovnih jedinica. Tehničkom dokumentaci-jom predviđen je redosljed operacija, a za svaku operaciju predviđeni su tehnički uslovi dotične operacije. S tim, međutim, nije završena problema-tika procesa rada na konkretnoj operaciji. U stvari, organizaciona proble-matika procesa rada na konkretnoj operaciji ovde tek počinje. Ako se sa organizacionog stanovišta priđe operaciji, videće se da je ona, iako samo jedan tehnološki detalj u čitavom tehnološkom procesu, ipak složena orga-nizaciona kategorija. Njenim daljim detaljnim raščlanjivanjem, konstato-vaće se da je za izvršenje procesa rada na cijeloj jednoj ovakvoj operaciji potrebno izvršiti veći ili manji broj kretanja na radnom mjeestu ili oko rad-nog mjesta; zatim uraditi izvjestan broj zahvata koji predstavljaju niže rad-ne jedinice od operacije; i, najzad, u okviru svakog zahtjeva izvršiti veći ili manji broj pokreta koji predstavljaju elementarne i najniže radne jedinice procesa rada. Analiza i studija rada bilo koje operacije izvršene na "kon-vencionalan" način pokazaće da je faktičko trajanje svake od ovih faza ra-da duže od objektivno potrebnog rada. Drugim riječima, u svakoj od tih fa-za postoji povišeno trošenje radne snage preko objektivno potrebnog, uslo-vljeno organizacionim nedostacima. Ono sadrži potencijalnu mogućnost i skraćenja procesa rada u svakoj od tih faza, a to znači potencijalnu moguć-nost povećanja produktivnosti.

2.2. Princip ekonomičnosti

Smisao ekonomičnosti je iskazivanje racionalnosti trošenja elemenata procesa ekonomskog stvaranja, odnosno nivoa korisnosti učinaka trošenja ili izdašnosti trošenja uloženih elemenata. Znači, ekonomičnost treba da is-kaže racionalnost trošenja, što upućuje na internu ekonomiju, na proces proizvodnje, reprodukcije. Ekonomičnost je kao izraz kvaliteta ekonomije, komponovana tako da odražava princip ekonomičnosti poslovanja: ostvari-ti određene vrijednosti uz minimalna trošenja vrijednosti u reprodukciji za proizvodnju te vrednosti. Ovako definisana ekonomičnost šire zahvata i iz-ražava kvalitet ekonomije poslovanja od produktivnosti rada. Ekonomič-

138

nost je kompleksniji pokazatelj od produktivnosti rada, jer obuhvata racio-nalnije korišćenje ne samo živog rada već i minulog rada koji ulazi u pro-ces reprodukcije u obliku sredstava za rad i predmeta rada.

Međutim, princip ekonomičnosti je parcijalni ekonomski princip, jer po svom ekonomskom značenju doprinosi ostvarenju osnovnog ekonom-skog principa reprodukcije - ostvarenje maksimalnih rezultata reprodukcije sa minimalnim ulaganjima. Prema tome, ekonomičnost je jedan od širih in-strumenata kontrole ekonomske uspešnosti poslovanja preduzeća, jer ona odražava odnos proizvodnje prema ukupnim troškovima. Smisao kontrole ekonomičnosti jeste identifikovanje mjesta u procesu reprodukcije na koji-ma dolazi do nepotpunog sprovođenja principa ekonomičnosti, zatim uzro-ka nesprovođenja principa ekonomičnosti, kao i kvantiteta kretanja ekono-mičnosti zbog nepotpunog sprovođenja principa.

Princip ekonomičnosti je zahtjev ili težnja da se određena proizvodnja ostvari sa što manjim trošenjem elemenata proizvodnje. Ta trošenja mogu da se posmatraju:

naturalno, u vidu fizičkih utrošaka materijala, sredstava za rad i ra-d-ne snage i

finansijski, u vidu troškova materijala, sredstava za rad i radne sna-ge.

Prema tome, i princip ekonomičnosti može da se posmatra:

ka naturalno izražena ekonomičnost i

kao finansijski izražena ekonomičnost, tj. ekonomičnost predstavlje-na troškovima.

Ovo diferenciranje naturalne i finansijske ekonomičnosti od značaja je sa stanovišta preduzimanja i organizovanja mjera u cilju povećanja ekono-mičnosti. Naturalno posmatrano, ekonomičnost se formira u procesima tro-šenja elemenata proizvodnje - trošenja materijala, sredstava za rad i radne snage. Glavni dio tih trošenja zbiva se u tehničkom sektoru, prvenstveno u proizvodnim pogonima. Za njihovu visinu u prvom redu odgovara onaj dio kolektiva koji radi u proizvodnji i sami rukovodioci proizvodnje. Što se ti-če finansijski posmatranih trošenja, ona se svode na troškove, a ovi su rav-ni umnošku između utrošaka elemenata proizvodnje i cijena po kojima su iskazani ti troškovi. Ovo znači da visina troškova u kompleksu ekonomič-nosti zavisi: kako od veličine utrošaka - dakle, od naturalno izražene eko-nomičnosti - tako i od visine cijena po kojima se izražavaju ti utrošci. Ako se pođe od utrošaka kao standardnih veličina, tada će se finansijski izraže-na ekonomičnost mijenjati zbog promjena cijena. A za ove promene u pr-vom redu odgovaraju organi komercijalne operative, tj. organi nabavne službe. Drugim riječima, dok naturalno iskazanu ekonomičnost treba gle-dati, u prvom redu, sa stanovišta organizacije i načina rada proizvodnog

139

dijela radnog kolektiva, dotle na finansijski iskazanu ekonomičnost treba gledati naročito sa stanovišta rada i uspjeha u poslovanju nabavne službe

52.

Naturalno izražavanje ekonomičnosti obuhvata fizičko trošenje eleme-

nata proizvodnje (Q) i utroške elemenata proizvodnje - materijala (M), sredstava za rad (I) i radne snage (L). Tako izražena ekonomičnost može se izraziti sljedećim obrascem:

E=Q

M+I+L /9.8/

Ukoliko su utrošci elemenata proizvodnje, iskazani u imenitelju (M, I,

L), manji, utoliko će ekonomičnost trošenja biti veća, i obrnuto. Ovo zavisi od niza faktora koji mogu da se podele u dve osnovne kategorije:

(1) objektivne faktore i (2) subjektivne faktore.

(1) Objektivni faktori koji uslovljavaju trošenje elemenata proizvodnje

u preduzeću, načelno posmatrano, mogu biti društvene i tehničke prirode. Uticaj prvih - društvenih - ipak je znatno manji od uticaja drugih. Ti dru-štveni faktori mogu da dođu do izražaja u trošenju elemenata proizvodnje u konkretnom preduzeću najčešće u vezi s privrednom strukturom zemlje, razvijenošću saobraćajne mreže i sl. Recimo, utrošak energetskog i kalo-ričnog materijala u preduzećima jedne zemlje čiji je električni sistem nedo-voljno razvijen biće za proizvodnju određenog proizvoda drukčiji no što će biti utrošak ovoga materijala za proizvodnju istog tog proizvoda u drugoj zemlji čiji je električni energetski sistem znatno razvijeniji ili, utrošci sred-stava za transport u preduzeću koje djeluje u privredi s nerazvijenom sao-braćajnom mrežom biće veći od utroška odgovarajućih sredstava u drugom preduzeću koje proizvodi u privredi s razvijenom saobraćajnom mrežom.

Uticaj tehničkih faktora, kao faktora objektivne prirode, znatno je jači i neposredniji od uticaja društvenih faktora. Ovi faktori su u samom predu-zeću, predstavljaju uslove proizvodnje, deluju u samim procesima proivod-nje, što znači da oni najneposrednije utiču i na proces samog trošenja ele-menata proizvodnje pri toj proizvodnji. Ti faktori su:

52

Radna snaga kao element proizvodnje ne nabavlja se, u pravom smislu, na tržištu.

Trošenje radne snage finansijski se izražava preko zarada po jedinici rada, koje predsta-

vljaju novčani ekvivalent utrošaka ovog elementa proizvodnje.

140

karakteristike proizvoda,

karakteristike tehnološkog proc-esa,

karakteristike sredstava za rad,

karakteristike materijala,

uslovi rada,

vidovi organizacije proizvodnje i

nivo organizacije.

Ako se trošenja elemenata proizvodnje u procesu proizvodnje vrše is-ključivo pod dejstvom navedenih društvenih i tehničkih faktora, biće izra-žena minimalnim utrošcima potrebnim za dobijanje konkretnog proizvoda. Drugim riječima, utrošci ne mogu da se smanje ispod ovih minimalnih, objektivno uslovljenih utrošaka ako proizvođač želi da dobije proizvod u odgovarajućoj količini i u uobičajenom ili propisanom kvalitetu. Ekono-mičnost trošenja u ovakvim slučajevima je maksimalna i ona iznosi:

Eu=Q

M+I+L /9.9/

gde su: M = objektivno uslovljeni utrošci materijala; I = objektivno uslo-vljeni utrošci sredstava za rad i L = objektivno uslovljeni utrošci radne sna-ge.

(2) Ekonomičnost trošenja elemenata proizvodnje najčešće nije ravna navedenoj objektivno mogućoj, tj. maksimalnoj ekonomičnosti. Pored objektivno uslovljenih utrošaka elemenata proizvodnje, u proizvodnji se najčešće troše i izvjesne dodajne količine elemenata proizvodnje koje, sa stanovišta dejstva objektivnih faktora, nisu neophodne. Ovo su organizaci-ono uslovljena povećanja trošenja, koja se najčešće ispoljavaju kao: kvar materijala i povećan škart, rasipanje materijala, lom sredstava za rad, pove-ćani otpaci u proizvodnji, suvišna trošenja zbog nepotpunog korišćenja ka-paciteta, trošenja radne snage pri čekanjima, kvaru proizvoda i dijelova, nedovoljnom ili preteranom intenzitetu rada itd. Sva ova organizaciono, odnosno subjektivno, uslovljena povećanja trošenja elemenata poizvodnje preko objektivnih imaju za posljedicu smanjenje ekonomičnosti ispod ni-voa navedenog u obrascu /9.9/. Stvarna ekonomičnost je, umesto toga, rav-na:

E= Q

(M+I+L)+(m+i+I) /9.10/

pri čemu su: m = organizaciono uslovljeno povećanje utrošaka materijala; i = organizaciono uslovljeno povećanje utrošaka sredstava za rad; l = orga-nizaciono uslovljeno povećanje utrošaka radne snage.

141

Vrijednosno izražavanje ekonomičnosti zasniva se na utrošenih elemenata sredstava za proizvodnju izmnoženih njihovim cijenama po jedinici, a utrošaka radne snage odgovarajućim zaradama po jedinici rada. Zbir ovih finansijskih iznosa stavlja se u odnos prema količini proizvoda, koja je rezultat toga trošenja da bi se dobio vrijedniosni izraz ekonomič-nosti:

E=Q

MCm+ICi+LCi

/9.11/

gdje je: Cm = cijene materijala; Ci = cijene sredstava za rad i Cl = zarade po jedinici rada.

Ako se i proizvedena količina izrazi svojom vrijednošću, tada će eko-nomičnost biti:

E=V

Tm+Ti+TI

/9.12/

gde su: Tm = M Cm = troškovi materijala; Ti = I Ci = troškovi sredstava za rad; Tl = L Cl = troškovi radne snage.

Ukoliko su veći izrazi navedeni pod /9.11/, /9.12/, ekonomičnost je utoliko veća, i obrnuto. Ona će zavisiti:

od visine utroška elemenata proizvodnje, u onom smislu u kome je to izloženo u prethodnoj tački, i

od kretanja cijena sredstava za proizvodnju (Cm, Ci) i zarada (Cl). Cijene sredstava za proizvodnju mijenjaće se pod dejstvom: a) tržišnih faktora, i b) organizacionih faktora. a) Cijene po kojima se nabavljaju sredstva za proizvodnju mogu bi-

ti:

tržišne cijene, ili

nabavne cijene, koje odstupaju od tržišnih naviše ili naniže.

Tržišna cijena sredstava za proizvodnju formira se pod djelovanjem tr-žišnih zakona, tj. pod dejstvom odnosa između ponude i tražnje na tržištu dotičnih sredstava za proizvodnju. Ona je, drugim rečima, objektivno uslo-vljena, s obzirom na to što konkretni proizvođač koji nabavlja ta sredstva ne može bitno da utiče na odnos između ponude i tražnje u cjelini. Tržišna cijena se utvrđuje kao prosečna cijena, na osnovu konkretnih nabavnih cijena.

b) Međutim, konkretni proizvođač može, s više ili manje organiza-cione umješnosti, da organizuje nabavku svojih sredstava za proizvodnju. Ako je on umiješniji, on će možda uspjeti da nabavi potrebna sredstva po

142

cijenama koje su niže od tržišnih; ako je manje umješan, njegove nabavne cijene biće, vjerovatno više od tržišnih. Prema tome, konkretne nabavne cene biće, verovatno, više od tržišnih. Prema tome, konkretne nabavne

cijene biće najčešće: za materijal: Cm = Cm cm; za sredstva: Ci = Ci ci. Kad se uzmu u obzir ove komponente konkretnih nabavnih cijena, ta-

da se vidi da je ekonomičnost uslovljena konkretnim cijenama sredstava za proizvodnju i zaradama ravna:

E=V

M(Cm±cm)+I(Ci±ci)+L(CI±cI) /9.13/

Organizacione sposobnosti nabavne službe mogu da budu iznad pro-sječnih u grupaciji srodnih ekonomskih subjekata (preduzeća iz oblasti tek-stilne industrije, na primer), ili ispod ovih. Zato i ekonomičnost uslovljena ovim faktorima može da odstupa na više ili na niže od objektivno uslovlje-ne ekonomičnosti.

Kako se pod cijenom koštanja podrazumeva vrijednost utrošenih ele-menata proizvodnje (T), ova veličina uslovljena je količinom utrošenih ele-menata proizvodnje (U) i cijenama sredstava za proizvodnju (Cmi), te zara-dama po jedinici rada (Cl):

T = f (U, Cmi, Cl) /9.14/

pri čemu se u veličini U sadrže objektivno uslovljeni utrošci sva tri ele-menta proizvodnje (M, I, L).

Analitički posmatrano, veličina objektivno uslovljene cijene koštanja (T) može se predstaviti kao rezultat utrošaka svakog od elemenata proiz-vodnje i njihovih novčanih multiplikatora, odnosno tržišnih cijena sredsta-va za proizvodnju i prosječnih zarada po jedinici rada:

T = M Cm + I Ci + L Cl /9.15/

Međutim, pored objektivno uslovljenih faktora tehničkog karaktera,

koji djeluju na količine utrošenih elemenata proizvodnje (M, I, L), te fakto-ra društvenog karaktera, koji djeluju na formiranje tržišnih, odnosno pro-sječnih cena sredstava za proizvodnju i prosečnih zarada po jedinici rada, na veličinu stvarnih troškova djeluju i organizacioni faktori. Dejstvo orga-nizacionih, odnosno subjektivnih faktora ispoljava se preko odstupanja konkretnih nabavnih cijena sredstava za proizvodnju i konkretnih zarada po jedinici rada na više ili niže od prosječnih

53, kao i preko odstupanja

53

Dok u sferi proizvodnje ciklusa reprodukcije organizacioni faktori djeluju samo u jed-

nom smjeru (+tu;-q), dotle u sferi razmjene toga ciklusa reprodukcije dolazi do odstupa-

143

konkretnih utrošaka elemenata proizvodnje na više od objektivno uslovlje-nih. Struktura stvarnih troškova elemenata proizvodnje, uslovljena dej-stvom objektivnih (prirodnih, tehničkih i društvenih), te organizacionih, odnosno subjektivnih, faktora može se predstaviti sljedećim obrascem:

T = (M + m) (Cm cm) + (I + i) (Ci ci) + (L + l) (Cl cl) /9.16/

Struktura objektivno uslovljene cijene koštanja može se grafički pred-staviti kao na slici 47, gdje se javljaju komponente izražene kao objektivno uslovljeni troškovi: materijala (Tm), sredstava za rad (Ti) i radne snage (Tl).

Ako se posmatra stvarna cijena koštanja, uočavaju se, pored objektiv-no uslovljenih komponenti troškova elemenata proizvodnje (Tm, Ti, Tl), i subjektivne komponente trošenja, koje proističu kako iz odstupanja nasta-lih u sferi proizvodnje (m, i, l), tako i iz odstupanja nastalih u sferi razmje-

ne ciklusa reprodukcije datog preduzeća (cm; ci; cl). Struktura stvarne cijene koštanja može se predstaviti grafički kao

na slici 48, gdje se, pored objektivno uslovljenih komponenti, uočavaju i prethodno pomenuta odstupanja na više i na niže od objektivno uslovljene cijene koštanja zbog dejstva organizacionih faktora u sferi proizvodnje i u sferi razmene.

Slika 47. Shema strukture objektivno uslovljene cijene koštanja

Kako se osnovna ekonomska zakonitost ispoljava u zahtjevu za ostva-rivanjem veće vrijednosti proizvodnje od utrošenih vrijednosti elemenata proizvodnje, ekonomska analiza funkcionisanja privredne organizacije podrazumijeva upoređivanja veličine ova dva podsistema mezoekonom-skog sistema. U tom smislu, struktura cijene proizvodnje (C) obuhvata cijenu koštanja (T) i višak vrijednosti, odnosno preostali dio dohotka po podmirenju ličnih dohodaka kao potrebne vrijednosti za reprodukovanje utrošene radne snage (D - Dl)

54.

nja u oba smjera (cq; cu). Ovo proističe iz okolnosti što su pojave u sferi proizvodnje

uslovljene dejstvom tehničkih faktora, pa prema tome njima se može efikasnije upra-

vljati. S druge strane, pojave u sferi razmjene podložne su dejstvu faktora iz okruženja,

na koje preduzeće svojim upravljačkim inicijativama ne može da utiče. Isto tako, ove

pojave u sferi razmjene normiraju se na nivou prosjeka, dok se pojave u sferi proizvod-

nje mogu normirati kao tehnički optimumi. 54

Veličina Dl kao izraz ličnih dohodaka radnika kvantitativno se izjednačava sa veliči-

nom Tl kao izrazom troškova radne snage.

144

Objektivno uslovljena vrijednost proizvodnje može se predstaviti strukturalno sljedećim obrascem:

C = Tm + Ti + Tl + (Ds + D) /9.17/

T

- t = f (-t c )

+ t = f ( t u ; tc)

Slika 48. Shema strukture stvarne cijene koštanja

Veličina dohotka (D) razlaže se na svoje osnovne komponente raspo-

djele po namjenama potrošnje, odnosno na dio za ličnu potrošnju (Dl Tl), dio za proširenje materijalne osnove rada (Ds) i dio za opštu i zajedničku

potrošnju (D):

D = Dl + Ds + D /9.18/

Ovako posmatrano, struktura vrijednosti proizvodnje može se i grafič-ki predstaviti kao na slici 49, gde se ukupna objektivno uslovljena vrijed-nost proizvodnje razlaže bilo na cijenu koštanja (T) i višak vrijednosti (Ds

+ D), bilo na prenesenu vrijednost sredstava za proizvodnju (Tmi) i novo-stvorenu vrijednosti (D).

Slika 49. Shema strukture objektivno uslovljene vrijednosti proizvodnje sa

elementima cijene koštanja

Ako se u razmatranje uključe i dejstva organizaciono uslovljenih fak-tora, bilo u sferi proizvodnje, bilo u sferi razmjene ciklusa reprodukcije uočiće se višestruke promjene komponenti cijene koštanja i cijene proiz-vodnje. Tako će organizaciono uslovljeni faktori u sferi proizvodnje iza-zvati povećanje utrošaka elemenata proizvodnje (tu), odnosno smanjenje obima proizvodnje (-q). S druge strane, organizacioni faktori u sferi raz-mjene mogu izazvati kako povećanje, odnosno smanjenje konkretnih pro-

dajnih cijena (cq), tako i povećanje, odnosno smanjenje konkretnih na-

145

bavnih cijena sredstava za proizvodnju (cmi), te zarada po jedinici rada

(cl).

2.3. Princip rentabilnosti

Ekonomski smisao principa rentabilnosti jeste ostvariti što veći doho-dak sa što manjim angažovanjem sredstava. U ekonomskoj teoriji i praksi daje se veliki značaj rentabilnosti kao mjerilu kvaliteta ekonomije što pro-izlazi iz značaja dohotka kao rezultata reprodukcije i angažovanih sredsta-va za proces reprodukcije. Isto tako, rentabilnost mjerena odnosom između dohotka i angažovanih sredstava predstavlja pokazatelj reproduktivne spo-sobnosti u konkretnoj organizaciji, tj. kakva je mogućnost reprodukovanja uloženog ukupnog ekonomskog rada na nivou ukupnog procesa reproduk-cije.

Rentabilnost je globalni pokazatelj poslovnog uspjeha, i sadrži u sebi rezultate ostvarene produktivnosti i ekonomičnosti u istom periodu. To je konačni, saldirani izraz, izraz definitivnog finansijskog rezultata koji indi-cira sveukupni uspjeh preduzeća. Ona je odlučujuće mjerilo efikasnosti ko-rišćenja sredstava, mjerilo uspjeha privređivačke aktivnosti i poslovnosti preduzeća.

Rentabilnost je izraz konačnog finansijskog efekta ulaganja sredstava, odnosno izraz ukupnog uspjeha poslovanja preduzeća. Drugim riječima, rentabilnost je sintetički indikator i pokazatelj ukupnog kvaliteta ekonomi-je.

Princip rentabilnosti je zahtjev ili težnja da se ostvari što veći doho-dak sa što manjim angažovanjem sredstava u reprodukciji. Primjenom i sprovođenjem ovoga principa prekriva se preostali sektor ekonomije pred-uzeća, koji nije prekriven principima produktivnosti i ekonomičnosti, a ko-ji je potrebno kontrolisati da bi se uspješno poslovalo. Naime, bitne kate-gorije ekonomije preduzeća su:

ostvareni obim proizvodnje (Q) i njena vrijednost (V) ili tržišna cijena (C),

utrošci radne snage (L),

troškovi (T),

dohodak, kao čisti rezultat proizvodnje (D),

dobitak ili profit kao izvedeni oblik rezultata (D - Dl) i

sredstva angažovana u reprodukciji (S).

Izrazom produktivnosti zahvaćene su prve dvije kategorije, a izrazom ekonomičnosti treća kategorija ekonomije preduzeća. Prema tome, izvan kontrole pomoću iznesenih obrazaca ostale su posljednje dve kategorije, tj. dohodak i angažovana sredstva. Ako se pođe od prethodno iznesene defini-

146

cije principa rentabilnosti da je to zahtjev ili težnja da se ostvari maksima-lan dohodak s minimalnim angažovanjem sredstava u reprodukciji, izraz rentabilnosti biće:

R=D

S /9.28/

Dohodak je ravan razlici između bruto-prihoda i troškova materijalne

reprodukcije. Prema tome, rentabilnost, posmatrana sa stanovišta dohodka, zavisiće

od veličine bruto prihoda ili vrijednosti proizvodnje i

od veličine troškova materijalne reprodukcije.

Angažovana sredstva zavise od suma koje se ulažu u reprodukciju i od trajanja njihovog vezivanja u naturalnim oblicima vrijednosti, tj. od dužine ciklusa reprodukcije.

Ako se pretpostavi da su troškovi materijalne reprodukcije ravni objek-tivno uslovljenim troškovima (Tm + Ti), zatim da preduzeće radi punim ka-pacitetom i da svoje proizvode prodaje po tržišnim cijenama, njegov doho-dak biće:

D = Q Cq - (Tm + Ti) /9.29/

Ovo je maksimalno mogući dohodak u datoj situaciji. Pri ostvarivanju

toga dohotka preduzeće će, uz ostale najpovoljnije uslove, ostvarivati mak-simalnu rentabilnost.

Preduzeće često radi uz smanjeno korišćenje kapaciteta. Ako je kori-šćeni kapacitet Q-qi ako preduzeće pri tome svoje proizvode prodaje po cijenama koje odstupaju od tržišnih cijena, njegov dohodak biće:

D = (Q - q) (Cq cq) - (Tm + Ti) /9.30/

Iz ovoga izlazi da bruto prihod može u dvojakom smislu da utiče na

veličinu dohotka, a preko ove i na veličinu rentabilnosti: (1) kroz smanjenje obima proizvodnje ispod punog korišćenja kapaci-

teta (q) i (2) kroz odstupanje prodajnih cijena proizvoda od prosečnih, tržišnih

(cq).

(1) Smanjenjem stepena korišćenja kapaciteta (q), smanjuje se količi-na proizvedenih proizvoda. Ovim se smanjuje i tržišni promet proizvoda i za veličinu toga smanjenja smanjuje se bruto-prihod, a time i dohodak.

147

Prema tome, jedan od značajnih zahtjeva za povećanje rentabilnosti jeste zahtev da se što potpunije koriste proizvodni kapaciteti.

(2) Ako prodajne cijene proizvoda odstupaju naviše od njihovih pro-sečnih, tržišnih cijena, to će imati za posljedicu povećanje bruto-prihoda, a preko ovoga i povećanje dohotka. Obrnuto je ako prodajne cijene odstupa-ju naniže od prosječnih, tržišnih cijena proizvoda: bruto-prihod će se sma-njiti, a takođe i dohodak.

Sa stanovišta troškova materijalne reprodukcije, dohodak će biti mak-simalan ako su troškovi ravni objektivno uslovljenim. U tom slučaju on će biti ravan veličini dohotka u navedenom obrascu /9.29/. Međutim, zbog dejstva organizacionih faktora, troškovi materijalne reprodukcije mogu da porastu iznad objektivno neophodnih troškova:

zbog porasta utrošaka sredstava za proizvodnju iznad objektivno po-trebnih utrošaka (m + i) i

zbog odstupanja nabavnih cijena sredstava za proizvodnju od njiho-vih prosečnih, tržišnih cijena (cm, ci).

Zbog ovih dvaju momenata, dohodak će se najčešće smanjivati ispod objektivno mogućeg dohotka i iznosiće:

D = Q Cq - (M + m)(Cm cm) + (I + i) (Ci ci) /9.31/

U odgovarajućem smislu smanjivaće se, odnosno povećavati i rentabil-

nost. Prema tome, sa stanovišta troškova materijalne reprodukcije, na ren-tabilnost se može uticati

djelovanjem u cilju smanjenja utrošaka sredstava za proizvodnju (m, i) i

djelovanjem u cilju sniženja nabavnih cijena sredstava za proizvod-nju (cm, ci).

S obzirom na to što je koeficijent angažovanja ravan = S/T, rentabil-nost može da se izrazi i kao:

R=D

β T /9.32/

Preduzeće će ostvariti rentabilnost navedenu u obrascu /9.32/ samo u

slučaju: (1) ako su njegovi troškovi ravni objektivno uslovljenim troškovima (T

= T) i (2) ako je ciklus angažovanja sredstava ravan objektivno uslovljenom

ciklusu angažovanja (Hs = Hs).

148

1) Stvarni troškovi su najčešće veći od objektivno uslovljenih (T > T) i oni iznose T = T + t. Zbog ovog organizaciono uslovljenog povećanja stvarnih troškova preko objektivno uslovljenih, sredstva angažovana u pro-izvodnji neće biti ravna S, već će ona iznositi:

St = S + st /9.33/

Ovo povećanje angažovanih sredstava, prouzrokovano povećanjem

troškova, imaće za posljedicu povećanje koeficijenta angažovanja, tako da će on biti:

S

T=

S

T+

s

T =β+γ

t /9.34/

Srazmjerno ovom povećanju koeficijenta angažovanja smanjivaće se

rentabilnost preduzeća, a ovo smanjivanje je posljedica organizaciono uslovljenog povećanja troškova. Drugim riječima, promjena troškova dvo-struko djeluje na promjene rentabilnosti:

jedanput na taj način što promjena troškova dovodi do obrnuto pro-porcionalne promjene dohotka, a ako dohotak raste, rentabilnost ta-kođe raste, ako on opada, rentabilnost takođe opada;

drugi put zbog toga što promjena troškova dovodi do promjene anga-žovanih sredstava u istom smjeru, a povećanje angažovanih sredsta-va dovodi do smanjenja rentabilnosti u obrnutom smjeru, dok sma-njenje angažovanih sredstava dovodi do povećanja rentabilnosti, opet u suprotnom smjeru.

2) Stvarni ciklus angažovanja takođe je najčešće duži od objektivno uslovljenog ciklusa angažovanja. On je drugim riječima, ravan:

H2-5 = H2-5 + h2-5 /9.35/

Srazmjerno vremenu produženja h2-5, produžuje se proces angažova-

nja prosječne sume sredstava, a to je isto kao da je prosječna suma poveća-na u objektivno uslovljenom ciklusu angažovanja za veličinu sh. Može se, naime, pretpostaviti da se, zbog ovog produžavanja ciklusa angažovanja, objektivno uslovljena suma angažovanja povećava srazmjerno produženju ciklusa angažovanja i da stvarna angažovana suma iznosi:

Sh = Sh + sh /9.36/

Ovo povećanje ima za posljedicu povećanje koeficijenta angažovanja,

tako da će on biti

149

S

T=

𝑆ℎ

T+

𝑠ℎ

T =β+γ

h /9.37/

Kad se uzmu u obzir oba navedena povećanja koeficijenta angažova-

nja sredstava, ukupna suma angažovanih sredstava biće:

S = ( + t + h) T = T /9.38/

gdje je h = povećanje koeficijenta angažovanja sredstava zbog produženja

ciklusa angažovanja, a = stvarni koeficijent angažovanja sredstava, koji je jednak zbiru objektivno uslovljenog koeficijenta angažovanja i organiza-ciono uslovljenog povećanja zbog povećanih utrošaka preko objektivno uslovljenih i zbog organizaciono uslovljenog produžavanja ciklusa angažo-vanja.

Ukupni izraz rentabilnosti. Ako se rekapitulira cijelo predhodno izla-ganje o rentabilnosti u ovom odjeljku, doći će do sljedećeg ukupnog izraza rentabilnosti:

A=(Q-q)(Cq±cq)-[(M+m)(Cm±cm)+(I+i)(Ci±ci)]

(β+γtγ

h) T

/9.39/

Ovaj izraz pokazuje ne samo strukturu elemenata od kojih zavisi renta-

bilnost već istovremeno ukazuje i na faktore koji uslovljavaju rentabilnost. Ti faktori su:

stepen neiskorišćenja kapaciteta (q),

odstupanje konkretnih nabavnih cijena od tržišnih cijena sopstvenog proizvoda (qj),

organizaciono uslovljeno povećanje trošenja materijala (m),

odstupanje stvarnih nabavnih cijena od prosečnih, tržišnih cijena ma-terijala (cm),

organizaciono uslovljeno povećanje trošenja sredstava za rad (i),

odstupanje stvarnih nabavnih cijena od prosečnih, tržišnih cijena sredstava za rad (ci),

povećanje sume angažovanih sredstava zbog povećanih troškova (t) i

povećanje sume angažovanih sredstava zbog produženja ciklusa an-gažovanja (h).

Saznanje o dejstvu svakog od tih faktora na veličinu stvarne rentabil-nosti pruža široke mogućnosti da se organizacionim uticanjem na te fakto-re u pozitivnom smjeru djeluje na povećanje rentabilnosti.

150

Posmatrano sa stanovišta preduzetnika, vlasnika kapitala koji je anga-

žovan u ciklusu reprodukcije datog preduzeća, rentabilnost se izražava profitnom stopom:

R=pf

S /9.40/

pri čemu je pf = iznos profita.

Profit je izvedeni oblik rezultata reprodukcije u okviru dohotka:

pf = D - Dl /9.41/

Vlasnik kapitala, koji može biti akcionar ili inokosni preduzetnik, odnosno suvlasnik datog preduzeća, zainterisovan je isključivo za što veći profit po jedinici uloženog kapitala. Otuda je profitna stopa za njega pravi pokazatelj rentabilnosti.

Međutim, kada se preduzeće posmatra kao firma, odnosno kao organi-zacioni sistem čiju strukturu čine:

sredstva za proizvodnju,

radni kolektiv,

upravljački organi i

poslovne funkcije njegovo tekuće poslovanje i razvoj ne mogu se posmatrati samo u svjetlu ostvarivanja profita na kraći rok. Naime, vlasnici uloženog kapitala i upra-vljački organi preduzeća nastoje da steknu i očuvaju odgovarajuću poziciju na tržištu, da se afirmišu kvalitetom svojih proizvoda i da svoje preduzeće stalno razvijaju. A bitan uslov za ostvarenje takvih ciljeva jeste kvalifiko-vani i motivisani radni kolektiv preduzeća, za čiji životni standard su zain-teresovani i upravljački organi i vlasnici uloženog kapitala. Na ovaj način obezbjeđuje se odanost radnika preduzeću i smanjuje se fluktuacija zapo-slenih, čime se doprinosi većem uspjehu poslovanja. Zato su vlasnici kapi-tala i upravljački organi preduzeća zainteresovani ne samo za svoj profit nego i za veličinu ličnih dohodaka, odnosno zarada svojih radnika.

Visina ličnih dohodaka radnika, odnosno njihovih zarada ne može se posmatrati samo kao element ulaganja u reprodukciju (Tl). Lični dohoci se moraju posmatrati i kao element rezultata. Tako, u uspješnijim preduzeći-ma lični dohoci radnika su viši. Ovome treba dodati i ulogu sindikalnog or-ganizovanja radnika, čime se obezbjeđuje da njihove zarade ne budu rezul-tat samo odnosa ponude i tražnje radne snage, što je slučaj sa cijenama ostala dva elementa proizvodnje - sredstava za rad i materijala.

151

U vezi s prethodnim, kao rezultat oplođavanja vrijednosti posmatra se kako profit, tako i dohodak. Pri tome, dohodak je izvorna ekonomska kate-gorija, a profit je izvedena veličina pri raspodjeli dohotka kao neto rezulta-ta reprodukcije.

4. Kontrola funkcionisanja segmenata preduzeća

Uspostavljanje i funkcionisanje organizacionog sistema zasniva se, pre svega, na karakteristikama tehnološkog postupka, uz uvažavanje odno-sa koji vladaju u njegovom okruženju. Zato je okosnica toga organizovanja uspostavljanje i funkcionisanje podsistema proizvodnje kao osnovnog ele-menta mezoekonomskog sistema. Pri tome, organizovanje ostala dva ele-menta mezoekonomskog sistema uslovljeno je karakteristikama proizvod-nje i mora se prilagođavati njenim zahtevima. To se ispoljava, pre svega, u potrebi obezbeđenja kontinuiteta proizvodnje, odnosno funkcionisanja teh-nološkog podsistema datog organizacionog sistema.

Tehnička podjela rada, koja je izvršena na prethodno pomenutim prin-cipima organizacije - jedinstva suprotnih interesa i jedinstva cilja - podra-zumeva i podjelu odgovornosti za funkcionisanje svakog od pojedinih ele-menata mezoekonomskog sistema. A ta podjela odgovornosti ispoljava se u obavezi svakog od elemenata organizacione strukture toga sistema da funkcioniše uz sprovođenje ekonomskih principa reprodukcije, koji se svo-de na opšti zahtjev za ostvarivanje datog rezultata uz minimalna ulaganja elemenata proizvodnje - radne snage, sredstava za rad i materijala.

4.1. Podsistem proizvodnje

Proizvodni sektor kao osnovni element organizacione strukture mezo-ekonomskog sistema odgovoran je, prema tehničkoj podjeli rada, za spro-vođenje principa produktivnosti, što se kontroliše mjerenjem po obrascu:

P=Q

SL /9.42/

koji pokazuje sposobnost proizvođenja. ( Q = fizički obim proizvodnje, L = utrošci radne snage).

Proizvodni sektor pokriva sferu proizvodnje, odnosno tehnološki pod-sistem odgovara za proizvodnju novog proizvoda (Q) u raspoloživim uslo-vima proizvodnje. Pri tome, odgovoran je i za trošenje elemenata proiz-vodnje naturalno izraženo, te se obrazac za kontrolu efikasnosti njegovog funkcionisanja proširuje na:

152

Eu=Q

L+I+M=

Q

U /9.43/

(Eu = ekonomičnost utrošaka elemenata proizvodnje, U = utrošci elemena-ta proizvodnje, a ostali simboli imaju isto značenje kao u prethodnim obra-scima).

Iz prethodna dva obrasca vidi se da tehnološki podsistem mezoeko-nomskog sistema odgovara za element rezultata reprodukcije izražen u fi-zičkim jedinicama mere, odnosno njegovim upotrebnim kvalitetom. U nadležnosti toga podsistema jeste i trošenje elemenata proizvodnje u njiho-vom naturalnom ispoljavanju kao određenih upotrebnih vrijednosti - utro-šci radne snage (L), sredstava za rad (I) i materijala (M).

4.2. Podsistem razmjene

Kako je tehnološki podsistem kao element organizacione strukture mezoekonomskog sistema okružen fazama procesa razmjene, to se i tržišni odnosi u nabavci materijalnih

55 elemenata proizvodnje i prodaji gotovih

proizvoda kvantitativno odražavaju na uspješnost poslovanja cijelog pred-uzeća. To se može izraziti sljedećim obrascem:

A=QCq

U Cu

=C

T=

Tm+Ti+DI+Ds +Dδ

Tm+Ti+TI

=1+DS+Dδ

T /9.44/

D Tl

koji pokazuje akumulativnu sposobnost mezoekonomskog sistema. (Clj = cijena vlastitih proizvoda, T = troškovi elemenata proizvodnje, Cu = cijena elemenata proizvodnje), Dl = lični dohoci, Ds = dio viška vrijednosti na-

mijenjen za proširenu reprodukciju, D = deo viška vrijednosti namijenjen za opštu potrošnju.

Obrazac /9.44/ predstavlja prošireni izraz kvaliteta ekonomije u odno-su na pokazatelj produktivnosti (P), a obezbeđuje kontrolu kvaliteta ekono-mije i u podsistemu razmjene, odnosno u njegovim elementima - nabavnoj i prodajnoj fazi ciklusa reprodukcije, koji čine drugi element organizacione strukture mezoekonomskog sistema.

55

Kako se radna snaga - taj specifični element proizvodnje - ne nabavlja na tržištu, nje-

na "cijena" se formira u podsistemu upravljanja organizacionog sistema, odnosno odre-

đuje se odlukama upravljačkih organa i organizovanim nastupom radnika u okviru sin-

dikata.

153

4.3. Podsistem finansiranja

Treći element organizacione strukture mezoekonomskog sistema predstavlja podsistem finansiranja, čije funkcionisanje se ispoljava u obez-beđivanju cirkulacije ekonomskih vrijednosti i razmjene i omogućuje kon-tinuitet reprodukcionog trošenja elemenata proizvodnje u vidu njihovog pribavljanja za novac i ponovne metamorfoze gotovih proizvoda u novčani oblik vrijednosti.

Kontrola ekonomske efikasnosti i u tom trećem elementu sistema in-dustrijske organizacije ostvaruje se pomoću sljedećeg obrasca:

R=D

S=

C-Tmi

βT /9.45/

koji pokazuje sposobnost oplođavanja vrijednosti. (R = rentabilnost, D =

dohodak, Tmi = troškovi sredstava za proizvodnju, = koeficijent angažo-vanja sredstava).

Kao što je prethodno rečeno, rentabilnost se može izraziti i profitnom stopom, što predstavlja pokazatelj sposobnosti oplođavanja vrijednosti sa stanovišta vlasnika kapitala.

Kako su obrascem /9.45/ obuhvaćeni svi elementi obrasca /9.44/ osim

koeficijenta angažovanja () može se zaključiti da se obrascem:

1

β=

T

S /9.46/

izražava efikasnost samog podsistema finansiranja. To, drugim riječima, znači da recipročna vrijednost koeficijenta angažovanja predstavlja poka-zatelj efikasnosti podsistema finansiranja, izražavajući brzinu cirkulacije

vrijednosti u reprodukciji. Naime, kako koeficijent angažovanja () izraža-va dužinu ciklusa reprodukcije, predstavljenu relativno prema osnovnoj vremenskoj jedinici u oblasti privređivanja - godini - njegova recipročna vrijednost pokazuje brzinu kruženja sredstava, odnosno broj njegovih obr-taja u jedinici vremena. Otuda, proizvođači imaju interes da skrate ciklus reprodukcije pojedinih dijelova vrijednosti predujmljenih u pribavljanje elemenata proizvodnje i ponovo deblokiranih prodajom proizvoda. Naime, duži ciklus reprodukcije sredstava uslovljava potrebu angažovanja veće vrijednosti za dati proces proizvodnje, a time i glavnu negativnu posljedicu takvog ponašanja - kamatu na predujmljena sredstva.

154

Slika50. Međusobni odnos parcijalnih izraza kvaliteta mezoekonomskog

sistema

Ovako posmatrano, kvalitet mezoekonomskog sistema izražava se parcijalnim pokazateljima efikasnosti svakog od podsistema njegove orga-nizacione strukture - tehnološkog, razmjenskog i finansijskog. To omogu-ćuje da se kontroliše njegovo ponašanje u svakom od tih segmenata, odno-sno da se utvrdi odgovornost za propuste, ili zasluge za uspešnost pojedi-nih nosilaca funkcija u organizacionoj podjeli rada. U tom smislu, svaki od podsistema ima svoje posebne zadatke u ciklusu reprodukcije, koji su me-đusobno podijeljeni po principu jedinstva suprotnih interesa. Tek na osno-vu izraza ukupnog poslovnog uspjeha koji je pokazatelj efikasnosti cijelog sistema, može se ocijeniti stepen ostvarivanja osnovnog ekonomskog prin-cipa reprodukcije - određeni rezultat uz minimalno ulaganje u proces re-produkcije. To se obezbeđuje sprovođenjem drugog organizacionog princi-pa - jedinstva cilja.

Parcijalni pokazatelji kvaliteta mezoekonomskog sistema međusobno su vertikalno povezani i uslovljeni. To znači da je pokazatelj kvaliteta eko-nomije jednog podsistema sadržan u pokazatelju drugog podsistema, uz odgovarajuće proširenje elementima rezultata i ulaganja koji su relevantni za taj viši organizacioni nivo. Ovaj odnos može se i grafički predstaviti kao na slici 50.

Drugi dio

MENADŽMENT KAO UPRAVLJAČKI SISTEM

PREDUZEĆA

157

I. POJAVA I RAZVOJ MENADŽMENTA

1. Istorijat menadžmenta

Kada se govori o istorijatu menadžmenta neophodno je napraviti razli-ku između menadžmenta kao prakse i menadžmenta kao naučne discipline. Kao praksa menadžment je veoma star proces dok je kao naučna disciplina mnogo mlađi. Aktivnosti menadžmenta sežu u daleku prošlost. Još su se stari Egipćani bavili određenim brojem operacija koje danas obavlja me-nadžment, kao što su: podjela rada među radnicima, propisivanje različite odjeće za radnike i nadzornike, ograničavanje broja ljudi koji jedan nad-zornik može da nadgleda i dr. Egipćani su takođe razvili vrlo kompleksan sistem državne uprave, a neke od aktivnosti bile su sljedeće: merenje pove-ćanja vodostaja reke koja je uticala na njihovu cjelokupnu privredu, pred-viđanje prinosa žitarica i, na osnovu toga, predviđanje prihoda državne bla-gajne, raspodeljivanje državnih prihoda na različite grane državne uprave, nadgledanje aktivnosti cijele trgovine i industrije i sl. Bili su zastupljeni neki veoma značajni vidovi upravljanja, koji se za to doba mogu smatrati i veoma naprednim, kao što su: upravljanje pomoću predviđanja, planiranja rada i podjele rada.

Vavilonski kralj Hamurabije (2123-2081. Godine p.n.e), izdao je po-znati kodeks koji je sadržao 282 zakona kojima su bile regulisane poslovne norme, ponašanje pojedinaca, odnosi među ljudima, plate, kazne i druga društvena pravila. U jednom od tih zakona prvi put se pominje računovod-stvo u kontekstu sa propisanim postupanjem sa potvrdama o plaćanju.

Kineski general San Tizu (600.godine p.n.e) govorio je o podjeli armi-je u divizije, o različitim vojnim činovima, o pravilima upotrebe gongova, zastava i signalnih vatri za komunikaciju.

Provera kandidata za državnu službu u staroj Kini vršena je na osnovu kriterijuma koje je dao Konfučije (551. ili 552. do 479. p.n.e). Osnovni kri-terijum za unapređenje pojedinaca bila je njihova uspješnost u obavljanju poslova.

Prema Bibliji, Mojsije je, primjenom principa izuzetka, delegirao su-đenje za lakše prekršaje podređenim plemenskim vođama, a sam je sudio samo u izuzetno teškim slučajevima.

U Grčkoj, Sokrat je smatrao da je razlika između upravljanja privat-nim poslovima i upravljanja javnim poslovima samo u obimu posla i da onaj ko nije sposoban da upravlja svojim privatnim, ne može ni da se bavi javnim poslovima. Veliki grčki filosof Aristotel postavio je osnove nauč-nog ispitivanja, pa i naučnog metoda upravljanja u proizvodnji (embrion naučnog menadžmenta).

158

U starom Rimu postojala je veoma autoritativna organizacija vojske i države čije su osnove bile disciplina i funkcionalizam. Na osnovama toga razvijena je veoma razuđena podjela rada između pojedinih vojnih i držav-nih odjeljenja, kao i hijerarhija autoriteta, koji su uticali na povećanje efi-kasnosti rada.

Na osnovu svega iznetog, može se zaključiti da su menadžerske aktiv-nosti postojale i igrale veoma značajnu ulogu još u starim civilizacijama. U svakom periodu istorije ljudske zajednice mogu se naći elementi menadž-menta kao što su potreba za vođama, neophodnost organizovanja, podela rada, planiranje, ocjena uspješnosti i sl. Međutim, svoj procvat, razvoj i pu-ni značaj menadžment dobija tek od industrijske revolucije do danas.

Suština industrijske revolucije sastoji se u naglašenoj tehničkoj podje-li rada i zamjeni rada radnika radom mašina. to je dovelo do revolucionar-nih, krucijalnih promjena u svim sferama društvenog života. Mada je teh-nologija evoluirala hiljadama godina, do industrijske revolucije došlo je tek u Engleskoj krajem osamnaestog vijeka. Od tada dolazi do mnogo br-žeg razvoja tehnologije nego do tada.

Osnovu industrijske revolucije činila je parna mašina koju je usavršio i osposobio za praktičnu primjenu u proizvodnji Džems Vat (James Watt). Parna mašina našla je primjenu u mnogim industrijskim granama, obezeđujući efikasniju i jeftiniju energiju (za brodove, vozove, fabrike i sl.). Na taj način, došlo je do intenzivnih promjena u proizvodnji i trgovini, pa i u svim oblastima života. Primjena parne mašine uticala je na snižava-nje troškova i cijena proizvoda, kao i proširivanje tržišta. Takođe, došlo je do procvata inventivnosti i do pojave novih pronalazaka, do otvaranja no-vih fabrika. Nove, veće fabrike uslovile su potrebu efikasnijeg organizova-nja i menadžmenta. Neophodni su bili menadžeri da bi planirali šta treba uraditi, da bi odredili ko će šta raditi, kao i da bi vodili i koordinirali ljud-ske napore i obezbjedili da se postavljeni ciljevi ostvare.

Menadžeri u ovom periodu susretali su se sa velikim problemima pri-likom organizovanja radne snage, jer je njihova pismenost bila veoma ni-ska. Usljed toga, obučavanje je obavljano uglavnom usmeno, demonstraci-jama i praktičnim radom na određenim poslovima. I u ranom menadžmen-tu, kao i danas, veliki problem predstavljala je motivacija i disciplina rad-nika, tako da su korišćene različite metode da se one ostvare (pozitivne-podsticaji, negativne-sankcije; i stvaranje radnih navika). Mnogi problemi ranog menadžmenta aktuelni su i danas (u nešto izmenjenoj formi), što uslovljava neophodnost njihovog izučavanja i rješavanja.

159

2. Definisanje menadžmenta

Aktivnosti usmjerene na efikasno obezbeđivanje, raspoređivanje i ko-rišćenje ljudskih i materijalnih resursa radi postizanja datog cilja predsta-vljaju funkciju menadžmenta. Nosioci ovih aktivnosti su posebno osposo-bljeni ljudi za obavljanje funkcija menadžmenta - menadžeri.

Pod pojmom menadžment1 u anglosaksonskoj terminologiji podrazu-

meva se upravljanje organizacionim sistemima u različitim oblastima dru-štvene delatnosti. U takvom obliku, uz specifičnu transkripciju i izgovor, ovaj pojam ušao je u mnoge svjetske jezike, pa i u srpski jezik.

Istorijski posmatrano, sam pojam menadžment nastao je u veoma da-lekoj prošlosti, kao izvedena reč od engleskog korena manage (menidž) kojim se označava uspešnost raspolaganja ograničenim resursima ili sred-stvima, odnosno sposobnost obavljanja datog posla. Međutim, početak nje-gove primjene u savremenom značenju vezuje se za period industrijaliza-cije

2. Naime, krajem XIX i početkom XX vijeka započinje period intenziv-

nog privređivanja, primjenom industrijskih metoda u proizvodnji materi-jalnih dobara, kao i u ostalim društvenim djelatnostima.

Ograničeni materijalni i ljudski resursi, a sve veće potrebe ljudi oslo-bođenih stega feudalnog društvenog uređenja, uslovljavaju nužnost racio-nalnog ponašanja u procesu privređivanja. To omogućuje primjena odgo-varajućih znanja i veština da se sa što manjim ulaganjem elemenata proiz-vodnje ostvare što veći rezultati privređivanja.

U uslovima detaljne tehničke podjele rada i koncentracije znatnih ma-terijalnih resursa i sredstava za rad javlja se sve više potreba za što boljom pripremom poslova, zatim za koordinacijom parcijalnih zadataka, ali i za kontrolom ostvarenja ciljeva privređivanja. Tako započinje i diferencijacija pripremno-završnih poslova od neposrednog izvršenja zadataka, što se mo-že smatrati i početkom odvajanja funkcije upravljanja od izvršnih funkcija.

Podjela rada predstavlja bitan faktor efikasnosti funkcionisanja organi-zacionih sistema. U tom smislu, tehnička podjela rada podrazumeva speci-jalizovanje pojedinih izvršilaca - radnika - za samo jedan segment procesa reprodukcije, čime se obezbeđuje povećanje pojedinačne efikasnosti, a ti-me i produktivnosti datog organizacionog sistema - preduzeća, pa prema tome i društva u cjelini.

1 Management (engleski izgovor: menidžment) - upravljanje privrednim preduzećem ili

javnim poduhvatima (The Pocket Osford Dictionary, Clarendon Press, Oxford 1990). 2 Industrija (latinski industria - marljivost, umešnost) predstavlja privrednu delatnost za

koju je karakteristična izdiferencirana tehnička podela rada i visok stepen tehničke opre-

mljenosti, posebno specijalizovanim mašinama, što omogućuje viši nivo efikasnosti pri-

vređivanja u odnosu na zanatstvo.

160

Parcijalizovanje poslovanja preduzeća na specijalizovane nosioce mo-glo bi dovesti do raspada organizacionog sistema kada se ne bi objezbedilo pripremanje, koordiniranje i kontrola rada svih izvršilaca. To dolazi do iz-ražaja posebno u uslovima industrijske proizvodnje. Otuda i pojava speci-jalizovanih nosilaca ovih poslova, koji se povezuju u jedinstenu funkciju upravljanja.

Pod pojmom upravljanje, u širem smislu, podrazumeva se odlučivanje o ciljevima organizacionog sistema, zatim o načinu i sredstvima kojim se takvi ciljevi mogu ostvariti, kao i o korišćenju rezultata poslovanja toga si-stema. Međutim, utvrđivanje ciljeva poslovanja preduzeća kao organizaci-onog sistema zahtjeva niz prethodnih aktivnosti kojima se objezbeđuje sa-znanje o potrebama tržišta, o konkurenciji, o tehničko-tehnološkom razvo-ju, o novim proizvodima. Takođe, kada se radi o načinu ostvarivanja cilje-va, neophodno je izvršiti niz pripremnih aktivnosti u pravcu transformacije ciljeva u zadatke, kao i u vezi sa koordinacijom rada pojedinačnih izvršila-ca parcijalnih zadataka. Obezbjeđenje i racionalno korišćenje sredstava ta-kođe zahteva pripremne aktivnosti, odgovarajuću koordinaciju, kao i kon-trolu.

U vezi sa ovakvim aktivnostima, iz sadržaja funkcije upravljanja raz-vili su se specifični poslovi koji se obavljaju u vidu rukovođenja. Izdvaja-njem ovih poslova u posebnu funkciju uslovilo je potrebu razvoja njihovih specijalizovanih nosilaca - rukovodilaca.

Prvobitno, vlasnici kapitala uloženog u preduzeće bili su nosioci funk-cije upravljanja i rukovođenja. Oni su čak učestvovali u izvršnim poslovi-ma. to je bilo moguće u manjim preduzećima i u uslovima jednostavnih delatnosti. Međutim, razvojem privrede i društvenog života uopšte došlo je do delegiranja upravljačkih i rukovodilačkih nadležnosti i odgovornosti na profesionalne menadžere.

Oslobađanje privređivačke funkcije preduzeća od fizičke vezanosti za date prirodne uslove i dati geografski prostor, zahvaljujući ulozi novca u ciklusu reprodukcije, omogućilo je i uspostavljanje specifične organizacio-ne strukture ove vrste privrednih subjekata. Naime, obavljanje privređivač-ke aktivnosti preduzeća ima za cilj oplođavanje predujmljene vrednosti, odnosno sticanje profita u srazmeri sa uloženom sumom kapitala u date poslovne aktivnosti. to omogućuje koncentraciju parcijalnih suma kapitala većeg broja individualnih vlasnika na bazi akcionarskih uloga, ili drugih oblika udruživanja.

Na ovakvoj osnovi udruživanja više fizičkih ili pravnih lica nastaju specifični oblici organizacionih sistema u tržišnoj privredi - korporacije. Pod ovim pojmom posebno u savremenoj tržišnoj privredi podrazumevaju se organizacije nastale uglavnom udruživanjem dvaju ili više fizičkih ili pravnih lica sa zadatkom da, u svojstvu pravnog lica, odnosno preduzeća,

161

ostvaruju za račun svojih članova one privredne ciljeve koji su predviđeni u ugovoru ili drugom aktu o njihovom osnivanju. Pri tome, najizraženiji organizacioni oblik korporacije u oblasti privrede jeste akcionarsko (deoni-čarsko) društvo, koje predstavlja kolektivno privredno preduzeća.

Ovako shvaćen pojam korporacije podrazumijeva različite oblike svo-jine kapitala koji se udružuje radi njenog formiranja. To znači da je osniva-nje korporacije moguće kako na privatnoj, tako i na državnoj svojini. U tom smislu, poznati su i primjeri javnih korporacija, sa specifičnim pri-vrednim zadacima u ostvarivanju određenih državnih ciljeva.

Osnovni principi korporativnog organizovanja privrednih subjekata je-su efikasnost korišćenja raspoloživog kapitala udruženih vlasnika i efektiv-nost obavljanja poslova. Pri tome, iniciranje, koordiniranje i kontrolu po-slovanja preduzeća obavljaju specijalizovani i visokostručni kadrovi, umje-sto i za račun udruženih vlasnika kapitala. Ovi nosioci poslovne inicijative specijalizuju se za menadžment korporacije i razvijaju se u profesionalne menadžere. Njihova uloga obuhvata aktivnosti na vođenju poslova u ime korporacije, a za račun udruženih vlasnika kapitala - akcionara, a motivisa-ni su uslovljenošću njihove zarade veličinom profita preduzeća. tako se na visokoj profesionalizaciji i snažnoj motivaciji zasniva uspješnost menadže-ra kako na nivou cijelog preduzeća, tako i u pojedinim segmentima organi-zacione strukture korporacije.

U organizacionoj strukturi preduzeća kao nosilaca privredne djelatno-sti sve više dolazi do izražaja funkcija upravljanja, kojom se reguliše pona-šanje organizacionih sistema.

3 Funkcionisanje i razvoj većih i složenijih

preduzeća zahtijevaju viši stepen specijalizacije, iz čega proističe usposta-vljanje funkcije rukovođenja, koja se ispoljava u neposrednijem djelovanju na ponašanje organizacionog sistema.

S obzirom na karakteristike organizacionih sistema uopšte, pa prema tome i preduzeća posebno, poslovi upravljanja i rukovođenja imaju izuze-tan značaj. Naime, organizacioni sistemi su, u pravilu, veoma složeni. ovo tim pre što je u njihovoj strukturi obuhvaćen čovjek kao pokretač njihovih materijalnih elemenata i upravljač njihovim ponašanjem.

Sve veći i složeniji zahtjevi koji se postavljaju pred nosioce poslova upravljanja i rukovođenja uslovljavaju i potrebu da se ove aktivnosti pove-ravaju profesionalnim kadrovima - menadžerima. Njihove aktivnosti for-miraju se kao skup znanja, vještina, djelovanja, koja se koriste u regulisa-

3 Pojam sistema podrazumijeva skladno povezivanje dijelova u cjelinu, čime se omogu-

ćuje njeno funkcionisanje. Pri tome, razlikuju se: prirodni (biljke, životinje), tehnički

(mašine) i organizacioni (različiti oblici ljudskih zajednica) sistemi. Specifičnost organi-

zacionih sistema ispoljava se u tome što obuhvataju i čovjeka kao svjesno biće. Otuda

proističe i njihova osnovna karakteristika da su to teleološki sistemi, odnosno sistemi ci-

lja.

162

nju ponašanja organizacionih sistema. Ove aktivnosti dobijaju zajednički naziv menadžment i predstavljaju okosnicu organizacione strukture predu-zeća.

S obzirom na značaj i ulogu ovih aktivnosti za efikasnost organizacio-nih sistema, razvilo se i posebno učenje o menadžmentu. Tako se menadž-ment posmatra, s jedne strane, kao vještina upravljanja i rukovođenja orga-nizacionim sistemima kao i nosioci te funkcije, a s druge strane, kao teorija koja izučava ovaj fenomen i doprinosi njegovom usavršavaju. U tom smi-slu, menadžment kao fenomen može da se posmatra sa tri aspekta i to kao:

vještina upravljanja,

teorija o upravljanju i

upravljačka struktura.

Svaki od ovih aspekata ima višeslojnu strukturu, što menadžment čini složenom aktivnošću kadrova širokog spektra stručnosti i obrazovanosti.

Zato, bilo da se radi o praksi menadžmenta, bilo da je u pitanju teorij-ski tretman ove aktivnosti, neophodan je multidisciplinarni pristup njego-voj primjeni i njegovom izučavanju. to se može objasniti činjenicom da su organizacioni sistemi, uopšte, kao i preduzeća posebno, veoma složene po-jave, u čijoj strukturi su zastupljeni prirodni i tehnički sistemi kao njihovi elementi, kao i čovjek-pojedinac ili ljudski kolektivi.

S obzirom na kompleksnost oblasti koju obuhvata, nije lako dati preci-znu, valjanu i sveobuhvatnu definiciju menadžmenta. Zato će se ovdje ista-ći samo neke od definicija koje su u literaturi najviše pominjane i uvažava-ne.

Meri Parker Folet (Mary Parker Follett) smatra da menadžment pred-stavlja vještinu obavljanja posla preko (ili posredstvom) drugih ljudi. Pre-ma ovoj definiciji, menadžment je posebna, specifična aktivnost u predu-zeću koja je usmjerena ka ostvarivanju programiranih ciljeva i zadataka preduzeća. Aktivnost menadžmenta obavljaju menadžeri različitih nivoa i profila, usmjeravajući rad zaposlenih u preduzeću ka navedenim ciljevima. Suština rada menadžera ogleda se u nastojanju da zaposleni u preduzeću kvalitetno, racionalno i blagovremeno obave svoje zadatke koji su u funk-ciji postavljenih ciljeva preduzeća. Navedena definicija ima jedan nedosta-tak, a to je što nigdje ne ističe da je proces donošenja odluka o poslu koji treba da se obavi u preduzeću takođe jedna od veoma značajnih funkcija menadžmenta.

Autor Stenli Vens (Stanley Vance) menadžment definiše i kao proces donošenja odluka i kontrole rada ljudi na ostvarivanju postavljenih ciljeva.

Viljem Sprajgel (William Spreigel) smatra da menadžment predstavlja takvu funkciju preduzeća koja se sastoji u usmeravanju i kontroli različitih aktinosti u preduzeću radi postizanja postavljenih ciljeva. Ovaj autor sma-

163

tra da je menadžment u suštini izvršna funkcija koja posebno uključuje ak-tivno usmjeravanje ljudskih napora.

Jedan od najznačajnijih autora iz oblasti menadžmenta Piter Draker (Peter Drucker) smatra da se suština menadžmenta ogleda u funkcijama koje on obavlja, a to su planiranje, organizovanje, zapošljavanje, uticanje i kontrolisanje.

Sumirajući definicije menadžmenta koje se međusobno razlikuju u za-visnosti od stava i mišljenja autora, trebalo bi naglasiti da menadžment po-stoji samo u formalnim organizacijama, jer samo u njima postoji potreba i mogućnost smišljenog koordiniranja i usmjeravanja rada ljudi ka ostvari-vanju postavljenih ciljeva.

3. Razvoj menadžmenta

3.1. Profesionalni menadžment

Na današnjem stepenu društveno-ekonomske razvijenosti menadž-ment je jedna od neophodnih aktivnosti u svim organizacionim sistemima, kako ekonomskim (kao što su različiti oblici preduzeća) tako i u neeko-nomskim (kao što su vojska, crkve, bolnice, i sl.). U svim navedenim orga-nizacijama potrebno je planirati, organizovati, voditi i usmjeravati rad za-poslenih ka ostvarivanju postavljenih ciljeva. Date ciljeve treba ostvariti racionalnim korišćenjem raspoloživih resursa i u optimalnom vremenu, kao i u skladu sa potrebama tržišta i drugih korisnika. U protivnom će doći do raspada navedenog organizacionog sistema.

Većina autora smatra da je menadžment danas funkcija koja je nužna da bi organizacioni sistem efikasno funkcionisao. Na primer, Piter Draker smatra da se, prije svega, zahvaljujući adekvatnom menadžmentu japanska privreda razvila iz nerazvijene u jednu od najrazvijenijih na svijetu. Naime, Japanci su preuzeli američki menadžment, a zatim ga prilagodili svojim kulturnim specifičnostima i primjenili u svojoj privredi.

Autor L.Malino (L.Mullino) smatra da je menadžment "ugaoni kamen organizacione efikasnosti", a da su "svi uspjesi i neuspjesi preduzeća us-pjesi i neuspjesi njihovih menadžera". Takođe se smatra da je jedan od glavnih uzroka nerazvijenosti zemalja u razvoju upravo nizak nivo razvije-nosti i primjene menadžmenta, pa se one nazivaju i "undermanaged coun-tries".

Značaj i ulogu menadžmenta u uspješnom poslovanju preduzeća uoči-li su, i posebno su insistirali na njoj, pioniri i osnivači "Naučne organizaci-je rada". Naime, Fajol smatrao je da svako preduzeća mora da ima sljedeće funkcije: menadžment, tehničku funkciju, komercijalnu funkciju, finansij-sku funkciju, funkciju sigurnosti i računovodstvenu funkciju. Fajol je funk-

164

ciju menadžmenta nazvao administrativnom funkcijom preduzeća i sma-trao je da je ona jedna od najvažnijih aktivnosti u preduzeću.

Izuzetan značaj funkciji menadžmenta pridavao je i Frederik Tejlor (Frederick Taylor). On je smatrao da menadžment ima odlučujuću ulogu u poslovnom uspehu preduzeća i da, usljed toga, mora biti postavljen na na-učnim osnovama.

Danas preovlađuje mišljenje da je u savremenim, kompleksnim i veo-ma promjenljivim uslovima privređivanja uloga menadžmenta u ostvariva-nju poslovnog uspjeha preduzeća presudna. S obzirom na to, jednog isto-rijskog momenta vlasnici kapitala nisu bili u mogućnosti niti su imali te sposobnosti da sami uspješno upravljaju kompanijama, pa se javila potreba da se ta funkcija prepusti ljudima koji su stručno osposobljeni za to - pro-fesionalnim menadžerima. Piter Draker smatra da je kritična tačka prelaska na sistem profesionalnog menadžmenta 300 do 1000 zaposlenih (u zavi-snosti od specifičnosti poslovanja konkretnog ekonomskog subjekta). Glavni zadatak profesionalnih menadžera jeste uspješno i racionalno ostvarivanje planiranih ciljeva preduzeća. Biznis preduzeća dobija vodeću ulogu u odnosu na vlastiti biznis, tako da samo preduzeće mora drugačije da se organizuje i vodi nego do tada. Takvu, novu, promjenljivu upravljač-ku ulogu mogli su uspješno da preuzmu samo profesionalni menadžeri.

3.2. Naučni menadžment

Iako je funkcija menadžmenta stara koliko i ljudsko društvo, menadž-ment kao naučna disciplina novijeg je datuma. Kao začetnici naučnog me-nadžmenta mogu se navesti Tejlor i drugi pioniri naučne organizacije rada i naučnog upravljanja. Prvi autor koji je oblast menadžmenta proučavao si-stematski i koji je dao značajan doprinos njegovom razvoju jeste upravo Frederik Tejlor. Izučavajući oblast menadžmenta, Tejlor je koristio naučne metode i vršio konkretne eksperimente u upravljanju proizvodnim pogoni-ma. To mu je omogućilo da definiše određena načela i da postavi svoju te-oriju naučnog upravljanja.

Značajan doprinos razvoju naučnog menadžmenta dali su i sljedeći autori: Gant, Emerson, Ford, Gilbret, Berner. Posebno se može izdvojiti Francuz Anri Fajol koji je proučavao problematiku upravljanja preduze-ćem kao cjelinom, te je formulisao 14 principa efikasnog upravljanja pred-uzećem.

Mnogi autori, proučavajući problematiku menadžmenta i koristeći na-učne metode posmatranja eksperimentisanja i istraživanja, doprinijeli su da se menadžment razvije u naučnu disciplinu u okviru društvenih i tehničkih nauka. Principi menadžmenta zasnivaju se na proučavanju određenih feno-mena, njihovoj sistematskoj klasifikaciji i analizi, kao i, na osnovu toga, na uočavanju uzročno-posledičnih veza između posmatranih promjenljivih.

165

Uopštavanjem uočenih odnosa došlo se do hipoteza, a ove hipoteze, čija je tačnost testirana i dokazana, nazvane su principima. Principi menadžmenta omogućavaju menadžerima u praksi da analiziraju probleme, da ih lakše riješe, kao i da predvide određene rezultate.

Kao ni druga interdisciplinarna učenja, menadžment nije egzaktna na-uka. Glavni razlog tome jeste činjenica da se radi o procesima koji se odvi-jaju u organizacijama i u vezi su sa ljudima. U tom smislu kontrolisanje eksperimenata veoma je otežano, pa ni sami principi menadžmenta nemaju strogost i egzaktnost kao principi u prirodnim i tehničkim naukama. Me-nadžment, budući da je interdisciplinarno učenje, ima ista ograničenja koja imaju i druge slične nauke. Međutim, to nikako ne bi trebalo shvatiti kao umanjenje značaja i uloge menadžmenta kao naučne discipline. Naime, menadžment kao naučna disciplina ima veoma značajna sredstva analize, predviđanja i kontrole koji menadžerima omogućavaju da svoje zadatke obavljaju efikasnije i efektnije.

Treba napomenuti da je razvoj menadžmenta u nauku nastupio poslje industrijske revolucije, tj. onda kada su se stekli neophodni uslovi za to: akumulacija fizičkih i ljudskih resursa, stvaranje velikih poslovnih organi-zacija u američkoj privredi, proširivanje tržišta, razvoj tehnologije, šira pri-mjena električne energije i unapređenje u transportu i komunikacijama. Tada je postalo neophodno da upravljanje tako naraslim i usložnjenim or-ganizacionim sistemima bude zasnovano na naučnim principima.

3.3. Škole menadžmenta

Menadžment kao naučna disciplina bio je predmet izučavanja mnogih autora i istraživača koji su dali različiti i višestruki doprinos njegovom raz-voju. Od pojave "teorije naučnog upravljanja" do danas razvilo se više ško-la menadžmenta. Najvažnije su sljedeće:

Klasična škola menadžmenta,

Škola ljudskih odnosa,

Škola teorije odlučivanja,

Škola nauke o menadžmentu,

Škola teorije sistema i

Situaciona škola menadžmenta.

O svakoj od navedenih škola menadžmenta navešćemo njene najzna-čajnije karakteristike.

Klasična škola menadžmenta predstavlja prvi sistematski pristup izuča-vanju problematike upravljanja. Temelje ove škole postavili su svojim na-učnim istraživanjima autori: Tejlor, Fajol, Veber i njihovi sljedbenici. Kla-sična škola menadžmenta ouhvata tri teorije: teoriju naučnog menadžmen-

166

ta (1), administrativnu teoriju ili teoriju procesa menadžmenta (2) i biro-kratsku teoriju menadžmenta (3).

(1) Teorija naučnog menadžmenta potiče od rezultata istraživanja ču-venog američkog inženjera Tejlora koji se smatra i tvorcem ove teorije. Tejlor je nastojao, da koristeći saznanja iz prakse, formira menadžment kao nauku koja se zasniva na čvrstim, dobro postavljenim principima. U ovome su mu pomagali mnogobrojni sljedbenici, koji su takođe dali svoj doprinos razvoju menadžmenta kao naučne discipline.

(2) Administrativnu teoriju ili teoriju procesa u okviru klasične škole menadžmenta, razvio je Fajol. Glavni cilj njegovih istraživanja bio je siste-matsko razumevanje cjelokupnog menadžerskog procesa. I drugi autori, pored Fajola, dali su svoj doprinos razvoju ove teorije. to su: Monej (Mo-ney), Rajli (Railey), Urvik (Urwick), gulik (Gullick), Meri P.Folet (Mary P. Follet).

(3) Birokratsku teoriju menadžmenta razvio je Maks Veber. Ova teori-ja ima veliki uticaj na razvoj menadžmenta kao naučne discipline, ali i na njenu primjenu u praksi. Neke postavke birokratske teorije menadžmenta još uvek se koriste prilikom uspostavljanja menadžerskog sistema u odre-đenim organizacijama.

Pored svojih nesumnjivih prednosti, klasična škola menadžmenta ima i određene slabosti, pa je često trpjela i kritike. Jedna od najčešćih kritika je-ste zanemarivanje ljudskog faktora organizacije, kao i jednostrano posma-tranje organizacije kao mašine ili aparata koji radi po nepromenljivim za-konima. Pristalice ove škole takođe su smatrali da zaposlene interesuje sa-mo plata, kao i da se zaposleni uvijek ponašaju racionalno (što je praksa demantovala). Klasična škola, zbog manjkavosti u pristupu prema određe-nim problemima, nije adekvatno riješila mnoga značajna pitanja menadž-menta, kao što su: vođsto, motivacija, komunikacije, međuljudski odnosi. Odgovore na ova pitanja pokušale su da daju druge škole menadžmenta.

Škola ljudskih odnosa ili ponašanja počela je da se razvija tridesetih godina prošlog veka. Začetnici ove škole bili su autori Elton Mejo (Mayo) i Retlisberger (Roetkhlisberger), koji su prvi uočili važnost ljudskog fakto-ra u organizaciji.

Predstavnici škole ljudskih odnosa smatrali su da su motivacija za rad, moral u radu i učinak (produktivnost) veoma usko povezani sa socijalnim odnosima među radnicima i između radnika i menadžera. Smatralo se da su ljudi zavisni od međuljudskih odnosa, a ne od fizičkih uslova rada. Is-traživanjem je utvrđeno da: radnici tretiraju sebe kao radnu grupu; grupe imaju svoje "norme" koje se odnose na proizvodnju kao i na međusobne odnose i odnose sa menadžerima; ostvarena proizvodnja nije u vezi sa inte-ligencijom radnika već u vezi sa njihovim socijalnim statusom i pripadno-šću kliki.

167

Budući da je uočen značaj ljudskog faktora proizvodnje, istraživanja u ovom domenu menadžmenta dalje su se razvila i u njih su uključeni i psi-holozi i sociolozi. Kao rezultat saznanja koja su proistekla iz ovih istraži-vanja nastala je upravo škola međuljudskih odnosa (human relations). Po-što ljudski faktor nije bio poseban predmet proučavanja klasične škole me-nadžmenta, je i značaj škole ljudskih odnosa utoliko veći.

Tvorci škole međuljudskih odnosa svoja istraživanja fokusirali su, uglavnom, na proučavanje uloge čoveka i njegovog ponašanja u jednom organizacionom sistemu. Pristalice ove teorije posmatraju čovjeka kao psi-ho-fizičko biće i kao socijalnu jedinku, kao pripadnika različitih društvenih grupa. Na taj način ovi autori kod čovjeka su proučavali sve ono što je bit-no za njegovo ponašanje u jednom organizacionom sistemu sa stanovišta menadžmenta, a to su: potrebe, motivi, ciljevi u radu, udruživanje, stavovi, oficijelni i neformalni odnosi, neformalne grupe, moral, zadovoljstvo u ra-du, itd.

U teoriji škole ljudskih odnosa u žižu istraživanja stavlja se ljudska komponenta menadžmenta, a čovjek se tretira kao jedinstveno socio-psi-hičko biće. Autori ove škole smatrali su da je pretpostavka efikasnog me-nadžmenta stvaranje ambijenta pogodnog za zadovoljenje socijalnih i psi-hičkih potreba ljudi. Po njima, menadžer treba da primenjuje demokratsko-participativni sistem rukovođenja, koji je najdelotvorniji. Najznačajniji predstavnici ove škole menadžmenta bili su: Kurt Levin (Kurt Lewin), Kris Argiris (Chris Argyris), Rensis Mikert (Rensis Likert) i drugi.

I teorije autora škole ljudskih odnosa takođe su imale određene slabo-sti. Prvo, njihov pristup proučavanju problematike menadžmenta potpuno se oslanjao na klasičnu školu. Drugo, kao i autori klasične škole, i oni su organizaciju posmatrali kao izolovan, zatvoren sistem, što ne odgovara re-alnosti budući da se svaka organizacija nalazi u interakciji sa svojim okru-ženjem.

Škola teorije odlučivanja polazi od stava da je menadžment proces donošenja odluka, a ne proces obavljanja menadžerskih funkcija. Učinak svih menadžerskih funkcija podrazumijeva donošenje odgovarajućih odlu-ka tako da se cjelokupna problematika menadžmenta može svesti na po-smatranje i proučavanje procesa donošenja odluka. Pri tome, autori škole teorije odlučivanja svoje proučavanje usmjerili su na posmatranje: odluka, donosilaca odluka i na proučavanje socijalnog i psihološkog ambijenta do-nosilaca odluke. Oni čitav sistem menadžmenta posmatraju kroz segment donošenja odluka.

Navedena teorija, pored nekih prednosti, ima i mnogo slabih strana. Glavna slabost ove teorije jeste poistovjećivanje čitave, veoma komplek-sne, menadžerske aktivnosti sa procesom odlučivanja. Jer, nije jedina funk-cija menadžera da donosi odluke u organizaciji, već da u njoj bude i inova-

168

tor, da kreira neophodne uslove za nesmetano obavljanje posla, da riješava konflikte koji iskrsnu itd. Da bi sve to mogao da obavlja, menadžer mora posjedovati mnogo više kvaliteta nego što je potrebno samo za donošenje odluka.

Škola nauke o menadžmentu spada u red najstarijih škola i potiče još iz daleke prošlosti, ali je svoj najveći zamah dobila u vrijeme Tejlora i nje-govih pristalica "naučnog upravljanja". Intenziviranje nastojanja da se me-nadžment pretvori u nauku naročito je naglašeno za vrijeme Drugog svet-skog rata. Tada su menadžeri vladinih predstavnika i naučnici nastojali da uspostave red i strogu racionalnost u radu pozadinskih službi koje su bile angažovane u ratnim operacijama. Prve timove za operaciona istraživanja, sastavljene od stručnjaka različitog profila, formirali su Britanci. Cilj je bio doći do optimalnih riješenja za korišćenje radarskog sistema, protivavion-ske artiljerije, podmornica i sl.

Kako je to obično bivalo, kasnije su ta istraživanja prenošena u oblast industrije, oblast upravljanja i u druge privredne djelatnosti. Rezultat toga bio je spajanje operacionih istraživanja i upravljanja proizvodnjom i stva-ranje "upravljanja operacijama". Ponovo su u prvi plan izbili zahtjevi za radom, mjerenjem i kontrolom. To je podrazumijevalo kvalitativno izraža-vanje podataka, a time i kvantifikaciju varijabli industrijskih i organizacio-nih problema. Kao odgovor na te zahtjeva razvila su se operaciona istraži-vanja i sistemska analiza kao osnova škole naučnog menadžmenta.

Škola naučnog menadžmenta takođe ima svoje slabosti koje se ogle-daju, prije svega, u tome što sve pojave teži da kvantifikuje i podvede pod matematičke formule. Takav pristup, kako je praksa pokazala, nije uvijek moguć i suviše je uzak za svu kompleksnost koju menadžment u tretiranju problema treba da ispolji.

Škola teorije sistema nastala je šezdesetih godina dvadesetog vijeka i rezultat je razvoja opšte teorije sistema. Do pojave opšte teorije sistema došlo je i kao posljedica istraživanja u oblasti upravljanja složenim dina-mičkim sistemima kao i istraživanja koja su se odnosila na razvoj matema-tičkih modela optimizacije. Sve to rezultiralo je u novim naučnim saznanji-ma, kao i u novim metodologijama.

Glavna odlika škole teorije sistema jeste tretiranje organizacije kao or-ganskog otvorenog sistema, čiji dijelovi (podsistemi) su međusobno pove-zani i isprepleteni. Može se reći da ova škola menadžmenta ima dosta pri-stalica zbog čega je za relativno kratak vremenski period postala preovla-đujuća u literaturi o menadžmentu.

Situaciona škola menadžmenta polazi od raznih okolnosti sa kojima se menadžer susreće, a koje su često i specifične, pa je nemoguće izraditi jedan jedinstven, univerzalan model po kome će se menadžer ponašati u određenoj vrsti situacije. Usled toga, javila se situaciona škola menadž-

169

menta, kao jedna od najmlađih, koja smatra da će aktivnosti menadžera za-visiti od karakteristika konkretne situacije u kojoj on treba da reaguje. Po autorima ove škole, svaka situacija je specifična i menadžer mora reagova-ti u skladu s tim na različite načine.

Prema situacionom konceptu nije moguće izgraditi jedan opšti mena-džerski princip ni pristup, već menadžer treba da projektuje organizaciju, da definiše njene ciljeve, strategiju, politiku i planove saglasno konkretnim uslovima u okruženju. Uspjeh menadžera uslovljen je i njegovom sposob-nošću da se prilagodi okruženju, da adekvatno reaguje na impulse iz okru-ženja, kao i da predvidi promjene u njemu i da na njih odgovarajuće reagu-je.

Jedna od prednosti škole situacionog menadžmenta jeste i to što nudi metod analize, kao i način uspješne integracije organizacije sa njenim okruženjem.

4. Principi menadžmenta

4.1.Osnovni principi menadžmenta

Principi menadžmenta predstavljaju određene zahtjeve u obavljanju menadžerske funkcije da bi se ostvarili postavljeni ciljevi. Veoma je teško formulisati njene univerzalne principe menadžmenta koji bi važili u svakoj situaciji. Naime, mnogi autori, pripadnici različitih škola i pravaca, formu-lisali su principe menadžmenta. Prvi autori koji su proučavali ovu oblast bili su začetnici teorije "naučne organizacije rada" ili "naučnog upravlja-nja".

Tejlor je formulisao princip "upravljanja putem izuzetka", koji pred-stavlja zahtjev ili težnju da menadžeri usmjeravaju svoju pažnju samo na one slučajeve kojima se postavljene norme ne ostvaruju ili se prebaciju iz-nad određene granice i u kojima se ne slijede, ili ne mogu da slijede, propi-sane procedure.

Fajol je formulisao 14 principa upravljanja preduzećem, od kojih se mnogi i danas primjenjuju u praksi. Veber je dao svojih 5 principa upra-vljanja birokratskim organizacijama. Takođe su mnogi drugi autori poku-šali da formulišu osnovne principe menadžmenta koji bi važili u određe-nim situacijama. Međutim, s obzirom na činjenicu da se same menadžer-ske funkcije razlikuju u zavisnosti od toga o kakvoj se organizaciji radi, zatim o kakvom okruženju se radi, to je univerzalna primjena klasičnih principa menadžmenta, koje su formulisali Fajol, Veber i drugi, u mnogo-me dovedena u pitanje.

170

Mada se postavljeni menadžerski principi široko primjenjuju u praksi, naravno ne svi i ne svi odjednom, postoje i mnogobrojne zamjerke, a pre svega, sljedeće:

mnogi od principa formulisani su nejasno i suviše apstraktno;

neki od principa međusobno su suprostavljeni (kao, na primjer, prin-cip centralizacije i decentralizacije, ili princip podjele rada i princip jedinstva komande).

Međutim, neki opšti principi koji se primjenjuju u poslovanju ekonom-skih subjekata takođe se mogu primeniti i u oblasti menadžmenta. Misli se, pre svega, na princip efikasnosti i princip efektivnosti, koji se mogu svrsta-ti i u osnovne principe menadžmenta. Naime, princip efikasnosti predsta-vlja zahtjev da se određeni cilj ostvari na najracionalniji način (u smislu odnosa rezultata i ulaganja); a princip efektivnosti predstavlja zahtjev da se određenom aktivnošću postigne željeni efekat. Znači, kod principa efika-snosti postavlja se pitanje kako nešto radimo, a kod principa efektivnosti pitanje je šta je rezultat (efekat) našeg rada, tj. šta radimo.

4.2. Fajolovi principi menadžmenta

Autor Frederik Fajol svojim izučavanjima dao je veoma značajan dopri-nos razvoju teorije menadžmenta. On je formulisao 14 principa menadž-menta koji su umnogome i danas aktuelni, pa će u daljem djelu teksta biti obrazloženi.

(1) Povezanost ovlašćenja i odgovornosti - ovlašćenja koje ima mena-džer pri obavljanju svojih zadataka proističu iz njegove odgovornosti. U skladu s tim, menadžeru ne bi trebalo davati ovlašćenja bez preuzimanja odgovornosti, odnosno odgovornost menadžera trebalo bi da bude u skladu sa njegovim ovlašćenjima. U okviru ovog principa Fajol posmatra i feno-men autoriteta menadžera, smatrajući da zvanični autoritet proizlazi iz nje-govog položaja u menadžerskoj hijerarhiji, a lični autoritet proističe iz nje-gove inteligencije, iskustva, morala, itd.

(2) Jedinstvo komande - svodi se na zahtjev da zaposleni u preduzeću treba da imaju samo jednog šefa (boss) i da samo od njega primaju naloge. Sa zaposlenima treba da komunicira samo jedan (njihov) neposredni ruko-vodilac da se ne bi stvarala konfuzija oko toga čiji nalog treba prije izvršiti.

(3) Jedinstvo vođenja - predstavlja zahtjev da sve menadžerske i druge aktivnosi u preduzeću koje imaju isti cilj budu objedinjene i vođene. Te aktivnosti treba da imaju jedan plan i jednog rukovodioca. Sve aktivnosti koje su međusobno uslovljene i povezane treba da se vode na toj osnovi. Poštovanjem ovog principa obezbjedilo bi se koordiniranje snage i fokusi-ranje napora, dok bi njegovim kršenjem došlo do cijepanja akcija i napora, kao i do neracionalnog trošenja resursa.

171

(4) Uspostavljenost skalarnog lanca komande - predstavlja zahtjev da komandni sistem organizacije, sastavljen od lanca nadređenih i podređe-nih, bude postavljen duž čitave organizacije, od njenog vrha do dna. Odnos nadređenosti i podređenosti povezuje sve zaposlene u organizaciji. Ovaj princip treba da bude poštovan uvijek kada je to moguće i racionalno, ma-da Fajol dozvoljava odstupanje od njega, ali samo u izuzetnim slučajevi-ma.

(5) Uspostavljenost podjele rada - predstavlja zahtjev da se primjeni specijalizacija rada za sve vrste posla, i menadžerske i tehničke. Cilj je da isti radnici rade uvijek na istim operacijama, a da se menadžeri susreću uvijek sa istim problemima, pa bi, na osnovu prethodnog iskustva, mogli pouzdanije da rešavaju nastale probleme. Po Fajolu svaka promjena u radu zahtjeva obuku i adaptaciju menadžera, što umanjuje njihov učinak. Mada je uspostavljenost rada veoma korisna, Fajol ističe da ona ima određena ograničenja, koja takođe treba uzeti u obzir prilikom njene primjene.

(6) Disciplinovanost - predstavlja zahtjev da svi zaposleni obavljaju svoje zadatke i međusobno komuniciraju saglasno pravilima, normama i običajima organizacije. Pojedinac ne smije da ispoljava sopstvene ćudi i kaprice koji odudaraju od usvojenih principa ponašanja. Disciplinovanost je od ključne važnosti za obavljanje zadataka, a može se obezbjediti: do-brim rukovodiocima na svim nivoima, jasnim i fer sporazumima sa zapo-slenima i odgovarajućim kaznenim mjerama.

(7) Podređenost individualnog opštem interesu - predstavlja zahtjev da interes organizacije bude iznad interesa pojedinaca i grupa, a to se može postići samo ako top menadžeri daju primjer poštenja, pravednosti, integri-teta itd. Zaposleni treba da osjete neophodnost da, kad god su u koliziji nji-hovi i interesi organizacije, prevagnu interesi organizacije.

(8) Pravednost nagrađivanja - predstavlja zahtjev da nagrade budu us-postavljene u skladu sa težnjom i složenošću posla, kvalitetom zaposlenih, odgovornošću, radnim uslovima i sl. Nagrade takođe treba da se formiraju i u skladu sa nivoom životnog standarda, opštim stepenom društveno-eko-nomskog razvoja, ekonomskim položajem preduzeća, itd.

(9) Centralizovanost - jeste zahtjev da organizaciona struktura predu-zeća bude visoko centralizovana. Pri tome, to ne znači da u određenim do-menima ne treba primenjivati decentralizaciju. Decentralizaciju treba pri-mjenjivati u velikim preduzećima u kojima su radnici udaljeni od glavnog rukovodioca pa je i komunikacija među njima otežana. Tada ovlašćenja za donošenje odluka treba da se prenesu na različite menadžere na različitom stepenu. S druge strane, istovremeno sa decentralizacijom neophodno je ojačati i centralizovati kontrolu u preduzeću.

(10) Zastupljenost reda - podrazumijeva zahtjev da pravi čovek bude na pravom mjestu i da se sve što mu treba nalazi na njegovom radnom me-

172

stu. Da bi se taj red uspostavio neophodno je dobro poznavati ljudske zah-tjeve i resurse koji se tiču tih zahteva, kao i uspostaviti optimalan balans između zahtjeva i resursa.

(11) Pravednost - predstavlja zahtjev da zaposelni budu tretirani na pravedan i ljubazan način. Zastupljenost ovog principa predstavlja uslov lojalnosti i požrtvovanosti zaposlenih. Stvaranje osjećaja pravednosti u svim djelovima organizacije i na svim nivoima skalarnog lanca jeste du-žnost glavnog rukovodioca.

(12) Stabilnost zaposlenja - jeste zahtjev da se kod zaposlenih stvori osećaj razumne sigurnosti posla. Zaposleni treba da budu ubijeđeni da je otpuštanje rezultat dobro osmišljene personalne politike, a ne kaprica nad-ređenih.

(13) Podsticanje inicijative - predstavlja zahtjev da menadžeri kreiraju radni ambijent tako da on podstiče sposobnost, dovitljivost i preduzimlji-vost zaposlenih. Zaposleni treba da preduzimaju inicijativu i da prihvataju odgovornost. Takva atmosfera kod zaposlenih stvara osjećaj zadovoljstva pa menadžeri treba sve da preduzmu da se takvi uslovi stvore. Naravno, inicijativa zaposlenih mora se kretati u granicama ovlašćenja i organizaci-one discipline.

(14) Postojanje timskog duha - predstavlja zahtjev za podsticanje ko-hezije i timskog duha među zaposlenima. u organizaciji koja je sastavljena od mnogo zaposlenih koji su povezani u grupe i međusobno sarađuju radi ostvarivanja zajedničkog cilja treba stvoriti takav ambijent da se zaposleni osjećaju kao značajan dio velikog tima i da im je svima u interesu da se postavljeni ciljevi ostvare što racionalnije.

4.3. Veberovi principi menadžmenta

Veber je jedan od značajnih autora koji su proučavali problematiku menadžmenta. On je takođe pokušao da da osnovne principe menadžmenta i oni se mogu svesti na sljedeće:

(1) Stalnost pravila - kao zahtjev da postoji određena stalna grupa pra-vila po kojoj se obavlja sav menadžerski posao.

(2) Definisanost nadležnosti za određena radna mjesta - kao zahtev da se u preduzeću utvrde određena nadležna mjesta, izvršioce na tim mjestima a zatim i ovlašćenja za obavljanje odgovarajućih poslova.

(3) Izgrađenost hijerarhije pozicija - kao zahtjev da se obezbijedi nad-zor svake kancelarije od strane višeg autoriteta.

(4) Univerzalnost kriterijuma imenovanja i unapređenja - jeste zahtjev da menadžeri, čija je kompetentnost potvrđena, prilikom imenovanja i una-pređenja zaposlenih koriste univerzalne kriterijume, koji bi omogućili pra-vednost u donošenju datih odluka.

173

(5) Obaveznost davanja svih dokumenata u pismenoj formi - kao zah-tjev da sve odluke, akcije i druga akta budu proslijeđena pismeno kako bi se omogućila provjera (kontrola) budućeg permanentnog izvještavanja.

174

II. DIVERSIFIKACIJA MENADŽMENTA

1. Vrste menadžmenta

Aktivnost upravljanja definisana je kao proces planiranja, organizova-nja, zapošljavanja, vođenja i kontrolisanja napora članova kolektiva i kori-šćenja svih resursa preduzeća radi ostvarivanja njegovih ciljeva. Ovako iz-ražena složenost aktivnosti upravljanja uslovljena je složenošću organiza-cione strukture preduzeća, koja obuhvata veći broj elemenata međusobno povezanih vertikalno i horizontalno. Zato je uspješno funkcionisanje pred-uzeća uslovljeno skladnim povezivanjem svih elemenata njegove organi-zacione strukture i usmjeravanjem na ostvarivanje planiranih ciljeva koji su utvrđeni upravljačkim aktivnostima njegovog menadžmenta.

Kriterijumi efikasnosti i efektivnosti poslovanja preduzeća kao slože-nog organizacionog sistema zahtjevaju sprovođenje principa podjele rada. Na toj osnovi uspostavljaju se specijalizovani nosioci parcijalnih zadataka u organizacionoj strukturi, na koje se raspoređuju i upravljačke nadležno-sti, pa prema tome i odgovornosti za obavljanje poslova koji su im dodije-ljeni na osnovu podjele rada. Ovako konstituisani segmenti organizacione strukture obezbjeđuju viši stepen motivisanosti nosilaca parcijalnih zadata-ka za doprinos uspjehu poslovanja preduzeća u cjelini. Ta motivisanost podstiče se, s jedne strane, delegiranjem nadležnosti u planiranju, koordi-naciji i kontroli izvršavanja parcijalnih zadataka, kao i odgovornosti za ra-cionalno korišćenje ljudskih i materijalnih resursa i, s druge strane, uslo-vljavanjem visine zarade odgovornih kadrova doprinosom uspjehu predu-zeća kao cjeline.

U vezi sa stepenom nadležnosti u procesu odlučivanja i odgovornosti za ostvarivanje ciljeva preduzeća, teorija i praksa menadžmenta razlikuju tri osnovne varijante upravljačkih aktivnosti i to:

strategijski menadžment,

operativni menadžment,

menadžment poslovnih područja.

Navedene varijante menadžmenta razlikuju se po obuhvatu i složenosti odlučivanja o ciljevima, zatim po načinu koordinacije i kontrole poslova-nja, kao i po hijerarhijskom položaju menadžera u sistemu menadžmenta.

175

2. Strategijski menadžment

2.1. Definicija strategije

Strategija je upravljačka aktivnost preduzeća ili drugog organizacio-nog sistema koja se odnosi na izbor pravaca, metoda i instrumenata za rea-lizaciju ciljeva njegovog funkcionisanja. Pri tome, neophodnost odgovara-jućeg izbora proističe iz okolnosti što preduzeće posluje u datom privred-nom i ukupnom društvenom okruženju, u kome djeluju razna ograničenja i podsticaji. Tome treba dodati i činjenice da preduzeće raspolaže ograniče-nim resursima i da u obavljanju njegove djelatnosti postoji konkurencija drugih učesnika u procesu privređivanja.

Uloga strategije u tekućem poslovanju i razvoju preduzeća svodi se na pronalaženje najboljih mogućih načina za ostvarivanje planiranih ciljeva. To se obezbjeđuje kombinovanjem raspoloživih ljudskih i materijalnih re-sursa, kao i drugih konkurentskih prednosti preduzeća, kako bi se odgovo-rilo na izazove i ograničenja u okruženju i postigao što viši stepen efektiv-nosti poslovanja i efikasnosti privređivanja. Pri tome, pod efektivnošću po-slovanja podrazumijeva se uspješnost preduzeća u pogledu sticanja želje-nih rezultata, dok se pojmom efikasnost objašnjava uspješnost dobijanja rezultata uz minimalna ulaganja. Otuda i pojednostavljeno objašnjenje ova dva kriterijuma poslovanja glasi: efektivnost je obavljanje pravih poslova, a efikasnost je obavljanje poslova na pravi način.

Strategija preduzeća treba da objezbedi najpovoljniji način ostvariva-nja ciljeva preduzeća u uslovima oštre tržišne konkurencije i pod dejstvom dinamičnih promjena u okruženju. Zato je neophodno da se pri izboru stra-tegije preduzeća razmatra veoma širok spektar pravaca, metoda i instrume-nata koji će se primjenjivati u zavisnosti od ciljeva i uslova poslovanja. Ta-kođe, izbor strategije uslovljen je veličinom, razvijenošću, vrstom i razno-vrsnošću djelatnosti, kao i stepenom decentralizovanosti upravljanja predu-zeća.

2.2. Klasifikovanje strategija

Polazeći od navedenih okolnosti, moguće je izvršiti klasifikovanje strategija preduzeća prema sljedećim kriterijumima:

a) Razvojne mogućnosti preduzeća, b) Hijerarhijski nivoi, c) Karakteristike promjena, d) Odnos prema konkurenciji, e) Položaj na tržištu.

176

a) Prema kriterijumu razvojnih mogućnosti preduzeća bira se strategi-ja:

ograničenog rasta ili stabilizacije, koja se karakteriše opreznošću, od-nosno izborom stabilnog umesto burnog i rizičnog rasta,

ekspanzivnog rasta, koja podrazumeva ofanzivni pristup razvoju preduzeća, što obuhvata prodor na nova tržišta, razvoj novih proiz-voda i proizvodnih linija, kao i diverzifikaciju djelatnosti preduzeća,

redukcije poslovanja, što podrazumijeva smanjivanje obima djelat-nosti preduzeća, osamostavljivanje pojedinih dijelova organizacione strukture, pa i njihovu likvidaciju.

U privrednoj praksi navedene varijante strategije rjeđe se koriste u či-stom obliku, jer se njihovim kombinovanjem postižu povoljniji efekti po-slovanja preduzeća. Naime, u nastojanju da što bolje iskoristi šanse u po-slovnom okruženju, kao i da izbjegne opasnosti koje mu prijete, menadž-ment preduzeća opredeljuje se za fleksibilno ponašanje u svom razvoju, prilagođavajući se promjenama uslova poslovanja.

b) Hijerarhijski nivoi predstavljaju kriterijum po kome se razlikuju strategije:

preduzeća, što podrazumeva donošenje baznih odluka za cjelinu or-ganizacionog sistema, kao što su optimiziranje poslovanja, usklađi-vanje tehnoloških uslova sa zahtjevima tržišta, kao i izbor tipa orga-nizacije, načina upravljanja i metoda rasta preduzeća;

poslovnih jedinica, što se odnosi na donošenje ključnih odluka za usmjeravanje poslovanja pojedinih dijelova organizacione strukture preduzeća, kao što su različiti centri odgovornosti i drugi segmenti na koje su delegirane određene nadležnosti iz domena upravljanja, kao i odgovornosti za uspješnost u poslovanju;

poslovnih funkcija, koja obuhvata proces odlučivanja o ciljevima ak-tivnosti u oblasti marketinga, proizvodnje, finansija, kadrova, istraži-vanja i razvoja i drugih segmenata poslovanja preduzeća.

c) Karakteristike promjena o kojima se odlučuje u okviru strategije preduzeća mogu se svesti na:

restrukturiranje, što obuhvata mijenjanje strukture poslovanja, tehno-logije, organizacije, stila upravljanja i kadrovske osnove preduzeća;

preorijentaciju, čime se obuhvataju promjene u izboru poslovne ori-jentacije, nastupu na tržištu, procesu diversifikacije i internacionali-zacije poslovanja;

revitalizaciju, što se odnosi na mijenjanje strateških opredeljenja po-slovnih jedinica u cilju sprečavanja ili prevladavanja krize u poslova-nju.

177

d) Odnos prema konkurenciji kao kriterijum za izbor odgovarajuće

strategije podrazumijeva sagledavanje potrošačke i konkurentske pozicije preduzeća. Kako se u tržišnoj konkurenciji vodi pravi ''rat'' za potrošače, u procesu ove varijante strategije, razmišljanja i terminologija o ponašanju konkurenata često su slična suprotstavljenim vojnim stratezima. U tom smislu, postavlja se pitanje da li odabrati varijantu strategije:

napada,

odbrane ili

saradnje.

Strategija napada može biti usmjerena na izbor između konkurenanta:

jakih ili slabih,

bliskih ili dalekih,

dobrih ili loših, i sl.

Što se tiče strategije odbrane, u tržišnoj konkurenciji primjenjuju se ta-kođe ''ratne'' veštine u sprečavanju konkurenata da preotmu naše potrošače. To se sprovodi postupcima pozicione, bočne, preventivne i kontraofanziv-ne odbrane, kao i odbrane povlačenjem.

Međutim, preduzeća se često opredjeljuju za strategiju saradnje, kada ocjene da varijante napada ili odbrane nisu cjelishodne. Naime, ukoliko ne uspe strategija ''pobjede'' konkurenata, rešenje se traži u različitim varijan-tama saradnje sa njima, kao što su strategijske alijanse (savezi), zajednička ulaganja (engl. joint venture - čitaj: džoint venčer) i drugi oblici sporazu-ma.

Za svaku od ovih varijanti neophodno je odabrati određeni oblik stra-tegije, koja može biti u vidu frontalnog ili bočnog napada, opkoljavanja, mimoilaženja i sličnih ''ratnih'' koncepcija u procesu napada na ''protivni-ke''. Ovi simbolični nazivi strateških poduhvata ukazuju na činjenicu da se na tržištu, među konkurentima, vodi neprekidna i okrutna borba za potro-šače, jer je zadovoljavanje njihovih potreba osnovni uslov ostvarivanja ci-ljeva preduzeća. Pri tome, zahvaljujući ovakvoj konkurentskoj utakmici, kriterijumi potrošača u odnosu na snadbjevače su sve strožiji i suptilniji, što stalno uvećava obaveze proizvođača u pogledu kvaliteta i cijena proiz-voda, kao i drugih uslova prodaje.

e) Prema kriterijumu položaja na tržištu razlikuju se sljedeće dve os-novne varijante strategije:

autonomna i

preventivna.

178

I u ovom slučaju često je u opticaju vojna terminologija u procesu po-slovnog odlučivanja. Pri tome, autonomnom strategijom koriste se predu-zeća koja imaju dominantan položaj na tržištu, što im omogućuje da kon-trolišu ponašanje svojih konkurenata i da imaju relativno široku lepezu mogućnosti izbora u odnosu na potrošače i konkurente. Međutim, to ne znači da ne postoji mogućnost iznenađenja od strane sljedećih najjačih konkurenata. Zato je neophodno preduzeti aktivnosti u pravcu zaštite od takvih iznenađenja pronalaženjem načina:

povećanja ukupne tražnje,

očuvanja svog postojećeg tržišnog učešća i

povećanja svog tržišnog učešća u okviru konstantnog obima tražnje.

U slučaju orijentacije na preventivnu strategiju, preduzeće nastoji da iznenadi konkurente brzinom i žestinom udara. Ovakvu varijantu strategije primenjuju preduzeća koja kao izazivači nastoje da preduzimaju snažne poteze u cilju sticanja prednosti u odnosu na konkurente koji su po jačini neposredno iza njih. Time obeshrabruju svoje najbliže konkurente i tako povećavaju vlastito tržišno učešće. Preduzeća izazivači, primjenom ovakve strategije, udarom na slabosti protivnika, orijentišu se na nametanje stan-darda koje konkurenti ne mogu da izdrže, ili brzim udarom na jake strane konkurenta nastoje da uzdrmaju njegove vitalne oslonce.

Odluke o strategijskim ciljevima poslovanja donose se na tri osnovna nivoa upravljačke hijerarhije. U tom smislu strategija se utvrđuje:

na nivou preduzeća kao cjeline,

za pojedine poslovne jedinice i

za poslovne funkcije.

Na nivou preduzeća utvrđuje se globalna strategija poslovanja, koja se dalje rezrađuje po poslovnim jedinicama i poslovnim funkcijama kao delo-vima organizacione strukture preduzeća. Zato je neophodno prvo sagledati osnovne aspekte strategije preduzeća, a zatim izvesti određene specifičosti strategijskih odluka na nivou poslovnih jedinica i poslovnih funkcija.

2.3. Formulisanje strategije preduzeća

Kao što se iz prethodnih objašnjenja vidi, strategija podrazumijeva iz-bor pravaca, metoda i instrumenata za ostvarivanje uloge i ciljeva preduze-ća, na osnovu čega se donose konkretne odluke i ulazi u određene obaveze. Na taj način, identifikuju se kritični faktori poslovnog uspjeha preduzeća, polazeći od prethodno utvrđene strategijske vizije, a zatim se oprjedeljuju misija, ciljevi, pravci, metodi i instrumenti realizacije strategijskih odluka.

179

To je, u stvari, proces formulisanja srategije, koji čini okosnicu strategij-skog upravljanja.

Proces formulisanja strategije obuhvata analizu, identifikovanje, pro-cjenu i izbor najpovoljnije varijante u odnosu na okolnosti u kojima predu-zeće posluje. To podrazumijeva sačinjavanje širokog programa za definisa-nje i ispunjavanje ciljeva preduzeća. Ovaj proces obuhvata tri osnovne fa-ze:

postavljanje strategijskih ciljeva,

analiziranje preduzeća i njegovog okruženja,

usklađivanje odnosa između preduzeća i njegovog okruženja.

Strategijski ciljevi imaju dugoročni karakter i izvedeni su neposredno iz proklamovane misije (zadatka) preduzeća. Na primjer, preduzeće se opredjeli za ubrzano uvođenje nove tehnologije, ili se usmjeri na osvajanje inostranog tržišta za plasman svojih proizvoda, i sl.

Analiziranje preduzeća obuhvata sagledavanje njegovih jakih i slabih strana. Pri tome, kao jake strane mogu se smatrati dovoljne sume novca, kompetentan menadžment, tehnička znanja, ili mala konkurencija. Nedo-staci ovakvih i sličnih jakih strana predstavljaju slabe strane preduzeća. S druge strane, analiziranje okruženja uključuje snimanje pretnji i mogućno-sti koje postoje u poslovnom okruženju preduzeća. Na primjer, kao prijet-nje mogu se javiti promjene ukusa potrošača, novi propisi vlade, pojava novih proizvoda i novih konkurenata. Međutim, kao mogućnosti koje pru-ža okruženje preduzeća, mogu se javiti stimulativne mjere države u pogle-du poreskih olakšica, pojava novih tržišta, povećana tražnja proizvoda na-šeg preduzeća, i slično.

Usklađivanje odnosa između preduzeća i okruženja jeste suština for-mulacije strategije. Ovo usklađivanje preduzeća sa njegovim okruženjem, više od bilo kog aspekta strategije, predstavlja osnovu uspješnog planiranja i vođenja poslovanja. Na duži rok posmatrano, ovaj proces može takođe da pokaže da li preduzeće preuzima rizik ili se ponaša više konzervativno. I jedna i druga strategija mogu biti uspješne, zavisno od sposobnosti predu-zeća da realizuje svoje dugoročne ciljeve, usklađivanjem svojih jakih i sla-bih strana sa opasnostima i pogodnostima koje se javljaju u njegovom okruženju. Pri tome, preduzeća koja žele da preuzimaju rizike u svom po-slovanju moraju biti svjesna opasnosti od promašaja, ali mogu i očekivati natprosečnu uspješnost. S druge strane, preduzeća koja se oprijedele za konzervativno ponašanje ne mogu očekivati natprosječnu uspješnost, ali su manje izložena neizvjesnosti i riziku.

Pošto realizacija strategijskih odluka zahtjeva angažovanje većeg bro-ja učesnika, proces formulisanja strategije treba da bude zasnovan na kva-litetnom odlučivanju. To, pored ostalog, podrazumijeva uključivanje širo-

180

kog kruga učesnika u procesu formulisanja strategijskih ciljeva preduzeća. U zavisnosti od nosilaca procesa formulisanja strategije mogu se izdvojiti četiri osnovna pristupa ovoj upravljačkoj aktivnosti i to:

Strategiju formuliše neposredno menadžer;

Menadžer delegira proces formulisanja strategije na odgovarajuće stručne organe (komisije, službe i slično);

Formulisanje strategije kroz saradnju;

Šampionski pristup formulisanju strategije.

Menadžer je ključni akter formulisanja strategije. Zato se on u ovom pristupu pojavljuje kao glavni strateg koji utiče na izbor vrste i dubine ana-lize, zatim na izbor varijanti koje će se razmatrati, kao i na sagledavanje ostalih činilaca od značaja za formulisanje strategije. Pri tome, menadžer ne obavlja navedene poslove lično. On određuje bitne komponente strate-gije i učestvuje sa velikim ulogom u odabranoj strategiji.

Delegiranje procesa formulisanja strategije podrazumijeva prenošenje ove vrste aktivnosti na odgovarajuće grupe, kao što su služba planiranja, komisije i odbori za strategiju preduzeća i slično. Uloga menadžera u ovom pristupu svodi se na davanje sugestija i uputstava akterima na koje je delegiran proces formulisanja strategije. Na taj način, menadžer se osloba-đa obimnih i složenih poslova, te je u mogućnosti da se posveti drugim va-žnim aktivnostima iz nadležnosti menadžmenta. Međutim, ovakav pristup formulisanju strategije može da ima i određene nedostatke. To se posebno ispoljava u vidu rizika u pogledu izbora prave strategije i njenog sprovođe-nja, jer subjekti koji su je odabrali nisu odgovorni za njeno uspješno reali-zovanje.

Saradnja u formulisanju strategije kao jedan od mogućih pristupa ovoj upravljačkoj aktivnosti zasniva se na aktivnoj pomoći menadžeru njegovih potčinjenih. Time se omogućuje uključivanje u proces formulisanja strate-gije šireg kruga aktera poslovanja, što doprinosi višem kvalitetu izbora i realizacije strategijskih ciljeva preduzeća. To je takođe određena garancija da će akteri koji su uključeni u kreiranje strategije biti motivisaniji i odgo-vorniji u procesu njenog sprovođenja.

Šampionski pristup formulisanju strategije zasniva se na podsticanju strategijskih poslovnih jedinica, kao relativno samostalnih segmenata pred-uzeća, da budu lideri u području svog poslovanja. Zato se ovim jedinicama daje mogućnost da kreiraju i sprovode strategiju u svojim poslovnim pod-ručjima. Pri tome, top menadžment preduzeća ne učestvuje u procesu utvr-đivanja njihove strategije, već samo podstiče menadžere ovakvih poslov-nih jedinica da samostalno kreiraju i sprovode strategijske odluke u pod-ručju svoga poslovanja, u okviru generalne strategije preduzeća kao cjeli-ne.

181

2.4. Strategijski menadžment

Iz prethodnih saznanja može se zaključiti da se pod pojmom menadž-ment podrazumevaju aktivnosti i nosioci upravljanja. U tom smislu, strate-gijski menadžment može se objasniti kao jedinstvo donošenja strategijskih odluka i skup menadžera koji takve odluke donose. S obzirom na hijerar-hijske nivoe na kojima se kreiraju strategijski ciljevi, razlikuje se strategij-ski menadžment:

preduzeća,

poslovnih područja,

poslovnih funkcija.

Svaki od navedenih nivoa menadžerske hijerarhije ima svoje specifič-ne aktivnosti u procesu izbora strategijskih ciljeva poslovanja. Specifično-sti ovih vrsta strategija uslovljene su njihovim značajem za uspješnost po-slovanja preduzeća kao cjeline, kao i složenošću i dalekosežnošću strate-gijskih ciljeva.

Aktivnosti strategijskog menadžmenta ispoljavaju se u procesu usmjeravanja poslovanja preduzeća na bazi procjena šansi i opasnosti koje potiču iz okruženja, kao i sagledavanja svojih resursa i svog položaja u od-nosu na konkurenciju. Ovaj proces obuhvata logičke, istraživačke i organi-zacione aspekte na mogućnosti preduzeća i uslove u okruženju, kao i pro-cenu optimalnog kombinovanja šansi i resursa sa ciljevima preduzeća.

Pod logičkim aspektima u procesu utvrđivanja strategije preduzeća podrazumijevaju se procjene zasnovane na prethodnom iskustvu i sazna-njima o vođenju preduzeća do kojih su došli menadžeri u svom obrazova-nju i u svojoj praksi. Međutim, logička zaključivanja neophodno je pot-krijepiti rezultatima istraživanja mogućnosti preduzeća i uslova u okruže-nju. Na osnovu ovako stečenih saznanja pristupa se organizacionoj proce-duri utvrđivanja strategijskih ciljeva preduzeća i određivanju nosilaca nji-hovog sprovođenja.

U procesu uvrđivanja strategije neophodno je kombinovanje saznanja u tri ključna faktora, koji se, prema istim početnim slovima, nazivaju ''tri strategijska K''. To su:

kupci,

konkurencija i

kompanija (preduzeće ili korporacija).

Utvrđivanje strategije preduzeća polazi od potreba kupaca koji su spremni da prihvate njegove poizvode i usluge. Zato je neophodno temelji-

182

to sagledati i procijeniti obim i strukturu tražnje koju kupci iskazuju na tr-žištu.

Kao ponuđači proizvoda i usluga javljaju se brojna preduzeća, zbog čega se među njima javlja konkurencija u pridobijanju kupaca. A da bi se što više prilagodilo zahtjevima kupaca svojih proizvoda i usluga, dato preduzeće, u procesu utvrđivanja svoje strategije, mora analizirati konku-renciju i procijeniti svoje konkurentske prednosti u odnosu na ostale ponu-đače datih vrsta robe i usluga.

Zadovoljavanje zahtjeva kupaca i sticanje konkurentske prednosti na tržištu uslovljeno je raspoloživim resursima kompanije. To se ispoljava u vidu broja i kvalifikacione strukture kadrova, zatim odgovarajućih materi-jalnih sredstava, odnosno kapitala, kao i menadžerskih sposobnosti u vođe-nju poslovanja.

Kao nosioci strategijskog upravljanja javljaju se, prije svega, mena-džeri. Međutim, u ovaj proces uključuju se i ostali stručni kadrovi preduze-ća, čime se obezbjeđuje njihova motivisanost za što kvalitetnije strategij-ske odluke, ali i odgovornost za uspješnost u ostvarivanju strategijskih ci-ljeva. Pri tome, zavisno od položaja u upravljačkoj hijerarhiji, menadžeri su više ili manje angažovani na strategijskom upravljanju, pored obavljanja ostalih aktivnosti iz nadležnosti menadžmenta. Tako, top menadžeri, odno-sno menadžeri na vrhu upravljačke hijerarhije, pretežni dio svoga angažo-vanja posvećuju kreiranju strategije preduzeća, dok manji deo svojih aktiv-nosti usmjeravaju na operativno upravljanje, odnosno na vođenje tekućeg poslovanja. S druge strane, menadžeri poslovnih jedinica i menadžeri po-slovnih funkcija svoje angažovanje pretežno usmjeravaju na operativno upravljanje, dok se manjim dijelom bave strategijom odgovarajućih seg-menata organizacione strukture preduzeća za čije poslovanje su nadležni. Pored toga, menadžeri poslovnih jedinica i poslovnih funkcija učestvuju i u kreiranju strategije preduzeća u mjeri u kojoj im top menadžment delegi-ra dio svoje nadležnosti iz toga upravljačkog segmenta.

Top menadžment utvrđuje strategiju na nivou preduzeća, vršeći izbor odgovarajućih područja delatnosti i utvrđujući odnose među njima, s ci-ljem optimiziranja poslovanja firme kao cjeline. Na taj način doprinosi se povećanju vrijednosti preduzeća kao cjelovitog privrednog subjekta.

Strategijski menadžment na nivou preduzeća, u procesu donošenja strategijskih odluka za cjelinu firme, mora da zadovolji odgovarajuće krite-rijume uspešnosti, koji se mogu proveriti odgovorom na sljedeća pitanja:

(1) na koji način je najpovoljnije kombinovanje poslovnih područja, odnosno djelatnosti,

(2) u kojoj mjeri dati samostalnost poslovnim jedinicama i (3) kako rasporediti raspoložive resurse po poslovnim područjima.

183

(1) Izbor načina kombinovanja poslovnih područja podrazumijeva uvođenje novih ili napuštanje postojećih djelatnosti preduzeća, kako bi se obezbijedila što veća uspješnost poslovanja firme kao cjeline. Time se u razmatranje uvodi i dilema po pitanju efekata ekonomije širine i ekonomije obima, kao i upravljačke ekonomije. Naime, strategijski menadžment pred-uzeća opredjeljuje se za koncepciju širenja djelatnosti preduzeća na nova poslovna područja, kako bi se postigao viši stepen sigurnosti. Tako, od mnogih djelatnosti postoji mogućnost da određeni broj obezbjeđuje pozi-tivne rezultate, makar ostala područja bila neuspješna. S druge strane, opredeljenje za strategiju zasnovanu na ekonomiji obima omogućuje sniža-vanje troškova poslovanja, a posebno fiksnih troškova, po jedinici proizvo-da i usluga, ali istovremeno uslovljava opasnosti od promašaja usljed pro-mjene prilika na tržištu. Naime, u slučaju smanjene tražnje date vrste pro-izvoda, krupni proizvođači toga proizvoda doći će u teškoće zbog nemo-gućnosti plasmana tako velikih količina svojih proizvoda.

(2) Stepen samostalnosti koja se dodjeljuje pojedinim poslovnim jedi-nicama je izraz decentralizacije upravljanja uopšte, pa prema tome i strate-gijskog menadžmenta. Veća samostalnost poslovnih jedinica obezbjeđuje viši stepen stimulativnosti na inicijativu i odgovornost njihovog menadž-menta. S druge strane, osamostaljivanje poslovnih jedinica uslovljava od-govarajuće teškoće u koordiniranju njihovih posebnih strategija u okviru generalne strategije preduzeća.

(3) Raspoređivanje raspoloživih resursa po poslovnim područjima uslovljeno je opredjeljenjem za određene djelatnosti koje omogućuju posti-zanje povoljnijih rezultata poslovanja. To se sprovodi utvrđivanjem budže-ta za pojedine dijelove preduzeća, a u skladu sa planom njihovog poslova-nja.

Odgovarajućim izborom rješenja navedenih pitanja strategijski me-nadžment na nivou preduzeća ima za cilj da obezbjedi povećanje vrijedno-sti firme kao celine u odnosu na zbir njegovih dijelova. U tome je smisao generalne strategije preduzeća, koja predstavlja globalnu orijentaciju firme u odnosu na konkurenciju i na osnovu koje se kreiraju posebne strategije poslovnih jedinica i poslovnih funkcija. Tako se strategijom na nivou pred-uzeća obezbjeđuje podela poslova na pojedine segmente njegove organiza-cione strukture i postiže odgovarajući sklad između poslovnih područja. Time se teži postizanju što većih rezultata, odnosno efektivnosti poslova-nja, kao i što manjih ulaganja po jedinici rezultata, odnosno efikasnosti pri-vređivanja.

Tržišna konkurencija i industrijska revolucija dovode do stvaranja ve-likih i složenih preduzeća, čiji obim i struktura djelatnosti uslovljavaju no-vi način organizovanja i upravljanja. Naime, velika i složena preduzeća nastala su bilo razvojem malih privrednih subjekata, bilo integracijom ve-

184

ćeg broja preduzeća u jedinstvenu firmu, sa ciljem jačanja njihove konku-rentske sposobnosti. Takvo ponašanje preduzeća koncipirano je njihovom globalnom strategijom, kako bi postigla što veću efektivnost i efikasnost, na šta ih, inače, podstiče sve oštrija konkurencija i ograničeni resursi koji-ma raspolažu. Pri tome, ovakvo ukrupnjavanje preduzeća i širenje njihove djelatnosti omogućeno je zahvaljujući udruživanju kapitala većeg broja vlasnika, što je karakteristično za korporacije kao najčešći oblik akcionar-skih društava.

Menadžment velikih i složenih preduzeća, koja svoju djelatnost oba-vljaju u više poslovnih područja koja neposredno komuniciraju sa tržištem, nailazi na probleme definisanja posebne strategije ovih segmenata svoje organizacione strukture. U tom smislu, javljaju se i problemi prepoznava-nja načina sticanja konkurentskih prednosti u pojedinim poslovnim pod-ručjima preduzeća, kao i sagledavanja faktora koji uslovljavaju njihov po-slovni uspjeh.

Proces decentralizacije upravljanja velikim i složenim preduzećima podrazumijeva delegiranje dijela menadžerskih nadležnosti na pojedine segmente njihove organizacione strukture. Međutim, ovaj proces praćen je i odgovarajućim organizacionim restrukturiranjem što, pored ostalog, obu-hvata i konstituisanje poslovnih jedinica koje su osposobljene za relativno samostalno obavljanje određene djelatnosti.

Top menadžment preduzeća, u okviru procesa definisanja generalne strategije firme kao cjeline, svoje odluke zasniva i na specifičnim parcijal-nim ciljevima svojih poslovnih jedinica, koje utvrđuju svoje posebne stra-tegije. Ove posebne strategije zasnivaju se na konkurentskoj poziciji i ras-položivim resursima svake poslovne jedinice. Pri tome, strategije poslov-nih jedinica neophodno je usaglasiti sa generalnom strategijom preduzeća kao cjeline.

Cilj poslovnog, upravljačkog i organizacionog decentralizovanja pred-uzeća na relativno osamostaljene jedinice jeste postizanje većih ukupnih rezultata na nivou firme kao cjeline. Ovakav cilj moguće je postići stimuli-sanjem svih poslovnih jedinica na interno preduzetništvo. To se obezbeđu-je prenošenjem na poslovne jedinice upravljačke nadležnosti u definisanju njihove posebne strategije.

Pri formiranju poslovnih jedinica kao dijelova organizacione strukture preduzeća neophodno je uvažavanje odgovarajućih kriterijuma, čime se obezbeđuje njihovo relativno osamostaljivanje u poslovanju. U tom smi-slu, da bi se određeni dio organizacione strukture preduzeća konstituisao kao poslovna jedinica potrebno je da ima:

svoju djelatnost (svoj biznis),

posebnu misiju (ulogu u privrednom procesu)

svoje konkurente,

185

nadležnog menadžera,

strategijske prednosti u odnosu na konkurenciju,

mogućnost samostalnog planiranja poslovanja u odnosu na ostale dijelove preduzeća,

jasno definisane ekonomske odnose sa ostalim jedinicama i

ekonomske prednosti koje pruža utvrđivanje posebne poslovne stra-tegije.

Zadovoljavanje ovakvih kriterijuma, pored karakteristika pojedinih dijelova organizacione strukture preduzeća, uslovljeno je i odlukama top menadžmenta da im povjeri određene nadležnosti u odlučivanju, kao i da kontroliše njihovu uspešnost i da ih nagrađuje za povećanje dobitka ili ka-žnjava zbog gubitka u poslovanju. Zato se posebna strategija poslovnih je-dinica formira u zavisnosti od generalne strategije preduzeća, uz uvažava-nje specifičnosti poslovanja svakog od njegovih ovako konstituisanih orga-nizacionih dijelova.

Dok se generalnom strategijom preduzeće nastoji obezbijediti što po-voljnije efekte poslovanja u korist vlasnika kapitala-akcionara, dotle se po-sebnom strategijom poslovne jedinice teži odgovarajućem izboru proizvo-da, tržišta i konkurentskih prednosti, a radi ostvarivanja što većeg profita u okviru date djelatnosti kojom se bavi ovaj dio firme. Na taj način, planira-njem aktivnosti poslovnih jedinica konkretizuje se generalna strategija preduzeća. S druge strane, pri formiranju generalne strategije preduzeća neophodno je uzeti u obzir specifične karakteristike i mogućnosti njegovih poslovnih jedinica.

Polazeći od navedenog, pri formulisanju strategije poslovne jedinice neophodno je sagledati položaj preduzeća u grani djelatnosti kojom se ovaj deo firme bavi, te odabrati odgovarajuće pravce i instrumente djelovanja u odnosu na konkurenciju. Na osnovu toga, data poslovna jedinica prilagodi-će svoje ponašanje mogućnostima kojima raspolaže i uslovima na tržištu, kako bi ostvarivala zadovoljavajuće rezultate, izražene kroz stopu profita na uloženi kapital.

3. Operativni menadžment

Strategijske odluke koje donosi top menadžment kao najviši upra-vljački organ preduzeća neophodno je transformisati u operativne (l. opera-tio = dijelanje, radnja) zadatke kako bi se omogućilo racionalno ostvariva-nje ciljeva poslovanja. Ova neophodnost proističe iz okolnosti da su odlu-ke strategijskog menadžmenta globalne i načelne, što znači da ih je neop-hodno operacionalizovati, odnosno razraditi u posebne zadatke pojedinih izvršnih funkcija preduzeća. Na taj način, operativni menadžment definiše

186

neposredne ciljeve i zadatke za poslovne jedinice i funkcije. Pri tome, neo-phodno je da se operativni ciljevi i zadaci, kao i rezultati njihove realizaci-je mogu kvantitativno izraziti. Time se omogućuje davanje preciznih uput-stava neposrednim izvršiocima, kao i kontrola njihovog realizovanja. Operativni menadžment obuhvata:

upravljačke aktivnosti na razradi strategijskih ciljeva u operativne ci-ljeve i zadatke i

menadžere na nivou poslovnih funkcija i organizacionih jedinica preduzeća.

Upravljačke aktivnosti operativnog menadžmenta usmjerene su na pla-niranje, organizovanje, vođenje i kontrolisanje izvršnih poslova. Pri tome, ove funkcije operativnog menadžmenta proističu iz odgovarajućih funkcija strategijskog menadžmenta i predstavljaju njihovu razradu u neposredne ciljeve i zadatke, čime se omogućuje realizacija strategijskih ciljeva predu-zeća kao cjelovitog organizacionog sistema. Upravljačke aktivnosti opera-tivnog menadžmenta, obuhvataju:

donošenje odluka o operativnim ciljevima i zadacima organizacionih jedinica i poslovnih funkcija preduzeća,

planiranje visine i strukture ulaganja kapitala u proces reprodukcije,

planiranje rezultata poslovanja,

koordiniranje rada na realizaciji operativnih ciljeva i zadataka i

kontrolisanje realizacije operativnih odluka i planova organizacionih jedinica i funkcija preduzeća.

Donošenje odluka o operativnim ciljevima i zadacima organizacionih jedinica i poslovnih funkcija preduzeća zasniva se na strategijskim odluka-ma top menadžmenta i predstavlja njihovu operacionalizaciju. To podra-zumeva razradu odluka o strategijskim ciljevima, politikama i planovima preduzeća, uz vođenje računa o specifičnim mogućnostima pojedinih seg-menata organizacionog sistema. Naime, operativne odluke organizacionih jedinica koje su neposredno usmjerene na tržište imaju drukčiji karakter i sadržinu u odnosu na odluke koje donosi operativni menadžment proiz-vodnih pogona. Takođe, razlikuju i odluke svake od poslovnih funkcija zbog specifičosti njihove uloge u poslovanju preduzeća. Drukčiji su pro-blemi proizvodne funkcije u odnosu na marketing i finansijsku funkciju. To proističe iz različite uloge organizacionih jedinica i poslovnih funkcija, koja im je dodeljena u okviru podele rada na nivou preduzeća. Zato se i upravljačke aktivnosti ovih segmenata organizacione strukture preduzeća moraju koordinirati i kontrolisati od strane top menadžmenta, kako bi se obezbijedilo jedinstvo ukupnog poslovanja kao složenog procesa privređi-vanja.

187

Planiranje visine i strukture ulaganja kapitala u proces reprodukcije obuhvata utvrđivanje potrebnih troškova elemenata proizvodnje i angažo-vanja odgovarajućih novčanih suma. U tom postupku neophodno je kalku-lativnim metodima utvrditi odgovarajuće troškove radne snage, sredstava za rad i materijala. Takođe, u zavisnosti od visine planiranih troškova i dužine ciklusa reprodukcije pojedinih proizvoda planira se i suma angažo-vanih sredstava, odnosno potrebnog kapitala za finansiranje poslovanja da-te organizacione jedinice. U tom smislu, sačinjava se i budžet poslovnih je-dinica i funkcija preduzeća kao operativni finansijski plan, odnosno plan prihoda i rashoda datog segmenta organizacije.

Planiranje rezultata poslovanja kao treća grupa aktivnosti operativ-nog menadžmenta obuhvata utvrđivanje fizičkog proizvoda, ukupnog pri-hoda i profita koji može da ostvari data poslovna jedinica preduzeća. Pri tome, fizički proizvod kao oblik rezultata planiraju samo one organizacio-ne jedinice preduzeća koje obavljaju proizvodnu ili uslužnu djelatnost. Za sve ostale poslovne jedinice planira se samo ukupni prihod i profit, dok se za poslovne funkcije planira finansijski rezultat kao moguća ušteda u režij-skim troškovima.

Na osnovu planiranih ulaganja i planiranih rezultata, nadležni opera-tivni menadžment planira i uspješnost poslovanja date organizacione jedi-nice. Pri tome, operativni menadžment poslovnih jedinica i funkcija obave-zan je da odnos rezultata i ulaganja u svom organizacionom segmentu uskladi sa planiranim poslovnim uspjehom na nivou preduzeća kao cjeline.

Koordiniranje rada na realizaciji operativnih ciljeva i zadataka obu-hvata aktivnosti povezivanja pojedinačnih izvršilaca u jedinstvo poslovnog procesa, kao i vođenje radne grupe kao ljudskog resursa u organizacionoj strukturi date poslovne jedinice ili poslovne funkcije. To podrazumijeva uspostavljanje odgovarajućih komunikacija po horizontalnoj i vertikalnoj liniji, kao i po silaznom i uzlaznom kretanju informacija, zatim motivaciju svih članova radne grupe, te vođstvo kao način uključivanja pojedinaca u odlučivanje o promjenama u datoj organizacionoj jedinici. Pri tome, mena-džerska aktivnost koordiniranja obuhvata i mjere u cilju što racionalnijeg korišćenja materijalnih resursa kojima raspolaže dati segment organizacije. Ove mjere proističu iz strategijskih odluka top menadžmenta o načinu pri-bavljanja i korišćenja materijalnih resursa i njihove dodjele na raspolaga-nje datoj poslovnoj jedinici i njenom operativnom menadžmentu.

Kontrolisanje realizacije operativnih odluka i planova organizacionih jedinica i funkcija preduzeća predstavlja kontinuelnu aktivnost operativ-nog menadžmenta na upoređivanju ostvarenih rezultata i stvarnih ulaganja sa planiranim rezultatima i ulaganjima. U tom cilju neophodno je utvrđiva-nje standarda uspješnosti svake organizacione jedinice, što služi top me-nadžmentu za kontrolisanje aktivnosti njenog operativnog menadžmenta.

188

Zato top menadžment posvećuje posebnu pažnju mjerilima uspješnosti svakog segmenta organizacione strukture kako bi mogao ocjenjivati efek-tivnost i efikasnost rada menadžera nadležnih za donošenje operativnih od-luka o neposrednim ciljevima i zadacima odgovarajuće poslovne jedinice ili funkcije.

4. Menadžment poslovnih područja

Poslovanje preduzeća sačinjeno je od većeg broja srodnih poslova koji su grupisani u odgovarajuće funkcije, odnosno poslovna područja. To su, prije svega, aktivnosti proizvodnje, robne razmjene (marketinga i nabavke) i finansiranja, koje čine okosnicu procesa poslovanja preduzeća. Zato se ove grupe srodnih aktivnosti preduzeća nazivaju poslovne funkcije. Među-tim, u cilju što veće efektivnosti poslovanja i efikasnosti korišćenja raspo-loživih resursa, u preduzeću se formiraju i posebne grupe srodnih poslova, koje obuhvataju oblasti istraživanja i razvoja, kadrova, informacionog si-stema, pravnog zastupanja, normativne aktivnosti, obezbjeđenja ljudi i sredstava i slično. I ove grupe srodnih poslova konstituišu se kao posebne funkcije, odnosno poslovna područja kojima se upotpunjuje poslovanje preduzeća.

S obzirom na značaj pojedinih funkcija za uspješno poslovanje predu-zeća, neophodno je utvrđivanje njihovih posebnih strateških ciljeva i njiho-ve operativne razrade. Pri tome, obično se utvrđuju posebne strategije os-novnih funkcija u oblasti proizvodnje, marketinga, nabavke, finansija, ka-drova i istraživanja i razvoja i informacionog sistema, dok su ostale, prate-će grupe poslova obuhvaćene generalnom strategijom preduzeća ili strate-gijama poslovnih jedinica u čijem sastavu se obavljaju. Na osnovu gene-ralne strategije preduzeća i posebnih strateških ciljeva poslovnih područja, razrađuju se odgovarajući operativni zadaci.

Sve ove navedene osnovne funkcije obuhvataju određene djelove ak-tivnosti preduzeća i imaju svoje ciljeve i uloge u omogućavanju sprovođe-nja generalne strategije firme i posebnih strategija poslovnih jedinica. Zato je neophodno za svaku od ovih funkcija utvrditi odgovarajuću strategiju, koja je usklađena sa globalnom strategijom preduzeća i sa posebnim strate-gijama poslovnih jedinica. Ovakva neophodnost proističe iz okolnosti da preduzeće preko ovih funkcija ostvaruje uvid u:

kretanja na tržištu i u ostale segmente društvenog okruženja,

tehnološka dostignuća i

izvore kapitala.

Takođe, ove funkcije imaju ključnu ulogu u pripremi i u sprovođenju po-slovnih odluka top menadžmenta preduzeća.

189

Svaka osnovna funkcija, s obzirom na njenu ulogu u pripremi i spro-vođenju generalne strategije preduzeća i posebnih strategija poslovnih jedi-nica, donosi svoj operativni plan rada i budžet, zatim zapošljava odgovara-juće kadrove i raspolaže potrebnim sredstvima. Pri tome, u zavisnosti od veličine, složenosti i vrste delatnosti preduzeća, kao i od usvojenog stila upravljanja, utvrđuju se posebni zadaci svake od osnovnih funkcija. Tako, u manjim preduzećima i u preduzećima sa jednostavnijim proizvodnim programima, osnovne funkcije se formiraju na istom hijerarhijskom nivou i u neposrednoj podređenosti top menadžmentu. S druge strane, u velikim i složenim preduzećima, poslovne funkcije se organizuju slojevito. To znači da na nivou preduzeća ove funkcije imaju pretežno stratešku ulogu, dok na nivou poslovnih jedinica obuhvataju pretežno operativne zadatke.

Zbog njihove različite uloge u poslovanju preduzeća, neophodno je posebno sagledati strategiju i operativno upravljanje svake od osnovnih funkcija. Ovo tim pre što se generalna strategija preduzeća utvrđuje, pored ostalih uslova, i u zavisnosti od strategija njegovih osnovnih funkcija, od-nosno poslovnih područja.

a) Upravljanje marketingom Preduzeće kao organizacioni sistem razvilo se u uslovima tržišne pri-

vrede, za koju je karakteristična konkurencija među specijalizovanim nosi-ocima pojedinih djelatnosti. Zato je uspješnost poslovanja preduzeća, prije svega, uslovljena njegovim sposobnostima da potrebe potrošača zadovolji bolje od konkurenata.

Strateški ciljevi marketinga svode se na postizanje što većeg profita, što povoljnijeg tržišnog učešća i što većeg obima prodaje. To podrazumije-va usmjeravanje pažnje ove funkcije na potrošače i na konkurenciju. Zato je neophodno angažovanje ove funkcije na aktivnostima istraživanja trži-šta, koncipiranja marketinškog ponašanja i realizacije robe. U tom smislu, funkcija marketinga omogućuje da se ciljevi preduzeća realizuju kroz predviđanje, prepoznavanje i zadovoljavanje zahtjeva potrošača bolje nego što to čini konkurencija. Na osnovu strateških odluka u oblasti marketinga, razrađuju se operativni ciljevi i zadaci ovog poslovnog područja.

b) Upravljanje proizvodnjom Funkcija proizvodnje u preduzeću kao tržišno orijentisanom privred-

nom subjektu svodi se na planiranje, organizovanje, izvršenje i kontrolu procesa prerade materijala u proizvode podobne da zadovolje potrebe po-trošača. To podrazumijeva uvažavanje kriterijuma efektivnosti i efikasno-sti, kao i usklađivanje sa strategijom marketinga. Naime, funkcija proiz-

190

vodnje svoju ulogu ispunjava samo ukoliko obezbeđuje tržišno prihvatljive proizvode, uz racionalno korišćenje kadrovskih i materijalnih resursa. Strategija funkcije proizvodnje ispoljava se kroz:

izbor veličine proizvodnog kapaciteta, sa stanovišta kriterijuma pro-duktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti poslovanja preduzeća,

izbor lokacije kapaciteta,

izbor orijentacije na vlastitu proizvodnju dijelova ili na njihovu ku-povinu radi ugradnje u nove proizvode,

izbor stepena finalizacije prerade (prodavati poluproizvode ili finalne proizvode).

Ovakvom strategijom doprinosi se ostvarenju principa efektivnosti, koji se ispoljava u nastojanju da se raspoložive mogućnosti preduzeća usmjere na prave potrebe potrošača, kao i ostvarenju principa efikasnosti, koji se ispoljava nastojanjem da se ciljevi preduzeća zadovoljavaju što ra-cionalnijim trošenjem raspoloživih resursa. Razradom strategijskih odluka na operativne ciljeve i zadatke omogućuje se realizacija globalne strategije preduzeća u poslovnom području proizvodnje.

c) Upravljanje finansijama Tržišni način privređivanja zasniva se na robno-novčanoj razmjeni iz-

među proizvođača. Zato se otpočinjanje, održavanje i razvoj poslovanja preduzeća obezbjeđuje pomoću novca kao sredstva razmjene i mjere vred-nosti proizvoda. Iz toga proističe i uloga finansijske funkcije, koja obuhva-ta aktivnosti u vezi sa pribavljanjem i raspolaganjem novcem. A novac uložen u poslovanje preduzeća, s ciljem njegove oplodnje, naziva se kapi-tal. Strategija finansija usmjerena je na:

obezbeđenje dovoljnog iznosa kapitala uz odgovarajuće kamate i ro-kove otplate,

ulaganje kapitala u pribavljanje potrebnih resursa za poslovanje preduzeća,

naplatu potraživanja od kupaca,

plaćanje obaveza preduzeća prema partnerima i prema državi,

osiguranje imovine preduzeća i

kontrolu racionalnosti raspolaganja sredstvima preduzeća.

Na taj način finansijska funkcija doprinosi saznanjima o tržištu kapita-la, koncipiranju strategije finansiranja tekućeg poslovanja i razvoja, kao i očuvanju finansijske snage preduzeća. Aktivnosti finansijske funkcije od-ražavaju se neposredno i na ostale funkcije preduzeća, čime njena uloga

191

još više dolazi do izražaja. Strategijske odluke u poslovnom području fi-nansija razrađuju se u operativne ciljeve i zadatke, čime se doprinosi uspe-šnijoj realizaciji ciljeva preduzeća.

5. Nosioci upravljačkog procesa

U strukturi upravljačkog podsistema korporacije obuhvaćene su funk-cije upravljanja i rukovođenja kao dva čvrsto povezana i međusobno uslo-vljena elementa. Razvoj upravljačkog podsistema doprinio je, u znatnoj meri, razvoju savremene korporativne organizacije preduzeća. S druge strane, tendencije u razvoju tržišne privrede pogodovale su uspostavljanju specijalizovanih nosilaca upravljačke funkcije - upravljanja i rukovođenja. Specijalizovani nosioci ovih funkcija u preduzeću ispoljavaju se bilo kao preduzetnik, bilo kao menadžer, ili kao lider, u zavisnosti od uloge koju imaju u preduzeću. Naime, ove tri varijante ispoljavanja funkcije menadž-menta najčešće se međusobno isprepliću u istoj ličnosti, sa različitim ste-penom zastupljenosti svake od njih.

5.1. Preduzetnik kao nosilac upravljanja

Jedan od načina ispoljavanja upravljačkih inicijativa u tržišnoj privre-di jeste preduzetništvo koje se ogleda u specifičnim sklonostima i sposob-nostima vođenja preduzeća. Ove upravljačke osobenosti preduzetnika mo-gu se označiti kao sposobnost pronalaženja, aktiviranja i koordiniranja ka-drovskih i materijalnih resursa u cilju što veće efikasnosti i efektivnosti privređivanja. Preduzetnik usmjerava svoj talenat, sklonost, znanje i spo-sobnost na poduhvate kojima se omogućuje oplođavanje vlastitog ili tuđeg kapitala sticanjem što većeg profita. Njegova osnovna preokupacija jeste rast i razvoj preduzeća. Zato on privlači kapital potreban za realizaciju no-vih projekata, osvajanje novih tehnologija i razvoj novih proizvoda.

Svoje sklonosti i sposobnosti preduzetnik ispoljava kroz stvaralački nemir, stalnim traženjem i iznalaženjem novih mogućnosti i načina da uve-ća kapital koji je uspjeo da pronađe i pribavi kao neiskorišćeni resurs. Ta-ko dolazi do izražaja i njegova sklonost ka inovativnosti, što doprinosi uspješnijem ponašanju datog preduzeća u oštroj tržišnoj konkurenciji koju je nametnuo savremeni tehničko-tehnološki razvoj.

Opstajanje i pobjeđivanje u oštroj konkurenciji koja vlada na svjet-skom tržištu uslovljeno je pravovremenim uvođenjem u proizvodnju novih naučnih i tehničkih dostignuća. Otuda je za uspešnost preduzetnika bitno da se vješto koristi informativnim sistemom koji predstavlja neophodno oruđe pri donošenju pouzdanih upravljačkih odluka.

192

Svoje upravljačke inicijative preduzetnik realizuje koristeći se ade-kvatno uspostavljenim organizacionim sistemom. Zato on, pored svoje pretežne usmjerenosti na okruženje, nastoji da usavrši organizacionu struk-turu preduzeća kako bi se na što efikasniji način i što efektnije realizovali ciljevi ulaganja kapitala. To podrazumijeva poznavanje zakonitosti funkci-onisanja organizacionog sistema, o čemu se opširnije govori u prvoj glavi knjige. Isto tako, preduzetnik mora da poznaje principe ekonomije poslo-vanja kako bi uspješno usmjeravao tokove ekonomskih vrijednosti.

Na osnovu prethodnog može se zaključiti da se u ličnosti preduzetnika neophodno razvijaju osobine menadžera koji uspješno kombinuje raspolo-žive resurse, kao i lidera koji je sposoban da mobiliše kadrove za realizaci-ju svojih inicijativa.

Inicijative i aktivnosti preduzetnika motivisane su profitom kao neto efektom oplodnje uloženog kapitala u uspostavljanje i funkcionisanje pred-uzeća. Pri tome, ovakvu motivisanost preduzetnika profitom ne treba shva-titi pojednostavljeno, jer su motivi njegovog angažovanja na pribavljanju i korišćenju kapitala, kao i na inovacijama u poslovnom procesu, mnogo ši-reg spektra. Naime, preduzetnik nalazi svoju satisfakciju i u stalnim pobje-dama nad konkurencijom, u obezbjeđivanju prestiža njegovog preduzeća, u njegovanju imidža korporacije čijim poslovanjem upravlja.

Kvalitet preduzetnika ispoljava se u sposobnosti da smisli, razvije i re-alizuje nove, profitonosne ideje i programe. Zato se svaka korporacija za-laže za angažovanje što kreativnijih preduzetnika, koji omogućuju njen prosperitet u tržišnoj konkurenciji. Naime, savremeni oblik organizovanja privredne aktivnosti jeste korporacija, koja se zasniva na kolektivnom vla-sništvu kapitala.

Iako je korporacija kao način organizovanja različitih društvenih po-slova nastala u dalekoj prošlosti, ovakav oblik preduzeća svojstven je sa-vremenoj privredi. Tako se pod ovim pojmom u savremenoj tržišnoj pri-vredi podrazumijevaju organizacije nastale udruživanjem dvaju ili više fi-zičkih ili pravnih lica sa zadatkom da, u svojstvu pravnog subjekta, odno-sno preduzeća, ostvaruju za račun svojih članova one privredne ciljeve koji su predviđeni u ugovoru ili drugom aktu o njihovom osnivanju. Pri tome, najizraženiji i najzastupljeniji oblik korporacije u oblasti privrede jeste ak-cionarsko (dioničarsko) društvo, koje predstavlja preduzeće u kolektivnom vlasništvu.

Osnovni principi korporativnog organizovanja preduzeća jesu efektiv-nost obavljanja poslova i efikasnost korišćenja raspoloživih kadrovskih i materijalnih resursa. Pri tome, iniciranje, koordiniranje i kontrolisanje po-slovanja takvog preduzeća obavljaju specijalizovani i visoko stručni kadro-vi, umjesto i za račun vlasnika kapitala. Ovi nosioci poslovne inicijative i

193

kreatori inovacija specijalizuju se za menadžment funkcije korporacije, či-ja je jedna od glavnih manifestacija preduzetništvo.

5.2. Menadžer u upravljačkom sistemu preduzeća

Prenošenjem upravljačke nadležnosti na specijalizovane nosioce me-nadžment funkcije, vlasnici kapitala udruženi u korporaciju odvajaju se od poslovanja preduzeća. Njih interesuje samo oplodnja njihovog kapitala ko-ji su, u vidu akcionarskih uloga, udružili u datu korporaciju.

Zahvaljući ovakvim odnosima u privredi, javljaju se sve veće potrebe za stručnim kadrovima koji će obavljati upravljačke poslove na svim nivo-ima organizacione strukture korporacije. Njihova uloga obuhva-ta aktivno-sti na vođenju poslova korporacije, a za račun udruženih vlasnika kapitala akcionara. Oni su motivisani uslovljenošću njihove zarade velčinom profi-ta korporacije. Tako se na visokoj profesionalizaciji i snažnoj motivaciji zasniva uspešnost menadžera kako na nivou cijelog preduzeća, tako i u po-jedinim segmentima organizacione strukture korporacije.

Vlasnici kapitala korporacije - akcionari - delegiraju svoju upravljačku moć upravnom odboru. Međutim, neposredno ispoljavanje upravljačke moći ostvaruje se u vidu rukovođenja. Zato se upravljačka moć vlasnika kapitala, preko upravnog odbora, dalje prenosi i na grupu plaćenih rukovo-dilaca. Na taj način, članovi upravnog odbora i rukovodioci korporacije predstavljaju njen menadžment. Pri tome, neposredni nosioci rukovođenja su profesionalni menadžeri, koji su raspoređeni po hijerarhijskoj strukturi organizacionog sistema korporacije od generalnog menadžera, do mena-džera prve linije.

Iz prethodnih konstatacija može se zaključiti da korporaciju vode čla-novi upravnog odbora i menadžeri, a ne vlasnici kapitala. Kako vlasnici kapitala - akcionari - snose rizik za poslovanje korporacije samo do nivoa svojih uloga, tj. imaju ograničeno jemstvo, oni su manje zabrinuti i odgo-vorni za sklapanje ugovora u ime preduzeća. Oni ovu svoju brigu prenose na upravni odbor i profesionalne menadžere. Tako se, putem delegiranja uprave, djelatnost korporacije stavlja u nadležnost kompetentnih stručnja-ka, koji snose punu odgovornost za poslovni uspjeh.

Velike i složene korporacije su u poziciji da izvode selekciju izrazitih talenata za menadžerstvo. To se obezbjeđuje i stimulacijom kroz primjere-no plaćanje, koje se uslovljava uspješnošću poslovanja preduzeća ili njego-vih organizacionih segmenata, u zavisnosti od položaja menadžera u ruko-vodnoj hijerarhiji. Zadaci menadžera mogu se grupisati u sljedeće funkcije:

planiranje radnih zadataka,

194

organizovanje izvršavanja zadataka (podjela poslova na specijalizo-vane nosioce),

koordiniranje poslova između nosilaca parcijalnih zadataka,

kontrolisanje izvršavanja zadataka.

Ostvarivanje ovih zadataka menadžera obezbjeđuje se ispoljavanjem njiho-ve uloge kroz:

(1) komuniciranje, (2) informisanje i (3) kreiranje.

(1) U zavisnosti od njegovog ranga u hijerarhijskoj strukturi menadž-

menta, menadžer komunicira sa upravnim odborom, drugim menadžerima, neposrednim izvršiocima poslova i sa okruženjem. Pri tome, top menadžer je upućen na komunikaciju sa upravnim odborom, zatim sa menadžerima srednje linije i sa okruženjem, dok su menadžeri prve linije koordinacije upućeni na komunikaciju sa neposredno nadređenim rukovodiocima i ne-posrednim izvršiocima poslova.

(2) Informaciona uloga menadžera ogleda se u pribavljanju, obradi, čuvanju i distribuciji informacija relevantnih za tekuće poslovanje i razvoj korporacije. Ova uloga menadžera dolazi posebno do izražaja u procesu iniciranja i pripremanja odluka upravnog odbora, kao i u vezi sa izvješta-vanjem o rezultatima poslovanja korporacije.

(3) Svoju kreativnu ulogu menadžer ispoljava kroz aktivnosti na ino-vacijama tehnologije, proizvoda i organizacije. Naime, u stalnoj težnji ka što racionalnijem korišćenju raspoloživih kadrovskih i materijalnih resursa, menadžer traga za novim mogućnostima savlađivanja konkurencije i us-pješnim poslovanjem svoje korporacije. Zato jedna od bitnih osobina me-nadžera mora da bude i stvaralački nemir, čime se znatno razlikuje od osta-lih učesnika u poslovanju korporacije.

Za razliku od preduzetništva kao manifestacije menadžmenta, mena-džer se pretežno ispoljava u aktivnostima rukovođenja poslovima, što pod-razumeva organizovanje, koordinaciju i kontrolu poslovanja korporacije. Tako se funkcija menadžmenta, pored aktivnosti preduzetništva, upotpu-njuje i rukovodilačkim poslovima kao konkretizacijom preduzetničkih ini-cijativa.

5.3. Liderstvo kao manifestacija menadžmenta

Menadžment korporacije, pored upravljanja resursima i poslovanjem, podrazumijeva i vođenje ljudi koji obavljaju različite zadatke na realizaciji ciljeva ovog privrednog subjekta. Ovo posebno dolazi do izražaja u uslovi-ma oslobađanja ličnosti radnika, kao i tehničko-tehnološkog progresa. Nai-

195

me, radnici korporacije kao politički slobodne ličnosti obavljaju veoma složene i precizne poslove za koje su specijalizovani dugotrajnim učenjem i iskustvom. Zato savremeni, tržišno orijentisani, složeni organizacioni si-stemi ne zasnivaju svoje upravljačke autoritete na iznuđivanju discipline ponašanja zaposlenih, odnosno na poslušnosti nižih hijerarhijskih nivoa u odnosu na više nivoe, kao i na sam vrh preduzeća. To je uslovljeno zakoni-tostima razvoja društva, u kome su nosioci kako rukovodnih, tako i izvr-šnih funkcija slobodne i autonomne ličnosti, sa razvijenim psiho-socijal-nim sposobnostima za kolektivni rad, kao i za ponašanje primjereno dru-štvenoj sredini. Tome treba dodati i sposobnosti individualne inicijative svakog od nosilaca kako rukovodnih, tako izvršnih funkcija.

Ovakvi razlozi uslovili su potrebu usavršavanja odnosa između vrha preduzeća (top menadžmenta) i podsistema organizacionog sistema korpo-racije. U tom smislu, svi odnosi u okviru organizacione strukture korpora-cije regulišu se u funkciji osnovnog cilja njenog poslovanja - profita. Po-djelom poslova na specijalizovane nosioce izvršenja i delegiranjem na njih nadležnosti i odgovornosti za uspješno ostvarivanje zadataka omogućuje se racionalnije korišćenje kadrovskih i materijalnih potencijala preduzeća. Pri tome, stepen samostalnosti dijelova u odnosu na vrh preduzeća zavisi, u najvećoj meri, od uzajamne povezanosti i međusobne uslovljenosti ova-ko formiranih organizacionih podsistema.

Savremeni sistem upravljanja korporacijom podrazumeva punu auto-nomiju u pogledu definisanja ciljeva i načina ostvarivanja poslovne i raz-vojne politike preduzeća. Pri tome, bitna pretpostvka takvog načina jeste izborno formiranje najviših organa upravljanja i nadzora iz redova zastup-nika vlasnika kapitala i kadrova u stalnom radnom odnosu u preduzeću, kao i povjeravanje funkcije menadžmenta odabranim stručnjacima, odgo-vornim za ostvarivanje ciljeva poslovne i razvojne politike korporacije. To zahteva i uspostavljanje sistemske organizacije poslovanja koja se zasniva na dinamičkoj regulaciji, koordinaciji i kontroli, uz primjenu principa po-vratne sprege u odnosima vrha preduzeća, koji daje početne impulse, i dijelova preduzeća kao nosilaca parcijalnih zadataka i odgovornosti za do-prinos uspjehu cjeline sistema.

Efikasnost funkcionisanja i efektivnost privređivanja ovako koncipira-nih sistema obezbjeđuje se adekvatnom motivacijom na preduzetničko po-našanje u svim segmentima organizacione strukture korporacije, kao i sankcijama zbog eventualno neizvršenih zadataka po obimu, roku, kvalite-tu i racionalnosti korišćenja materijalnih i kadrovskih resursa. Zato se za menadžere na svim nivoima organizacione strukture preduzeća planski utvrđuju standardi uspješnosti pomoću kojih se omogućuje kontrola ostva-rivanja parcijalnih zadataka po pojedinim poslovnim jedinicama.

196

U ovakvim uslovima poslovanja korporacija, preduzetničke inicijative i menadžerska koordinacija nisu dovoljne da mobilišu kadrovske potenci-jale na stvaralačko ispoljavanje pri ostvarivanju parcijalnih zadataka. Zato je neophodno primjeniti treću manifestaciju sposobnosti menadžmenta -li-derstvo.

Jedna od osnovnih karakteristika lidera jeste sposobnost da kreira ta-kve ciljeve koji mogu da mobilišu saradnike da dobrovoljno ulože svoj maksimalni napor na njihovoj realizaciji. To podrazumijeva poznavanje psihosocijalnih osobina ljudi i njihovih kolektiviteta, kao i uvažavanje lič-nosti saradnika. Sposobnosti lidera počivaju na njegovim znanjima, ali i na ličnom autoritetu, kojim pridobija i motiviše saradnike na izvršavanje za-dataka. Pri tome, njegova važna uloga u okviru funkcije menadžmenta je-ste i negovanje dobrih međuljudskih odnosa, čime uspijeva da podstakne aktivnosti u radnoj grupi. Tako se, pored hijerarhijski uspostavljene kon-trole, ostvaruje i autokontrola pojedinaca i radnih grupa u kojima oni dje-luju.

Uvažavajući sposobnost lidera da ličnim autoritetom mobiliše radni kolektiv, u upravljanju korporacijom ne treba isključiti ni hijerarhijsku strukturu kao ni materijalnu motivaciju i odgovornost za obavljanje parci-jalnih zadataka. Zato se liderstvo tretira samo kao jedna od manifestacija funkcije menadžmenta, koja komplementarno sa preduzetništvom i mena-džerstvom obezbeđuje uspješno poslovanje korporacije.

6. Menadžerski nivoi

Fajol je smatrao da svi menadžeri u preduzeću treba da imaju odre-đena znanja iz funkcionalnih oblasti djelovanja preduzeća: tehničke, komercijalne, finansijske, sigurnosne, računovodstvene i administrativne, odnosno mena-džerske. Ta znanja treba da budu zastuupljena sa približno jednakim procentom učešća u ukupnom znanju datog hijerarhijskog nivoa menadžera. Ona treba da variraju, zavisno o kome se tipu, odnosno nivou menadžera radi: da li onim na samom vrhu organizacione piramide preduzeća ili, onim u njenom središnjem delu, kao i onim na njenom dnu. Kad su u pitanju top menadžeri, tad moraju da dominiraju menadžerska znanja. Ona moraju da čine gro njihovog rada, dok znanja iz ostalih funkcionalnih područja preduzeća mogu da budu znatno skromnija. I obratno, kad su u pitanju menadžeri nižeg upravljačkog, odnosno or-ganizacionog ranga, tada dominantan udjeo treba da čine tehnička znanja - znanja iz ostalih funkcionalnih područja rada preduzeća.

Top menadžeri, menadžeri srednjeg nivoa i menadžeri prvog nivoa, da bi uspješno dijelovali, treba da imaju tri osnovne grupe znanja, i to:

(1) tehnička, (2) međuljudska i

197

(3) konceptualna. (1) Tehnička znanja čine ona koja se odnose na sposobnost korišćenja

sredstava za rad i tehnologije, odnosno date vrste tehničke aktivnosti preduzeća. Ova znanja su, identična Fajolovom konceptu znanja navedenih funkcionalnih područja aktivnosti preduzeća, izuzev menadžerske. Tako, svi menadžeri, bez obzira na rang, moraju da imaju izvjesna znanja iz ove oblasti.

(2) Međuljudska znanja (ili vještine) odnose se na sposobnost rada sa ljudima, njihovog vođenja i koordiniranja u organizaciji i to kako pojedi-naca tako i grupa. Svi menadžeri treba da imaju odgovarajuća znanja iz ove oblasti, odnosno da budu u stanju da rade sa ljudima koji se nalaze na njihovom organizacionom nivou, kao i onim koji se nalaze iznad i ispod njihovog hijerarhijskog nivoa.

(3) Konceptualna znanja odnose se na sposobnost posmatranja or-ganizacije kao cjeline i vođenja njenih raznih dijelova i pojedinaca na adekvatan, koordinirani način. Ova znanja podrazumijevaju sposobnost sagledavanja cjeline poslovanja datog organizacionog sistema i njegovog položaja u okruženju.

Iako svi menadžeri treba da raspolažu znanjima iz sve tri navedene grupe, relativni značaj tih njihovih znanja treba da varira u procentima njihovih ukupnih znanja, u zavisnosti od nivoa na kojim se nalaze u organizaciji. U tom smislu, u strukturi ukupnih znanja top menadžmenta treba da dominiraju konceptualna znanja, dok je njihova potreba za tehničkim znanjima znatno manja. Nasuprot tome, kod menadžera srednjeg nivoa treba da dominiraju tehnička znanja, dok je u strukturi njihovih ukupnih znanja najmanja potreba za konceptualnim znanjima. Pri tome, menadžeri srednjeg nivoa u strukturi svojih znanja treba da obuhvate više konceptualnih nego tehničkih znanja.

Međutim, grupa međuljudskih znanja treba da bude zastupljena podjednakim procentom učešća u ukupnim znanjima svakog od tri navedena nivoa menadžmenta.

198

III. FUNKCIJE MENADŽMENTA

1. Funkcija planiranja

1.1. Uloga i značaj planiranja poslovanja

Funkcija planiranja obuhvata aktivnosti utvrđivanja ciljeva tekućeg poslovanja i razvoja, zatim predviđanja i definisanja budućih zadataka, kao i uslova u kojima treba da se izvršavaju zadaci i ostvaruju ciljevi. To je menadžerska funkcija u okviru koje se vrši izbor pravca akcija za priba-vljanje, alokaciju, korišćenje i zamjenu resursa date organizacije. U tom smislu, planiranje predstavlja osnovu za obavljanje ostalih menadžerskih aktivnosti kao što su:

organizovanje,

zapošljavanje,

uticanje i

kontrolisanje.

Obavljanje navedenih ostalih funkcija menadžmenta zavisi od kvalite-ta donesenih planskih odluka.

4 Nedostaci u procesu planiranja uslovljavaju

neophodnost da menadžeri spontano reaguju na promjene u poslovanju, bez odgovarajuće pripreme kojom bi se s tim promjenama suočili na sve-stan način.

Planiranjem se koncipiraju aktivnosti preduzeća tako da vode u pravcu ostvarenja njegovih ciljeva. Planske odluke se, prema tome, moraju dono-siti unaprijed, a one se odnose na poslove koje treba uraditi, zatim na to ka-da treba da se urade ti poslovi, kao i na to ko treba da uradi date poslove. Menadžeri koriste planove i kao standarde poslovanja, koji su im neophod-ni za kontrolisanje poslovanja preduzeća, upoređivanjem onoga što se de-silo sa onim što je trebalo da se desi.

5

Kako je poslovanje preduzeća kontinuelan, neprekidan proces, i plani-ranje se mora vršiti kontinuelno. Pri tome, proces planiranja obuhvata kako donošenje planskih odluka, tako i utvrđivanje upravljačkih mjera u pravcu izvršavanja planiranih zadataka, odnosno ostvarivanja ciljeva preduzeća.

Planske odluke mogu se donositi na osnovu:

analize i kritičke ocjene poslovanja preduzeća u prošlosti, i

predviđanja uslova poslovanja u budućem periodu.

4 Vidjeti: D.A.Ren (Wren) i D.Voic (D.Voich,J.R.), Menadžment - proces, struktura i

ponašanje, P.S."Grme", Beograd, 1994, str.83. 5 Isto, str. 84.

199

Analiza i ocjena poslovanja preduzeća u vremenu koje prethodi plan-skom periodu omogućuje da se sagledaju raspoloživi uslovi i mogućnosti, kao i da se ocjeni način ponašanja ovog privrednog subjekta u poslovnom procesu. Pri tome, moguće je uočiti i određene propuste u korišćenju ras-položivih uslova poslovanja preduzeća, koje je neophodno otkloniti u toku planskog perioda.

Predviđanje uslova poslovanja u budućem periodu omogućuje procje-nu faktora čije djelovanje se očekuje u realizaciji planskih odluka, kao i preduzimanje upravljačkih mera u pravcu djelovanja na neočekivane pro-mjene do kojih može doći u toku ostvarivanja planiranih zadataka. Ovo je neophodno zato što donošenje planskih odluka ne može uvijek biti zasno-vano na pouzdanim i izvjesnim uslovima poslovanja preduzeća.

Funkcija planiranja predstavlja veoma složenu aktivnost menadžmen-ta, koja se sastoji iz više oblika planskih odluka, i to:

utvrđivanja ciljeva poslovanja preduzeća,

izbora poslovne politike,

utvrđivanja strategije,

donošenja programa i

izrade planova.

Na taj način posmatrano, planiranje je primarna faza procesa upravlja-nja, koja omogućuje menadžmentu da sa više pouzdanosti koordinira po-slovanje preduzeća i da iznenađenja koja ga očekuju iz okruženja svede na što je moguće manju mjeru. Pored toga, proces planiranja obezbeđuje me-nadžmentu odgovarajući etalon za kontrolu poslovanja preduzeća.

Proces planiranja je usmjeren na donošenje planskih odluka čijom rea-lizacijom se omogućuje stvaranje rezultata na osnovu pribavljanja i kori-šćenja ljudskih i materijalnih resursa datog preduzeća ili drugog organiza-cionog sistema. Pri tome, ukoliko se radi o preduzeću, rezultati poslovanja se izražavaju u vidu profita kao konačnog efekta oplođavanja uloženog ka-pitala.

Svaki organizacioni sistem, zavisno od djelatnosti kojom se bavi, ima svoje specifične ciljeve. Pri tome, preduzeće kao osnovni subjekt tržišne privrede teži ostvarivanju profita kao cilja svog poslovanja. Međutim, dru-ge organizacije - kulturne, obrazovne, vojne i slične - svoju aktivnost usmeravaju ka drugim ciljevima, koji su uslovljeni strukturom njihove de-latnosti. Tako, kulturne ustanove imaju cilj da zadovolje određene kulturne potrebe stanovništva, obrazovne ustanove su usmerene na školovanje ka-drova za razna zanimanja, i slično. Ostvarivanje ciljeva svakog organizaci-onog sistema, sa stanovišta funkcije upravljanja, čija je primarna faza pla-niranje, podrazumeva racionalno raspolaganje ljudskim i materijalnim re-

200

sursima. A racionalnost raspolaganja ovim resursima obezbjeđuje se odgo-varajućom ulogom menadžmenta datog organizacionog sistema, koja se is-poljava i u procesu planiranja.

S obzirom na to što je izučavanje menadžmenta, pa prema tome i nje-gove primarne funkcije planiranja - na studijama ekonomskih nauka usmjereno na privredne organizacije, u ovom udžbeniku se pretežno govo-ri o preduzeću kao organizacionom sistemu, pa prema tome i o planiranju njegovog poslovanja. Pri tome, ne zapostavlja se ni uloga i značaj planira-nja, kao ni ukupnih aktivnosti menadžmenta u ostalim organizacionim si-stemima. To se obezbeđuje iznošenjem osnovnih principa menadžmenta i pojedinih njegovih funkcija, pored specifičnosti koje se odnose na poslo-vanje preduzeća.

Na osnovu prethodno iznesenog može se izvesti jedna uopštena defi-nicija procesa planiranja. Pri tome, mora se imati na umu da se ovako slo-žena aktivnost kao što je planiranje ne može objasniti jednom definicijom. Zato određene definicije služe samo za uopšteno predstavljanje date poja-ve, pa ćemo i mi u tom smislu učiniti takav korak, navodeći jednu od mo-gućih definicija planiranja.

Planiranje je primarna funkcija menadžmenta koja obuhvata aktivno-sti donošenja odluka o ciljevima, politikama, strategijama, programima i planovima, kojima se omogućuje usmeravanje i prilagođavanje poslovnaja preduzeća u kontinuelnom procesu privređivanja.

Ovako formulisana definicija planiranja treba da se detaljno obrazloži u okviru cijelog poglavlja koje se odnosi na ovu primarnu funkciju me-nadžmenta. U tom smislu, neophodno je poznavati postupak donošenja od-luka o ciljevima preduzeća, zatim proces utvrđivanja njegovih politika i strategija, te način izrade programa i planova poslovanja.

1.2. Sadržaj procesa planiranja

Proces planiranja predstavlja sistematizovano sagledavanje budućih aktivnosti preduzeća, kako bi se pripremile odgovarajuće mjere za akcije u sadašnjosti. Time se doprinosi poboljšanju položaja preduzeća u njegovom ukupnom društvenom okruženju, a posebno na tržištu. Prema tome, plani-ranje je kreativni proces, što podrazumeva stalno nastojanje preduzeća da usavršava svoje poslovanje i da se ne miri sa postojećim stanjem.

Promišljajući poslovanje preduzeća u budućnosti, menadžment iska-zuje svoje nastojanje da unese više izvjesnosti i pouzdanosti u ostvarivanje ciljeva i zadataka koje je planom utvrdio. Na taj način, proces planiranja omogućuje da se ostvare određeni poslovni efekti do kojih ne bi došlo da nije bilo ove funkcije menadžmenta.

Planiranje kao kontinuelni proces u okviru funkcije menadžmenta ob-uhvata aktivnosti donošenja i sprovođenja planskih odluka. Prema tome,

201

planiranjem se doprinosi poboljšanju položaja preduzeća na tržištu, jer je to svjesna, usklađena i permanentna aktivnost menadžmenta usmjerena na ostvarivanje poslovnog uspeha.

Planiranje omogućuje menadžmentu da sagledava prilike u okruženju, a posebno na tržištu, izvan postojećih okvira u kojima se obavlja tekuće poslovanje preduzeća. Na taj način, menadžment može ne samo da sagleda postojeće probleme već i da uoči mogućnosti razvoja preduzeća. Planiranje se, pri tome, ne ograničava samo na predviđanje i procenu uslova poslova-nja u budućnosti, već obuhvata organizovanu aktivnost na kontrolisanju i menjanju budućnosti.

Funkcija planiranja predstavlja "nastojanje preduzeća da bude autor ili bar koautor svoje budućnosti."

6 To znači da menadžment preduzeća, dono-

šenjem planskih odluka, nastoji da utiče na uslove poslovanja i na efekte privređivanja u budućnosti. Pri tome, ne sme se zanemariti ni uloga plani-ranja u prilagođavanju uslovima koji se očekuju u budućnosti. Naime, uko-liko se ne može uticati na promjenu uslova poslovanja u budućnosti, treba im se prilagoditi. Time se ispoljava i elastičnost menadžmenta u odnosu na uslove poslovanja koji vladaju u sadašnjosti, kao i u odnosu na one koji se očekuju u budućnosti.

Iz prethodnog razmatranja planiranja kao primarne funkcije menadž-menta uočavaju se dva bitna elementa koji se ovim procesom moraju obu-hvatiti. To su:

poslovanje preduzeća, i

vrijeme za koje se planske odluke donose.

Pod poslovanjem preduzeća u ovom kontekstu podrazumevaju se pla-nirani ciljevi i zadaci, zatim uslovi za njihovo ostvarivanje, kao i izvršioci pojedinih zadataka. Pri tome, svaki od ovih segmenata procesa poslovanja predstavljaju složene pojave, koje se detaljno razmatraju u procesu planira-nja.

Vrijeme za koje se donose planske odluke predstavlja dimenziju ko-jom se određuje budućnost poslovanja preduzeća. Pri tome, budućnost po-slovanja preduzeća koja se sagledava u procesu planiranja može biti pred-vidiva i nepredvidiva. To zavisi od ciljeva preduzeća koji se utvrđuju na kraći ili duži rok, jer se planske odluke donose u sadašnjosti, sa nastoja-njem da se što bolje sagledaju uslovi poslovanja preduzeća u budućnosti.

Stepen pouzdanosti planskih odluka uslovljen je mogućnošću planira-nja da obezbijedi kontrolu budućih događaja, kao i da omogući reagovanje preduzeća na pojave u budućnosti koje se ne mogu kontrolisati.

6 Milisavljević, M., Todorović, J.: Planiranje i razvojna politika preduzeća, Savremena

administracija, Beograd, 1995. Str. 26.

202

Zbog njegovog značaja za ukupno poslovanje preduzeća, a naročito za uspešnost aktivnosti menadžmenta, planiranje se razvija ne samo kao seg-ment upravljačke funkcije nego i kao posebna naučna oblast. Pri tome, predmet izučavanja ove naučne discipline jeste proces planiranja, sa svim njegovim fazama i elementima, a njen cilj svodi se na unapređenje postup-ka donošenja odluka o funkcionisanju pojedinih vrsta organizacionih siste-ma. A kako je preduzeće jedna od vrsta organizacionih sistema usmerenih na privrednu delatnost, teorija planiranja posebno izučava proces donoše-nja planskih odluka u ovim privrednim subjektima.

Teorija planiranja usmerena je na buduće događaje, što onemogućava egzaktna saznanja o predmetu njenog izučavanja. To ne znači da ova teori-ja nema druge karakteristike koje joj obezbeđuju atribut naučnosti. Naime, teorija planiranja ima svoje principe i metode pomoću kojih dolazi do sa-znanja o izboru najpovoljnijih rešenja u procesu donošenja planskih odluka i njihovog realizovanja.

Na osnovu saznanja do kojih se dolazi u okviru teorije planiranja, mo-guće je otklanjati smetnje koje se javljaju u procesu razvoja preduzeća. Ti-me se menadžment preduzeća usmerava da svojim aktivnostima inicira promjene uslova poslovanja, ne dozvoljavajući da mu se te promjene na-metnu iz okruženja.

Planiranjem se doprinosi povećavanju sposobnosti preduzeća u kori-šćenju raspoloživih uslova poslovanja, kao i u suprotstavljanju različitim uticajima iz okruženja. "To je način da se poboljša sposobnost preduzeća da se suoči sa promenama - da izbjegne opasnosti i da koristi mogućnosti koje promjene sa sobom nose".

7 Pri tome, cilj planiranja nisu promjene

kao takve, već da se odabere što povoljniji način poslovanja i pravac raz-voja preduzeća.

Donošenje planskih odluka podrazumijeva i uvažavanje uslova koji vladaju u društvenom okruženju. Zato se u procesu planiranja moraju uzeti u obzir i odgovarajuća pravila i norme koje se mogu očekivati u budućno-sti kada se budu ostvarivali planski zadaci. Na primer, jugoslovenska pred-uzeća moraju uzeti u obzir propozicije koje je utvrdila Evropska Unija (EU) u vidu sistema ISO 9000 (Međunarodne organizacije za standarde), kao i u vezi sa očekivanim realizovanjem koncepcije "monetarne unije", odnosno zajedničkog novčanog sistema. Takođe, u okviru domaće privre-de očekuju se znatne promjene, kao što je tranzicija privrede u pravcu pri-mjene tržišnih kriterijuma poslovanja preduzeća i sprovođenja procesa pri-vatizacije.

S obzirom na to što se proces planiranja odnosi na buduće događaje u poslovanju, bitna determinanta planskih odluka jeste vremenski period za

7 Isto, str. 27.

203

koji se predviđaju aktivnosti preduzeća. Zato je vreme jedan od bitnih kri-terijuma klasifikovanja planskih odluka. Naime, u vezi sa vremenom za koje se donose planske odluke, planiranje može biti kratkoročno, srednjo-ročno i dugoročno i operativno. Pri tome, kratkoročno planiranje odnosi se na godišnje periode, dok se srednjeročnim planiranjem obuhvata period od pet godina, a dugoročnim planiranjem se obuhvataju periodi deset ili dva-deset godina, da bi se operativnim planiranjem razrađivali godišnji zadaci na kraće vremenske periode (mjesece, sedmice, dane).

Rezultat procesa planiranja izražava se u vidu

planskih odluka,

politika,

strategija,

programa i

planova.

Svaki od navedenih elemenata rezultata procesa planiranja predstavlja specifičan izraz odlučivanja o ciljevima poslovanja preduzeća. Zato je neo-phodno ove vidove rezultata procesa planiranja posebno razmatrati i izuča-vati, kako bi se dobilo odgovarajuće saznanje o cjelini planske funkcije kao primarne faze menadžmenta.

1.3. Nužnost i ciljevi planiranja

Proces planiranja kao svjesna, organizovana aktivnost predstavlja sve veću nužnost za preduzeće kao osnovni subjekt tržišne privrede. To je uslovljeno činjenicom da preduzeće posluje kao deo ukupne svjetske pri-vrede, u koju se uključuje posredsvom tržišta kao osnovnog regulatora procesa privređivanja. Na taj način, na poslovanje preduzeća utiču ne samo interni faktori i dejstva iz neposrednog okruženja već i zbivanja u svetskoj privredi.

Jedna od bitnih karakteristika tržišne privrede jeste konkurencija iz-među preduzeća kao njenih osnovnih subjekata. To podrazumeva stalnu borbu preduzeća za sticanje, očuvanje i poboljšanje svoje pozicije na trži-štu. A da bi se to postiglo neophodno je obezbjediti što veću pouzdanost i izvjesnost u pripremi nastupa preduzeća u konkurenciji. Ovo tim pre što konkurencija na tržištu postaje sve oštrija i neumitnija zahvaljujući razvoju tehnike, tehnologije, organizacije i menadžmenta.

Prevazilaženje problema koji se ispoljavaju u ovakvim uslovima po-slovanja i neizvjesnosti koja očekuje preduzeće u budućnosti moguće je dobrim planiranjem kao primarnom funkcijom menadžmenta. Na taj na-čin, procesom planiranja preduzeće aktivno reaguje na promjene u okruže-

204

nju i prilagođava se uslovima koji vladaju na tržištu, ali i nastoji da utiče na buduće događaje koji su značajni za uspješnost njegovog poslovanja.

Nužnost planiranja kao kontinuelnog procesa usmeravanja poslovanja preduzeća u budućnosti uslovljena je i nastojanjem da se doprinese pobolj-šanju poslovnog uspeha. A to podrazumeva stalni razvoj preduzeća, jer, u slučaju ne napredovanja, preduzeće je osuđeno na nazadovanje, pošto se njegova konkurencija permanentno razvija zahvaljujući ukupnom tehnič-ko-tehnološkom i ekonomskom progresu društva.

"Planiranje omogućuje preduzeću da se suoči sa tzv. "šokom budućno-sti", koji se opisuje kao bolest ljudi i organizacija koje budućnost prevazi-lazi pre nego što su za nju spremni"

8 To se može objasniti kao činjenica da

promjene i brzina njihovog odvijanja prevazilaze sposobnost nekih predu-zeća, odnosno njihovog menadžmenta da se prilagođavaju novonastalim uslovima. Zato se procesom planiranja kao primarnom funkcijom menadž-menta nastoji da se prevaziđu neizvjesnosti koje očekuju preduzeće u bu-dućnosti.

Nužnost planiranja uslovljena je i veličinom preduzeća i strukturom njegove djelatnosti. Naime, veća preduzeća su manje elastična na promje-ne u okruženju, zbog veće koncentracije sredstava i kadrova. Zato je u ova-kvim preduzećima posebno bitno dobro i efikasno planiranje, kako bi se izbjegle neizvjesnosti u budućnosti na koje veliki poslovni sistemi teže mogu da reaguju. Pri tome, to ne znači da i u manjim preduzećima nije neophodno dobro planiranje. Međutim, manja preduzeća, sa manjim obi-mom sredstava za proizvodnju i manjim brojem zaposlenih lakše se prila-gođavaju promjenama u okruženju.

Nužnost planiranja nametnuta je preduzeću uslovima u kojima poslu-je, što se posebno ispoljava kroz tržišnu konkurenciju. Prema tome, predu-zeće koje ne planira svoje poslovanje ili ga planira sa nedovoljno znanja o ovoj funkciji menadžmenta, teško može da opstane na tržištu.

Međutim, pored nužnosti koja je nametnuta prilikama u kojima predu-zeće posluje, planiranje je uslovljeno i ciljevima koji se njime moraju ostvariti. Kada je u pitanju preduzeće kao organizacioni sistem, cilj plani-ranja jeste omogućavanje stvaranja što većeg profita na uloženi kapital. Stvaranje profita predstavlja cilj aktivnosti menadžmenta čija je primarna funkcija planiranje.

Stvaranje profita na uloženi kapital predstavlja opšti cilj osnivanja i poslovanja preduzeća kao osnovnog subjekta tržišne privrede. Međutim, da bi se omogućilo oplođavanje kapitala u vidu profita, neophodno je po-stizanje više posebnih ciljeva, koji se ostvaruju kroz pojedine aktivnosti preduzeća. Pri tome, ove aktivnosti kao segmente poslovanja inicira, orga-

8 Isto, str. 29.

205

nizuje, koordinira i kontroliše menadžment preduzeća, čija je primarna funkcija planiranje. Zato menadžment preduzeća mora donositi odluke o ciljevima, politikama, strategijama, programima i planovima kao proizvo-dima procesa planiranja, kojima se iskazuje ukupna orijentacija preduzeća na stvaranje profita, ali i obuhvataju mjere za izvršavanje parcijalnih zada-taka po određenim segmentima organizacione strukture. Na taj način neop-hodni ciljevi pojedinih segmenata organizacione strukture - poslovnih jedi-nica, funkcija, pogona - nije stvaranje profita nego obavljanje zadataka na efikasan način i uz što racionalnije raspolaganje materijalnim i kadrovskim resursima. Takođe, neposredni cilj planiranja u ovim jedinicama može biti ostvarivanje što boljeg kvaliteta proizvoda, što bolja priprema proizvodnje ili što veća likvidnost sredstava. Tek planiranje ukupnog poslovanja predu-zeća usmjereno je na stvaranje što većeg profita i to na što duži rok. Nai-me, preduzeće kao organizacioni sistem osniva se i obavlja određenu dje-latnost na neograničeno vreme, odnosno sve dok je u mogućnosti da ostva-ruje profit na uloženi kapital, u srazmeri sa profitnom stopom u drugim djelatnostima.

Na osnovu prethodnog, može se izvući zaključak da je planiranje skup mera i aktivnosti menadžmenta usmerenih na ostvarivanje ciljeva poslova-nja preduzeća. Kako je poslovanje preduzeća kontinuelan proces, to i pla-niranje mora biti kontinuelno. Da bi preduzeće ostvarilo profit kao krajnji cilj svog poslovanja neophodno je da njeguje marketinšku orijentaciju u procesu planiranja. Naime, sticanje profita kao krajnjeg cilja poslovanja preduzeća podrazumijeva zadovoljavanje potreba potrošača - građana i društva u celini. Zato se planiranjem mora usmjeravati poslovanje predu-zeća na zadovoljavanje zahtjeva potrošača, što se ispoljava putem tržišnih odnosa ponude i tražnje.

Bitna karakteristika planiranja jeste da je to primarna funkcija me-nadžmenta. Planiranjem započinje upravljačko odlučivanje, tim prije što se u toj fazi utvrđuju ciljevi, politike, strategije, programi i planovi tekućeg poslovanja i razvoja preduzeća. Prema tome, u središtu funkcije planiranja jeste odlučivanje kao osnovni zadatak menadžmenta.

Kada se radi o preduzeću kao organizacionom sistemu koji obavlja privrednu delatnost, menadžment donosi poslovne odluke. Ovim odlukama obavezuju se svi organizacioni dijelovi preduzeća da preduzimaju odgova-rajuće poslovne aktivnosti. Pri tome, menadžment kao upravljački organ preduzeća mora da raspolaže potrebnim obimom i vrstama informacija da bi donosio kvalitetne odluke, kako bi stalno poboljšavao položaj svoje or-ganizacije na tržištu i u ukupnom društvenom okruženju.

Poslovne odluke proističu iz brojnih aktivnosti menadžmenta. One se mogu grupisati kao:

traženja novih ideja za iniciranje poslovanja,

206

PLANSKE ODLUKE

CILJEVI

POLITIKE

PLANOVI

PROGRAMI

STRATEGIJE

BUDŽET

reagovanja na pritiske iz same organizacije i iz njenog okruženja,

razmještaj elemenata proizvodnje i

pregovaranje sa učesnicima u poslovanju.

Donošenje kvalitetnih poslovnih odluka mora se zasnivati na činjeni-cama i na poznavanju područja poslovanja. Na osnovu toga, menadžment je u mogućnosti da definiše program aktivnosti, da proceni raspoložive va-rijante i da odabere najpovoljnije rešenje.

Planiranje kao primarna funkcija menadžmenta predstavlja proces do-nošenja odluka pre započinjanja poslovne aktivnosti. Međutim, kako je po-slovanje permanentan i kontinuelan proces, planiranje poslovanja podrazu-mijeva i preispitivanje donesenih odluka. Na taj način, menadžment predu-zeća nastoji da izbjegne neizvesnosti koje se mogu pojaviti u procesu reali-zacije planskih odluka, kao i da se što više prilagodi promenama uslova poslovanja kako u samom preduzeću tako i u njegovom okruženju.

Slika 1. Shematski prikaz strukture planskih odluka

Odlučivanje u procesu planiranja usmjereno je na donošenje odgovara-jućih odluka o:

ciljevima,

politikama,

strategijama,

programima,

planovima i

budžetu.

Zato se u sljedećim djelovima knjige razmatra svaka od komponenti planskog odlučivanja posebno, kako bi se upotpunilo upoznavanje sa cjeli-nom procesa planiranja (slika 1).

207

1.4. Definisanje pojma cilj

"Cilj svake organizacije jeste stvaranje nekog proizvoda ili obavljanje određene usluge, koji imaju vrijednost za njene potrošače" (ključne poj-move istakao B.S.).

9 Razvijajući ovu misao, citirani autori objašnjavaju da

razne organizacije, kao što su crkva, vojska, škola, udruženje građana, na-stoje da stvore neku vrijednost za svoje potrošače, odnosno za korisnike proizvoda svoga djelovanja. Pri tome, u procesu stvaranja nove vrijednosti, odnosno nečega što koristi ljudima, navedene i druge organizacije razvijaju mnoštvo posebnih ciljeva, čijim se pojedinačnim ostvarivanjem omoguću-je postizanje osnovnog cilja njihovog osnivanja i funkcionisanja.

Kada se radi o cilju preduzeća kao organizacionog sistema čije poslo-vanje je u fokusu cijelog ovog učenja o menadžmentu, moglo bi se, pojed-nostavljeno, reći da je to profit. To potvrđuje i izjava Miltona Fridmana (M.Friedman), američkog nobelovca za ekonomiju, koji je izjavio "da je jedina obaveza koju preduzeće ima ostvarivanje profita".

10 Međutim, Ren i

Voic11

tvrde da je razlog osnivanja i poslovanja date organizacije, a prije svega preduzeća, stvaranje vrijednosti, odnosno nečega što može da koristi potrošačima. U protivnom, potrošači će svoj novac upotrebiti za neke dru-ge proizvode ili usluge. Prema tome, kažu ovi autori, nije dovoljno ako se menadžerima kaže da je u njihovim svakodnevnim poslovima profit jedini cilj. Oni misle da je mnogo korisnije ako se kaže da je profit nagrada za efikasno korišćenje raspoloživih materijalnih i kadrovskih resursa u proce-su stvaranja vrijednosti.

"Ciljevi su namjeravana stanja ili situacije u koje se želi da dođe na osnovu preduzete planske akcije. Oni odražavaju aspiraciju preduzeća u budućnosti".

Na osnovu ovako definisanih ciljeva može se zaključiti da se planskim odlukama razrađuju i preciziraju razlozi osnivanja preduzeća. Na osnovu utvrđenih ciljeva formiraju se i kriterijumi racionalnosti planskih odluka pri izboru jedne od mogućih varijanti pravaca akcije. Pri tome, stepen ostvarivanja planiranih ciljeva predstavlja pokazatelj uspješnosti poslova-nja, jer se ciljevima izražava standard za kontrolu efikasnosti funkcionisa-nja preduzeća.

9 D.Ren i D.Voic: Menadžment - proces, struktura i ponašanje, P.S."Grmeč", "Privredni

pregled", Beograd, 1995. Str. 94. 10

Prema Milisavljević, M., Todorović, J., citirano delo, str. 89. 11

Ren i Voic (Wren and Voich) citirano delo, str. 94.

208

1.5. Glavna ciljna područja planskih odluka

Jedan od najznačajnijih stvaralaca u oblasti menadžmenta, Piter Dra-ker (Peter Drucker), navodi cijelu lepezu ciljeva preduzeća, kojima se obu-hvataju ključne oblasti poslovanja. U tom smislu, on navodi sljedećih osam najvažnijih područja koja opredeljuju ciljeve preduzeća:

položaj na tržištu,

inovacije,

ljudska organizacija

fizički resursi (izvori sredstava za proizvodnju),

finansijski izvori,

društvena odgovornost,

produktivnost i

odgovornost za profit.12

Svako od navedenih ključnih područja determiniše pravce djelovanja, odnosno cilj aktivnosti menadžmenta preduzeća.

Položaj na tržištu je ciljna funkcija procesa donošenja planskih odluka zato što se uspješnost ukupnog poslovanja preduzeća provjerava preko tr-žišnih kriterijuma. Naime, preduzeće je osnovni subjekt tržišne privrede, koji se susreće sa oštrom konkurencijom ostalih privrednih subjekata za položaj na tržištu.

Inovacije predstavljaju neumitnost u poslovanju preduzeća ukoliko že-li da opstane u tržišnoj konkurenciji i da se izbori za što povoljniji položaj na tržištu. To je uslovljeno ukupnim tehničkim, tehnološkim, organizacio-nim, kulturnim i drugim civilizacijskim razvojem u okruženju preduzeća.

Ljudska organizacija je područje koje je relevantno za menadžerske odluke, jer se menadžment ispoljava kao sposobnost obavljanja poslova pomoću ljudi. Čovjek, radeći s drugim ljudima, može da poveća svoju spo-sobnost, te da tako lakše ostvaruje svoje ciljeve. Zato se menadžment po-sebno oslanja na kadrovske resurse, koji predstavljaju pokretački element svakog procesa privređivanja.

Fizički resursi predstavljaju materijal, sredstva za rad i prirodne uslo-ve kojima preduzeće raspolaže u procesu ostvarivanja svoje poslovne ak-tivnosti. Obezbjeđenje adekvatnih sredstava za proizvodnju i njihovo raci-onalno korišćenje, kao i prilagođavanje datim prirodnim uslovima sastavni je dio aktivnosti menadžmenta u procesu odlučivanja. Zato se to označava kao još jedno ciljno područje donošenja planskih odluka.

Finansijski resursi predstavljaju novčane iznose za započinjanje i održavanje kontinuiteta poslovanja preduzeća. U tržišnoj privredi sve po-

12

Milisavljević, M., Todorović, J., citirano delo, str. 87.

209

slovne aktivnosti nužno započinju od novčanog oblika vrijednosti. Za no-vac se nabavljaju materijalni elementi proizvodnje, a novcem se isplaćuju i zarade radnika. Takođe, profit preduzeća iskazuje se u novcu. Zato je obezbeđenje i racionalno korišćenje jedno od ključnih ciljnih područja po-slovanja preduzeća.

Društvena odgovornost kao ciljno područje poslovanja preduzeća mo-ra se imati u vidu kada se donose planske odluke. To proističe iz činjenice da je preduzeće neodvojivi dio društva i da njegovo poslovanje mora biti u skladu sa opštim društvenim normama i ciljevima. Preduzeće je obavezno da dio svoga rezultata izdvaja za podmirivanje zajedničkih i opštih dru-štvenih potreba. Takođe, preduzeće mora tako da posluje da se ne ogriješi o društvene norme. Otuda nužnost obuhvatanja društvene odgovornosti u ključno ciljno područje donošenja planskih odluka.

Produktivnost kao cilj preduzeća podrazumijeva stvaranje što veće ko-ličine proizvoda uz određeno trošenje radne snage. To je istovremeno i princip poslovanja preduzeća čijim uvažavanjem se omogućuje postizanje većeg stepena efikasnosti poslovanja. A veći stepen efikasnosti je bitan uslov za postizanje konačnog cilja preduzeća. Otuda se produktivnost ja-vlja kao jedno od ciljnih područja donošenja planskih odluka.

Odgovornost za profit predstavlja područje ispoljavanja aktivnosti me-nadžmenta pri donošenju planskih odluka zato što se visinom profita opravdava preduzimanje poslovnih poteza pomoću kapitala koji pripada akcionarima. Naime, profit kao neto rezultat poslovanja preduzeća može se smatrati kao izraz priznanja potrošača za ukupne aktivnosti menadžmenta u zadovoljavanju njihovih zahtijeva i potreba. Otuda je i odgovornost za profit jedno od bitnih ciljnih područja pri donošenju planskih odluka.

Navedenih osam ključnih područja obuhvataju širok spektar ciljeva na koje su usmjerene planske odluke preduzeća. Pri tome, zadovoljavanje po-jedinih navedenih, ali i drugih ciljeva ima različit značaj za preduzeće i njegov menadžment. Zato se govori i o hijerarhiji ciljeva pri donošenju planskih odluka, svrstavajući ih po značaju za pojedine interesne grupe ko-je učestvuju u poslovanju preduzeća ili koje polažu pravo na njegove re-zultate. U tom smislu, planskim odlukama utvrđuju se ciljevi kojima se na-stoji udovoljavati zahtijevima takvih interesnih grupa. Tako, akcionarska društva, kao specifični oblici korporativnog organizovanja preduzeća, u svojim godišnjim izvještajima na sljedeći način grupišu interesne grupe i ciljeve za čije ostvarenje su one zainteresovane kao što je prikazano u tabe-li 1.

13

13

D.Ren i D.Voic, citirano delo, str. 95.

210

Tabela 1. Grupisanje interesnih grupa i ciljeva kod akcionarskih društava

Interesne grupe: Ciljevi:

1. Akcionari

2. Potrošači

3. Zaposleni

4. Dobavljači

5. Javnost

Profit i dividenda

Cijene i kvalitet

Plate i vrsta posla

Blagovremene naplate

Briga o zajednici

Iz navedenog pregleda vidi se šta su posebni ciljevi planskih odluka

akcionara, potrošača, zaposlenih, dobavljača i javnosti. Međutim, poslova-nje preduzeća je jedinstven proces i menadžment je obavezan da obezbije-di odgovarajući uspjeh u ostvarivanju svih posebnih ciljeva, a time i zado-voljavanje zahtjeva svake grupe interesenata za uspjeh preduzeća.

Akcionari očekuju da se poslovanje preduzeća usmjeri u pravcu stica-nja što većeg profita na njihov uloženi kapital, iz čega njima pripada divi-denda, kao nagrada za rizik kupovine akcija datog preduzeća. To je uslov i izbora menadžmenta kome će se povjeriti kapital akcionara. Zato menadž-ment korporacije, pri donošenju planskih odluka, kao jedan od ciljeva po-stavlja stvaranje profita i obezbeđenje dividende akcionarima, u srazmeri sa paketom akcija kojim raspolažu.

Potrošači proizvoda ili usluga datog preduzeća svoj interes zadovolja-vaju kroz visinu cijena koje plaćaju i kroz kvalitet upotrebnih vrijednosti koje dobijaju za svoj novac. Otuda menadžment preduzeća svoje planske odluke mora usmeriti na cijene i kvalitet koji će zadovoljiti potrošače. Pri tome, neophodno je u procesu planiranja voditi računa o konkurenciji koja može da bude spremna da ponudi potrošačima i niže cijene i povoljniji kvalitet istih ili sličnih proizvoda kojima se mogu zadovoljiti zahtjevi po-trošača.

Zaposleni kao kreativni faktor poslovanja preduzeća zainteresovani su za što veće plate, ali i za što povoljniji položaj u organizaciji. Zato se pri donošenju planskih odluka mora voditi računa o zadovoljavanju interesa zaposlenih. Ovo tim pre što je uspjeh preduzeća u najvećoj mjeri uslovljen ulogom kadrova u njegovom poslovanju, odnosno da menadžment predsta-vlja sposobnost obavljanja poslova pomoću ljudi.

Dobavljači kao izvor sredstava za proizvodnju svoj interes u poslova-nju preduzeća vide u blagovremenom plaćanju isporučenih dobara. Plan-ske odluke neophodno obuhvataju i brigu o novčanim tokovima u procesu reprodukcije, te je zadatak menadžmenta da blagovremenim isplatama

211

obaveza prema dobavljačima očuva kontinuitet snabdijevanja materijalom i sredstvima za rad.

Javnost svoje zahtjeve prema poslovanju preduzeća ispoljava kroz za-dovoljavanje zajedničkih i opštih potreba društva (obrazovanja, zdravstva, kulture, nauke, odbrane, državne uprave i slično). U procesu donošenja planskih odluka menadžment preduzeća mora imati na umu ove stavke ko-je se sadrže u rezultatu poslovanja, a obično se društvenoj zajednici ispla-ćuju u vidu poreza.

Ciljevi preduzeća koji se utvrđuju u okviru planskih odluka nužno se transformišu u zadatke, kako bi se obezbjedilo njihovo efikasno ostvariva-nje. Zadaci, ustvari, predstavljaju operacionalizaciju ciljeva po pojedinim aktivnostima učesnika u procesu poslovanja i po vremenskim intervalima u kojima se moraju obaviti. Na taj način svaki učesnik u procesu poslovanja, od top menadžmenta, do neposrednih izvršilaca može da zna koji posao treba da obavi i u kojem vremenskom intervalu.

2. Politika kao element planskog odlučivanja

Pod pojmom politika14

podrazumijeva se skup odluka kojima se odre-đuju ponašanja preduzeća u realizovanju njegovih planskih ciljeva. Time se preciziraju principi, metode i kriterijumi kojima se usmjeravaju poslov-ne aktivnosti preduzeća.

Odlučivanje menadžmenta o politici kao elementu procesa planiranja podrazumijeva utvrđivanje pravila prema kojima će se preduzeće ponašati u toku realizacije planskih ciljeva i izvršavanja planskih zadataka.

S obzirom na to što se proces planiranja u ovoj knjizi odnosi na predu-zeće, planske odluke koje se odnose na principe, metode i kriterijume u ve-zi sa ponašanjem ovog privrednog subjekta, ovde se razmatra poslovna po-litika. Pri tome, u procesu planiranja, zbog složenosti poslovanja preduze-ća, neophodno je donositi odgovarajuću odluku u vezi sa ponašanjem pred-uzeća u njegovim različitim područjima, kao što su organizacione jedinice, funkcije, departmani i slično. Zato se često govori o politikama, umjesto o politici, kako bi se imalo na umu da se ne radi o jedinstvenoj planskoj od-luci, već je u pitanju niz specifičnih odluka koje se odnose na pojedina po-slovna područja preduzeća.

Poslovna politika predstavlja specifičan oblik planske odluke. Naime, poslovnom politikom obuhvaćene su one planske odluke kojima se izraža-

14

Pojam politika potiče od grčke reči politikos, koji znači državnički, odnosno veštinu

upravljanja državom. Upotrebljava se za označavanje pravila ponašanja bilo koje orga-

nizacije, pa čak i pojedinca, u ophođenju sa okruženjem. Tako je ovaj pojam postao i

deo terminologije menadžmenta.

212

va stav menadžmenta pri usmjeravanju aktivnosti preduzeća. To znači jed-nom utvrđen stav primjenjuje se pri donošenju odluka u višekratnom pona-vljanju. Na primer, ukoliko je kao politika preduzeća usvojen stav da se vodi računa o kvalitetu proizvoda, pri svakom novom odlučivanju uvaža-vaće se taj stav, od kojeg se ne smije odstupiti. Međutim, u slučaju "obič-nih" planskih odluka, nakon njihovog sprovođenja prestaje njihovo važe-nje. Prema tome, vidljivo je da je politika posebna vrsta planske odluke.

Značaj politike kao oblika odlučivanja o planskim ciljevima dolazi do izražaja u aktivnosti menadžmenta kada, u slučaju eventualnog nedostatka stava po pojedinim pitanjima, mora da donosi odluke od slučaja do slučaja. To znači da je stav o pojedinim pitanjima tekućeg poslovanja i razvoja preduzeća bitna odrednica u ponašanju menadžmenta pri donošenju odluka o planskim ciljevima. Na taj način, stav menadžmenta u vezi sa ponaša-njem preduzeća u procesu planiranja i izvršavanja planskih zadataka pred-stavlja njegovo ubjeđenje u ispravnost opredeljenja za određene ciljeve. Otuda i značaj zauzimanja stava kao okosnice poslovne politike koju vodi menadžment preduzeća na duži rok.

Zahvaljujući zauzimanju određenog stava o načinu ponašanja predu-zeća u procesu poslovanja, moguće je izraziti i namjere menadžmenta u vezi sa planskim ciljevima. Iz toga proističe zaključak da politika predsta-vlja osnovu odlučivanja o planskim ciljevima, uz uvažavanje određenih principa i primjenu odgovarajućih metoda u procesu planiranja.

Poslovnu politiku preduzeća utvrđuje njegov menadžment, formulišu-ći je kao globalni koncept usmjeravanja ponašanja datog privrednog su-bjekta prema planiranim ciljevima. Pri tome, poslovna politika može se utvrđivati na kraći i na duži rok, što zavisi od planiranih ciljeva i zadataka preduzeća. Tako, poslovna politika na kraći rok obuhvata proces odlučiva-nja o ponašanju preduzeća u neposredno predstojećem periodu u kome se budući događaji mogu sagledavati sa više izvjesnosti i pouzdanosti. Me-đutim, utvrđivanje poslovne politike preduzeća na duži rok podrazumijeva i odlučivanje o strateškim ciljevima, što znači da se poslovni događaji u budućnosti mogu predvidjeti sa manje izvjesnosti i pouzdanosti. Zato se ta-kve odluke u okviru poslovne politike donose kao globalni koncept pona-šanja preduzeća u budućnosti.

Na osnovu ovakvog posmatranja poslovne politike preduzeća moguće je izvršiti klasifikaciju odluka o njegovom ponašanju u budućnosti. U tom smislu, politike se mogu klasifikovati po tri kriterijuma i to prema:

obuhvatanju elemenata organizacione strukture preduzeća,

periodu za koji se utvrđuju i

poslovnim aktivnostima.15

15

Videti opširnije: Milisavljević, M., Todorović, J., citirano delo, str. 108.

213

a) Obuhvatanje elemenata organizacione strukture preduzeća u procesu utvrđivanja njegove poslovne politike polazi od različitog načina odlučiva-nja kada se radi o pojedinim manjim ili većim organizacionim jedinicama, ili o cjelini preduzeća. U tom smislu, ukoliko se radi o manjim organizaci-onim jedinicama preduzeća, sa jedinstvenijom organizacionom strukturom, poslovna politika obuhvataće neposredne ciljeve i zadatke. Na primjer, za pojedine centre troškova ili centre prihoda, politika će obuhvatiti odlučiva-nje o visini i strukturi troškova, odnosno prihoda. Međutim, već na nivou profitnih centara, kao većih i složenijih organizacionih jedinica, poslov-nom politikom biće obuhvaćene odluke o kompletnom ciklusu reprodukci-je koji je njihovim poslovanjem obuhvaćen. A kada se radi o cjelini predu-zeća, poslovna politika biće obuhvatnija, jer će se utvrđivati za kompletnu organizacionu strukturu.

U vezi sa nivoom organizacionih jedinica u strukturi preduzeća, za po-slovnu politiku biće nadležni i različiti nivoi menadžerske hijerarhije. Ta-ko, za politiku centara troškova ili prihoda nadležni su menadžeri nižeg hi-jerarhijskog nivoa, a za politiku profitnih centara nadležni su menadžeri srednjeg nivoa, da bi za politiku preduzeća kao cjeline bio nadležan top menadžment.

Ovakva podjela nadležnosti uslovljena je i obuhvatnošću i složenošću odluka koje se donose na pojedinim nivoima organizacione strukture pred-uzeća.

b) Vrijeme kao kriterijum za klasifikovanje poslovnih odluka podrazu-mijeva njihovo razlikovanje na kratkoročne i dugoročne. Pri tome, kratko-ročne politike odnose se na odlučivanje o tekućem poslovanju preduzeća. Ove odluke obično obuhvataju ponašanje preduzeća u periodu u kome ne-ma bitnijih promjena uslova poslovanja. Na primjer, ukoliko se ne mijenja proizvodni kapacitet, ili se ne proširuje tržište preduzeća, ili se ne mijenja-ju odnosi u društvenom okruženju.

Kada se radi o dužim periodima za koje se utvrđuje poslovna politika, preduzeće mora da predviđa promjene uslova poslovanja, kako unutra-šnjih, tako i u svom okruženju. Naime, u dužem vremenskom intervalu može se očekivati promjena veličine kapaciteta, uvođenje nove tehnologi-je, razvoj novih proizvoda, zapošljavanje stručnih kadrova i slično. Tako-đe, u dužim periodima očekuju se promjene na tržištu i u širem društve-nom okruženju preduzeća. Zato se poslovnom politikom moraju obuhvata-ti odluke dugoročnog značaja, kojima se predviđa i usmjerava ponašanje preduzeća u daljoj budućnosti.

I pored činjenice da se kratkoročna i dugoročna politika međusobno razlikuju, ne smije se zanemariti neophodnost njihovog integralnog posma-tranja. Time se obezbeđuje kontinuitet poslovnog odlučivanja i usmjerava-nja ponašanja preduzeća u bližoj i daljoj budućnosti.

214

c) Sadržaj aktivnosti preduzeća kao kriterijum za razlikovanje poslov-nih politika podrazumijeva obuhvatanje pojedinih funkcija kod odlučivanja o budućem ponašanju. Na taj način razlikuju se, prije svega, politike koji-ma se usmjeravaju funkcije:

proizvodnje,

marketinga,

finansija,

istraživanja i razvoja,

zapošljavanja, i druge.

Za svaku od navedenih funkcija utvrđuju se specifične politike, kao elementi globalne politike preduzeća. Ovim specifičnim politikama utvr-đuju se stavovi, principi, kriterijumi i metode za usmjeravanje ponašanja u proizvodnji, marketingu, finansijama i drugim segmentima poslovanja preduzeća. Pri tome, njima se obuhvata i utvrđivanje nadležnog menadž-menta koji je odgovoran za efikasno obavljanje poslova iz domena pojedi-nih funkcija preduzeća. Međutim, pored specifičnosti svake od politika po-jedinih funkcija, uspješnost poslovanja preduzeća uslovljena je njihovim usklađivanjem u okviru generalne politike datog privrednog subjekta kao cjeline.

To znači da se politika proizvodnje mora usklađivati sa politikom marketinga, odnosno odluke o obimu i strukturi proizvodnje moraju se za-snivati na politici marketinga. Isto tako, i politika proizvodnje i politika marketinga tijesno su povezane sa finansijskom politikom. A kako se ove tri poslovne funkcije ne mogu zamisliti bez kadrovske osnove, to se politi-ka zapošljavanja nužno mora usklađivati sa politikama proizvodnje, mar-ketinga i finansija. Tome treba dodati i sadržaj politike koja se utvrđuje za funkciju istraživanja i razvoja. Naime, razvoj preduzeća je imperativ nje-govog opstanka na tržištu i u ukupnom društvenom okruženju. Pri tome, razvoj preduzeća je, u velikoj mjeri, oslonjen na vlastitu istraživačku aktiv-nost, pored korišćenja rezultata naučno-istraživačke delatnosti drugih pred-uzeća i specijalizovanih ustanova (fakulteta, instituta, zavoda). Zato se u većini preduzeća konstituišu posebne istraživačko-razvojne funkcije, čijom aktivnošću se omogućuje usmjeravanje ponašanja preduzeća na duži rok, što podrazumijeva povećanje proizvodnog kapaciteta, uvođenje nove teh-nologije, poboljšanje tržišne pozicije i slično.

Na osnovu prethodnog razmatranja moglo bi se izvući sintetičko obja-šnjenje poslovne politike kao elementa procesa planiranja. Pri tome, takvo objašnjenje treba da doprinese razumijevanju poslovne politike u kontek-stu aktivnosti menadžmenta preduzeća, koji opredjeljuje ponašanje datog privrednog subjekta u procesu poslovanja na kraći ili na duži rok.

215

Poslovna politika predstavlja skup aktivnosti menadžmenta u procesu odlučivanja o ponašanju preduzeća u određenom planskom periodu, zasno-vanih na odgovarajućim stavovima, principima, kriterijumima i metodama, koje je neophodno primjenjivati pri formulisanju planskih odluka. Iz toga proističe da se planske odluke o globalnoj politici preduzeća i o posebnim politikama pojedinih poslovnih funkcija donose u procesu planiranja, radi usmjeravanja ponašanja preduzeća u skladu sa ciljevima njegovog osniva-nja, funkcionisanja i razvoja.

Utvrđivanje poslovne politike na kraći rok podrazumijeva usmjerava-nje ponašanja preduzeća u postojećim uslovima poslovanja. To se odnosi na raspoložive proizvodne kapacitete i kadrovsku strukturu, kao i na steče-nu poziciju preduzeća na tržištu. Zato se skup ovakvih odluka menadžmen-ta naziva tekuća poslovna politika.

Međutim, odluke menadžmenta kojima se usmjerava ponašanje predu-zeća na duži rok, što podrazumijeva prilagođavanje promjenama koje na-staju u veličini proizvodnog kapaciteta, u kadrovskoj strukturi i u poziciji na tržištu, predstavljaju razvojnu politiku. To znači da je razvojna politika usmjerena na donošenje odluka i preduzimanje aktivnosti kojima se mije-njaju:

tržišna pozicija preduzeća,

raspoloživa tehnika,

primijenjena tehnologija,

kadrovska struktura i

finansijski resursi.

Promjena tržišne pozicije preduzeća uslovljava, pored utvrđivanja glo-balne razvojne politike preduzeća u cjelini, donošenje posebnih odluka u domenu funkcije marketinga. Takvim posebnim odlukama usmjerava se ponašanje preduzeća u odnosu na promjenjene uslove na tržištu i podstiče se na poboljšanje tržišne pozicije u skladu sa razvojem ostalih segmenata njegove organizacione strukture.

Raspoloživa tehnika kao osnova proizvodnog kapaciteta mijenja se in-vesticionim ulaganjem u nabavku većeg obima i modernijih mašina kojima se omogućuje povećanje količine proizvoda i poboljšanje njihovog kvalite-ta. Odluke iz oblasti ovog dijelaa poslovne politike inicirane su od strane proizvodne funkcije, a usklađuju se sa ostalim funkcionalnim politikama i sa globalnom razvojnom politikom preduzeća, čiji su one sastavni dio.

Uvođenjem nove tehnologije omogućuje se dalje usavršavanje uslova proizvodne funkcije. Zato se razvojnom politikom usmjerava ponašanje preduzeća u budućnosti, zasnovano na primjeni naučnih saznanja do kojih su došle specijalizovane naučno-istraživačke ustanove ili istraživačko-raz-

216

vojna organizaciona jedinica u okviru datog preduzeća. Na taj način for-muliše se specifična politika istraživačko-razvojne funkcije preduzeća, čije se posebne odluke o razvoju usklađuju sa politikama ostalih funkcija, kao i sa globalnom razvojnom politikom preduzeća.

Razvoj kadrovske strukture je poseban element razvojne politike, koji podrazumijeva angažovanje novih stručnjaka i osposobljavanje postojećih za nove uslove poslovanja i novi način ponašanja preduzeća. Politika raz-voja kadrovske strukture preduzeća mora se usklađivati sa posebnim raz-vojnim politikama pojedinih funkcija, kao i sa odlukama u okviru razvojne politike preduzeća kao cjeline.

Realizacija razvojne politike pojedinih funkcija, kao i preduzeća u cje-lini, uslovljena je i obezbjeđenjem odgovarajućih finansijskih resursa. Zato se u okviru odluka o razvoju preduzeća nužno utvrđuje finansijska politika, čijom realizacijom se stvaraju uslovi za nabavku nove tehnike i tehnologi-je, što je moguće ukoliko se obezbijede potrebna novčana sredstva.

Sve navedene posebne razvojne politike čine neophodne segmente glo-balne razvojne politike preduzeća. Zato je zadatak menadžmenta preduze-ća da usklađuje ne samo tekuće poslovanje nego i da utvrđuje razvojnu po-litiku kako pojedinih funkcija, tako i preduzeća u cjelini.

3. Strategija kao element planskog odlučivanja

Kao što se iz naslova vidi, strategija16

predstavlja jedan od elemenata planskog odlučivanja o ciljevima nekog organizacionog sistema. U teoriji i praksi menadžmenta strategija označava skup pravila, principa i zakona na osnovu kojih se donose dugoročne odluke o upravljačkim akcijama, s ci-ljem optimalnog razvoja datog sistema.

Usavršavanje procesa privređivanja, koje je uslovljeno tržišnim krite-rijumima uspešnosti poslovanja preduzeća, kao i ukupnim tehničko-tehno-loškim i organizacionim razvojem društva, pojam strategija odomaćio se i u oblasti ekonomije. Na taj način, ovaj pojam stekao je veoma obuhvatno značenje u procesu planiranja poslovanja preduzeća kao osnovnog subjek-ta privređivanja. Inače, reč strategija prvobitno se upotrebljavala u vojnoj terminologiji za označavanje aktivnosti vođenja vojske prema određenim ciljevima.

S obzirom na širinu značenja reči strategija, ovaj pojam teško je kon-cizno i precizno definisati. Zato se mnogi autori rađe opredeljuju za šire objašnjenje ovog pojma, kako bi se što više doprinelo shvatanju njegovog

16

Pojam strategija potiče iz grčkog jezika (strategia) i izvorno je upotrebljavan da ozna-

či veštinu ratovanja. U savremenoj ekonomskoj teoriji i praksi ovaj pojam se upotre-

bljava za označavanje težnje ka što racionalnijem ostvarenju ciljeva (Videti: S.Kukole-

ča, Organizaciono-poslovni leksikon, Rad, Beograd, strana 1461).

217

ukupnog značenja. U tom smislu, kada se radi o primjeni pojma strategija u teoriji i praksi menadžmenta misli se, uglavnom, na njegovo značenje koje se odnosi na problematiku globalne orijentacije funkcionisanja datog organizacionog sistema. Ukoliko je u pitanju menadžment preduzeća kao osnovnog privrednog subjekta, pojam strategija vezuje se za proces plani-ranja njegovih globalnih ciljeva i izbor načina njihovog ostvarivanja.

Polazeći od ovakvog pristupa, pojam strategija može se objasniti kao fundamentalna upravljačka odluka o ciljevima, politikama i metodama rea-lizovanja tako formulisane odluke. To podrazumijeva da se strategija pred-uzeća utvrđuje u procesu planiranja, čije su najvažnije faze: izbor područja poslovanja, raspored materijalnih i kadrovskih resursa, usmeravanje prema zahtevima tržišta i maksimiziranje profita po jedinici uloženog kapitala.

Strategija kao fundamentalna odluka menadžmenta obuhvata i realiza-ciju planiranih ciljeva, što je čini kompleksnom i integralnom poslovnom koncepcijom. Naime, strategija predstavlja složenu aktivnost menadžmen-ta, kojom se obuhvataju kako planirani ciljevi tako i politike i metode usmjerene na realizaciju tako utvrđenih ciljeva. To znači da se strategijom obezbeđuje sadejstvo, odnosno sinergetsko delovanje kadrovskih resursa raspoloživim materijalnim elementima proizvodnje u procesu ostvarivanja planiranih ciljeva, uz prilagođavanje uslovima na tržištu i u ukupnom dru-štvenom okruženju.

Iz prethodnog proističe da se strategijom obuhvataju sve bitne planske odluke koje se odnose kako na usklađivanje poslovanja preduzeća sa uslo-vima u okruženju, tako i na način korišćenja njegovih internih resursa. Za-to se u procesu planiranja mora sagledati cjelina poslovanja preduzeća, ka-ko bi sve planske odluke, a posebno one koje se odnose na strategiju pred-uzeća, bile zasnovane na pouzdanim pokazateljima o njegovim internim mogućnostima i o prilikama koje vladaju u njegovom okruženju, a poseb-no na tržištu.

Ako se strategija posmatra kao skup odluka o bitnim pitanjima poslo-vanja preduzeća, onda se pod tim pojmom neophodno obuhvataju i proble-mi rasta i razvoja datog privrednog subjekta. Otuda i shvatanje pojma stra-tegije kao planskih odluka o razvojnim ciljevima preduzeća. Pri tome, ovo shvatanje strategije ne isključuje njenu ulogu u formulisanju značajnih od-luka o tekućem poslovanju preduzeća, a posebno o usavršavanju njegove organizacione strukture. Naime, promjenama organizacione strukture preduzeća doprinosi se njegovom prilagođavanju promjenjenim prilikama u okruženju, što omogućuje racionalnije ostvarenje planiranih ciljeva.

Strategija kao element planskog odlučivanja razlikuje se od politike kao drugog oblika odlučivanja. Naime, dok se politikom, kao što je u pret-hodnoj tački rečeno, utvrđuju stavovi, načela i kriterijumi ponašanja pred-uzeća, strategijom se obuhvata izbor načina da se ostvare planirani ciljevi.

218

Takođe, ova dva elementa planskog odlučivanja - politika i strategija - raz-likuju se i po tome što se politike donose sa namjerom da traju duže, jer su njima obuhvaćeni stavovi o ponašanju preduzeća na duži rok, dotle se stra-tegije utvrđuju s namerom da se ostvari određeni cilj. Naime, kada se jedan cilj ostvari, neophodno je utvrditi novu strategiju, dok se odluke o politika-ma sprovode prema stavovima koji se ne mijenjaju nakon realizacije nekog od tako utvrđenih ciljeva.

Ovako posmatrano, strategija i politika, kao dva elementa planskog odlučivanja međusobno se dopunjuju, ali i isprepliću. To proističe iz činje-nice da su i strategije i politike dio aktivnosti menadžmenta preduzeća kao njegovog upravljačkog sistema.

Pri utvrđivanju strategije preduzeća, menadžment mora da vodi računa o prednostima koje preduzeće ima ili može da stekne u tržišnoj konkuren-ciji, kao i o raspoloživim internim uslovima privređivanja, koji se ispolja-vaju u vidu kadrovskih i materijalnih resursa. A s obzirom na to što su i eksterni i interni uslovi preduzeća podložni promjenama, utvrđivanje stra-tegije preduzeća predstavlja kontinualnu aktivnost menadžmenta.

Da bi se uporedile politika i strategija kao elementi planskog odlučiva-nja menadžmenta datog preduzeća navešćemo jedan primer. Jedno predu-zeće u okviru svoje politike formira stav o svom ponašanju prema poslov-nim partnerima, prema kome se prihvataju sve opravdane reklamacije ku-paca na isporučenu robu, i blagovremeno kupcima isporučuju ispravni pri-mjerci umjesto vraćenih neispravnih primjeraka. Na taj način, ovako done-sene odluke imaju trajno dejstvo i izražavaju način ponašanja preduzeća prema kupcima. Međutim, kada je u pitanju strategija, ovo preduzeće do-nosi odluku o određenom cilju, kao što je osvajanje novog proizvoda. Ka-da se taj cilj postigne, pomenuta odluka je realizovana, a menadžment preduzeća se usmjerava na utvrđivanje nove strategije.

Iz navedenog primjera moguće je uočiti razliku između politike i stra-tegije kao oblika odlučivanja menadžmenta preduzeća u procesu planira-nja. Međutim, i jedan i drugi oblik odluka imaju određeni značaj za uspje-šno upravljanje poslovanjem preduzeća i kombinuju se međusobno i sa ostalim elementima planskog odlučivanja, o kojima se govori u sljedećim tačkama knjige.

Strategija kao planska odluka predstavlja produžetak aktivnosti me-nadžmenta na utvrđivanju ciljeva preduzeća. Kada su poznati ciljevi pred-uzeća, menadžment pristupa formulisanju plana akcije kojim se definiše način na koji se ciljevi mogu ostvariti. Tako se uloga menadžmenta dopu-njuje obavezom da formuliše konkretnu strategiju preduzeća kojom će se omogućiti ostvarivanje planiranih ciljeva na što racionalniji način.

Strategijom preduzeća izražava se generalni pristup menadžmenta ostvarenju planiranih ciljeva. Ovaj pristup, odnosno način ostvarivanja ci-

219

ljeva razvija se na prednostima koje dato preduzeće ima u odnosima na tr-žištu i u ukupnom društvenom okruženju. To podrazumijeva oslanjanje menadžmenta na jake strane preduzeća, čime se obezbjeđuje prednost u odnosu na konkurenciju. Naime, odgovarajuća strategija omogućuje me-nadžmentu preduzeća da racionalno koristi raspoložive kadrovske potenci-jale i materijalne resurse, kako bi se što efikasnije ostvarivali planirani ci-ljevi.

Pri utvrđivanju svoje strategije, menadžment datog preduzeća mora voditi računa o tome šta rade konkurentske firme, koje takođe nastoje da svoje ciljeve ostvare uz korišćenje raspoloživih prednosti. Zato se menadž-ment svakog preduzeća usmjerava na ostvarivanje svojih ciljeva racional-nim korišćenjem raspoloživih prednosti.

Planiranje ciljeva preduzeća i izbor odgovarajuće strategije predsta-vljaju stvaralačku aktivnost menadžmenta. "Da bi bila uspješna, firma mo-ra pronaći svoje mjesto u opštem poretku stvari".

17 Zato je zadatak me-

nadžmenta da pronađe odgovarajuće mjesto u privrednom i u ukupnom društvenom okruženju, na kome će da se najbolje održi i da napreduje u odnosu na svoje konkurente. Prema tome, povoljniji uslovi, odnosno jake strane datog preduzeća u odnosu na konkurente predstavljaju njegove dife-rencijalne prednosti, kojima se menadžment služi pri utvrđivanju strategi-je.

Konkretno preduzeće može da ima diferencijalne prednosti u odnosu na svoju konkurenciju u različitim vidovima. Ove prednosti mogu da se is-poljavaju u različitim vidovima, kao što su:

kvalitet proizvoda,

asortiman,

prodajne cijene,

usluživanje kupaca,

disperziranost prodajne mreže, i slično.

Na osnovu prednosti u nekim od navedenih vidova, preduzeće prona-lazi svoju "nišu" u opštem poretku stvari, što znači da bira ono mjesto u odnosima sa konkurencijom na kome može najbolje da opstane i da napre-duje. U tom smislu, za ostvarenje svojih brojnih ciljeva, utvrđenih u proce-su planiranja, preduzeće bira odgovarajuću strategiju. Izbor odgovarajuće strategije omogućuje efikasno i racionalno ostvarivanje planiranih ciljeva, uz korišćenje raspoloživih diferencijalnih prednosti.

Izbor odgovarajuće "niše" može se objasniti kao rezultat strategije za koju se opredijelio menadžment datog preduzeća.

17

Ren, D., Voic, D.: Menadžment - proces, struktura i ponašanje, PS "Grmeč" - Privred-

ni pregled, Beograd, 1995. str. 97.

220

Strategija preduzeća, za razliku od strategije drugih organizacionih si-stema, naziva se poslovna strategija. Ona je usmjerena na ostvarivanje po-slovnih rezultata preduzeća kao njegovog osnovnog cilja.

Na pitanje šta je poslovna strategija i šta je razlikuje od drugih vrsta poslovnog planiranja, može se odgovoriti kratkom formulacijom: konku-rentsko preimućstvo.

18 To podrazumijeva skup aktivnosti menadžmenta u

procesu planiranja, koji su usmjereni na povećavanje snage datog preduze-ća u odnosu na snagu konkurencije.

Za razliku od mjera kojima menadžment nastoji da ostvari uspešno poslovanje izraženo u vidu rentabilnosti, strategija se utvrđuje s ciljem da se stekne prednost nad konkurencijom uz prihvatanje troškova poslovanja.

Pred menadžment preduzeća postavlja se pitanje kako to da postigne. Prema prethodno citiranom djelu, to je moguće postići korišćenjem četiri načina ojačavanja položaja preduzeća u odnosu na konkurente.

(1) Poslovna strategija zasnovana na ključnim faktorima uspjeha zas-niva se na odgovarajućoj preraspodeli raspoloživih sredstava. Naime, iako dato preduzeće nema više poslovnih sredstava od svojih konkurenata, nji-hovim raspoređivanjem na ključne tačke koje mu obezbjeđuju preimućstvo u odnosu na druga preduzeća iz iste grane ili grupacije moguće je da stek-ne preimućstvo nad svojom konkurencijom.

(2) Kao drugi pravac strategije za sticanje konkurentske prednosti da-tog preduzeća u odnosu na druge učesnike na tržištu, mogu se koristiti ne-ke razlike u uslovima poslovanja. U tom slučaju menadžment može da is-koristi tehnologiju proizvodnje svojih proizvoda, ili svoju prodajnu mrežu, kao i niže troškove proizvodnje. Jedna od takvih prednosti u odnosu na konkurente može biti i struktura sredstava kojim preduzeće raspolaže, kao i njegova organizaciona struktura. Ovakav način sticanja prednosti nad konkurentima predstavlja poslovnu strategiju zasnovanu na relativnoj su-periornosti

(3) Ukoliko se radi o konkurnetima koji su se dobro utvrdili na tržištu, posebno kada su u pitanju preduzeća iz industrijske grane koja se sporo razvija (na primjer, tradicionalne industrijske grane kao što je metalurgija gvožđa i čelika, proizvodnja šećera ili piva i slično), menadžment datog preduzeća istupiće sa inicijativom koja je zasnovana na agresivnoj strate-giji. Ovakav pravac strategije usmjeren je na nastojanje da se izmjene "pra-vila igre" i da se poremeti postojeće stanje, čime se datom preduzeću omo-gućuje da stekne konkurentsko preimućstvo.

(4) Četvrti pravac sticanja konkurentske prednosti zasniva se na razvo-ju inovatorstva. Ovakav način djelovanja menadžmenta podrazumijeva strategiju usmjerenu na otvaranje novih tržišta, ili razvoj novih proizvoda,

18

Vidjeti: Omae, K.: "Kako razmišlja strateg - umjetnost japanskog poslovanja", PS

"Grmeč" - Privredni pregled, Beograd, str. 43.

221

čime se dato preduzeća dovodi u poziciju kojoj se njegovi konkurenti nisu ni približili. S obzirom na njenu zasnovanost na izboru inovativnih meto-da, ovaj način planskog odlučivanja menadžmenta datog preduzeća pred-stavlja specifičnu strategiju. To potvrđuje i njen naziv - plansko odlučiva-nje zasnovano na strateškim stepenima slobode.

19

"Cilj ove četiri metode strateškog planiranja, prema tome, jeste da se dostigne konkurentska situacija u kojoj naša kompanija može da: 1) zado-bije relativno preimućstvo primjenjujući mjere koje će konkurenti teško moći da prate i 2) da se i dalje povećava ta prednost".

20

Na navedene četiri metode strategije zasniva se mogućnost sticanja konkurentske prednosti datog preduzeća. Međutim, to nisu jedine moguć-nosti za izbor načina planskog odlučivanja o strategiji datog preduzeća. Naime, u skladu sa karakteristikama djelatnosti koju dato preduzeće oba-vlja na osnovu podjele rada, kao i u zavisnosti od odnosa na konkretnom tržištu na koje je to preduzeće upućeno, mogu se primjeniti i druge metode strategije. Zato menadžment datog preduzeća, u procesu donošenja plan-skih odluka, mora biti fleksibilan prema prilikama na tržištu i u ukupnom društvenom okruženju.

4. Funkcija organizovanja

4.1. Definisanje funkcije organizovanja

Kako se u ovoj knjizi termin organizacija upotrebljava u okviru izu-čavanja upravljanja preduzećem, njegovo značenje objašnjavaće se u smi-slu uloge organizovanja kao elementa funkcije menadžmenta. To proističe iz činjenice da je aktivnost menadžmenta složeni proces, čiju drugu fazu, poslije funkcije planiranja, predstavlja organizovanje.

Teorija organizacije, izučavajući organizacionu stvarnost preduzeća, posebno sa stanovišta uloge ove aktivnosti u okviru funkcije menadžmen-ta, razlikuje nekoliko osnovnih pojmova koje treba diferencirati da bi se bolje razumjelo njihovo značenje. To su pojmovi: organizovanje, organiza-ciona struktura i organizacioni oblik. U sljedećim poglavljima posebno se razmatra svaka od navedenih kategorija da bi se što preciznije definisala i objasnila njihova uloga u funkcionisanju upravljačkog sistema menadž-menta, odnosno njegove druge faze - organizovanja.

Organizovanje je aktivnost menadžmenta koja obezbjeđuje skladno povezivanje ljudi koji pribavljaju, raspoređuju i koriste sredstva za rad i materijal u cilju uspješnog poslovanja preduzeća.

19

Vidjeti: Ibidem, str. 44 20

Ibidem, str. 45.

222

Iz navedene definicije proizlazi zaključak da se organizovanje zasniva na podjeli rada između učesnika u procesu poslovanja preduzeća. Na toj osnovi ukupno poslovanje preduzeća raspoređuje se na pojedine grupe rad-nika, a zatim i na pojedince. Time se omogućuje povećanje efikasnosti ukupnog poslovanja. Međutim, tako nastala podjela rada nužno iziskuje koordinaciju između radnih grupa, ali i između pojedinaca u radnim grupa-ma, pa se u nadležnosti organizovanja javljaju i aktivnosti koordinacije. Efikasnost koordinacije obezbeđuje se postizanjem odgovarajućeg autori-teta rukovodilaca. To podrazumeva nadležnost rukovodilaca u koordinira-nju poslova grupa i pojedinaca, ali i njihovu odgovornost za uspjeh dijelo-va i cjeline preduzeća.

Funkcija organizovanja predstavlja aktivnost svojstvenu preduzeću kao dinamičkom (grč. dinamikos - delotvoran, u kretanju) poslovnom si-stemu. Organizacioni sistem preduzeća djeluje svojom unutrašnjom sna-gom, koja se podstiče ciljevima njegovog poslovanja, a potiče od ljudskog elementa u njegovoj strukturi. Preduzeću je svojstveno da stalno usavršava i razvija svoje poslovanje. Organizovanje se ispoljava i kao svjesna pripre-ma aktivnosti preduzeća i njena uloga dolazi do izražaja neposredno po utvrđivanju ciljeva poslovanja. A pošto se ciljevi poslovanja preduzeća utvrđuju u procesu planiranja, ove dvije funkcije menadžmenta međusob-no se dopunjuju. Tako, poslje planski utvrđenih ciljeva, menadžment pri-stupa obezbeđenju uslova za skladno povezivanje ljudskih potencijala sa materijalnim elementima proizvodnje. To podrazumijeva i aktivnosti na angažovanju potrebnih kadrova, na nabavci sredstava za proizvodnju, kao i na obezbjeđenju što povoljnije pozicije preduzeća na tržištu. Dobro organi-zovano preduzeće uspješno posluje i stiče što veći profit na uloženi kapital.

Menadžment preduzeća koristi organizovanje da što efikasnije kombi-nuje ljudske i materijalne resurse, prilagođavajući se uslovima u okruženju preduzeća. Pri tome naročito dolazi do izražaja nastojanje menadžmenta da dobrim organizovanjem obezbjedi što povoljniji položaj preduzeća na trži-štu, jer se tek u tržišnoj razmjeni provjerava opravdanost ukupnog poslova-nja, pa time i organizovanja.

Organizovanje, kao element menadžmenta, ispoljava se preko organi-zacione strukture i organizacionog oblika kao odgovarajućeg otelotvorenja aktivnosti skladnog povezivanja dijelova u cjelinu poslovnog sistema pred-uzeća.

4.2. Sadržaj funkcije organizovanja

Iz definicije pojma organizovanje proističe i sadržaj ove funkcije kao jedne od aktivnosti menadžmenta. U procesu organizovanja poslovanja preduzeća menadžeri obavljaju veoma široku lepezu aktivnosti, koje su na-

223

stavak funkcije planiranja. Obje ove funkcije čine skup aktivnosti na pri-premi poslovanja preduzeća.

Po utvrđivanju ciljeva preduzeća i donošenju planova poslovanja, me-nadžment pristupa stvaranju organizacionih pretpostavki za njihovo efika-sno ostvarivanje. Te pretpostavke sastoje se od široke lepeze organizacio-nih aktivnosti, koje se zasnivaju na principu podjele rada i koordinacije iz-među izvršilaca parcijalnih zadataka.

Osnovne aktivnosti u procesu organizovanja koje treba obaviti da bi se omogućilo efikasno ostvarivanje ciljeva poslovanja su sljedeće:

utvrđivanje posebnih poslova koje treba obavljati;

povezivanje poslova u zadatke i raspoređivanje na zaposlene;

grupisanje poslova i formiranje organizacionih jedinica;

međusobno usklađivanje i objedinjavanje grupisanih poslova u je-dinstven sistem;

decentralizovanje poslova i ovlašćenja.

Navedene aktivnosti menadžmenta u procesu organizovanja poslova-nja preduzeća predstavljaju složene postupke zasnovane na principima efi-kasnosti i efektivnosti. To znači da proces organizovanja treba izvesti tako da obezbjedi blagovremeno i skladno obavljanje zadataka, kao i uspješnost poslovanja preduzeća.

U procesu organizovanja neophodno je formirati unutrašnje ustrojstvo i odabrati odgovarajući organizacioni oblik preduzeća. Pod unutrašnjim ustrojstvom podrazumijeva se organizaciona struktura preduzeća, dok nje-gov organizacioni oblik predstavlja fizionomiju kojom se ispoljava u odno-su na okruženje, a posebno na tržište.

4.3. Teorije organizovanja

Moguće je izvršiti grupisanje i podjelu teorija i pristupa u dva karakteristična pravca, i to:

I Tradicionalne teorije i pristupi, u koje spadaju: (1) Klasična teorija, (2) Teorija birokratije i (3) Teorija humanih odnosa.

II Savremene teorije i pristupi, u koje spadaju: (1) Sistematski, (2) Situacioni, i (3) Bihejvioristički pristup.

Anri Fajol (Henry Fayol) je menadžment definisao kao predviđanje, organizovanje, komandovanje, koordiniranje i kontrolu u procesu dosti-zanja kompanijskih ciljeva. U tom smislu on je utvrdio šest ključnih preduzetničkih aktivnosti:

Tehničke aktivnosti (proizvodnja),

Komercijalne aktivnosti (kupopradaja),

Finansijske aktivnosti (kapital),

224

Obezbjeđenje (čuvanje imovine)

Računovodstvene aktivnosti (finansijske informacije),

Menadžerske aktivnosti (planiranje i organizovanje).

Fajol smatra da je prvih pet aktivnosti međuzavisno i da su egzekutivnog karaktera. Planiranje i organizovanje treba da budu potpuno nezavisni od prethodnih aktivnosti.

Prva faza u procesu upravljanja, prema Fajolovoj definiciji, je predviđanje i planiranje. Sposobnosti predviđanja budućnosti dar je koji poseduju samo vrhunski menadžeri. Na osnovu predviđanja, kreiraju se planovi aktivnosti kompanije. Fajol organizovanje smatra strukturnim problemom, dok je komandovanje neprekidno održavanje aktivnosti u kompaniji. Kontrola, kao finalna faza – osigurava da se aktivnosti odvijaju u skladu sa definisanom poslovnom politikom kompanije. Menadžerske aktivnosti – prema Fajolu – nisu ekskluzivno pravo menadžmenta.

Frederik Vinslou Tejlor (Frederick Winslow Taylor) (1856-1917) je tvorac naučnog menadžmenta. Na osnovu eksperimentisanja Tejlor je postavio principe naučnog upravljanja.

Prvi princip zasnivao se na proceni dnevnog učinka radnika. Saznanje o tome koliko jedna vrsta radnika može da uradi na dan, poslodavci stiču bilo iz sopstvenog iskustva, bilo na osnovu povremenog i nesistematskog posmatranja svojih radnika, ili na osnovu podataka koji pokazuju najkraće vrijeme za koje je svaki posao bio obavljen.

Drugi princip naučnog upravljanja sadržan je u Tejlorovom stavu da sav umni rad treba ukloniti iz pogona i obavljati ga u planskom odjeljenju.

Treći princip je kontrola rada i izvršenja radnih zadataka. Pored ovih opštih načela, Tejlor je detaljno razradio metodologiju

realizacije naučnog upravljanja u praksi.

Treba odabrati radnike koji imaju najviši stepen kvalifikacije za ut-vrđeni radni zadatak.

Treba detaljno proučiti osnovne pokrete i operacije koje svaki radnik treba da obavi u toku rada.

Proučiti, uz pomoć štoperice, vrijeme koje je potrebno za obavljanje svakog pokreta ili operacije.

Na osnovu tih saznanja, treba odrediti seriju najbržih i najefikasnijih pokreta.

Maks Veber (Max Weber) (1864-1920) – bavio se problemima razvoja i uređenja evropskog društva. Model organizacije evropskih društava pod nazivom idealna birokratija, prenio je i na organizaciju preduzeća.

Weberov model idealne birokratije čine: (1) Specijalizacija, (2) Hijer-arhija, (3) Formalizacija, (4) Inpersonalni odnosi.

225

(1) Specijalizacija je zahtjev da se izvrši podjela rada na pojedince prema znanju i kompetentnosti. Time se postiže da svaki član organizacije obavlja posao za koji je kvalifikovan. Uspostavljaju se pozicije članova u organizaciji i neophodan autoritet, a zatim uvode i sredstva prinude za određene uslove.

(2) Hijerarhija je prirodno uređenje stvari. Hijerarhija je osnovna karakteristika složenih organizacionih struktura. Organizaciona struktura mora da slijedi princip hijerarhije, a to znači da su članovi na nižem nivou pod kontrolom onih na višem nivou. Tako se uvodi red u organizaciju.

(3) Formalizacija ponašanja. Weber je vjerovao da racionalni pristup organizaciji zahtijeva niz formalnih pravila, kako bi se obezbijedilo uniformno ponašanje i koordinacija napora. Formalizacija treba da obezbijedi kontinuitet i stabilnost, što je Weber smatrao veoma značajnim. Pravila su postojana a ljudi prolazni.

(4) Interpersonalni (službeni) odnosi u modelu idealne birokratije tre-balo je da, u uslovima nepotizma i bliskosti, uvedu distancu i zvanično ponašanje. Sa pozicije idealne racionalnosti, Weber je vjerovao da se u birokratskom poretku mora izbegavati emocionalna vezanost i da se samo pod tim uslovom mogu donositi racionalne odluke.

Elton Mejo (Elton Mayo) (1880-1949) najizrazitiji je predstavnik teorije humanih odnosa. Mejo je bio zagovornik stvaranja menadžerske elite, koja bi svoju efikasnost zasnivala na naučnoj organizaciji rada i razvijenom sistemu informisanja. On je insistirao na zadovoljenju socijalnih potreba zaposlenih, pre svega na uspostavljanju dobrih međuljudskih odnosa i na osjećanju da su zaposleni važan subjekt svake organizacije. U tom smislu, menadžment treba da se interesuje i za lične potrebe radnika i da utiče na izbjegavanje konfliktnih situacija.

4.4. Savremeni pristupi organizovanju

Sistemski pristup je u teoriju organizacije i menadžmenta uveo određene opšte teorije sistema, koje su omogućile menadžerima da u rješavanju organizacionih i upravljačkih problema posmatraju preduzeća kao dinamičku cjelinu, otvorenu i složenu strukturu.

Sistemski pristup je jedna opšta, široko prihvaćena filozofija, koja otvara horizonte, odbacuje stereotipe, a pojave i procese objašnjava pomoću multivarijacione analize. To je novi način gledanja na određene probleme, pojave i procese.

Kategorije sistemskog pristupa su: (1) sistem i podsistemi, (2) interak-cije, (3) okruženje i multiciljevi.

(1) Sistem i podsistemi. Sistem predstavlja složenu strukturu sastavljenu od dva ili više dijelova tj. podsistema, koji su međusobno

226

povezani i relativno nezavisni. Svako preduzeće je jedan sistem čiju strukturu čini veći ili manji broj podsistema, shodno veličini preduzeća i nivou specijalizacije. tj. izdiferenciranosti užih organizacionih jedinica. Dijelovi preduzeća su relativno samostalni u domenu svojih kompetencija, ali i međusobno povezani tokovima procesa rada i koordinacionim me-hanizmima.

(2) Interakcija. Preduzeće kao sistem sastavljen od dijelova ili podsis-tema funkcioniše tako što se u njemu odvijaju odgovarajući procesi, od-nosno dešavaju određene aktivnosti. Ove aktivnosti se odvijaju u odnosima između dijelova, tj. interakcijom. Pored unutrašnjih interakcija, preduzeće kao otvoren sistem ostvaruje interakcije i sa svojim okruženjem. Zato se, pored internih, moraju uvažavati i eksterni uticaji, koji narušavaju stanje stvari i remete ravnotežu i sklad odnosa u preduzeću.

(3) Okruženje. Jednostavna definicija okruženja jeste da je to sve ono što je izvan preduzeća, a što utiče na ponašanje, strukturu, efikasnost i efektivnost preduzeća. Okruženje jednog preduzeća čine: tržište sa svojom strukturom, institucionalni ambijent, društveno-politički uslovi, tehničko-tehnološke inovacije, inovacije u menadžmentu, itd.

Okruženje utiče na preduzeće ali i obrnuto. Studiranje okruženja omogućava strategijsko ponašanje menadžera, koje može biti reaktivno, ako se preduzeće prilagođava okruženju i proaktivno, ako preduzeće mijenja okruženje.

Situacioni pristup je relativno nov u organizacionoj teoriji i upravljačkoj praksi. U analizu problema organizacije i upravljanja uvodi fenomen situacije kao sumaran izraz faktora koji se moraju uzeti u obzir.

Pojava situacionog pristupa vezuje se za kritiku univerzalizma klasične teeorije organizacije, koja je nastojala da propiše univerzalne principe i pravila i da definiše idealnu organizacionu formu u koju se mogu uklopiti sve vrste preduzeća bez razlike. Univerzalizam klasične teorije, kao pristup u organizacionoj teoriji, pretendovao je da putem hemati-zovanog ponašanja preduzeća obezbijedi efikasnost u svim slučajevima.

Situacioni pristup se pojavio početkom 70-ih godina XX veka. Uveden je u analizu mnogih upravljačkih aspekata, kao što su planiranje, organizaciono strukturiranje, organizaciono ponašanje, vođenje i sl.

Suština i konceptualni okvir situacionog pristupa sastoji se u stavu da nema najboljeg rešenja. Decentralizacija ne mora uvijek da bude bolja od centralizacije; birokratija nije sasvim loša; eksciplitni ciljevi nisu uvijek dobri; demokratsko-participativni stil upravljanja u izvjesnim situacijama ne odgovara; stroga kontrola je ponekad umjesna. Ukratko, ne postoji jedna upravljačka strategija koja je primjenjiva svuda. Sve zavisi od situacije.

227

U situacionom pristupu polazi se od pretpostavke da postoje već iz-građeni i uhodani modeli i odnosi koji će omogućiti razumijevanje različitih modela organizacije. Podrazumijeva se postojanje određenog skupa znanja o okruženju i organizacionom obliku, o strukturi, tehnologiji, kadrovima, poslovnoj strategiji i taktici. To znači da se ovaj pristup oslanja na učenje i doprinose ne samo sistemskog koncepta nego i svih tradicionalnih učenja o organizaciji.

Karakteristike situacionog pristupa su: (1) Perspektiva otvorenog sis-tema, (2) Praktična istraživanja orijentacije i (3) Multivarijaciona analiza.

(1) Perspektiva otvorenog sistema je obiljeležje naslijeđeno od sistem-skog pristupa. Smisao je da se u uslovima dinamičnosti i nestabilnosti upravljačka akcija ne može bazirati samo na internom funkcionisanju or-ganizacije. Eksterna sredina se ne može tretirati kao data, a još manje ignorisati. Moraju se uvažavati uticaji kako interne tako i eksterne sredine.

(2) Praktična istraživanja orijentacije je obiljeležje koje situacioni pristup čini specifičnim u odnosu na prethodna učenja, a naročito u odnosu na univerzalne principe administrativne doktrine i tejlorizma. Organizacioni modeli i upravljačke akcije treba da proizađu iz analize organizacionog konteksta (interne i eksterne sredine) za svako preduzeće ponaosob. Težište je na adekvatnosti rješenja u datoj situaciji.

(3) Multivarijaciona analiza kao tehnika istraživanja na koju se oslanja situacioni pristup jeste njegovo bitno obiljeležje. Tradicionalni pristupi, koji su preduzeće izučavali kao zatvoren sistem izolovan od okruženja, oslanjali su se na bivarijacionu analizu.

U savremenoj organizacionoj i upravljačkoj praksi dominira bihejvioristički (engl. behavior) pristup, prema kojem se uspjeh preduzeća, kao organizacije ljudi i sredstava, vezuju za ponašanje, podsticaj i razvoj. Težište je na učenju i promjenama u ponašanju, strukturi i procesima, radi prilagođavanja sredini. Cilj je da se pomogne rukovodiocima organizacije da: sagledaju i razumiju unutrašnju stranu upravljanja, gledaju na ponašanje kao značajan faktor efikasnosti i planiraju promjene organi-zacije.

Uspjeh preduzeća na dugi rok zavisi od ravnoteže između efikasnosti i emocionalnog zadovoljstva i zasniva se na filozofiji veliki učinak i veliko zadovoljstvo pojedinaca. U njegovoj osnovi je saglasnost individualnih i organizacionih ciljeva.

Savremeni menadžment uspjeh preduzeća zasniva na tzv. soft dimenzijama organizacije, kao što su organizaciona kultura i klima, komunikacije, vođstvo i drugi procesi vezani za ljude i ljudsku prirodu. Pretpostavka je da su i tvrde, tzv. hard dimenzije organizacije, kao što su tehnologija, struktura i strategija, adekvatne.

228

Prema bihejviorističkim konceptima ponašanje se uči. Preduzeća uče kako da se prilagode sredini. Sposobnost učenja je naročito važna u procesu promjena.

4.5. Principi organizacije rada

Čovjek - radnik ispoljava se u procesu rada kao društveno biće sa svo-jim fizičkim i psihičkim karakteristikama. Radna snaga koja predstavlja po-kretački element proizvodnje neodvojiva je od ličnosti čovjeka. To uslo-vljava nužnost da se u proces proizvodnje - odnosno u proces rada uopšte - uključuje čovjek sa svim svojim fizičkim, psihičkim i socijalnim osobina-ma. Osobine čovjeka kao društvenog bića uslovljavaju nužnost njegovog ukupnog ispoljavanja u određenoj društvenoj zajednici. Zato on i proces privređivanja obavlja u radnom kolektivu, u kome svaki pojedinac predsta-vlja element tog organizacionog sistema.

Međutim, u procesu rada svaki radnik ispoljava se kao posebna lič-nost, pri čemu dolaze do izražaja njegove individualne osobine - fizičke i psihičke - koje uslovljavaju neophodnost uvažavanja odgovarajućih pravila po kojima se taj rad obavlja.

Da bi mogao da ostvaruje svoje ekonomije, radni kolektiv treba da se integriše u jedinstvenu privređivačku ličnost što se postiže:

organizacionim usklađivanjem odnosa između zahtjeva poslova i kvalifikacija izvršilaca tih poslova, i

stvaranjem takvih ličnih odnosa između članova kolektiva koji omo-gućuju funkcionisanje njihove organizacije kao privređivačke lično-sti.

Da bi se ostvarili ovako postavljeni ciljevi, rad pojedinaca, kao i rad kolektiva u cjelini, treba da počiva na sljedećim principima organizacije rada:

(1) principi organizacije individualnog rada

princip minimanog psihofizičkog naprezanja i

princip minimalnog trajanja procesa rada (princip produktiv-nosti)

(2) principi organizacije kolektivnog rada

princip jedinstva suprotnih interesa

princip jedinstva cilja i

princip stimulisanja inicijative udruženih radnika.

229

4.6. Principi organizacije individualnog rada

a) Princip minimalnog psihofizičkog naprezanja je zahtjev da se mak-simalni rezultati proizvodnje ostvare uz minimalno trošenje radnikove bio-energije. Ovaj princip je u izvjesnom smislu u suprotnosti sa drugim od gore navedena dva principa organizacije individualnog rada, naime, sa principom minimalnog trajanja procesa rada, tj. Produktivnosti.

b) Princip produktivnosti rada predstavlja zahtjev za povećanja pro-duktivnosti intenziviranje proizvođačevog rada. Intenziviranjem se pove-ćava potrošnja njegove bioenergije, što, na jednoj strani, izaziva potrebu povećane proizvodnje te energije putem sagorevanja izvesnih organskih supstanci u ćelijama mišića uz prisustvo kiseonika, dok se, na drugoj stra-ni, javlja niz negativnih uticaja intenzivnog rada na organizam. Svi ti utica-ji se mahom ispoljavaju kao fizički i mentalni zamor radnika. Prema tome, ako se jednostrano ide ka što potpunijem ostvarenju principa produktivno-sti, pa i po cijenu bezobzirnog intenziviranja rada, time se zanemaruje princip racionalnog korišćenja radnikove bioenergije i ugrožava njegova fizička ličnost.

Pri iznalaženju ravnoteže između ovih dvaju suprotnih principa, treba imati u vidu da je čovjek sa svojim potrebama, ne samo inicijator i nosilac proizvodnje, već i nosilac osnovnih motiva proizvodnje: njegove potrebe, bilo individualne bilo kolektivne, predstavljaju osnovne pobude za proiz-vodnju; kao što nivo društvenog i tehničkog razvitka uslovljava mogućnost podmirenja ovih potreba, tako isto i orijentacija u razvijanju ljudskih potre-ba i njihove razmjere daju impulse osnovnoj orijentaciji u korišćenju nauč-nih i tehničkih dostignuća u cilju podmirenja tih potreba. Otuda se na spro-vođenje ekonomskih principa - pa, prema tome, i principa produktivnsoti - ne može gledati isključivo sa stanovišta ekonomskog maksimuma, izvan i mimo čovjeka koji je pokretač i cilj proizvodnje. Konkretizacija ekonom-skih principa ima svoj društveni smisao samo ako je sprovedena u skladu sa biološkim i društvenim interesima proizvođačevim.

4.7. Principi organizacije kolektivnog rada

Ciljevi preduzeća ostvaruju se proizvodnjom proizvoda, odnosno ostvarenjem dohotka kao neto-rezultata reprodukcije. Te ciljeve ostvaruje kolektiv izvršavanjem ukupnog zadatka preduzeća.

Posmatran sa stanovišta ciljeva preduzeća, ukupni zadatak kolektiva svodi se na:

1) predviđanje i definisanje ciljeva organizacije i kontrolu njihovog izvršenja, i

2) samo izvršenje predviđenih i definisanih ciljeva.

230

Izvršenje predviđenih i definisanih ciljeva radni kolektiv ostvaruje svojim procesom rada. On pri tome izvršava ukupni proces rada na taj na-čin što se taj ukupni proces rada raščlanjuje - frakcioniše - na djelimične, parcijalne procese, odnosno poslove koje izvršavaju pojedini članovi ko-lektiva i pojedine radne grupe u kolektivu. Pretpostavka za ovo frakcioni-sanje ukupnog procesa rada na djelimične procese je prethodno raščlanja-vanje ukupnog zadatka kolektiva na parcijalne zadatke.

Frakcionisanje ukupnog zadatka kolektiva na parcijalne zadatke i od-govarajuće frakcionisanje ukupnog procesa rada na parcijalne procese čla-nova kolektiva otvara organizacioni problem očuvanja jedinstva interesa preduzeća i kolektiva kao cjeline i očuvanje izvesnih suprotnosti u posta-vljanju i izvršavanju parcijalnih zadataka. Ovaj problem se rješava primje-nom principa jedinstva suprotnih interesa. Suština ovog principa je:

obezbjediti suprotnosti interesa pri izvršavanju pojedinačnih - parci-jalnih zadataka i

obezbjediti jedinstvo tih suprotnih interesa pri izvršavanju ukupnog zadatka kolektiva.

Funkcijom izvršenja radni kolektiv ostvaruje predviđene i definisane ciljeve preduzeća, pri čemu on izvršava svoj ukupni proces rada. U tome procesu prolazi se kroz niz raznih faza - priprema proizvodnje, planiranje, operativno izvršenje (nabavka, proizvodnja, prodaja, finansijska realizaci-ja), kontrola - čiji rezultat treba da bude određena količine predviđenih proizvoda, odnosno određena visina dohotka, kao rezultata proizvodnje. Mnogobrojni poslovi koji se obavljaju u svakoj od ovih faza procesa rada podijeljeni su između pojedinih članova kolektiva, tako da svaki od njih obavlja samo relativno mali broj istorodnih poslova, s tim što zbir ovakvih pojedinačnih procesa rada treba da pruži kompletiran proces rada ukupnog kolektiva. Istovremeno, izvršavanjem svoga dijela procesa rada svaki član kolektiva izvršava deo ukupnog zadatka kolektiva, a svi ti djelimični zada-ci opet treba da kompletiraju ukupni zadatak.

U svakoj od ovih faza procesa rada interesi izvršilaca delimičnih zada-taka u toj fazi najčešće su suprotni interesima izvršilaca djelimičnih zada-taka u nekoj od ostalih faza: ako planski organ predvidi visok planski zada-tak, to povećava opterećenje proizvođača koji će ostvarivati taj plan; ako je norma rada visoko postavljena, izvršilac na koga će se ona primjenjivati može njome biti pretjerano opterećen, ako su raspoloživa obrtna sredstva suviše usko postavljena, nabavni organ može da padne u teškoće pri na-bavkama materijala itd.

Međutim, postojanje ovih suprotnosti interesa između izvršilaca parci-jalnih zadataka predstavlja jednu od pokretačkih snaga u internoj dinamici preduzeća. Smisao i suština principa jedinstva suprotnih interesa je u tome

231

da se poslovi kojima se izvršavaju parcijalni zadaci grupišu u službe srod-nih poslova na taj način:

da izvršioci parcijalnih zadataka unutar jedne službe budu povezani istovjetnim interesima i

da se istovremeno između izvršilaca raznih službi obezbijedi suprot-nost interesa

Ovim međusobnim suprotstavljanjem službi raznih interesa postiže se uzajamna kontrola izvršenja parcijalnih zadataka, čime se obezbjeđuje pot-puno i maksimalno izvršenje ukupnog zadatka kolektiva. Drugim riječima, međusobnim suprotstavljanjem službi suprotnih interesa obezbjeđuje se je-dinstvo suprotnih interesa u ostvarenju zajedničkog zadatka kolektiva, koji se kontroliše optimalnim rezultatima proizvodnje.

Kao rezultat ovakvog sprovođenja principa jedinstva suprotnih intere-sa, najčešće se u preduzećima javljaju sljedeće službe, između čijih izvrši-laca postoji jači ili slabiji antagonizam neposrednih interesa, koji se izmi-ruju optimalnim izvršenjem konačnog zadatka kolektiva:

a) tehnička priprema proizvodnje, b) priprema planova preduzeća, c) proizvodno izvršenje d) komercijalno izvršenje, e) finansijsko izvršenje, f) tehnička kontrola, i g) ekonomska kontrola.

a) Tehnička priprema proizvodnje definiše tehničke elemente potrebne

kako za izvršenje parcijalnih tako i za izvršenje ukupnog zadatka kolekti-va. Ukoliko su ti elementi preciznije određeni i ukoliko su teži tehnički uslovi proizvodnje, utoliko će kvalitetniji biti proizvod, utoliko veća garan-cija za uspješno ostvarivanje ciljeva preduzeća. Time se, međutim, poo-štravaju zadaci organa izvršenja proizvodnje, organa kontrole, pa u izvje-snoj mjeri i organa planiranja, nabavnih organa i sl. Ovaj antagonizam iz-među organa tehničke priprema proizvodnje i organa svih ostalih službi obezbjeđuje optimalan ekonomski rezultat proizvodnje, koji je zajednički konačni interes svih članova kolektiva.

b) Organi pripreme planova preduzeća imaju za zadatak da, na osnovu analize uslova proizvodnje, projektuju takve planove, čije će izvršenje obezbjediti najpotpunije ostvarenje ciljeva preduzeća kako kvantitativno tako i sa stanovišta kvaliteta ekonomije ovog proizvodnog subjekta. Ukoli-ko su šire postavljeni planski zadaci, utoliko će veći biti rezultat proizvod-nje, ali utoliko teži zadaci organa proizvodnog izvršenja, komercijalnog iz-

232

vršenja i sl. Opet jedan antagonizam interesa između organa planiranja, na jednoj strani, i ovih izvršnih organa na drugoj strani.

c) Organi proizvodnog izvršenja ili proizvodne operative izvršavaju tehnološke zadatke u ukupnom procesu rada radnog kolektiva. Pored anta-gonizma interesa između ovih organa, na jednoj strani, i organa tehničke pripreme i organa planiranja na drugoj strani, javlja se takođe izvjestan an-tagonizam interesa između organa proizvodnog izvršenja i organa tehničke kontrole, koji treba da zagarantuju kvalitet proizvoda; zatim organa komer-cijalnog izvršenja (prodaja), koji će utoliko teže naći plasman za proizvode ukoliko je kvalitet proizvoda lošiji; i najzad, organa finansijskog izvršenja, koji će moći da postave povoljnije finansijske uslove pri prodaji robe ako je njen kvalitet dobar.

d) Organi komercijalnog izvršenja ili komercijalna operativa obavljaju poslove nabavke i prodaje u sklopu ukupnih zadataka kolektiva. pored na-vedene suprotnosti interesa između prodajnih organa i organa proizvodnog izvršenja, postoji takođe suprotnost interesa između nabavnih organa ko-mercijalne službe i organa proizvodnog izvršenja: ukoliko je kvalitet naba-vljenih sirovina za proizvodnju slabiji, utoliko je vjerovatno lakše obavljati nabavno poslovanje, ali utoliko je teže izvršiti proizvodne zadatke; ukoliko su manje čvrsti nabavni rokovi, utoliko je komotnije nabavno poslovanje, ali utoliko je veća opasnost od prekida kontinuiteta proizvodnje i sl.

e) Organi finansijskog izvršenja ili finansijske operative izvršavaju fi-nansijske poslove u ukupnim zadacima kolektiva. Pored pomenute suprot-nosti interesa između organa finansijskog izvršenja i organa proizvodnog izvršenja, naglašena je takođe suprotnost interesa između organa finansij-skog i organa komercijalnog izvršenja; utoliko organi finansijskog izvrše-nja postave rigorozniji režim kruženja sredstava u reprodukciji, utoliko će se postići veća rentabilnost, utoliko će uspešnije biti ostvareni ciljevi pred-uzeća, ali će istovremeno utoliko biti teže i složenije poslovanje organa ko-mercijalnog izvršenja.

f) Zadatak tehničke kontrole je obezbjeđenje tehničkih i tehnoloških kvaliteta proizvoda. Ukoliko se savjesnije obavlja rad organa tehničke kon-trole, utoliko je veća garantija pružena za kvalitet proizvoda, utoliko je vje-rovatnije ostvarenje ciljeva preduzeća i utoliko je lakše poslovanje prodaj-nih organa pri plasmanu tih proizvoda. Međutim, ukoliko je savjesniji rad tehničkih kontrolora, utoliko se veći i teži zadaci postavljaju organima pro-izvodnog izvršenja, a u izvjesnoj mjeri i organima tehničke pripreme pro-izvodnje, s obzirom na to da od pravilnosti i preciznosti definisanja tehnič-kih elemenata u znatnoj mjeri zavisi i uspjeh organa proizvodnog izvrše-nja.

g) Ekonomska kontrola ima za zadatak da prati i analitički provjerava ostvarivanje kvaliteta ekonomije poslovanja. Ukoliko je ekonomska kon-

233

trola potpunija, kontinuelnija i u kraćim vremenskim presecima, utoliko je neposredniji uvid u ostvarivanje ciljeva organizacije, utoliko je istovreme-no i neposredniji uvid u propuste svih ostalih službi i uticaj tih propusta na konačne ekonomske rezultate. Samim tim je postavljen antagonizam inte-resa između organa službe ekonomske kontrole i organa ostalih službi, ali taj antagonizam interesa pruža maksimalne garancije za ostvarenje zajed-ničkih ciljeva u kojima leži interes ne samo organa tehničke kontrole već i interes cijelog radnog kolektiva.

Naglašena suprotnost interesa između pojedinih službi funkcije izvrše-nja nalazi svoje jedinstvo u sadržini funkcije upravljanja. Ta sadržina je, pored ostalog:

1) određivanje ciljeva preduzeća i 2) postavljanje ukupnog zadatka kolektiva.

1) Ciljevi preduzeća - asortiman proizvoda, obim proizvodnje, veliči-

na dohotka - predviđaju se i određuju na osnovu postojećih društvenih po-treba za konkretnim proizvodima datog proizvođača i na osnovu objektiv-nih i organizacionih uslova pod kojima proizvođač treba da ostvaruje te ci-ljeve.

2) Pravilno sagledani i definisani ciljevi preduzeća konkretizuju se planovima, koji predstavljaju sistematski pregled zadataka ukupnog rad-nog kolektiva. Realno postavljenim planovima obezbjeđuje se jedinstvo in-teresa svih članova kolektiva, uz očuvanje suprotnosti interesa između po-jedinih službi pri izvršavanju parcijalnih zadataka.

Ni ciljeve preduzeća ni njegove konkretne planove ne postavljaju i ne propisuju pojedini izvršni organi u okviru svojih parcijalnih zadataka. Ukoliko izvršni organi učestvuju u rješavanju ovih problema - kao što je slučaj sa planskim stručnim organima - oni vrše pripreme, analitičke i pro-jektantske poslove, ali ne donose odluke ni o ciljevima ni o konačnoj sadr-žini plana.

Nosioci funkcije upravljanja imaju u svojoj kompetenciji kako određi-vanje ciljeva preduzeća tako i donošenje konkretnih planova te organizaci-je. S obzirom na to da je radni kolektiv u cjelini nosilac funkcije upravlja-nja, kroz obavljanje ove funkcije on svojom aktivnošću obezbjeđuje jedin-stvo suprotnih interesa izborom optimalnih ciljeva preduzeća i postavlja-njem realnih zadataka radnog kolektiva.

Princip jedinstva cilja svodi se na težnju ili zahtjev da se ukupni zada-tak kolektiva i parcijalni zadaci njegovih članova u dinamici reprodukcije stalno prilagođavaju ciljevima preduzeća, u skladu sa promjenama faktora koji uslovljavaju njihovo ostvarenje. Naime, izvršenje kako parcijalnih za-dataka tako i ukupnog zadatka kolektiva, uslovljeno je dejstvom mnogo-brojnih objektivnih - društvenih i tehničkih - i subjektivnih - organizacio-

234

nih - faktora, koji djeluju ne samo u fazi izvršavanja tih zadataka već i u fazi njihovog postavljanja. ti faktori, bilo da su društvene, tehničke ili or-ganizacione prirode, nisu statičke kategorije. S njihovim promjenama mijenja se kako kvalitet tako i intenzitet njihovog dejstva na izvršavanje parcijalnih zadataka, a isto tako i ukupnog zadatka kolektiva, i preko ovo-ga i na ostvarivanje konačnih ciljeva preduzeća. Pod pritiskom ovih pro-mjena faktora i uslova pod kojima se ostvaruju ciljevi preduzeća, njegova ekonomija je permanentno izložena opasnosti dezorganizovanja i kidanja veza između parcijalnih zadataka članova kolektiva i konačnih ciljeva te organizacije. Primjenom principa jedinstva cilja treba obezbijediti, u dina-mici reprodukcije, ove veze stalnim prilagođavanjem parcijalnih zadataka izmjenjenim objektivnim i subjektivnim uslovima, kako bi se postigao ekonomski optimum u ostvarivanju konačnih ciljeva preduzeća.

Konkretizacija principa jedinstva cilja postiže se pravilnim organizaci-onim ustrojstvom i pravilnim djelovanjem triju osnovnih funkcija u predu-zeću, i to:

1) funkcije upravljanja, 2) funkcije izvršenja i 3) funkcije rukovođenja.

1) Funkcija upravljanja se svodi na odlučivanje o ciljevima preduzeća

i uslovima i metodama ostvarivanja tih ciljeva, na osnovu datih objektivnih - društvenih i tehničkih uslova reprodukcije. Nosilac ove funkcije je radni kolektiv kao cjelina, a ne njegovi pojedini članovi. Učestalost donošenja načelnih odluka upravljanja zavisi od učestalosti promjena društvenih i tehničkih uslova na osnovu kojih se te odluke donose i od stepena informi-sanosti kolektiva o tim promjenama. Smisao ovih odluka je prilagođavanje parcijalnih zadataka pojedinih ili svih službi nastalim objektivnim promje-nama, da bi se sačuvalo jedinstvo prvobitno postavljenog cilja: ostvariti ci-ljeve preduzeća uz optimalne ekonomske uslove.

2) Sadržina funkcije izvršenja je kontinuelno izvršavanje parcijalnih ciljeva: ostvariti ciljeve preduzeća uz optimalne ekonomske zadatke do ko-jih se došlo raščlanjavanjem - funkcionisanjem - ukupnog zadatka uz pri-mjenu principa podjele rada. Kao nosilac funkcije izvršenja javlja se svaki član radnog kolektiva ponaosob u svojstvu izvršioca svog parcijalnog za-datka. Svaki član radnog kolektiva je ovdje, drugim riječima, neposredni nosilac funkcije izvršenja, za razliku od njegovog odnosa prema funkciji upravljanja prema kojoj se ne javlja u svojstvu nosioca kao pojedinac, već isključivo kao član radnog kolektiva.

3) Suština funkcije rukovođenja je u unošenju inicijative i koordinira-nja akcija izvršilaca parcijalnih zadataka od strane članova radnog kolekti-va, kako bi se što uspješnije ostvario ukupni zadatak, odnosno konačni cilj

235

preduzeća. Ovo jedinstvo cilja se samo djelimično postiže načelnim odlu-kama organa upravljanja i onim u slučajevima u kojima parcijalne zadatke pojedinih službi treba prilagođavati izmijenjenim objektivnim - društvenim i tehničkim - uslovima. Međutim, pored izmjena ovih objektivnih uslova, koji ipak nisu tako česta pojava, u procesima rada, pri izvršavanju parcijal-nih zadataka, dešavaju se permanentne promene subjektivnih faktora, koje u većoj mjeri narušavaju veze između konačnih ciljeva i prvobitno posta-vljenih parcijalnih zadataka. Ponovno uspostavljanje tih veza na liniji eko-nomskog optimuma zahtjeva trajnu inicijativu koordinaciju u procesima rada svih članova radnog kolektiva kao izvršilaca parcijalnih zadataka, da bi se odstranilo negativno dejstvo promjena subjektivnih faktora i obezbje-dilo jedinstvo prvobitno postavljenog cilja: ostvariti ciljeve preduzeća uz optimalne ekonomske rezultate. Ovu funkciju inicijative i koordinacije čla-nova radnog kolektiva ostvaruju poslovodni organi, izvršenjem funkcije rukovođenja poslovima. Inokosni nosilac poslovodne funkcije je direktor preduzeća kao izvršilac odluka organa upravljanja.

Princip stimulisanja inicijative kolektiva zahteva minimalno psihofi-zičko naprezanje, obezbeđenje jedinstva suprotnih interesa nosilaca pojedi-nih zadataka u preduzeću i obezbjeđenje jedinstva cilja u dinamici repro-dukcije pri izmeni objektivnih i subjektivnih faktora, još uvijek nije do-voljna garancija da će se time postići potreban stepen inicijative svakog člana radnog kolektiva u preduzeću. tu inicijativu je moguće obezbjediti dejstvom raznih etičkih motiva rada, na jednoj strani, i materijalnim stimu-lisanjem izvršilaca parcijalnih zadataka, na drugoj strani.

Smisao materijalnog stimulsianja svakog pojedinca - člana kolektiva leži u obezbjeđenju:

materijalnog ekvivalenta za izvršeni rad i

materijalnog ekvivalenta za doprinos svakog pojedinca poslovnom uspjehu preduzeća.

Na ovim težnjama počiva princip stimulisanja inicijative kolektiva, ko-ji se svodi na zahtjev da se u preduzeću rezultati rada dele srazmerno do-prinosu kolektiva i njegovih članova ostvarivanju ciljeva radne organizaci-je.

5. Funkcija upravljanja ljudskim reursima

Ako se pođe od osnovnog objašnjenja pojma menadžmenta kao vješti-ne obavljanja poslova pomoću ljudi, ne treba posebno dokazivati značaj njegove funkcije koja se pojednostavljeno naziva zapošljavanje. Naime, pod ovakvim nazivom moguće je obuhvatiti šire značenje ove važne funk-

236

cije menadžmenta, koja se odnosi na vođenje kadrovske politike u predu-zeću, što podrazumijeva složenu aktivnost upravljanja ljudskim resursima.

Kada se već raspravlja o upotrebi pojmova, treba se podsjetiti da nam reč menadžment dolazi iz anglo-saksonske terminologije. Prema tome, i nazivi pojedinih funkcija menadžmenta preuzeti su iz te terminologije, uz doslovno ili slobodnije prevođenje. Tako je naziv funkcije planiranje do-slovni prevod anglosaksonskog izraza planing, naziv funkcije organizova-nje prevod izvornog izraza organising i slično. U tom smislu, domaći izraz za funkciju menadžmenta zapošljavanje može se upotrijebiti kao slobodniji prevod engleske reči staffing, od korjena staff što znači osoblje ili kadar.

21

U domaćoj literaturi funkcija menadžmenta koja se odnosi na brigu o ljudskoj komponenti organizacione strukture preduzeća naziva se često vođenje kadrovske politike ili upravljanje ljudskim resursima. Mi smo se ovdje opredijelili za naziv ove funkcije zapošljavanje, usklađujući tako ovaj izraz sa gramatičkim oblikom u kome su dati nazivi svih ostalih funk-cija menadžmenta (planiranje, organizovanje, zapošljavanje, uticanje, kon-trolisanje).

5.1. Definisanje kadrovskog menadžmenta

Ljudi sa svojim stručnim kvalifikacijama i ulogom u procesu poslova-nja predstavljaju kadrovsku osnovu preduzeća i drugih organizacionih si-stema. Zato se upravljanje ljudskim resursima, u teoriji i u praksi, naziva i kadrovski menadžment. Pod ovim pojmom podrazumijevaju se aktivnosti upravljanja ljudskim resursima i menadžeri koji te aktivnosti obavljaju. Pri tome, aktivnosti upravljanja ljudskim resursima predstavljaju kadrovsku politiku, čiji su nosioci top menadžeri, kao i menadžeri poslovnih jedinica i funkcija, uz pomoć kadrovske službe na čijem čelu je odgovarajući mena-džer.

Osnovna uloga kadrovskog menadžmenta jeste usaglašavanje broja i strukture ljudskih resursa sa planiranim obimom i strukturom poslovanja preduzeća. To predstavlja okosnicu ostvarivanja strategijskih ciljeva firme u cjelini i poslovnih jedinica u njenom sastavu. S druge strane, u nadležno-sti operativnog menadžmenta su aktivnosti: utvrđivanja potreba za radnici-ma, njihove obuke i usavršavanja, ocjene rada, nagrađivanja, zaštite na ra-du i zamjene radnika koji su napustili preduzeće.

Sve upravljačke aktivnosti u preduzeću su u nadležnosti njegovih me-nadžera. Prema tome, i upravljanje ljudskim resursima predstavlja polje delovanja menadžera na svim hijerarhijskim nivoima organizacione struk-

21

Pojam kadrovi (latinski: Quadrum = četvorougao, francuski: cadre = skupina oficira u

vojnoj jedinici, mirnodopska vojna sila) predstavlja skupni naziv za stručno osposoblje-

ne nosioce radnih procesa.

237

ture preduzeća. Međutim, sve veća složenost poslovanja preduzeća uslovi-la je podelu rada među specijalizovanim izvršiocima. Na taj način, razvili su se i specijalizovani organi preduzeća za pojedine grupe srodnih poslova. Jedan od takvih izvršnih organa jeste i kadrovska služba koja pomaže me-nadžerima u upravljanju ljudskim resursima. Ova služba, sa odgovaraju-ćim menadžerom na čelu, ima savjetodavnu ulogu u vođenju kadrovske politike preduzeća.

Upravljanje ljudskim resursima ili kadrovski menadžment odvija se na dva osnovna hijerarhijska nivoa. U tom smislu, kao što je slučaj i sa me-nadžmentom uopšte, razlikuje se strategijsko i operativno upravljanje ljud-skim resursima.

Strategijsko upravljanje ljudskim resursima zasniva se na generalnoj strategiji preduzeća i na strategiji njegovih poslovnih jedinica i funkcija. U ovom procesu bitnu ulogu ima kadrovska funkcija preduzeća, čiji je nosi-lac kadrovska služba. Aktivnosti kadrovske funkcije ispoljavaju se u sagle-davanju kadrovskih potreba i mogućnosti preduzeća, kao i tendencija u razvoju obrazovanja, te u proučavanju ponašanja ljudi u procesu rada. Na osnovu ovako stečenih saznanja, kadrovska služba pomaže menadžmentu preduzeća u izboru strategijskih rješenja za upravljanje ljudskim resursima. Uloga kadrovske službe u ovom smislu ispoljava se u pomaganju menadž-mentu u procesu koncipiranja i sprovođenju strategije:

pronalaženja,

izbora,

raspoređivanja,

nagrađivanja i

unapređivanja kadrova.

Ovakva uloga kadrovske službe zasniva se na temeljitoj analizi poslo-va koji se obavljaju u procesu funkcionisanja preduzeća. Takva analiza ob-uhvata:

opis poslova,

grupisanje poslova i

ocjenu poslova.

Na osnovu opisa poslova stiču se informacije o radnicima i o njihovim odgovornostima, kao i o ulozi tih poslova u funkcionisanju preduzeća. Ta-ko se dolazi i do saznanja o vrsti i nivou kvalifikovanosti radnika koji se zahtijevaju na datim poslovima.

Grupisanje ili specifikacija poslova ima za cilj da obezbjedi informa-cije o potrebnim znanjima, vještinama i sposobnostima radnika za obavlja-

238

nje određenih poslova. Na taj način omogućuje se sprovođenje specijaliza-cije radnika, čime se doprinosi povećanju produktivnosti rada.

Ocena poslova služi kao osnova za vrednovanje i rangiranje poslova, kako bi se moglo objektivnije određivati nagrade, odnosno plate radnika. Teži i složeniji poslovi i poslovi koji zahtijevaju veću odgovornost, ili koji se obavljaju u otežanim uslovima moraju se plaćati više nego lakši, prostiji i manje odgovorni, ili oni koji se obavljaju u povoljnijim uslovima radne sredine.

Operativno upravljanje ljudskim resursima obuhvata razradu strategij-skih planova kadrova. U tom smislu, operativni menadžeri:

utvrđuju plan potreba kadrova i zahtijevaju od kadrovske službe da pronađe odgovarajuće radnike,

izvode obuku na radnom mjestu,

odlučuju o platama i drugim nagradama radnika,

ocenjuju i rangiraju radnike radi odmjeravanja međusobnog odnosa u visini plata,

odgovaraju za primjenu mjera zaštite na radu i zdravstvene zaštite radnika,

odgovaraju za sprovođenje ugovora sa sindikatima,

preduzimaju mjere za popunu upražnjenih radnih mjesta, i

vrše konačni izbor novih radnika.

S obzirom na specifičost uloge čovjeka kao misaonog i stvaralačkog elementa procesa proizvodnje, upravljanje ljudskim resursima uslovljeno je i odnosima koji vladaju u društvenom okruženju. U tom smislu, opera-tivni menadžment, u vođenju kadrovskih poslova, mora da vodi računa o zakonskim propisima iz oblasti radnih odnosa, zatim o sindikalnom orga-nizovanju radnika, kao i o drugim radničkim pravima. Zato je neophodno da se operativni menadžeri detaljno upoznaju sa svojim zakonskim obave-zama, kao i sa drugim obavezama prema društvu pre nego što donesu od-luke i preduzmu akcije u procesu prijema, raspoređivanja i nagrađivanja radnika u svom organizacionom segmentu preduzeća.

5.2. Pronalaženje kadrova

Utvrđivanje potreba za kadrovima predstavlja dio planske aktivnosti menadžera. To je prvi zadatak kadrovske funkcije, koji menadžeri treba da obave na osnovu obezbeđenih odgovora na sljedeća pitanja:

Koji su poslovi neophodni za ostvarivanje ciljeva preduzeća?

Kakva znanja i koje veštine treba da ima radnik da bi uspješno oba-vljao te neophodne poslove?

239

Koliko radnika je potrebno za obavljanje utvrđenih poslova u predu-zeću?

Proces utvrđivanja potreba za kadrovima odvija se u tri faze, koje omogućuju pouzdane podloge za traženje odgovarajućih radnika. Prva faza jeste analiza poslova, koja predstavlja prikupljanje, bilježenje i razmatra-nje informacija o poslovima. Cilj ove analize poslova sastoji se u određiva-nju obaveza i odgovornosti na svakom radnom mjestu, kao i u utvrđivanju potrebnih kvalifikacija za uspešno obavljanje datih zadataka. Pošto mena-džeri izvrše ovakvu analizu, uz pomoć kadrovske službe, pristupa se dru-goj fazi - opisu poslova, koji predstavlja sadržaj obaveza i odgovornosti za jedno radno mjesto. U opisu posla navode se dužnosti radnika i nadležni rukovodilac kome on podnosi izveštaj o svome radu. Treća faza ove aktiv-nosti jeste specifikacija poslova, kojom se utvrđuju radne kvalifikacije koje pojedini radnici moraju imati da bi im se povjerilo obavljanje datog posla. Ove kvalifikacije se iskazuju u vidu obrazovanja, obuke, radnog iskustva i fizičke i mentalne sposobnosti za rad.

Na osnovu ovako izvršene pripreme, menadžeri pristupaju pronalaže-nju kadrova koji će se rasporediti na određena radna mjesta i na date poslo-ve u preduzeću. U tom smislu, neophodno je identifikovati izvore za obez-bjeđenje potrebnih kadrova, kako bi se što efikasnije sprovodila kadrovska politika, čije uspješno vođenje je jedan od ključnih uslova uspješnog po-slovanja preduzeća.

Izvori u kojima se pronalaze kadrovi potrebni za popunjavanje radnih mjesta i za raspored na određene poslove mogu biti:

unutrašnji i

spoljašnji.

Unutrašnji izvori za pronalaženje potrebnih kadrova koriste se, uglav-nom, za popunu upražnjenih radnih mjesta. Time se, obično, pruža prilika radnicima da napreduju unutar preduzeća, što je bitna komponenta motiva-cije na veće zalaganje na poslu. Naime, kada radnici znaju da postoje mo-gućnosti napredovanja u hijerarhiji poslova, njihov radni moral je veći i vi-še se zalažu na obavljanju svojih zadataka. Zato menadžeri na datom nivou upravljačke hijerarhije sačinjavaju programe ocjenjivanja i razvoja kadro-va, kako bi zapazili sve one radnike koji imaju kvalitete za unapređenje na složenije izvršne poslove, pa čak i za menadžerske položaje.

Međutim, korišćenje unutrašnjih izvora za pronalaženje kadrova ima i određene slabosti, jer uslovljava zatvaranje preduzeća u odnosu na okruže-nje iz koga se može očekivati priliv novih, svježih talenata. Takođe, kori-šćenje ovog izvora može usloviti i unutrašnje razmirice i nepovoljne odno-se među članovima kolektiva, jer se jedni radnici favorizuju u odnosu na

240

druge radnike. Zatvaranje preduzeća za dotok novih kadrova može pospje-šiti i stvaranje istomišljenika, čime se onemogućava unošenje novih ideja i inicijativa, koje se očekuju iz okruženja.

Spoljašnje izvore za pronalaženje kadrova preduzeće koristi kada nema dovoljno radnika odgovarajuće kvalifikovanosti za upražnjena radna mje-sta, kao i u cilju osvježavanja svoje kadrovske strukture. Za pronalaženje kadrova u okruženju preduzeća se, obično, koriste uslugama specijalizova-nih agencija za zapošljavanje, koje imaju uvid u ponudu kadrova svih kva-lifikacionih profila i nivoa kvalifikovanosti i koje posluju po privrednom računu, odnosno naplaćuju svoje usluge po tržišnim cijenama. Pored uslu-ga agencija, preduzeća koriste novinske i druge oglase za obavještavanje o svojim kadrovskim potrebama. Takođe, često se uspostavlja saradnja sa odgovarajućim obrazovnim ustanovama, kao što su škole, fakulteti, radnič-ki univerziteti i slično, radi regrutovanja potrebnih kadrova.

Korišćenjem spoljašnjih izvora za pronalaženje kadrova preduzeće je u poziciji da bira najsposobnije radnike ili buduće menadžere iz širokog kru-ga kandidata koji postoje u okruženju. Na taj način doprinosi se osvježenju kadrovske strukture i unošenju novih ideja za unapređenje poslova na tako popunjenim radnim mjestima.

5.3. Izbor kadrova

Nakon opredjeljenja za način pronalaženja kadrova, menadžeri se an-gažuju na izboru odgovarajućih kandidata za date poslove. U postupku iz-bora kadrova menadžerima pomaže kadrovska služba. Ova pomoć je po-sebno bitna u postupku snimanja, intervjuisanja i testiranja kandidata kako bi izbor bio što uspješniji, odnosno kako bi se odabrali kandidati koji će, po svojim stručnim kvalifikacijama i po drugim osobinama, najviše odgo-varati potrebama i ciljevima poslovanja preduzeća.

U postupku izbora kadrova, pored interesa preduzeća, neophodno je uvažavanje određenih pravnih propisa iz oblasti radnog zakonodavstva. Oslobađanje ličnosti čoveka predstavlja bitnu tekovinu demokratskog dru-štva. Zato se radnik više ne tretira kao najamni nosilac radne snage. On sve više postaje subjekt procesa poslovanja, ali i drugih društvenih aktivnosti. Radi zaštite svojih interesa radnici se organizuju u sindikate kao strukovna udruženja u kojima se obezbjeđuje solidarni nastup prema poslodavcima.

Menadžeri koji su zainteresovani za izbor i prijem radnika moraju se upoznati sa važećim zakonskim propisima koji regulišu oblast radnih od-nosa. U tome im pomažu i odgovarajući stručni organi preduzeća, kao što su pravna i kadrovska služba. Na taj način izbjegavaju oštre zakonske sankcije, koje mogu usljediti u slučaju kršenja propisa koje donosi država.

Radnim zakonodavstvom obezbjeđuje se zaštita od različitih oblika moguće diskriminacije kandidata za zapošljavanje, kao što su polna, rasna,

241

vjerska, nacionalna, staleška i slično. Na taj način stvaraju se uslovi za rav-nopravno učešće u konkurenciji za radno mjesto na osnovu kriterijuma znanja i sposobnosti za obavljanje odgovarajućeg posla. Iz toga proističe i odgovornost menadžera da vode kadrovsku politiku kako u skladu sa inte-resima preduzeća tako i uz poštovanje zakonskih normi o radnim odnosi-ma i drugim ljudskim pravima.

Postupak izbora kadrova započinje javnim raspisivanjem konkursa na koji se mogu prijaviti svi zainteresovani kandidati koji smatraju da ispunja-vaju konkursne uslove. U konkursu se navodi broj potrebnih radnika, vrsta poslova, stručne kvalifikacije koje se na datom radnom mjestu zahtijevaju i potrebno radno iskustvo.

Prijave kandidata razmatra kadrovska služba da bi izvršila uvid u ispu-njenost uslova iz raspisanog konkursa. U tom smislu, ova služba obavlja preliminarni intervju sa kandidatima kako bi eliminisala one kandidate koji očigledno ne ispunjavaju uslove konkursa, kako u pogledu potrebne stručne kvalifikacije, tako i u pogledu zahtijevanog radnog iskustva.

Sa kandidatima koji ispunjavaju uslove konkursa menadžeri obavljaju intervju. U tom postupku kandidati se upoznaju sa poslovanjem preduzeća. Takođe, kandidati treba da saznaju koje vještine i sposobnosti se traže na radnom mjestu za koje konkurišu. S druge strane, menadžeri u postupku intervjua treba da dobiju što potpunije informacije o kandidatu, kao i da ga upoznaju sa karakteristikama radnog mjesta i poslova na kojima bi želio da radi.

Intervju sa kandidatom može biti kontrolisan ili nekontrolisan. Naime, kontrolisani intervju sastoji se od unaprijed utvrđenih pitanja na koja kan-didat treba ukratko da odgovori. Ova vrsta intervjua koristi se u uslovima vremenske ograničenosti, kako bi se u određenom vremenu obavio razgo-vor sa što većim brojem kandidata. Nekontrolisani intervju omogućuje pri-bavljanje većeg broja informacija o kandidatu. Takav način razgovora me-nadžera sa kandidatom iziskuje stalno postavljanje pitanja i pažljivo sluša-nje odgovora dok traje intervju. Menadžer treba da postavlja samo ona pi-tanja koja su neophodno vezana za preduzeće i za posao koji je predmet konkursa.

Primjer:

Zašto ste zainteresovani za rad u našem preduzeću?

Kakvo je vaše iskustvo u preduzeću u kome ste bili zaposleni?

Šta su vaše slabe i jake strane?

Zašto očekujete da ćemo vas primiti u naše preduzeće?

Kakvi su vaši ciljevi u vezi sa karijerom?

Kakav je vaš odnos sa pretpostavljenim i sa kolegama?

Šta je u poslu za koji konkurišete za vas najinteresantnije?

242

Šta očekujete od vašeg radnog odnosa u našem preduzeću?

Intervju koji menadžer obavlja sa kandidatom ne smije biti usmjeren na pitanja koja se ne odnose neposredno na posao za koji se konkuriše i koja zadiru u lični život kandidata. Naime, ovakva pitanja mogu negativno uticati na rezultate konkursa, jer su oni podložni društvenoj kontroli u po-gledu poštovanja zakonske regulative o radnim odnosima.

Nakon izvršenog intervjua sa kandidatima, pristupa se njihovom testi-ranju. Na taj način stiču se saznanja o sposobnostima i o karakteristikama kandidata. U postupku testiranja nadležnim menadžerima je od bitne po-moći kadrovska služba koja je osposobljena za sačinjavanje odgovarajućih testova. Oni treba da obezbijede pouzdane podloge za odlučivanje mena-džera o izboru kadrova za date poslove.

S obzirom na to da je izbor kadrova jedna od bitnih pretpostavki uspješnog poslovanja preduzeća, menadžeri posvjećuju posebnu pažnju te-stiranju. Zato im kadrovska služba, na stručan način, priprema odgovaraju-će testove, kojima se mogu provjeriti sve karakteristike kandidata koje su relevantne za uspješno obavljanje datog posla. U tom smislu sačinjavaju se posebni testovi:

uspjeha u dosadašnjem radu,

inteligencije,

sklonosti za datu vrstu posla,

vještine za obavljanje fizičkih operacija na poslu,

ličnosti i njenih karakternih osobina, kao što su emotivna stabilnost i prilagodljivost sredini, i slično.

Zbor kadrova je u nadležnosti menadžera poslovne jedinice. Međutim, u tome mu je od posebnog značaja stručna pomoć kadrovske službe, koja obavlja sve pripremne radnje i koja sistematizuje potrebne informacije o kandidatima.

Kada se radi o izboru kandidata za menadžerske položaje izborni po-stupak je nešto složeniji nego za izbor radnika za izvršne poslove u predu-zeću. Pri tome, razlikuje se prijem kandidata za prvi nivo menadžmenta i za menadžere na srednjem i višem nivou upravljačke hijerarhije.

Za menadžere prvog nivoa regrutuju se kandidati sa završenim školo-vanjem ili radnici preduzeća koji se unapređuju sa nižih položaja. Ni jedan od ovakvih kandidata nije imao priliku da dokaže svoje menadžerske spo-sobnosti. Zato se njihove sposobnosti procjenjuju u postupku izbora.

Kandidati za položaje srednjeg i višeg nivoa menadžmenta regrutuju se iz sastava postojećih menadžera, bilo da su se potvrdili u preduzeću u kome rade, bilo da imaju dokaze o rezultatima u preduzeću iz kojeg dola-

243

ze. Procjena ovih kandidata je utoliko lakša jer se ima uvid u njihove po-tvrđene sposobnosti na ranijim menadžerskim položajima.

5.4. Osnovne karakteristike ličnosti radnika

U procesu upravljanja ljudskim resursima posebno mjesto zauzima motivisanje radnika na veće zalaganje na poslu i na racionalnije korišćenje raspoloživih materijalnih uslova poslovanja preduzeća. Na taj način se po-kreću i dalje razvijaju potencijalne mogućnosti i sposobnosti radnika.

Motivacija je jedna od komponenti menadžerskog djelovanja u pravcu što boljeg korišćenja ljudskih resursa. To je jedna od važnih tekovina indu-strijske revolucije, koja je doprinela oslobađanju ličnosti čovjeka i uvaža-vanju njegovih stvaralačkih sposobnosti.

Menadžment preduzeća koristi se motivacijom za usmjeravanje pona-šanja radnika prema ostvarivanju ciljeva poslovanja. A ostvarivanje ciljeva poslovanja preduzeća omogućuje zadovoljavanje ličnih potreba radnika. Zato je u procesu planiranja poslovanja neophodno uvažavati ciljeve i inte-rese radnika, kako bi bili motivisani da ispolje svoje radne i stvaralačke sposobnosti u ostvarivanju ciljeva preduzeća.

Uspješnost motivisanja radnika uslovljena je poznavanjem ličnosti čo-veka, koja je veoma složena i slojevita. Čovjekova ličnost se ispoljava u tri osnovne grupe karakteristika, koje su međusobno isprepletene i uslovljene. Zato se čovek kao radnik posmatra kroz njegove

fizičke,

psihičke ili umne i

socijalne ili društvene manifestacije, kojima je određeno i njegovo ponašanje u procesu rada.

Polazeći od ovako grupisanih karakteristika ličnosti, ponašanje čovjeka u procesu rada izučava se u okviru više naučnih disciplina, od kojih su za motivaciju posebno značajne:

fiziologija rada,

psihologija rada i

sociologija rada.

Fiziologija rada izučava karakteristike ljudskog prirodnog bića, nje-govo ispoljavanje u radnom procesu i uticaj toga procesa na njegov organi-zam. Zato se u organizaciji radnog mjesta i poslova koje radnik obavlja moraju koristiti saznanja fiziologije rada kako bi se postigli što veći efekti poslovanja, a rad što više prilagodio čovjeku. U vezi s tim, neophodno je voditi računa o građi i dimenzijama ljudskog tijela, o čovjekovim energet-skim mogućnostima i o uticaju radne sredine na čovjeka.

244

Građa i dimenzije ljudskog tijela zahtijevaju odgovarajuće projektova-nje opreme i radnog mjesta, kako bi se postizali što povoljniji efekti rada, sa što manjim negativnim uticajima na radnika. Pri tome, vodi se računa o bilateralnoj (dvostranoj) simetriji čovjekovog tijela, zatim o dužini ekstre-miteta, o vizuelnim i audivnim mogućnostima čovjeka, kao i o drugim oso-binama organizma koje su u vezi sa radom. Tako, komande na mašini i po-trebni materijal i pribor raspoređuju se na dohvat lijeve i desne ruke, osvje-tljenje se prilagođava očima, a buka se svodi na jačinu koja ne smeta ušima čovjeka.

Energetske mogućnosti čoveka su ograničene sposobnošću njegovog organizma da preradi određenu količinu hrane u toplotnu, a zatim u meha-ničku energiju. Zato se u procesu planiranja poslova mora utvrditi normal-no potrebna količina energije koju će radnik utrošiti za obavljanje pojedi-nih operacija u određenom radnom vremenu. Za razliku od rane faze indu-strijskog razvoja, kada je radnik tretiran kao "energetski dodatak mašini", odnosno kao pokretač prostih sprava, savremena proizvodnja se sve više zasniva na zamjeni ljudskog fizičkog rada mašinskim radom. Na taj način, ljudski rad se sve više pomjera iz sfere fizičkih napora u oblast primjene znanja i vještina, odnosno u pravcu stvaralačkog ispoljavanja radnika u po-slovanju preduzeća i drugih organizacionih sistema.

Radna sredina može da djeluje na radnikov organizam u vidu poviše-ne ili snižene temperture u prostorijama, povećanog zagađenja vazduha ra-znim isparenjima materija koje se prerađuju, kao i vještačkog umjesto pri-rodnog, odnosno dnevnog osvjetljenja. Zato je, u cilju prilagođavanja rada čovjeku, neophodno obezbjediti odgovarajuću temperaturu radnih prostori-ja, eliminisati zagađenja vazduha i uvesti osvjetljenje koje je prilagođeno očima čoveka. Ukoliko se određeni negativni uticaji radne sredine ne mo-gu eliminisati, potrebno je sprovesti odgovarajuću zaštitu radnika na radu.

Psihologija rada usmjerena je na manifestovanje umnih karakteristika radnika s ciljem efikasnijeg korišćenja njegovih sposobnosti. U tom smi-slu, psihologija rada se bavi proučavanjem:

radnih predispozicija,

profesionalne orijentacije i

motivisanja za rad.

Radne predispozicije predstavljaju izraz sklonosti radnika za određene vrste posla. Na osnovu utvrđenih sklonosti menadžment je u mogućnosti da na odgovarajući način rasporedi radnike na radna mjesta i poslove koje će obavljati.

Profesionalna orijentacija je postupak usmjeravanja radnika na obu-čavanje za određena zanimanja, odnosno struke, u skladu sa umnim i fizič-kim karakteristikama čovjeka. Menadžment preduzeća, uz pomoć kadrov-

245

ske službe, sprovodi postupak usmjeravanja budućih radnika na odgovara-juće vrste zadataka koje će obavljati nakon završene obuke.

Motivacija za rad je bitna psihološka odrednica u procesu upravljanja ljudskim resursima. Međutim, savremeni uslovi poslovanja preduzeća i drugih organizacionih sistema, zahtjevaju da se motivacija za rad posmatra šire, odnosno da obuhvati i fiziološke, kao i sociološke aspekte ponašanja čovjeka u procesu rada. Pri tome, motivacija kao element psihološkog tret-mana čovjeka zasniva se na motivima koji predstavljaju slike koje njegov organizam vuku prema nekim ciljevima. Zato se može reći da motivi čo-vjeka za rad daju odgovor na pitanje zašto. Na primjer: "Zašto sam oda-brao ovaj posao"? "Zašto želim da završim izradu proizvoda"? "Zašto šte-dim materijal"?

Psihologija rada proučava ponašanje čovjeka u ekonomskoj sferi živo-ta. Inače, svi oblici ponašanja čovjeka izazvani su okolinom. Zato je neop-hodno poznavati objektivne uslove u kojima se ljudi različito ponašaju, ka-ko bi se mogle uspješnije organizovati ljudske aktivnosti. Procesi rada su ekonomska manifestacija ljudi. Pri tome, ovi procesi su posljedica ljud-skog ponašanja i odvijaju se pod uticajem različitih oblika toga ponašanja. Na taj način, ekonomika i psihologija se međusobno isprepliću i dopunju-ju. Ekonomika polazi od činjenice da su materijalni izvori ograničeni u od-nosu na ljudske potrebe i težnje. Psihologija rada, sa svoje strane, izučava ponašanje ljudi pod određenim uslovima i razloge takvog njihovog ponaša-nja. Ona proučava motive i snage koji uslovljavaju i objašnjavaju ponaša-nje ljudi u procesu rada.

Sociologija rada izučava ponašanje grupa radnika u procesu rada i u vezi sa tim procesom. Pri tome, da bi se razumjelo socijalno ponašanje, neophodno je proučavati i pojedinačni i grupni život. Iako se psihološki procesi odvijaju samo u pojedincu, on ne misli i ne djeluje na isti način ka-da je u grupi i kada je sam. Takođe, pojedinac različito djeluje u različitim grupama. Na primer, pojedinac može u određenom vremenu biti član radne grupe u preduzeću, a u drugom dijelu dana može pripadati nekom sport-skom klubu. Njegovo ponašanje biće različito u tim dvjema grupama, jer je ono uslovljeno različitim karakteristikama ovih dvaju grupa.

Radne grupe kao elementi organizacionog sistema imaju specifične karakteristike, kao što su: poslovne aktivnosti, ciljevi, zadaci, interesi, ose-ćaj pojedinaca da pripadaju grupi, i slično. Ove karakteristike radne grupe uslovljavaju u znatnoj mjeri ponašanje pojedinaca kao njenih članova.

Radna grupa je strukturirana, odnosno ustrojena skupina ljudi u kojoj je međusobna povezanost i motivisanost pojedinaca veoma izražena, jer oni neposredno djeluju jedni na druge u svakodnevnim kontaktima i komu-nikacijama. Slično je i sa porodičnim, razrednim i drugim strukturiranim grupama. Međutim, postoje skupine ljudi sa zajedničkim karakteristikama,

246

ali koje nisu strukturirane, kao što su svi radnici, ili televizijski gledaoci, penzioneri, učenici, Jugosloveni i slično. Ovakve grupe ne djeluju u smjeru stvaranja grupnih osjećaja ili grupne akcije, a nisu ni predmet izučavanja sociologije rada.

Radne grupe mogu biti formalne i neformalne, zavisno od načina nji-hovog uspostavljanja i od odnosa koji vladaju između pojedinaca udruže-nih u njima.

Formalne radne grupe su strukturirani skupovi članova organizacione jedinice, koji su međusobno povezani određenim zajedničkim karakteristi-kama, kao što su proces rada, ciljevi, normirano ponašanje i formalni od-nosi u upravljačkoj hijerarhiji. Međutim, u okviru formalnih radnih grupa često se uspostavljaju i manje neformalne radne grupe pojedinaca sa po-sebnim ciljevima i interesima, koji se međusobno ponašaju prijateljski, družeći se i izvan radnog procesa. Ovakve radne grupe doprinose poboljša-nju odnosa u okviru organizacije.

5.5. Uloga ljudskog faktora u organizaciji

Organizacija kao specifična ljudska tvorevina treba da bude efektivna i efikasna. To znači da se organizovanjem teži postizanju što veće djelotvor-nosti ljudi i što veće racionalnosti korišćenja ograničenih resursa kojima društvo raspolaže. Zato je u procesu industrijalizacije privrede, koja je in-tenzivirana u prvoj polovini XX veka, došlo do izražaja shvatanje o ulozi ljudskog faktora u povećanju efektivnosti i efikasnosti privređivanja. U tom smislu, teorija organizacije došla je do saznanja o značaju fizičkih, umnih i socijalnih karakteristika čoveka u procesu rada. Pri tome, posebno je došlo do izražaja podsticanje ljudskih stvaralačkih potencijala metodama motivacije na veće zalaganje. Na toj osnovi razvila se i posebna naučna di-sciplina pod nazivom industrijska sociologija, koja je usmjerena na izuča-vanje psiho-socioloških ponašanja ljudi u procesu poslovanja privrednih subjekata. Ovakav naziv učenje je dobilo zbog toga što se prvobitno usmjeravalo na problematiku rada u industrijskim preduzećima. Međutim, u toku rezvoja društvene podjele rada i afirmisanja ostalih privrednih, pa i neprivrednih djelatnosti, ovo učenje često nosi naziv sociologija rada. Nai-me, ono se ne zadržava samo na industrijskim preduzećima već tretira rad-ne procese i u ostalim organizacionim sistemima koji takođe teže postiza-nju što veće efektivnosti i efikasnosti funkcionisanja.

Zasluga za nastanak sociologije rada pripisuje se nosiocima istraživa-nja u pogonima čikaške Zapadne električne kompanije (Western Electric Company) u mestu Hotorn (Hawthorne). Naime, ova firma, koja je zapo-šljavala 30.000 radnika, pristupila je izučavanju uticaja osvjetljenja na rad, polazeći od pretpostavke da će učinak u preciznom poslu montaže telefon-skih releja biti veći ako je osvjetljenje bolje. Pretpostavka se u toku ekspe-

247

rimenta potvrdila. Međutim, istraživači su pratili dvije grupe radnika. Prva grupa je bila eksperimentalna i njoj je poboljšavano osvjetljenje, što je uslovilo porast učinka. Druga grupa je bila kontrolna i radila je uz osvje-tljenje koje se nije poboljšavalo.

Na iznenađenje istraživača, učinak je povećan i u kontrolnoj grupi. Sa-da su eksperimentalnoj grupi osvjetljenje smanjili na nivo ispod onoga ko-je je bilo kod kontrolne grupe. Učinak ove grupe opet se povećao. Istovre-meno povećao se učinak i kontrolne grupe.

Nakon ispitivanja uticaja osvjetljenja kao fizičkog uslova radne sredi-ne na učinak radnika istraživači su preduzeli obuhvatnije i temeljitije eks-perimente koji bi im mogli dati odgovor na osnovno pitanje: Koji faktori podstiču radnika na zalaganje u radu? Jer, sada se to znalo da nije u pitanju osvjetljenje, odnosno fizički faktor procesa rada.

Novi eksperiment je započeo sa šest radnica, tako što su izabrane dvije djevojke-radnice, a one su, po svom izboru odredile preostale četiri. Zada-tak ovih radnica sastojao se u uzimanju po četrdeset različitih sitnih djelo-va iz kutija i njihovog sastavljanja u releje kao komponente telefonskih aparata. Radnice su obavljale rutinski repetitivni posao u posebnoj sobi. U toj sobi bio je i posmatrač iz istraživačkog tima, koji je bilježio sve važnije događaje, ali i savjetovao djevojke i obavještavao ih o toku eksperimenta, razmatrajući njihove primjedbe i žalbe (vidjeti primjer Hotornskog ekspe-rimenta).

Prema svim pravilima koja su se zasnivala na dotadašnjim saznanjima i prema uvjerenju menadžmenta fabrike to je trebalo da slomi duh ovih radnica i da smanji njihov učinak. Umjesto toga učinak se povećao na svih 3000 releja po jednoj radnici nedjeljno.

Zaključak do koga su istraživači došli na osnovu ovog eksperimenta bio je sljedeći: povećanje učinka nije proisteklo iz proizvodnih uslova fa-brike. To je bio rezultat ljudskih faktora, koji su se ogledali u stavovima i odnosu tih radnika prema poslu i prema svojoj grupi. Istraživači su od rad-nica tražili pomoć i saradnju u toku eksperimenta, što je uslovilo da se one osjećaju važne. Od pojedinačnih točkića u fabričkom mehanizmu, one su postale prijateljska grupa koja nastoji da pomogne svom preduzeću u rješa-vanju problema produktivnosti rada. Pronašle su stabilnost, mjesto kojem pripadaju i rad čiju su svrsishodnost mogle jasno da vide. Zato su radile brže i bolje nego ikada prije eksperimenta.

Saznanja do kojih se došlo ovim eksperimentima nisu zanemarila ulo-gu radnog vremena, odmora, osvjetljenja i plata. Međutim, zaključak se svodi na to da su osjećanja važnija od trajanja radnog vremena ako ljudi rade u okviru svojih tjelesnih mogućnosti. Zato je neophodno skladno kombinovati sve karakteristike ljudske ličnosti u procesu rada. Svako pred-uzeće ima dvije glavne funkcije:

248

ekonomsku i

socijalnu.

Pod ekonomskom funkcijom podrazumijeva se proizvodnja materijal-nih dobara u skladu sa zahtjevima tržišta, dok socijalna funkcija obuhvata stvaranje i raspodjelu zadovoljenja među ljudima. Zato se radnik više ne posmatra kao izolovani pojedinac. On je sada član grupe i kao takav ima određena osjećanja prema drugima, što ga upućuje na saradnju s njima.

6. Fukcija uticanja

Menadžment se definiše kao vještina vođenja poslova sa ljudima i uz pomoć ljudi radi ostvarivanja ciljeva organizacije. Iz toga proističe zaklju-čak da je funkcija uticanja usmjerena na sljedeće elemente: ciljeve organi-zacije, menadžere, radnike i poslove.

Svi navedeni elementi funkcije vođenja, odnosno rukovođenja, obu-hvataju ljudsku stranu organizacije. To podrazumijeva ponašanje, komuni-kaciju, motivaciju i vođstvo.

Ciljeve organizacije utvrđuju menadžeri, a ostvaruju ih radnici, oba-vljajući odgovarajuće poslove na osnovu podjele rada i uspostavljanja or-ganizacione strukture preduzeća. Ovakvo kombinovanje elemenata vođe-nja omogućuje donošenje planova u kojima se utvrđuju ciljevi organizaci-je. Sljedeća aktivnost u okviru funkcije vođenja jeste obezbjeđenje ostvari-vanja planova, što se postiže angažovanjem radnika koji obavljaju radne zadatke. Podsticanje radnika na zalaganje da se ostvare planirani zadaci, odnosno ciljevi organizacije, obezbjeđuje se autoritetom menadžera. To podrazumijeva iniciranje, koordinaciju i kontrolu obavljanja poslova, kao i motivisanje odgovarajućeg ponašanja radnika.

Funkcija uticanja definiše se kao aktivnost menadžera usmjerena na efikasno ostvarivanje ciljeva organizacije, kroz međusobnu saradnju, ko-municiranje, motivaciju i vođstvo radnika u obavljanju planiranih zadata-ka. Vodeći preduzeće, menadžeri utiču na radnike da efikasnije rade i da što više doprinose uspjehu organizacije kao cjeline. Iz ovako definisane funkcije vođenja, odnosno uticanja, mogu se uočiti navedeni elementi ove aktivnosti, i to:

(1) ponašanje pojedinaca i grupa (saradnja), (2) komuniciranje između učesnika u poslovanju, (3) motivacija radnika na zalaganje na poslu, (4) vođstvo (autoritet i stil menadžera).

249

6.1. Komunikacija u organizaciji

Pojam komunikacija (lat. comunicatio - ophođenje, opštenje) jeste ak-tivnost ophođenja između pojedinaca ili grupa u cilju efikasnog prenošenja informacija i njihovog razumijevanja. Prema tome, komunikacija je jedna od komponenata organizacije, jer se veze između elemenata organizacio-nog sistema uspostavljaju njihovim međusobnim opštenjem, odnosno raz-mjenom informacija.

Nesposobnost da se uspostavi uspješna komunikacija između članova porodice, među prijateljima, u društvenoj zajednici, a posebno u privrednoj organizaciji, donosi mnoge probleme. Menadžeri preduzeća, kao i rukovo-dioci drugih društvenih grupa, zato nastoje da omoguće što bolje upućiva-nje i primanje poruka, odnosno razmjenu informacija, kako bi organizacija na čijem se čelu nalaze što uspješnije funkcionisala.

Komunikacija se može objasniti kao sistem veza među ljudima. Me-đutim, to nisu veze tehničke prirode, kao što su dijelovi složenih uređaja povezani cijevima i žičanim provodnicima radi prenošenja mase i energije, već je to proces prenošenja informaija od jedne osobe do druge, uz uslov njihovog prijema i razumijevanja. Zato je komunikacija aktivnost menadž-menta u procesu planiranja, organizovanja, kadrovske politike i kontrolisa-nja.

Menadžeri preduzeća znatan dio svog vremena provode u procesu ko-munikacija. Komunikacije služe menadžerima da informišu radnike o planskim zadacima, da im obezbijede informacije potrebne za donošenje odluka, kao i da olakšaju koordiniranje rada svih članova organizacije. Ko-municirajući, menadžeri ubjeđuju, informišu, motivišu i vode pojedince ka ostvarenju planiranog cilja organizacije.

Kada se komunikacija posmatra sa šireg aspekta, može se zaključiti da se cjelokupna organizacija javlja kao ogromna mreža komunikacionih kanala i tokova informacija. To su telefonske veze, poslovna koresponden-cija, računarski izvještaji, sastanci menadžmenta i stručnih timova i drugi vidovi komunikacija u okviru organizacije, što se vidi u svakodnevnom ra-du preduzeća. Međutim, sa stanovišta funkcije vođenja, odnosno rukovo-đenja, najvažniji element komunikacija jesu međuljudske komunikacije. U tom smislu, naše dalje bavljenje ovom problematikom biće usmjereno na komunikacije među ljudima. To podrazumijeva komuniciranje menadžera sa radnicima i radnika između sebe.

Komunikacioni sistem sastoji se od nekoliko osnovnih elemenata, kao što su:

pošiljalac ili izvor poruke,

slanje poruke,

simboli za slanje poruke,

250

medijum ili sredstvo slanja poruke,

kanali ili putevi za prenos poruka.

Svaki od navedenih elemenata ima posebnu ulogu u ostvarivanju uspješne komunikacije u okviru organizacije. Ovi elementi su međusobno povezani i isprepletani pa ih je moguće uočiti tek na osnovu detaljne anali-ze procesa komunikacije.

Pošiljalac ili izvor poruke (informacije) jeste lice koje želi da komuni-cira s drugim licem. U preduzeću to je menadžer koji izdaje nalog radniku da obavi neki zadatak. Takođe, radnik na jednom izvršnom poslu može slati poruku drugom radniku u vezi sa zajedničkim zadatkom ili dostavljati izvještaj menadžeru i slično.

Aktivnost pošiljaoca poruke uslovljena je njegovom željom i potre-bom da komunicira. Tako, menadžer ima potrebu da uputi odgovarajuće poruke podređenima u organizaciji, budući da je menadžment vještina vo-đenja poslova preko ljudi. Učenici imaju želju da međusobno komunicira-ju, što je neophodni dio njihovog druženja. Slično je sa komunikacijama u porodici ili drugim društvenim zajednicama. Roditelji imaju i potrebu i že-lju da komuniciraju sa svojom djecom da bi ih uspješnije vaspitali.

Slanje poruke obuhvata aktivnost biranja simbola, odnosno kodiranja (fr. code - znak, šifra). To su govor, pismo, mimika, gestovi, intonacija i drugi oblici izražavanja poruke. Poruka se može poslati pošto se odabere način kodiranja. Postupak kodiranja ljudskih poruka je veoma složen. On je uslovljen trenutnim raspoloženjem pošiljaoca poruke ili specifičnim od-nosima između učesnika u komunikaciji.

Medijum ili sredstvo kojim se prenosi poruka bitan je element procesa komunikacije. Kao medijum za prenošenje poruka najčešće se koriste rije-či i slike, a ponekad i određene aktivnosti, kao što su sleganje ramenima, gestikuliranje i drugi oblici "jezika tijela". Medijumi komunikacije koji se koriste u poslovanju preduzeća obično su:

lični kontakt menadžera i radnika,

telefonski razgovori,

interna televizija ili razglas,

radni sastanci,

pisani izvještaji,

grafikoni,

planski dokumenti i slično.

Svaki od navedenih medijuma, kao i druga sredstva komunikacije, ima svoje prednosti i nedostatke. Nekada je lični kontakt menadžera i rad-nika veoma povoljan medijum komunikacije, ali nije uvijek izvodljiv, ili ima određenih slabosti budući da se tok razgovora ne bilježi. Zato je po-

251

voljnije sredstvo za istovremenu komunikaciju menadžera sa više radnika interna televizija ili razglas. Međutim, ako treba da izdaju složenije naloge, menadžeri sačinjavaju pisane dokumente, kao što su planovi, programi i slično. Isto tako, radni sastanci su korisno sredstvo komunikacije, jer omo-gućavaju povratnu spregu između pošiljaoca poruke i njenog primaoca. To posebno dolazi do izražaja u procesu pripreme strateških odluka ili donoše-nja planskih dokumenata, kada je neophodno razmjeniti mišljenja o različi-tim varijantama rješenja od kojih treba odabrati ono koje najviše odgovara datoj organizaciji.

Kanali za prenos poruka su određeni putevi kojima se kreću informa-cije od pošiljaoca do primaoca. U strukturi organizacije kanali za protok poruka vode nadole, nagore i u stranu. Međutim, postoje i nezvanični vido-vi komunikacija, kao što su glasine, tračevi i slično, kojima se dopunjuju zvanični kanali.

Komunikacije nadole podrazumijevaju tok informacija od nadređenih prema podređenim, po hijerarhijskoj ljestvici autoriteta. To su tokovi pre-nošenja direktiva, uputstava, objašnjenja, pravila, ocjene rada podređenih, motivacije i slično, od top-menadžmenta do neposrednih izvršilaca planira-nih zadataka.

Komunikacija nagore predstavlja tok informacija kojima se šalju poru-ke od neposrednih izvršilaca prema top-menadžmentu. to su obično infor-macije o pojedincima i o njihovom radu i problemima na koje nailaze, kao i o međusobnim odnosima u grupi. tome treba dodati i različite procjene o tome šta i kako treba da se radi u segmentu funkcije izvršenja zadataka. Ovim kanalima upućuju se izvještaji o poslovanju, preporuke za unapređe-nje i premještanje kadrova, prijedlozi za povećanje nadnice, planovi odje-ljenja u okviru susretnog planiranja, kao i druga pitanja koja treba da rije-še ili odobre viši organi preduzeća.

Horizontalna komunikacija odvija se između učesnika u procesu rada na istom hijerarhijskom nivou u organizacionoj strukturi preduzeća. Na primer, ako nastane kvar na mašini u jednom proizvodnom odjeljenju, predradnik ili poslovođa toga odjeljenja može direktno da komunicira sa poslovođom radionice za mašinsko održavanje, koji se nalazi na istom hi-jerarhijskom nivou rukovođenja. U protivnom, poslovođa proizvodnog odjeljenja morao bi se obratiti menadžeru proizvodnje, a ovaj top-mena-džeru, da bi se komunikacija prenijela preko menadžera pogona za održa-vanje sredstava za rad, koji bi dao nalog poslovođi mašinske radionice.

Horizontalne komunikacije se slično odvijaju između menadžera poje-dinih sektora ili funkcija. Tako, menadžer nabavne funkcije za obezbjeđe-nje potrebnih novčanih sredstava za neke hitne nabavke neposredno komu-nicira sa menadžerom finansijske funkcije. Na ovakav način omogućuje se efikasnije komuniciranje mimo utvrđene linije autoriteta, što podrazumije-

252

va prethodno uspostavljenu saglasnost o takvom načinu komuniciranja. Taj oblik komuniciranja naziva se prelaz. Njime se omogućuje brza i sigurna horizontalna komunikacija, bez opterećenja zvaničnih kanala prenosa in-formacija. Pri tom je neophodno da nadređeni menadžeri budu obaviješteni o ovim horizontalnim komunikacijama da bi mogli da ostvare svoje kon-trolne uloge.

Neformalna komunikacija predstavlja poseban kanal informacija, koji je izvan zvaničnih tokova naznačenih u organizacionoj strukturi preduzeća. To su nezvanični kanali u obliku glasina, tračeva, ogovaranja i sličnih to-kova informacija. Oni mogu da unesu nemir i neprilike u sistem informaci-ja u preduzeću. Zato ih menadžeri moraju pažljivo primati. Inače, sistem neformalnih komunikacija može se koristiti u pozitivnom smislu za poja-čavanje zvaničnog sistema komuniciranja.

Neformalni sistem informacija prenosi se usmeno, zbog čega se niko ne može pozvati na odgovornost u slučaju neistinite poruke. Međutim, po-nekad se, iz opravdanih razloga, neke informacije ne unose u zvanične bilješke, te se koristi sistem nezvanične, usmene komunikacije, tako što se dozvoli da vijest "procuri" u okruženje. Na primjer, u nekoj školi se spre-ma smjena direktora zbog njegovog odlaska na novu dužnost. školski od-bor ili upravni odbor, u želji da sačuva tu tajnu do konačnog rješenja, ne izdaje pismeno saopštenje. Međutim, da bi se izbjegle različite spekulacije i sumnjičenja u razloge sjmene, ovaj organ upravljanja dozvoli da "procu-ri" prava informacija.

Ovakav sistem informacija nema ozvaničene kanale za prenos poruka. Takođe, nije moguće potvrditi ili odbaciti vjerodostojnost informacija koje se prime ovim sistemom, već se na taj način mogu širiti i lažne informaci-je. Zato je dužnost menadžera da oprezno pristupa ovakvim informacija-ma, ne zanemarujući izvjesnu korist koju od njih može imati.

6.2. Motivacija u organizaciji

Pojam motivacija (lat. motiv - pobuda, podsticaj) vezuje se za ljudske potrebe. Potreba se objašnjava kao unutrašnje fizičko ili psihičko stanje ne-ravnoteže, odnosno nedostatka nečega. To nešto može da bude hrana, vo-da, odjeća i slično, ali i neka duhovna vrijednost, kao što je muzika, poezi-ja, druženje i slično.

Motivacija kao određeni podsticaj ljudi na neku aktivnost ima veoma široko i složeno značenje i veoma raznovrsnu primjenu. Na primjer, rodite-lji motivišu djecu obećanjima ispunjenja njihovih želja da uče ili da budu poslušna; političari motivišu birače da glasaju za njihovu stranku osjećanji-ma da će im biti viši životni i društveni standard i slično.

Međutim, u upravljanju preduzećem motivacija ima specifično znače-nje, jer se njome obezbjeđuje poželjno ponašanje ljudi radi postizanja cilje-

253

va organizacije i zadovoljavanja njihovih sopstvenih potreba. Na taj način se integrišu ciljevi organizacije i motivi ljudi koji su u njoj zaposleni.

Kako se to može objasniti? Evo jednostavnog odgovora na to pitanje. Radnik se zapošljava u nekom preduzeću zato što očekuje da će, radeći na odgovarajućim poslovima, dobijati platu kojom može da pribavi različita materijalna i duhovna dobra za zadovoljenje svojih potreba. Pri tome, rad u preduzeću, odnosno u organizovanoj grupi radnika omogućuje veću efika-snost nego individualni rad. S druge strane, preduzeću su potrebni radnici koji će obavljati poslove u okviru njegove privredne djelatnosti, čime se omogućuje ostvarivanje ciljeva organizacije. Tako se uspostavlja recipro-čan odnos između organizacije i pojedinca.

Polazeći od opšte postavke o menadžmentu kao o vještini vođenja po-slova uz pomoć ljudi, može se izvući zaključak da je motivacija radnika na veće zalaganje jedan od bitnih zadataka menadžera. U strukturu ukupnih aktivnosti menadžera, osim planiranja, organizovanja i kontrole, spada i vođenje preduzeća, koje je sve više uslovljeno motivisanjem radnika na efikasno izvršavanje pojedinačnih zadataka i na što racionalnije korišćenje sredstava za proizvodnju.

Zadatak menadžera u oblasti motivisanja sastoji se u navođenju ljudi da što uspješnijim obavljanjem svojih radnih zadataka omoguće ostvariva-nje ciljeva preduzeća. A ostvarivanjem ciljeva preduzeća stvaraju se i uslo-vi za zadovoljenje potreba radnika, odnosno za ispunjenje njihovih ciljeva.

Ljude je u preduzeću moguće uspješno motivisati udruživanjem spo-sobnosti pojedinaca s ciljevima organizacije, uz zadovoljavanje njihovih ličnih potreba. Otuda je zadatak menadžmenta da pronalazi što povoljnije načine za podsticanje svih pojedinaca u organizaciji na ispoljavanje njiho-vih umnih i fizičkih sposobnosti, na domaćinsko raspolaganje materijalnim resursima preduzeća i na postizanje odgovarajućeg kvaliteta proizvoda.

Motivaciju kao način uticanja menadžmenta na radnike obuhvataju te-orije o ljudskim potrebama i teorije o procesima motivisanja.

Motivacija kao element menadžerske aktivnosti svoj veći značaj poče-la je da dobija od industrijske revolucije. U periodu prije industrijske revo-lucije takođe su postojali veliki i kompleksni organizacioni sistemi čije ci-ljeve je trebalo realizovati na odgovarajući način. Međutim, podsticanje i usmjeravanje zaposlenih ka ostvarivanju datih ciljeva bilo je daleko jedno-stavnije jer su i uslovi poslovanja u to vrijeme bili drugačiji. Za neizvrša-vanje zadataka radnici su mogli biti kažnjeni fizički, društveno, finansijski, tako da je sistem kazni predstavljao osnovno oruđe motivacije.

Sa pojavom industrijske revolucije uslovi privređivanja bitno su se iz-mjenili. Usled toga, motivacija pomoću kazni nije više bila djelotvorna. Ja-vila se potreba da se na motivaciju zaposlenih utiče drugim sredstvima ko-ja je trebalo da budu prilagođena novonastalim uslovima privređivanja.

254

Započela su intenzivna istraživanja u oblasti motivacije koja su rezultirala u pojavi tzv. tradicionalnog koncepta motivacije zaposlenih, koncepta me-đuljudskih odnosa, a zatim i modela ljudskih resursa.

U literaturi postoji mišljenje da je tradicionalni koncept motivacije za-poslenih imao više praktični nego teorijski karakter. Najistaknutiji pred-stavnik ovog koncepta koji se razvio u okviru škole naučnog upravljanja (Scientific management school) bio je američki inženjer Frederik V.Tejlor (Frederic W.Taylor). Prema njegovoj teoriji najvažnije obaveze menadžera bile su sljedeće:

da nađe radnike koji odgovaraju zahtjevima posla,

da obuči radnike tako da svoj posao obavljaju na najefikasniji način,

da pronađu stimulativni sistem nagrađivanja koji će podstaći radnike da obavljaju tačno zadati posao, što je moguće brže, pri čemu će maksimizirati svoj prihod.

Prema Tejlorovoj teoriji, ukoliko se radnicima obezbjede neophodni uslovi, oni će, kao i svaki drugi element proizvodnje, raditi kontinuirano, bez prekida i bez osciliranja učinaka. Pod neophodnim uslovima po ovoj teoriji podrazumijevali su se:

adekvatni sistem selekcije radnika koji će u fabrike dovesti i zadržati u njima samo najbolje radnike,

odgovarajuće zarade radnika (veće od onih koji radnici mogu dobiti od konkuerenata)

precizno formiran i definisan, jednostavan radni zadatak,

propisan standardni metod za obavljanje zadataka,

propisan bonus za izvršenje i prebačaj normiranog zadatka,

striktni i permanentni nadzor radnika od strane menadžera.

Navedeni metod motivacije bio je veoma praktičan i racionalan. Me-đutim, praksa je pokazala da je on dosta jednostran i da suviše pojednosta-vljeno tretira stvarnost. Naime, u početnoj fazi primjene ovaj metod dao je ohrabrujuće rezultate. Međutim, ubrzo je došlo do pada rezultata proizvod-nje. Glavni razlog preokreta bio je nezadovoljstvo radnika zbog mera koje su menadžeri primjenjivali, kao što su: revizija radnih normi tj. njihovo po-većanje, uvođenje sistema nagrađivanja koji je baziran na degresivnom ra-stu plata, sve veće otpuštanje radnika sa posla zbog hiperprodukcije (usljed povećanja njihove efikasnosti). Nezadovoljstvo radnika uslovilo je jačanje sindikata.

Budući da se tradicionalni metod motivacije nije pokazao dovoljno efikasnim u praksi, vršena su određena istraživanja kako bi se utvrdio uzrok te neefikasnosti. Kao rezultat tih istraživanja javlja se pristup među-ljudskih odnosa u objašnjenju sistema motivacije. Kao jedan od najistak-

255

nutijih u formiranju ovog pristupa javlja se Elton Mejo (Elton Mayo). Po njegovom mišljenju glavni razlog neuspjeha tradicionalnog metoda moti-vacije jesta to što ona čovjeka - radnika posmatra uprošćeno, zanemarujući čovjekovu celokupnu ličnost, kao veoma kompleksnu kategoriju. Naime, Mejo smatra da je industrijska revolucija, putem uprošćavanja i rutinizira-nja radnog zadatka, uticala na smanjenje zadovoljstva radnika u poslu. Radnici se nisu tretirali kao ljudska bića pa otuda njihova nezainteresova-nost za posao, usavršavanje i napredovanje.

Model međuljudskih odnosa je takav pristup motivaciji koji težište sta-vlja na čovjeka i njegovu društvenu poziciju u organizaciji. Prema ovoj te-oriji, ukoliko menadžment preduzeća želi da motiviše radnike i usmjeri ih na efikasno ostvarivanje zadataka, neophodno je da korenito promjeni svoj odnos prema radnicima u organizaciji. Menadžment treba da kod radnika razvija osjećaj važnosti i korisnosti u odnosu na organizaciju, da razvija osjećaj pripadnosti organizaciji i sl. Na taj način, prema ovom pristupu, za-dovljavaju se najvažnije potrebe radnika u organizaciji - njihove socijalne, tj. društvene potrebe.

Društvene potrebe radnika zauzimale su sve značajnije mjesto u teoriji i praksi motivacije. Više se nije proučavao odnos radnik - mašina već me-đuljudski i grupni odnosi u procesu rada. Mnoga preduzeća nastojala su da povećaju motivisanost svojih zaposlenih tako što su otvorila i demokrati-zovala komunikacione tokove u organizaciji. Radnici su bili u prilici da sa-znaju više informacija o poslovanju preduzeća kao i o problemima sa koji-ma se preduzeće susretalo. Takođe im je data mogućnosti da iznesu svoje mišljenje o pojedinim problemima kao i da sami donose određene odluke u domenu svog radnog zadatka.

Budući da su glavna pretpostavka motivacionog modela međuljudskih odnosa upravo društveni odnosi u preduzeću, glavni zadatak menadžmenta bio bi da stalno ispituju potrebe i želje svojih zaposlenih i da na taj način radnike motivišu za efikasno obavljanje postavljenih zadataka.

Praksa je pokazala da ni ovaj model nije adekvatno riješio problem motivacije zaposlenih tako da je došlo do pojave novog modela motivacije - modela ljudskih resursa.

Prema teoriji ljudskih resursa čovjek se posmatra kao rezervoar po-tencijalnih talenata i mogućnosti, dok je osnovni zadatak menadžera da na najbolji način iskoriste te resurse. Model ljudskih resursa zastupa znatno kompleksniji pristup tretiranju čovjeka i njegovih potencijala. Prema ovom modelu motivaciju zaposlenih čini veoma složeni set međusobno poveza-nih faktora, kao što su novac, potreba za pripadanjem, potreba za odgovor-nošću, potreba za dokazivanjem itd. čovjek se po ovom modelu tretira kao jedinka a ne kao univerzalni deo radne snage. Kao takva jedino radnik ima različite ciljeve i motive različitu sposobnost da izrazi svoje znanje i umje-

256

će. Menadžer ima zadatak da pronađe najbolji način da adekvatno iskoristi potencijale svojih radnika.

Model ljudskih resursa polazi od četiri pretpostavke:

zaposleni žele svojim radom da pruže značajan doprinos preduzeću u kome rade,

radnici ne žele u radu da budu neprijatni i odbojni,

radnici mogu da donose značajne i racionalne odluke u vezi sa svo-jim poslom što je u interesu preduzeća,

porast samostalnosti i samokontrole u radu kao i usmjerenost na po-sao (zajedno sa povećanjem obima i značaja radnog zadatka), može da osigura zadovoljstvo radnika na radu.

Iz ovoga slijedi zaključak da dobar i značajan posao i učinak doprino-se zadovoljenju radnika na radu, a ne obrnuto.

Težište modela motivacije stavlja se na to da menadžer treba da pro-nađe metod kako iz zaposlenih da izvuče maksimum a da, pri tome, i zapo-sleni kroz proces rada ostvare i neke svoje ciljeve.

Model ljudskih resursa predstavlja značajan korak u razvoju menadž-menta. Naime, menadžerska aktivnost nije se više ticala samo kreiranja i aranžiranja poslova, već i razmatranja kako će se radnici ponašati prilikom obavljanja svojih zadataka. Preovladalo je saznanje da je motivacija kom-pleksna kategorija i da je, usljed toga, neophodno uzeti u razmatranje samu organizaciju, njenu tehnologiju, radnike i njihove ciljeve. Tek na taj način moguće je postići maksimalnu zainteresovanost zaposlenih za obavljanje posla. U konkretnom slučaju, u zavisnosti od konkretnih okolnosti, me-nadžment bi trebalo da odredi adekvatnu strategiju i koncept motivacije.

Susrevši se u stvarnosti sa konkretnim uslovima i sa konkretnim pro-blemima menadžment mora da izabere optimalni koncept motivacije ili njihovu kombinaciju. Poznavanje i razumijevanje svakog od navedenih modela motivacije omogućiće menadžmentu da u konkretnom slučaju pri-mjeni odgovarajući model ili kombinaciju više modela motivacije.

Savremene teorije o ljudskim potrebama izučavaju unutrašnje fizičko ili emocionalno stanja neravnoteže. To se objašnjava kao izraz osjećanja li-šenosti nečega čime bi se uspostavila narušena ravnoteža. Na primjer, osje-ćaj gladi ispoljava se kao izraz fizičke neravnoteže materija u organizmu čovjeka. Slično je i sa osjećanjem žeđi. Obje ove potrebe mogu se zadovo-ljiti unošenjem određene količine hrane, odnosno vode u organizam.

Međutim, čovjek predstavlja ne samo fizičko nego i umno društveno biće. Zato su njegove potrebe mnogo složenije od osjećaja nedostatka hra-ne, vode, kiseonika, odjeće i slično. Čovjek osjeća i nedostatak određenih duhovnih vrijednosti različitog oblika i sadržaja.

257

Potrebe, kao osjećaj neravnoteže, uslovljavaju određen motiv za nji-hovo zadovoljavanje. Međutim, da bi se postiglo zadovoljavanje, neophod-na je odgovarajuća aktivnost kojom se zadovoljava potreba. Proces od nas-tanka potrebe do njenog zadovoljenja može se predstaviti kao neprekidni ciklus.

Složenost ljudskih bića uslovljava raznovrsnost i obimnost potreba. Ljudi su različito motivisani na zadovoljavanje svojih potreba. Zato je neo-phodno potrebe grupisati po značaju i po redosljedu zadovoljavanja, kako bi se ljudi što bolje motivisali da se zalažu za uspjeh organizacije.

Maslovljeva teorija potreba polazi od nastojanja da se što bolje pri-mijene motivaciju ljudi, naučnici su pokušavali da klasifikuju potrebe po različitim kriterijumima. U tom smislu, poznati američki naučnik Abraham Maslov (Abraham Maslow) sačinio je sredinom ovog vijeka teorijsku hije-rarhiju ljudskih potreba.

Prema konceptu A.Maslova, ljudske potrebe mogu se svrstati u pet grupa, i to prema hitnosti nagona za njihovo zadovoljavanje. To su sljede-će potrebe:

fiziološke potrebe, čije zadovoljavanje omogućuje opstanak (hrana, voda, kiseonik, odjeća i sl.),

potrebe sigurnosti, čijim se zadovoljavanjem čovjek osjeća zaštiće-nim od spoljašnjih opasnosti i prijetnji,

potrebe pripadanja i ljubavi, koje se ispoljavaju u nastojanju da se steknu prijatelji i da se obezbijedi njihova pažnja,

potrebe poštovanja, čije zadovoljavanje omogućuje sticanje uspjeha, nezavisnosti i slobode ličnosti,

potrebe samopotvrđivanja, čijim zadovoljavanjem čovjek napreduje, stiče osjećaj zadovoljstva i shvata svoje mogućnosti.

Maslovljeva hijerarhija potreba pokazuje da će pojedinci prvo nastoja-ti da zadovolje fiziološke potrebe, a tek potom biće motivisani na zadovo-ljavanje potreba višeg ranga. Izraženost pojedinih potreba zavisi od opštih prilika u društvu, kao i od konkretne situacije u datoj organizaciji.

U privredno razvijenim zemljama, sa visokim životnim i društvenim standardom, kao i regulisanim građanskim pravima, zadovoljenje elemen-tarnih fizioloških potreba se podrazumijeva. Plata radnika mora biti dovolj-no visoka da podmiri potrebe ishrane, odjevanja i stanovanja. Takođe, uslovi radne sredine i ukupnog životnog okruženja garantuju visok stepen sigurnosti pojedinca. Zato se radnici u većoj mjeri mogu motivisati za rad zadovoljavanjem višeg nivoa potreba.

Međutim, u zemljama na nižem stepenu privrednog razvoja radnici su motivisani i mogućnošću zadovoljavanja fizioloških potreba, jer su najviše

258

plate nedovoljne za ishranu, odijevanje i stanovanje. U takvim uslovima menadžment teže postiže motivisanost radnika za viši kvalitet proizvoda i veću racionalnost korišćenja sredstava za proizvodnju, pa i preduzeća ma-nje uspješno posluju.

Koristeći saznanja iz teorijskih izučavanja potreba, menadžeri sasta-vljaju odgovarajuće programe motivacija. Na taj način nastoje da zadovo-lje sve vrste potreba radnika. Polazeći od Maslovljeve hijerarhije potreba, menadžeri nastoje da zadovolje potrebe na sljedeći način:

novčanom motivacijom zadovoljavaju se osnovne potrebe (ishrana, odijevanje, stanovanje, razonoda, kultura, obrazovanje i sl.),

programom zaštite na radu zadovoljavaju se potrebe bezbjednosti,

grupnim sastancima u preduzeću omogućuje se zadovoljavanje po-treba radnika za pripadanjem,

programom "uspješno obavljenog posla" omogućuje se zadovoljava-nje potreba za poštovanjem, kao i potrebe vlastitog ega, odnosno sa-modokazivanja.

Osim značaja za teoriju motivacije, Maslovljeva hijerarhija potreba ne može se smatrati idealnom. Navedene kategorije potreba međusobno se preklapaju i nisu jasno razgraničene. Takođe, po zadovoljenju jedne potre-be, koja je smatrana glavnom, postaje dominantna druga potreba. Zato se hijerarhijski redosled potreba prema Maslovljevoj teoriji ne može smatrati preciznim niti trajnim. Međutim, ovako koncipirana hijerarhija potreba može veoma korisno poslužiti menadžerima za motivisanje radnika u po-slovanju preduzeća.

Hercbergova teorija motivacije razlikuje se od Maslovljeve. Nju je razvio Frederik Hercberg (Frederick Herzberg), koji je, izučavajući moti-vaciju sa grupom svojih sradnika, došao do zaključka da su u američkom društvu (što se odnosi i na druge razvijene zemlje) potrebe nižeg nivoa uglavnom zadovoljene. Naime, Hercberg priznaje postojanje potreba nižeg stepena, odnosno osnovnih potreba, kao i nužnost njihovog zadovoljava-nja. Međutim, prema njegovom shvatanju, prava motivacija nastaje kao posljedica nagona da se zadovolje potrebe višeg stepena. Menadžeri zbog toga svoje napore za povećanje motivacije treba da usmjere na zadovolja-vanje potreba višeg stepena.

Hercbergova teorija podrazumijeva dva stepena potreba, odnosno dva faktora motivacije. To su:

potrebe nižeg stepena, koje se nazivaju "higijenski" faktori motivaci-je, i

potrebe višeg stepena, odnosno "pravi" faktori motivacije.

259

Naziv "higijenski" faktori motivacije Hercberg je dao potrebama nižeg stepena, kao što su plate, uslovi rada, stalnost posla i slično, polazeći od postavke da higijena ne liječi nego otklanja rizike po zdravlje iz ljudske okoline. On smatra da se zadovoljavanjem potreba nižeg stepena ne dopri-nosi motivisanosti radnika.

"Pravi " faktori motivacije, prema Hercbergu, dovode do pozitivnog stava i zadovoljstva radnika. To su motivi kao što su sadržaj samog rada, odgovornost, uspjeh, napredovanje i priznanje.

Hercbergova teorija motivacije zasniva se na prilikama koje vladaju u razvijenom privrednom i društvenom okruženju.

On napušta tradicionalno shvatanje o faktorima motivacije, kao što su mogućnost veće zarade, bolji međuljudski odnosi i dobri uslovi rada. Nai-me, savremeni način upravljanja preduzećem, koji se zasniva na obavljanju poslova uz pomoć ljudi, podrazumijeva odgovarajuću brigu o radnicima, što obuhvata visinu plate kojom se mogu podmiriti osnovne potrebe savre-menog čoveka, dobru zaštitu na radu koja je i zakonski popisana, kao i ure-đene odnose među ljudima, o kojima brinu čitavi timovi psihologa, socio-loga i kadrologa.

Prva grupa faktora motivacije prema, Hercbergu, doprinosi otklanja-nju nezavodoljstva radnika i smanjenju problema u radu. Međutim, kada njihovo djelovanje dostigne optimalni nivo, oni ne utiču više na povećanje motivacije i ne daju druge pozitivne rezultate, već samo neutrališu nezado-voljstvo.

Uspješno motivisanje radnika treba zasnivati na obogaćivanju rada. Naime, prenaglašena podjela rada u procesu industrijalizacije suzila je rad-ne zadatke radnika na samo kratkotrajne operacije, koje se učestalo pona-vljaju, što izaziva monotoniju i dosadu. Zato su teoretičari organizacije ra-da i menadžeri nastojali da pronađu što povoljniji način za prevazilaženje negativnih posljedica takve podjele rada. Jedno od rješenja upravo je po-menuto obogaćivanje rada, koje Hercberg naziva i "vertikalno optereće-nje".

Pod obogaćivanjem rada Hercberg podrazumijeva:

povećanje odgovornosti za planiranje, obavljanje posla i kontrolu,

povećanje radnikove samostalnosti i kontrole nad poslom koji oba-vlja,

omogućavanje radniku da obavi cijo posao, a ne samo pojedine ope-racije.

Na osnovu navedenog može se zaključiti da sam rad motiviše, jer kroz rad čovjek stiče osjećaj uspjeha, izazova i odgovornosti, a rad mu pruža mogućnosti za usavršavanje i razvoj.Time se može objasniti zašto moguć-nost sticanja veće zarade nije dovoljna motivacija.

260

Teorije procesa motivacija, za razliku od teorije ljudskih potreba na-stoje da objasne šta motiviše ljude na određene aktivnosti, postavljajući u centar svoga izučavanja pitanje kako proces motivacije djeluje na ljude. Ovakav pristup teoriji procesa motivacije omogućuje da se razumije na ko-ji način se motivacija uspostavlja, čime se ona održava i kako prestaje.

U stručnoj literaturi obrađene su četiri osnovne teorije procesa motiva-cije, i to:

pojačavanja,

očekivanja,

pravičnosti i

ciljeva.

Svaka od ovih teorija procesa motivacije ima svoje specifične efekte u podsticanju ljudi na veće zalaganje pa je zato neophodno posebno razmo-triti svaku od njih.

Teorija pojačavanja polazi od postavke da ljudi žele da postignu za-dovoljstvo, da izbjegnu neprijatnosti i bol i da procijene koja će njihova aktivnost donijeti najviše koristi uz najmanje zalaganje. U tom smislu, ak-tivnost koja se nagrađuje izaziva kod čovjeka prijatnost, što ga podstiče da ponavlja takve aktivnosti kako bi ponovo stekao nagradu, odnosno posti-gao zadovoljstvo. Ukoliko se čovjek ne nagrađuje za određenu aktivnost, motivacija prestaje, a čovjek se ponekad za pogrešnu aktivnost kažnjava.

Teorija očekivanja zasniva se na izboru između različitih vrsta pona-šanja u obavljanju određenih aktivnosti da bi se stekao povoljan rezultat, odnosno nagrada. Prema ovoj teoriji, motivacija radnika na veće zalaganje postiže se tako što on vrednuje moguću nagradu i očekuje da određeno po-našanje omogući zadovoljenje njegovih potreba. Na primjer, ukoliko želi da bude unaprijeđen na viši položaj u hijerarhiji, radnik procjenjuje, odno-sno vrednuje svoje sposobnosti i napore koje treba da uloži da bi to posti-gao. Zatim, on očekuje da učenjem, povećanom produktivnošću, većom disciplinom i preduzimljivošću postigne svoj cilj, tj. unapređenje.

Teorija pravičnosti podrazumijeva da je neophodno voditi računa ne samo o apsolutnom iznosu plate (nagrade) već i o odnosu visine plate jed-nog radnika prema primanjima drugih radnika. Takav način motivacije po-lazi od činjenice da radnika na veću aktivnost podstiče i želja da ga grupa poštuje i prihvata, pa otuda i njegova želja da bude pravično nagrađen u odnosu na ostale radnike u grupi. Ovdje je riječ o odnosu plate jednog rad-nika prema platama drugih, kao i o odnosu ulaganja napora i znanja datog radnika u odnosu na njegovu platu.

Primjena teorije pravičnosti u procesu motivacije radnika ne zadržava se na odnosu plata. Njena primjena moguća je i u vezi sa drugim motivi-ma, kao što su unapređenje, prihvatanje od grupe i slično.

261

Teorija postavljanja ciljeva ima za osnov određivanje ciljeva aktivno-sti pojedinca ili grupe radnika. Jasno definisani i teško ostvarivi ciljevi, ukoliko ih radnici prihvate kao svoj izazov, obezbjeđuju viši stepen uspje-šnosti nego manje izazovni, obični ciljevi.

Ciljeve aktivnosti radnika mogu postavljati sami menadžeri, mada je uspješnost, po pravilu, veća kada u postavljanju ciljeva učestvuju i članovi radne grupe. Naime, ukoliko učestvuju u postavljanju ciljeva, radnici su vi-še motivisani jer su već time opredjeljeni za veće zalaganje u postizanju uspjeha radne grupe.

6.3. Vođstvo kao menadžerska sposobnost

Pored komunikacije među ljudima i grupama, te motivacije radnika na zalaganje u radu, treća komponenta uticaja menadžmenta na saradnike je-ste vođstvo. Pod vođstvom se podrazumijeva sposobnost menadžera da uti-če na radnike da što više doprinesu ostvarivanju ciljeva organizacije čiji su članovi.

Menadžeri u svojoj ulozi vođe navode ljude da ih slijede. Zato se vođ-stvo smatra posebnom menadžerskom sposobnošću koja nije svojstvena svakom menadžeru. Naime, menadžer je ona ličnost u preduzeću ili u dru-gom organizacionom sistemu, koja ima neku zvaničnu ulogu, odnosno funkciju.Time se određuje položaj pojedinih menadžera u hijerarhiji date organizacije, u zavisnosti od njihovih sposobnosti u planiranju, koordinira-nju i kontroli poslovanja. Međutim, to ne znači da će svaki menadžer biti uspješan u vođstvu, odnosno u navođenju ljudi da sarađuju i da se zalažu za što veći doprinos ostvarivanju ciljeva organizacija. S druge strane, čla-novi kolektiva date organizacije, koji nemaju zvaničnu funkciju menadže-ra, mogu da imaju izraženu osobinu vođe grupe, što se ispoljava u sposob-nosti da navedu druge ljude da ih slijede.

Polazeći od navedenih okolnosti, za menadžere je neophodno izabrati takve ličnosti koje će moći da obavljaju aktivnosti planiranja, koordinacije i kontrole poslovanja, ali i da imaju i posebne sposobnsoti vođe. Na taj na-čin obezbediće se i ostvarivanje osnovne uloge menadžmenta, koja se ispo-ljava u sposobnosti obavljanja poslova uz pomoć ljudi.

Nužnost vođstva kao menadžerske sposobnosti proističe iz okolnosti što se funkcionisanje organizacije ne može u potpunosti predvidjeti i što se svaka aktivnost i svaka odluka ne mogu planirati. To je uslovljeno činjeni-com da okosnicu organizacionog sistema čine ljudi kao samostalne indivi-due, sa svojim pojedinačnim mišljenjima, shvatanjima, ciljevima i interesi-ma, koji se ne mogu uskladiti određenim automatizmom, kao što mogu tehnički sistemi.

262

Organizacija funkcioniše u promjenljivim uslovima tržišnog i ukup-nog društvenog okruženja, kojima se mora stalno prilagođavati ukoliko že-li da ostvari svoje ciljeve. Zato je neophodno da menadžeri svojim sposob-nostima vođstva uspostave zajedništvo među ljudima u organizaciji, da ih motivišu na što veće zalaganje u pravcu ostvarivanja ciljeva organizacije, kao i da se osjete promjene u okruženju kako bi naveli ljude da im se prila-gode.

Termin vođstvo je domaćeg porijekla i primjenjuje se od davnina za označavanje sposobnosti pojedinaca da se stave na čelo manjih ili većih grupa ljudi. Međutim, u domaću terminologiju upravljanja i rukovođenja organizcijama ovaj termin je uveden u okviru širenja teorije menadžmenta, prevođenjem engleske reči leadership (lideršip) - vođstvo. Tako je upotre-ba ove riječi proširena i na oblast menadžmenta, u kojoj označava specifič-nu sposobnost menadžera da navode ljude na zalaganje u izvršavanju cilje-va organizacije, jer time doprinose i zadovoljavanju vlastitih interesa.

U teoriji i praksi menadžmenta termin vođstvo ima veoma široko zna-čenje, jer se njime objašnjavaju sposobnosti menadžera da vode ljude, kao i načini da se te sposobnosti ispolje. Različita značenja pojma vođstvo obu-hvataju autoritet vođe, stilove vođstva i integrisanje ljudi i poslovanja.

Pod autoritetom jedne ličnosti podrazumijeva se uticaj na druge, vlast nad drugima i snaga koja navodi druge ljude da slijede tu ličnost. Ukoliko članovi grupe shvataju autoritet vođe na sličan način kao što sam vođa shvata svoj autoritet, utoliko će vođstvo biti efikasnije.

Pojam autoritet potiče od latinske reči autoritas - ugled, uticaj, nad-moćnost. U oblasti menadžmenta termin autoritet odnosi se na ovlašćenja menadžera da zahtjevaju izvršavanje aktivnosti kojima se ostvaruju ciljevi organizacije, kao i da regulišu odnose među ljudima u procesu rada.

Autoritet menadžera može da bude:

formalni ili zvanični,

neformalni ili nezvanični i

zasnovan na znanju.

Formalni ili zvanični autoritet menadžera zasniva se na njegovom po-ložaju u hijerarhiji menadžmenta. Jedna ličnost imaće veći formalni autori-tet u datoj organizaciji ukoliko je njen rang u menadžmentu viši (npr. di-rektor škole ima veći formalni autoritet od razrednog starješine jednog odeljenja, generalni direktor preduzeća ima veći formalni autoritet od di-rektora prodajnog sektora u tom preduzeću i sl.).

Ako neka ličnost izgubi svoj položaj u menadžmentu, ona gubi i svoj formalni autoritet. Prema tome, takav autoritet ne pripada toj ličnosti, već je vezan za organizaciju koja je izvor odgovarajućih ovlašćenja pojedinih menadžera da odlučuju o određenim pitanjima poslovanja.

263

Neformalni ili nezvanični autoritet proističe iz ličnih osobina mena-džera. Prema tome, takav autoritet pripada ličnosti, a ne položaju koji ona zauzima u hijerarhiji menadžmenta. Takve ličnosti imaju sposobnost da steknu naklonost i vjernost ljudi koji ih okružuju, odnosno pripadnika od-ređene grupe.

Lični autoritet naziva se još i harizma (grč. harisma - milosni dar), što označava naročiti dar za neko zvanje ili službu. Potiče iz hrišćanske termi-nologije, odnosno iz Svetog pisma, a upotrebljava se u savremenom dru-štvenom životu da označi posebne sposobnosti neke ličnosti za ulogu vođe.

Ličnost koja ima nezvanični autoritet nema potrebu za položajem ka-ko bi je slijedili pripadnici grupe. Takva ličnost kao vođa ima sljedbenike zahvaljujući vjeri u nju i u zajedničku ideju oko koje se grupa okuplja. Na primjer, u svakom razredu postoji po neki učenik koji može da povede svoje drugove u neku akciju iako nema položaj u školskoj hijerarhiji.

Međutim, neformalni autoritet nema stabilnost potrebnu za održavanje jedne organizacije u dužem periodu. Ako vođa koji ima samo lični autori-tet ode iz organizacije, ona se može raspasti, pogotovu što je rijedak slučaj da se odmah pojavi novi vođa sa takvim ličnim kvalitetima. Zato je potreb-no formalnim autoritetom obezbijediti neprekidno funkcionisanje organi-zacije, jer su u njenoj strukturi sadržana ovlašćenja menadžera po položaju u hijerarhiji menadžmenta.

Znanje može da bude izvor autoriteta vođe ukoliko on bolje od ostalih članova grupe poznaje određenu problematiku. Na primjer, ako grupa stu-denata na vježbama ne može da riješi zadatak iz matematike, onaj student koji im u tome pomogne steći će autoritet da ih vodi tokom daljeg vježba-nja matematike. Slično je i sa grupom koja zaluta u šumi za vrijeme izleta. Onaj koji pokaže da zna da se orijentiše prema mahovini na drveću ili pre-ma položaju zvijezda, lako će steći ulogu vođe date grupe.

Vješti menadžeri često povjeravaju rješavanje određenog problema stručnjaku za datu oblast i prepuštaju mu vođenje grupe do izvršenja ta-kvog zadatka. Prema tome, autoritet na osnovu znanja koristi se za vođenje grupe u datim situacijama, pri rješavanju određenog problema koje izisku-je odgovarajuće znanje.

Stilovi vođstva ogledaju se u načinu na koji menadžeri prenose svoju inicijativu, zatim kako koordiniraju rad između segmenata organizacione strukture i kako kontrolišu izvršavanje zadatka naziva se stil vođstva. U tom smislu teorija i praksa menadžmenta razlikuju četiri osnovna stila vođ-stva:

autokratski,

birokratski,

diplomatski i

demokratski.

264

Oni se u praksi najčešće kombinuju.

Autokratski stil vođstva zasniva se na vlasti pojedinca, koji autonom-no donosi odluke, izdaje naređenja, koordinira aktivnosti i kontroliše izvr-šenje zadatka. Ovaj stil karakterističan je za rani razvoj industrijalizacije, kao i za prostije organizacione sisteme. Međutim, demokratizacijom odno-sa u društvu, a time i humanizacijom međuljudskih odnosa u preduzeću, autokratski stil vođstva sve je manje zastupljen. Tragovi autokratije prove-javaju samo u nekim menadžerskim aktivnostima, i to kada je neophodno da se, u posebnim uslovima, ispolji određena komanda bez konsultacija sa saradnicima o njenoj opravdanosti.

Birokratski stil vođstva ispoljava se kroz iniciranje, koordinaciju i kontrolu poslovnja na bazi zakona ili drugih propisa, bez kritičkog prilago-đavanja odluka konkretnim prilikama u organizaciji. Ovaj stil vođstva za-nemaruje specifične međuljudske odnose ili druge okolnosti u kojima preduzeće posluje. Karakterističan je za menadžere koji nemaju dovoljno ličnog autoriteta, te se moraju zaklanjati iza autoriteta propisanih normi ka-ko bi obavezali potčinjene da prihvataju njihove inicijative i komande.

Diplomatski stil vođstva definiše se kao vještina da se saslušaju pijredlozi saradnika, a da se odluka donosi samostalno. Ovakav naziv stila vođstva izveden je na osnovu uobičajenog ponašanja diplomata i drugih državnih predstavnika u složenim odnosima između država, ili u politič-kom životu uopšte. Naime, to se može povezati i sa vladajućim vjerova-njem da "diplomate jedno misle, drugo govore, a treće rade". Ovaj stil vođ-stva primjenjuje se kada je potrebno pridobiti saradnike za dobrovoljno iz-vršenje zadatka, bez uvođenja demokratskih odnosa u preduzeće. Zato se porijeklo ovog stila vezuje za ranije periode razvoja tržišne privrede.

Demokratski stil vođstva zasniva se na oslobađanju ličnosti radnika na svim nivoima organizacione strukture. Ovaj stil se oslanja na stvaralač-ku ulogu radnika, bilo menadžera, bilo neposrednih izvršilaca poslova. Podsticaj za prihvatanje menadžerske inicijative, komande i koordinacije ovaj stil nalazi u ubjeđenosti izvršilaca u opravdanost aktivnosti vođe. Isto tako, demokratski stil vođstva ima potporu u motivaciji izvršilaca kroz pri-mjerena nagrađivanja za uspješno izvršavanje zadataka. Demokratskim sti-lom vođstva doprinosi se humanizaciji rada i povećavanju njegove efika-snosti.

7. Funkcija kontrolisanja

Kontrolisanje predstavlja petu bazičnu funkciju menadžmenta. Kon-trolisanje poslovanja preduzeća, kao jedna od faza procesa upravljanja, ima za cilj da obezbijedi da ostvareni rezultati poslovanja preduzeća odgo-

265

varaju planiranim. Dovoljno široko posmatrano, kontrolisanje se odnosi na sve organizacione nivoe preduzeća, počev od kontrolisanja poslovanja cje-line preduzeća i njegovih organizacionih dijelova, preko kontrolisanja in-ternih procesa, zaposlenih u preduzeću, pa sve do kontrolisanja pojedinač-nih elemenata i aktivnosti preduzeća.

7.1. Značaj funkcije kontrolisanja

Kontrolisanje kao jedna od bazičnih funkcija menadžmenta obuhvata skup ciljeva, planova, politika, procedura i pravila kojima se određuju standardi poslovanja i rezultati preduzeća. U tom smislu, kontrolisanje kao upravljačka aktivnost predstavlja proces kojim preduzeće teži da obezbije-di da njegovi ostvareni rezultati poslovanja odgovaraju planiranim. Usljed toga, postoji tijesna međusobna povezanost i uslovljenost kontrolisanja i planiranja, kojim se definišu osnovni ciljevi preduzeća i načini realizacije tih ciljeva. Suština procesa kontrolisanja ogleda se u mjerenju stepena rea-lizacije planiranih ciljeva poslovanja preduzeća, utvrđivanju odstupanja ostvarenih od planiranih veličina, kao i u stvaranju pretpostavki za ade-kvatno i blagovremeno preduzimanje korektivnih akcija.

Upravljačka kontrola obuhvata sistem informacija koje se odnose na mjerenje ulaganja (input-a) i rezultata (output-a) preduzeća, kao i informa-cije o odvijanju aktivnosti i procesa u odnosu na definisane standarde. Na osnovu navedenih informacija moguće je odrediti da li je došlo do značaj-nih odstupanja od standarda, a zatim je moguće preduzeti odgovarajuće ak-cije da se ta odstupanja adekvatno i blagovremeno otklone.

Kada se posmatra sistem kontrole kao faza procesa upravljanja neop-hodno je uočiti nekoliko njegovih bitnih elemenata:

plan, koji predstavlja sastavni element svakog sistema kontrole i koji najčešće sadrži standarde sa kojima se upoređuju stvarne karakteri-stike preduzeća;

mjerenje ulaganja, koje predstavlja veoma bitan dio sistema kontro-le, budući da ono predstavlja polaznu osnovu za preduzimanje ko-rektivnih akcija prije završetka procesa koji se kontroliše (preventiv-no kontrolisanje);

kontrolisanje procesa, koje se obavlja u toku samog odvijanja datih procesa;

informacije, koje se dobijaju na osnovu mjerenja rezultata i koje po-vratnom spregom omogućavaju preduzimanje korektivnih akcija ukoliko je to potrebno.

Kontrolisanje predstavlja veoma značajnu fazu procesa upravljanja bez koje ne bi bilo moguće realizovati postavljene ciljeve preduzeća. Jedna

266

od suštinskih odlika ove faze upravljanja ogleda se u nastojanju da se izna-đu načini pomoću kojih bi ostvareni pokazatelji u što većoj mjeri odgova-rali utvrđenim standardima. Za razliku od nadgledanja, kao procesa kon-statovanja grešaka, kontrola ima aktivnu ulogu u procesu upravljanja jer pronalazi načine i preduzima akcije da se uočena, relevantna odstupanja otklone.

Neophodnost kontrole u preduzeću, kao složenom organizacionom si-stemu, proistekla je iz činjenice da su uslovi u kojima preduzeće posluje veoma složeni, promenljivi i neizvesni. Sprovođenjem funkcije kontrolisa-nja preduzeće nastoji da smanji neizvjesnost svog poslovanja i to zahvalju-jući informacijama koje na taj način dobija. Zahvaljujući datim informaci-jama preduzeće preduzima odgovarajuće akcije kojima može da utiče na promjene u okruženju ili da im se prilagođava, čime može opasnosti da transformiše u svoje šanse za uspjeh.

Neophodnost kontrolisanja povećava se i povećanjem složenosti pred-uzeća kao organizacionog sistema jer se povećava kako broj organizacio-nih djelova koje treba kontrolisati tako i broj i složenost veza između njih. Preduzeće pokušava da decentralizacijom olakša kontrolisanje svog poslo-vanja. Da bi decentralisanje dalo željene rezultate, neophodno je utvrditi precizne standarde za kontrolisanje poslovanja decentralizovanih dijelova preduzeća.

Značaj kontrolisanja povećava se i usljed potrebe delegiranja autorite-ta menadžera na saradnike. Budući da je menadžer i dalje odgovoran za ostvareni uspjeh u svom segmentu nadležnosti, on mora stalno kontrolisati rad podređenih.

Takođe, zaposleni u preduzeću nosioci su niz subjektivnih slabosti što kao posljedicu ima i određeni broj grešaka u radu. Upravo kontrolisanje ima ulogu da date greške održi u prihvatljivim granicama.

Kontrola je element menadžmenta. Ona predstavlja kraj, ali i početak menadžerskog procesa. To što je na kraju, ne umanjuje njen značaj jer apsolutnog kraja u menadžmentu nema. Zato je kontrola u isto vrijeme i početna aktivnost jer se u njoj utvrđuje nova misaona konstrukcija za otpočinjanje novog menadžerskog ciklusa ili se potvrđuju postojeća pravila poslovanja.

Kontrola u preduzeću je neophodna iz više razloga:

Promjene okruženja (kupaca, konkurencije, državnih i drugih pro-pisa i regulativa) nameću potrebu korekcija postojećih standarda poslovanja kako bi se objezbedila odgovarajuća efikasnost i efek-tivnost.

Svaki rad koji se ne kontroliše ima tendenciju da povećava entropiju svog funkcionisanja. Zato je kontrola neophodna u svim nivoima društva, preduzeća i njegovih dijelova. Svako ima svog kontrolora,

267

što znači da ne postoji sistem koji manje-više nije kontrolisan od “prirodnih ili vještačkih kontrolora”.

Kontrola u menadžmentu dobija na značaju zbog toga što se ona nalazi u svakom elementu menadžmenta; ali je ona i sama sistem u odnosu na svoje delove. I ona u svom sastavu ima podsisteme kao što su: planiranje kontrole, organizacija kontrole, vođenje kontrole, koordinacija kontrole i kontrola kontrole.

Kontrola je onaj element menadžmenta kojim se utvrđuje efikasnost planiranja, organizovanja, vođenja i koordinacije radi daljeg preduzimanja korektivnih akcija i postupaka u radu i poslovanju sistema.

Kontrolni proces sastoji se od četiri elementa i to: (1) definisanje stan-darda, (2) definisanje metoda za mjerenje stepena ostvarenja rezultata, (3) utvrđivanje rezultata, (4) preduzimanje korektivnih akcija.

Definisanje standarda kontrole u menadžmentu je najsloženiji zadatak. Standard tj. cilj mora biti razumljiv, jasan i mjerljiv. Standard mora biti određen prostorno, vremenski i tehnološki. Nejasni i uopšteni standardi su velika opasnost za kontrolu.

Standardi se formulišu na nivou svakog preduzeća za pojedine oblasti (kadrovi, komercijala, računovodstvo itd.). U savremenoj kontroli sve se više primjenjuju međunarodni standardi. U reviziji računovodstvenih iskaza primjenjuju se računovodstveni standardi usvojeni od međunarod-nih računovodstvenih institucija. U oceni kvaliteta organizacije primenjuju se međunarodni standardi za kvalitet (ISO itd.).

Mjerenje rezultata je sljedeći element u kontrolnom procesu. Svaki standard mora biti mjerljiv. Standardi koji nisu mjerljivi su beskorisni. pored toga, mjerenje rezultata, mora biti permanentno, što će zavisiti od aktivnosti.

Utvrđivanje rezultata i upoređenja sa definisanim standardom je najjednostavnija faza u kontrolnom procesu. U ovoj fazi izmjereni rezultati se porede sa postavljenim standardima. Ako između standarda, tj. ciljeva i rezultata ne postoji razlika ili se ona kreće u granicama tolerancije, menadžment može smatrati da je sistem “pod kontrolom”. Ukoliko između standarda i rezultata postoje odstupanja, izvlače se odgovarajući zaključci sa akcentom na njihove uzroke.

7.2. Karakteristike procesa kontrolisanja

Kontrolisanje kao funkcija menadžmenta ima za cilj da utvrdi i otkloni devijacije izmjerenih parametara od definisanih standarda. Kontrolisanje je, dakle, proces poređenja ostvarenih učinaka sa utvrđenim standardima,

268

utvrđivanja razlike između njih, kao i preduzimanja korektivnih akcija da se utvrđene razlike (ukoliko su značajne) otklone.

Kontrolisanje se sastoji iz četiri međusobno povezane faze. To su: (1) Utvrđivanje standarda i metoda mjerenja performansi, (2) Mjerenje performansi, (3) Poređenje ostvarenih sa standardnim veličinama, (4) Preduzimanje korektivnih akcija.

Utvrđivanje standarda i metoda mjerenja učinaka predstavlja prvu fa-

zu procesa kontrolisanja. Ova faza je veoma značajna jer predstavlja počet-nu osnovu procesa kontrolisanja. Veoma je značajno da standardi koji se definišu budu razumljivi, realni i prihvatljivi za subjekte koji su obuhvaće-ni kontrolom. Standardi predstavljaju unapred definisane veličina sa koji-ma se porede ostvareni učinci. Šta će se definisati kao standardna veličina zavisiće od mnogo faktora kao što su: vrsta djelatnosti preduzeća, uslovi poslovanja, cilj kontrolisanja i sl. Standardi mogu biti svi značajni elementi poslovanja, rezultati poslovanja, ciljevi, pokazatelji kvaliteta ekonomije (produktivnost, ekonomičnost, rentabilnost) itd.

Dugoročno posmatrano, standardi su veličine koje se mijenjaju. Pro-mjenljivost standarda uslovljena je promjenljivošću faktora koji na njih utiču, (na pr. smanjuje se standardna profitna stopa zbog pojave većeg bro-ja značajnijih konkurenata, ili smanjuje se standard utroška materijala usljed nabavke savremenije opreme i sl.).

Postoji veći broj klasifikacija standarda u zavisnosti od kriterijuma ko-ji se koristi kao osnov klasifikacije. Jedna od podjela standarda jeste i po-djela na:

fizičke standarde - koji predstavljaju fizička mjerila učinaka i koji se koriste za kontrolisanje performansi koje se mogu izraziti fizičkim jedinicama mjere. Fizički standardi imaju veoma široku primjenu u samom procesu proizvodnje u preduzeću i njima su obuhvaćeni svi utrošci elemenata proizvodnje (materijala, sredstava za rad i rada), kao i gotovi proizvodi.

standarde troškova - koji predstavljaju normative trošenja elemenata proizvodnje izražene u novčanim jedinicama. Standardi troškova mogu biti različiti, (standardi ukupnih troškova, standardi direktnih i indirektnih troškova, standardi troškova po jedinici proizvoda i sl.), i predstavljaju osnovu za formiranje troškovnih centara u preduzeću.

Standarde kapitala - koji predstavljaju vrijednosno izražene normati-ve koji se odnose na investirani kapital. Standardi kapitala mogu biti: odnos gotovine i prispelih plaćanja, odnos fiksnog i ukupnog investi-ranja, odnos neto vrednosti i neto duga, odnos duga i imovine predu-zeća itd.

269

Standardi prihoda - koji predstavljaju mjerila u novčanim jedinica-ma i odnose se na prihode ostvarene prodajom robe i usluga. U stan-darde prihoda mogu se ubrojati planirani ukupni prihod, planirani prihod od realizacije robe i usluga po teritorijama, segmentima trži-šta, izvršiocima prodaje i sl.

Standardi programa - koji predstavljaju mjerila u vezi sa izradom određenog projekta, (kao što su izgradnja nove fabrike, unapređenje kvaliteta proizvoda, izgradnja novog pogona, edukacija radnika i sl.). Za rukovodioce odgovarajućih programa standardi programa pred-stavljaju norme učinka i zato moraju da sadrže: vrijeme, troškove i kvalitet izrade programa.

Neopipljivi (intangible) standardi - koji predstavljaju određena pra-vila, norme, kojih se zaposleni moraju pridržavati u težnji ka ostvari-vanju definisanih ciljeva poslovanja preduzeća. Ovi standardi odnose se na pojmove koji se ne mogu egzaktno izmjeriti niti izraziti odgo-varajućim jedinicama mjere. Neopipljivi standardi mogu se odnositi na domen morala, odnose sa javnošću, imidž firme i zaposlenih. Po-stavljanje neopipljivih standarda može se vršiti na osnovu korišćenja upitnika, intervjua i sl.

Mnogi autori sve standarde dijele na objektivne i subjektivne. U objek-tivne standarde spadali bi oni standardi koje je moguće precizno izraziti u odgovarajućim jedinicama mjere, kao što su fizički obim proizvodnje, fi-zički obim prodaje, profit, troškovi, kapital i sl. Subjektivni standardi bi bi-li oni koji se određuju za performanse koje nije moguće egzaktno izmjeriti, (kao što su odnosi sa javnošću, kadrovski poslovi, itd.).

Postoji veći broj metoda utvrđivanja standarda, a koja će se koristiti u konkretnom slučaju zavisiće od karakteristika samih performansi za koje se utvrđuju standardi kao i od cilja kontrolisanja. U praksi najčešće se kori-ste sljedeće metode: istorijska (1), komparativna (2), tehnička (3) i subjek-tivna (4).

(1) Istorijska metoda utvrđivanja standarda bazira se na iskustvu ostva-rivanja rezultata u prošlosti. Ovom metodom najčešće se utvrđuju standar-di troškova, proizvodnje, obima i vrijednosti prodaje i sl. Istorijskom meto-dom standardi se najčešće formiraju tako što se uzimaju prosječno ostvare-ne veličine u prošlosti.

(2) Komparativna metoda utvrđivanja standarda bazira se na postavlja-nju normativa performansi na osnovu pokazatelja sličnih organizacija ili organizacionih jedinica. Podaci o potrebnim pokazateljima mogu se dobiti direktnim uvidom ili iz odgovarajućih publikacija.

(3) Tehnički standardi određuju se na osnovu tehničkih karakteristika elemenata proizvodnje i to na bazi prethodno utvrđenih standarda učinaka

270

za razne jedinice posla. Tehnički standardi redovno se utvrđuju za utroške elemenata proizvodnje, vremena i sl.

(4) Subjektivna metoda utvrđivanja standarda zasniva se na znanju, is-kustvu i sposobnosti menadžera da adekvatno procjeni standarde za odre-đene performanse.

Principi uspostavljanja standarda kontrolisanja predstavljaju zah-tjeve kojih se treba pridržavati da bi se ostvarili ciljevi kontrolisanja. Naj-češće se pominju tri principa uspostavljanja standarda:

(1) Uspostavljenost standarda za sve rukovodioce predstavlja zahtjev da se pomoću odgovarajućih standarda svaki rukovodilac učini odgovor-nim za svoj učinak odnosno za učinak organizacionog dijela kojim rukovo-di. Na taj način precizno se locira odgovornost za odstupanje od standarda, što omogućava i da se otkriju uzroci odstupanja kao i da se preduzmu od-govarajuće korektivne mjere za otklanjanje datih uzroka.

(2) Uspostavljanost standarda po strategijskim aktivnostima jeste zah-tjev da se standardi utvrde za sve strategijske aktivnosti kako bi se, na taj način, kontrolisala aktivnost svih najvažnijih oblasti djelovanja preduzeća, (ukoliko nije moguće ili ukoliko nije racionalno da se kontrolišu sve aktiv-nosti preduzeća). Neophodno je pri tome, da sa jedne strane, kontrolni si-stem bude što jednostavniji, a, sa druge strane, da bude što pouzdaniji. Ukoliko se kontrolisanje obavlja u toku samog procesa rada, moguće je blagovremeno, u hodu, otklanjati određene nedostatke, što bi rezultiralo u boljem finalnom proizvodu.

(3) Vezanost standarda za centre odgovornosti predstavlja zahtjev da se standardi definišu tako da svaki centar bude odgovoran za učinak u do-menu svojih funkcija. Na taj način može se na vrijeme uočiti odstupanje od planiranih učinaka, tako da se na vrijeme mogu uočiti uzroci odstupanja kao i preduzeti korektivne akcije. Najčešće se u svakoj organizaciji razli-kuju sljedeći centri odgovornosti: troškovni centri, profitni centri, investi-cioni centri, centri prihoda, itd. Za centre odgovornosti mogu biti vezani standardi: troškova, prihoda, profita, prinosa na investicije. Pored navede-nih, preduzeće, u skladu sa specifičnostima svoje djelatnosti, ukoliko je potrebno, formira i druge standarde.

Mjerenje performansi predstavlja drugu fazu u procesu kontrolisanja i neophodan je uslov za obavljanje treće faze - poređenja ostvarenih sa stan-dardnim veličinama. Mjerenje performansi podrazumeva izgrađen odgova-rajući mehanizam koji omogućava utvrđivanje realnih, ostvarenih učinaka.

Mjerenje performansi uslovljeno je djelovanjem tri grupe faktora: de-lovanjem top menadžmenta, organizacionom strukturom i računovodstvom preduzeća i politikom i procedurom preduzeća. Top menadžment preduze-ća ima ulogu da definiše standarde performansi za departmane, divizione i druge poslovno-organizacione jedinice. Takođe, top menadžment definiše

271

način utvrđivanja i poređenja stvarnog učinka sa standardnim. Uticaj orga-nizacione strukture preduzeća i njegove računovodstvene funkcije ogleda se u obezbeđivanju glavnih elemenata za mjerenje učinka na nižim nivoi-ma upravljačke strukture. Formalne politike i strukture, sa druge strane, definišu oblasti kontrole ili centre odgovornosti kao i strukturu izvještava-nja i procedure mjerenja učinaka.

U zavisnosti od karakteristika procesa čije se performanse mjere, (tj. u zavisnosti od karakteristika samih performansi koje se mjere), mjerenje se obavlja u različitim vremenskim intervalima. U kratkim vremenskim inter-valima mjeri se učinak na nivou odvijanja operacija koje je moguće izraziti kvantitativno. U kratkim vremenskim intervalima (dnevnim i nedeljnim), najčešće se mjeri učinak pojedinačnih radnika i grupe radnika koji rade u proizvodnji. U srednjim i dugim vremenskim intervalima mjeri se učinak poslovnih i drugih jedinica preduzeća kao i preduzeća kao celine. Predmet mjerenja u srednjim intervalima jesu učinci iz oblasti troškova i profita. Učinak iz oblasti troškova prezentira se mesečno, a učinak iz oblasti profi-ta prezentira se mjesečno, tromjesečno i šestomjesečno (u zavisnosti od specifičnosti poslovanja). U dugim vremenskim intervalima (godinu dana i duže), mjeri se i izražava učinak prinosa na kapital fiksnih i ukupnih inve-sticija, razvoja proizvoda itd.

Da bi se povećala efikasnost procesa mjerenja performansi, neophod-no je da se odgovarajući subjekti mjerenja pridržavaju određenih principa. Jedan od datih principa jeste zahtjev da se mjere samo one performanse za koje su definisani i standardi. Ovaj zahtjev neophodno je ispuniti zato što je obavljanje samog procesa mjerenja povezano sa nastajanjem odgovara-jućih troškova, pa se menadžment preduzeća mora skoncentrisati na mjere-nje ne svih, već samo relevantnih učinaka, dok merenje ostalih učinaka sa-mo izaziva nepotrebne troškove i daje irelevantne informacije.

Drugi princip koga se menadžment preduzeća mora pridržavati prili-kom mjerenja performansi jeste zahtjev da se mjerenje obavlja na uzorci-ma koji reprezentuju cijelu populaciju. Poštovanje principa reprezentativ-nosti uzoraka neophodno je jer preduzeće ne mjeri, niti mu se to isplati, ukupnu masu elemenata, već samo dio te mase tj. uzorak. Usljed toga, dati deo mase koji se meri treba da predstavlja reprezentativni uzorak, jer će sa-mo u tom slučaju dobijeni rezultati biti realni, tj. sistem kontrole će biti adekvatan.

Treći princip mjerenja performansi kojeg preduzeće treba da se pridr-žava jeste pouzdanost i validnost kao zahtjev da mjerenje bude stabilno to-kom vremena (isti uslovi treba da dovedu do istih rezultata), kao i da se mjeri zaista ono što je namjera da se mjeri (validnost).

Poređenjem ostvarenih sa standardnim (normiranim) veličinama mo-guće je utvrditi da li i koliko ostvarene performanse odstupaju od utvrđe-

272

nih standarda. Odstupanja ostvarenih od planiranih veličina predstavljaju redovnu pojavu u praksi. Mnogo je važnije pitanje značaja tih odstupanja. Naime, neophodno je definisati granicu tolerancije odstupanja i to za sve performanse i za sve centre odgovornosti posebno. Granica tolerancije od-stupanja pokazuje visinu ili mjeru do koje odstupanje od planirane veličine može da ide a da to ne utiče bitno na krajnji rezultat, (da to suštinski ne ugrožava poslovanje preduzeća). Ukoliko odstupanja prelaze granicu tole-rancije, neophodno je da preduzeće preduzme odgovarajuće korektivne ak-cije da bi se odstupanja otklonila ili svela u granice tolerancije.

Poslje poređenja ostvarenih i planiranih performansi slijedi faza anali-ziranja uočene devijacije. Ukoliko uočena devijacija prevazilazi granice to-lerancije traže se uzroci date devijacije i preduzimaju se korektivne akcije da bi se ona otklonila. Korektivne akcije mogu biti različite: promjena si-stema proizvodnje, otvaranje novog radnog mesta, proširivanje usluga kupcima i sl.

Veoma je značajno imati u vidu da sve faze procesa kontrolisanja čine djelove jedne iste cjeline i da, usljed toga, njihovo funkcionisanje mora biti međusobno usklađeno.

Treći dio

RAČUNOVODSTVENI IZVJEŠTAJI I

POSLOVNO ODLUČIVANJE

275

I. RAČUNOVODSTVENO EVIDENTIRANJE

KRUŽENJA KAPITALA U FUNKCIJI

POSLOVNOG ODLUČIVANJA

1. Evidentiranje pribavljanja sredstava preduzeća

Preduzeće odnosno privredni subjekt kao jedinstveni informacioni

sistem predstavlja organizacionu cjelinu koja u određenom okruženju

ostvaruje svoju ekonomsku svrhu zadate ciljeve i zadatke. Svrha ekono-

mskih i privrednih ciljeva preduzeća proističe iz potreba pažljivog kori-

šćenja ograničenih, oskudnih resursa, a sve u cilju što svrsishodnijeg zado-

voljavanja stalno rastućih potreba, što predstavlja opšti ekonomski cilj.

Preduzeće (privredni subjekat) kao jedinstveni sistem predstavlja skup

radnih, materijalnih, imaterijalnih i novčanih resursa pribavljenih iz

okruženja, koji imaju namjenu angažovanja i trošenja u procesu transfo-

rmacije vrijednosti u privrednim subjektima. Iz pomenutih procesa proizi-

laze i u data okruženja odlaze proizvodi i usluge neposrednom ili

posrednom zadovoljenju potreba. Imajući u vidu da je suštinski predmet

pažnje u ovom dijelu knjige proizvodno preduzeće, u tom slučaju skup

resursa sa kojima se raspolaže obuhvataju:

- radni kolektiv, ljudski resurs kao osnovni pokretač svih

neophodnih procesa,

- privredni resursi koji se neophodno troše,

- zemljište koje predstavlja nepokretan, neiscrpan resurs, na kome se

grade neophodne zgrade, infrastrukturni i instalacioni objekti koji

služe u namijenjene svrhe,

- izgrađene zgrade, sa ugrađenim spoljnim i unutrašnjim

instalacijama,

- postrojenja, mašine, uređaji, labaratorije i sva sredstva, inventar i

sl.,

- imaterijalne vrijednosti poput ulaganja u pantente, lincence i druga

prava, istraživačko razvojnih ulaganja s izvjesnim budućim efekti-

ma,gudvil (na tržištu potvrđena vrijednost preduzeća odnosno

privrednog subjekta preko njegove knjigovodstvene vrijednosti) i

sl.

- zalihe, u koju spadaju zalihe materijala, nedovršene proizvodnje i

gotovih proizvoda kao predpostavke kontinuiteta procesa transfo-

rmacije vrijednosti u privrednom subjektu,

276

- potraživanja, finansijski plasmani, gotovinu i ekvivalente novca

kao skup novčanih resursa.

Potrebno je istaći da se po hronologiji razvoja privrede sva prethodno

pomenuta sredstva privrednog subjekta incijalno po pravilu pojavljuju u

obliku novčanih resursa pribavljenih od investitora i kreditora. Sva predu-

zeća odnosno privredni subjekti raspolažu sa osnovnom i obrtnom imovi-

nom, to predstavlja skup stalne i obrtne imovine koja treba da bude potpu-

na po svojoj veličini i skladu po svojoj strukturi. Ta veličina i struktura

imovine privrednog subjekta mijenja se:

- prema aktivnostima pribavljanja iz okruženja,

- aktivnostima transvormacije što podrazumijeva trošenje jednih i

stvaranja drugih vrijednosti u preduzeću,

- aktivnostima isporuke proizvoda i usluga okruženju, posmatrano

zajedno, predstavlja poslovnu sferu preduzeća tj. proces ;

nabaviti,preraditi i prodati.

Na promjene vrijednosti pomenute raspoložive imovine znatno utiču i

sljedeće aktivnosti:

- plaćanje obaveza i,

- naplata potraživanja kao dio aktivnosti iz finansijske funkcije

preduzeća.

Navedene poslovne i finansijske aktivnosti tj.finansijski tokovi , oni

utiču na promjene oblika, veličine i vrijednosti sredstava preduzeća, što je

karakteristika o stalno prisutnom obimu imovine i stanja. Kao što je već

rečeno da osnovnu poslovnu i računovodstvenu jedinicu u privrednom

sistemu predstavlja preduzeće. Polazeći od te definicije neophodno je

konstatovati da osnovnu djelatnost i njegovu veličinu određuje osnivač

preduzeća u skladu sa važećim normativnim aktima. Vrsta djelatnosti i

njen obim determinišu visinu sredstava potrebnih za osnivanje i rad predu-

zeća. Osnivač preuzima obavezu da novoosnovanom preduzeću obezbi-

jedi neophodna sredstva. Obezbeđenje sredstava odnosno pribavljanje

može da bude iz vlastite akumulacije tj. potiču iz sopstvenih izvora, i

pozajmljenih sredstva, a to su tuđi izvori odnosno pozajmljeni kapital.

1.1. Sopstveni kapital preduzeća i knjiženje upisa

Pravna forma preduzeća u kojoj preduzeća mogu biti osnovana i

vođena opredeljena je mnogim faktorima kao što su odgovornost za poslo-

vanje, učešće u dobitku, oporezivanje rezultata, kontrola poslovanja,

odlučivanje druge neophodne radnje.Zavisno od pravn forme preduzeća

zavisi način pribavljanja sopstvenih sredstava. Polazeći od ove činjenice i

277

drugih kriterija zakonom propisanih, razlikuju se sledeće pravne forme

preduzeća: inokosna preduzeća, društva lica, i društva kapitala.

Karakteristika inokosnih preduzeća ogleda se u sopstvenom kapitalu

on je kapital vlasnika preduzeća.Vlasnik inokosnog preduzeća je ujedno i

preduzetnik. On odgovara za poslovanje preduzeća ne samo uloženim sre-

dstvima već cjelokupnom svojom imovinom.

Kod društva lica, pored ortakluka komanditna društva bez akcija do

potrebnih sredstava dolaze putem uloga članova i društva tj. ortaka. Za

obaveze iz poslovanja preduzeća članovi društva odgovaraju solidarno i

neograničeno.

Kod društava sa ograničenom odgovornošću do sopstvenih sredstava

se dolazi preko udjela članova društva. Što nije slučaj kod inokosnih

preduzeća i društva lica, u društvu kapitala kojima pripadaju društva sa

ograničenom odgovornošću izvršeno je podvajanje vlasnika i društva.

Obaveze koje proističu iz poslovanja za njih odgovara isključivo društvo,

koje ima status pravnog lica, i to do visine vlastitog kapitala.

Kada su u pitanju dionička ili akcionarska društva ona sopstvena

sredstva stječu podjelom emitovanih dionica. Dioničarski kapital koji se

pribavlja prodajom dionica je osnovni dio sopstvenog kapitala ovih

društava. Pored dioničarskog kapitala u sopstveni kapital dioničarskih

društava svrstava se ažio, rezerve, prenijeta dobit i neraspoređena dobit.

Do sada navedeno zahtijeva da za svaku pravnu formu preduzeća je neo-

phodno pojedinačno ilustrovati i razmotriti formiranje i promjenu sopstve-

nog kapitala.

- Knjiženje formiranja i promjena sopstvenog kapitala kod

inokosnih preduzeća

Ova vrsta preduzeća formiraju svoj osnivački kapital ulaganjem

vlasnika preduzeć, tako i prilikom povećanja kapitala to radi sam vlasnik.

U knjigovodstvu inokosnog preduzeća ulog vlasnika bit će obuhvaćen tako

što će se odgovarajući račun aktive zadužit,i a odobriti račun inokosnog

kapitala. Grafički bi to izgledalo na sljedeći način:

D Inokosni kapital P D Inokosni kapital P

Početni osnivački kapital vlasnika je promjenjiva kategorija, može da

se povećava i da se smanjuje. Prilikom isplata knjiženja se ne bilježe na

dugovnoj strani računa kapitala već za takva knjiženja se otvara poseban

račun vlasnika odnosno lični račun vlasnika. Pomenuti lični račun vlasnika

kapitala predstavlja korektivni račun računa inokosnog kapitala. Na kraju

278

obračunskog perioda račun vlasnika kapitala gasi se u momentu prenošenja

salda na dugovnu stranu inokosni kapital. Grafički bi to izgledalo na

sljedeći način:

D Tekući račun P D

Lični račun

vlasnika P D Inokosni kapital P

S)

1

2

S)

- Knjiženje formiranja i promjena sopstvenog kapitala kod društva

lica

Kod ovih vrsta preduzeća sa neograničenom odgovornošću i koma-

ndintnih društava bez akcija sopstveni kapital se formira na osnovu uloga

ortaka. Iz tih razloga će kod ovih društava, umjesto jednog računa kapitala

kao što je kod inokosnih preduzeća, biti onoliko računa sopstve-nog

kapitala koliko ortaka ima u preduzeću. Grafički bi to izgledalo na sljedeći

način:

Poznato je da visina ortačkog kapitala nije stalna ona se može

mijenjati. Smanjenje ortačkog kapitala nastaje usljed istupanja nekog od

ortaka ili zbog povlačenja dijela uloga od strane ortaka. Povećanje uloga

postojećih ortaka ili primanja novih ortaka knjigovodstveno se sprovodi

isto kao kod formiranja početnog sopstvenog kapitala. Smanjenje u pot-

punosti ili djelimično povlačenje sopstvenog kapitala ima za posljedicu

smanjenje gotovine i smanjenje sopstvenog kapitala. Smanjenje uloženog

kapitala nastalo po ovom osnovu knjiži se na ličnom računu vlasnika ka-

D Račun aktive P

D

Kapital ortaka

„A„ P

S)

D

Kapital ortaka

„B„ P

279

pitala kojih će biti onoliko koliko ima ortaka. Smanjenje kapitala ulože-

nog u društvo lica biće različito knjiženo u zavisnosti od toga jeli riječ o

povlačenju uloga ili je riječ o smanjenju nastalom zbog pokrića ličnih

rashoda ortaka. U prvom slučaju smanjenje će se knjižiti na sljedeći na-

čin, zadužit će se račun kapitala konkretnog ortaka, a odobriti tekući

račun ili neki drugi neophodni račun aktive. U drugom slučaju smanjenje

će se knjižiti na sljedeći način, zadužit će se lični račun vlasnika, a odo-

brit će se tekući račun ili neki drugi neophodni račun aktive i na kraju

lični račun vlasnika se gasi tako što račun kapitala vlasnika zadužuje, a

lični račun vlasnika odobrava. Grafički to izgledalo na sledeći način:

D Tekući račun P D Kapital ortaka „A „ P

S)

D

1

P

S) Ličn račun

vlasnika „A“

2 3

D

Kapital ortaka“B“

P

1

S)

D

Lični račun

vlasnika „B“ P

2

3

Grafički opisano knjiženje pod 1; predstavlja povlačenje uloga ortaka,

pod 2; predstavlja isplatu na ime ličnih rashoda vlasnika, a pod 3;

zaključak ličnih računa vlasnika.

- Knjiženje formiranja i promjena sopstvenog kapitala u društvu

kapitala

Društvo kapitala pojavljuje se u dvije osnovne pravne forme i to:

društvo sa ograničenom odgovornošću i akcionarsko društvo odnosno

dioničarsko društvo. Imajući u vidu da između pomenutih pravnih formi

postoje vidne razlike u pravcu formiranja osnovnog kapitala i njegovih

280

promjena, pa iz toga razloga neophodno ih je odvojeno posmatrati i ilu-

strovati.

Društvo sa ograničenom odgovornošću svoj sopstveni kapital čini

uplatama članova društva. Svaki od članova društva tj. ulagača svojim

udjelom učestvuje u ukupnom kapitalu društva. Zakonodavac propisuje

pored minimalnog iznosa ukupnog kapitala i minimalnu visinu poje-

dinačnih udjela članova društva. Uplata udjela se obuhvata na dva računa

u stavu za knjiženje, tekući račun se zadužuje u visini uplate udjela, a

račun udjeli u osnovni kapital se odobrava. Grafički opisano knjiženja bi

izgledalo na sljedeći način:

D Udjeli u osnovni kapital P D Tekući račun P

Knjiženje će biti obuhvaćeno na ovakav način pod uslovom da su

članovi društva u cjelosti uplatili svoje udjele, koji su precizirani

ugovorom. Dešava se da se dio uplati odmah, a preostali dio za određeno

vrijeme u skladu sa zakonom, a sve se to mora definisati ugovorom u

tom slučaju knjiženja na računima glavne knjige će izgledati na sljedeći

način:

D Tekući račun

P D

Neuplaćeni upisani

osnovni kap. P

D

Udjela u osnovni

kap.

P

(1)

Grafički pregled knjiženje pod 1; obuhata knjiženje dijela uloga koji

je uplaćen odmah i njegovo knjiženje je obuhvaćeno zaduženjem tekućeg

računa, a dio koji će se uplatiti u ostavljenom roku u toj visini iznosa se

zadužuje račun neuplaćeni upisani kapital, a u ukupnom iznosu se

odobrava račun udjela u osnovni kapital.

Treba naglasiti da kod društva kapitala , pa prema tome i kod društva

sa ograničenom odgovornošću, zakonodavac insistira na minimalnoj

visini uloženog kapitala i na njegovoj stalnosti, iz razloga što društvo za

svoje obaveze odgovara u visini uloženog kapitala.

Kada se radi o smanjenjima osnovnog kapitala, ona nastaju kao pos-

ledica smanjenja nominalne vrijednosti postojećih udjela ili otkupa i

281

poništenja udjela. U ovakvim slučajevima promjena prouzrokuje sma-

njenje aktive i smanjenje osnovnog kapitala.

Smanjenje nominalnih vrijednosti udjela može se izvršiti u slučaju

da je njihova visina iznad zakonom propisanog minimuma ili ako je

visina osnovnog kapitala iznad u odnosu na obim poslovanja. Knjigo-

vodstveno ova promjena bi se proknjižila tako što bi se zadužio račun

udjela u osnovni kapital za visinu smanjenja osnovnog kapitala, a istovre-

meno bi se za isti iznos odobrio tekuću račun. Grafički pregled knjiženja

izgleda na sljedeći način:

D Tekući račun P D Udjeli u osnovni kapital P

Otkup i poništenje udjela u osnovnom kapitalu koristi se kao mogu-

ćnost smanjenja osnovnog kapitala najčešće u slučajevima kada jedan od

članova društva odluči da istupi, a preostali članovi ne žele odnosno ne

mogu da otkupe njegove udjele, a istovremeno ne žele da ti udjeli budu

prodati nekom van društva. Da bi se smanjio osnovni kapital na ovaj

način potrebno je prvo otkupiti sopstvene udjele pa onda ih poništiti.

Otkup udjela biće izvršen po tržišnoj vrijednosti. Poništenjem udjela

osnovni kapital se smanjuje za nominalnu vrijednost poništenih udjela.

Razlika između nominalne i kupovne vrijednosti udjela dovodi do pro-

mjene rezervi društva naviše ili naniže, zavisno od razlike između proda-

jne i nominalne vrijednosti udjela.

Knjigovodstveno otkup udjela se evidentira zaduženjem računa

Otkupljeni sopstveni udjeli, a odobrava se tekući račun, dalje slijedi

knjiženje poništenja zaduženjem računa Udjeli u osnovnom kapitalu za

nominalnu vrijednost poništenih udjela i odobrava se Račun poništenja

sopstvenih udjela, potom se za kupovinu vrijednosti otkupljenih sopstve-

nih udjela odobrava istoimeni račun, a zadužuje Račun poništenja sop-

stvenih udjela. Saldo na računu Račun poništenih sopstvenih udjela

pokazuje razliku između nominalne i kupovne vrijednosti otkupljenih i

poništenih sopstvenih udjela koje kao što smo već rekli povećavaju ili

smanjuju rezerve društva. Grafički opisano knjiženje bi izgledalo na slje-

deći način:

282

D

Tekući

račun P

D

Otkupljeni

sopstveni

udjeli

P D

Račun

poništenja

sopstvenih

udjela P D

Udjeli u

osnovnom

kapitalu P

S)

1

3

2

D Rezerve P

Grafički pregled knjiženja pod 1; predstavlja otkup sopstvenih udjela,

pod 2; predstavlja smanjenje Udjela u osnovnom kapitalu, po nominalnoj

vrijednosti, zbog poništenja sopstvenih udjela, pod 3; smanjenje

Otkupljenih sopstvenih udjela, po kupovnoj tržišnoj vrijednosti, zbog

poništenja, pod 4; knjiženje razlike između nominalne i kupovne

vrijednosti poništenih udjela.

Kada smo sa ovim pitanjem kod akcionarskih ili dioničarskih

društava oni sopstveni kapital stiču emisijom i prodajom akcija odnosno

dionica. Formiranje sopstvenog kapitala akcionarskih društava započinje

emisijom i prodajom akcija, kako redovnih tako i prioritetnih. Prodaja

akcija, kada je riječ o prvoj emisiji, može se vršiti po kursu koji je jednak

nominalnoj vrijednosti akcije ili je iznad nominalne vrijednosti.

Kada se akcije prodaju po kursu koji je jednak njihovoj nominalnoj

vrijednosti tada ta prodaja proizvodi povećanje gotovine i formiranje

akcijskog kapitala, što grafički izgleda na sljedeći način:

D

Akcijski kapital po osnovu

redovnih akcija P D Tekući račun P

Kapital pribavljen prodajom akcija iz prve emisije predstavlja

osnovni kapital i on se ne može mijenjati bez odluke skupštine akcionara

kao je to zakonodavac propisao. Akcije se mogu prodavati, i po kursu

višem od njegove nominalne vrijednosti U tom slučaju pojavljuje se

emisiona premija ili ažio. Ovaj iznos koji se ostvari prodajom iznad no-

minalne vrijednosti tj. kada se ostvari ažio ta razlika ne ulazi u osnovni

kapital već se knjiženje obuhvata na posebnoj poziciji u okviru sop-

283

stvenog kapitala društva. Da potvrdimo osnovni kapiral se nemijenja i

on se iskazuje u visini nominalnej vrijednosti. Opisana knjiženja prodaje

akcija sa ažiom odnosno emisionom premiom moglo bi se na sljedeći

način šematski prikazati:

Imajući u vidu da nije rijedak slučaj da se plaćanje akcija ne vrši

odjednom već u ratama ali to se odnosi samo na nominalnu vrijednost

akcija, u koliko je ostvaren ažio on se plaća odmah u cjelosti. Ovakve

transakcije su precizno regulisane zakonom. Pri prodaji akcija sa

plaćanjem u ratama, uz eventualni ažio, knjiženje se obuhvata na sljede-

ćim računima: Na računu osnovnog kapitala na potražnoj strani biće

evidentiran upisani kapital po nominalnoj vrijednosti, upisani, a neu-

plaćeni dijelovi osnovnog kapitala knjižit će se na dugovnoj strani račun

Neuplaćeni upisani osnovni kapital, a uplaćeni iznos knjiži se na dugo-

vnoj strani novčanog račina Tekući račun/blagajna. Ostvareni ažio knjiži

se na potražnoj strani u ukupnom iznosu na istoimenom računu, a u tom

iznosu se zadužuje aktuelni novčani račun. Grafički opisano knjiženje bi


D

Akcijski kapital

po osnovu redovnih akcija P D Tekući račun P

Nominalna vr.

D Ažio P D P

Ažio

284

D

Akscijski kapital po osnovu

redovnih akcija P D Tekući račun P

Nominalna vr.

D

Neuplaćeniupisani

osnovni kapital P

D


prioritetnih akcija P

Nominalna vr.

D Ažio P

Ukupni ažio

Novom emitovanju akcija prethodi odluka u skladu sa zakonskim

regulativama koje definišu ovu materiju. Postupak i knjigovodstveno

obuhvatanje su pri tome indetični onima koji se javljaju pri formiranju

osnovnog kapitala. Povećanje ukupnog sopstvenog kapitala društva

moguće je učiniti i putem doplate akcionara koje prihvataju iz razloga da

bi svoje privilegovane akcije zamijenili za redovne. Doplate u ovim

situacijama povećavaju rezerve, kao dio sopstvenog kapitala društva

dok visina osnovnog kapitala ostaje nepromijenjena. U ovakvim

slučajevima dolazi do promjene u strukturi akcijskog kapitala, ali ne i u

njegovoj visini. Navedeno prikazat ćemo šematski.

D Rezerve P D Tekući račun P

D


redovnih akcija P D



285

Kada je u pitanju smanjenje osnovnog kapitala akcionarskih društva,

kad se steknu zakonski uslovi, moguće je izvršiti na više načina zavisno

šta se željelo postići smanjenom. U slučajevima kada je osnovni kapital

veći od potrebnog za poslovne aktivnosti, smanjenje se vrši tako što se

izvrši djelimična isplata kapitala akcionarima. Smanjenje se sprovodi

tako što se izvrši zamjena akcije sa višom nominalnom vrijednosti za

akcije sa nižom nominalnom vrijednosti, a razlika se isplaćuje u nov-

čanim vrijednostima akcionarima. Ovo ima za posljedicu smanjenje

novčanog računa aktive i smanjenje akcijskog kapitala zavisno koje su

akcije u pitanju da li akcijski kapital po osnovu redovnih ili akcijski

kapital po osnovu prioritetnih akcija. Grafički, opisano knjiženje bi





S)

Osnovni kapital društva se može smanjiti i poništenjem sopstveenih

akcija koje su prethodno kupljene na tržištu kapitala. Poništenje

kupljenih sopstvenih akcija prouzrokuje smanjenje osnovnog kapitala

društva u nivou nominalne vrijednosti poništenih akcija. Kupovni kurs

može biti različit od nominalne vrijednosti kursa, u takvim situacijama

korekcija se vrši putem rezervi. Slijedi opis promjena na računima glavne

knjige:

286

D Tekući račun P

D

Otkupljene

sopstvene

akcije

P

D

Račun

poništenja

sopstvenih

akcija

P

D

Akcijski

kapital

po

osnovu

red.akc. P

S)

1

3

2

D Rezerve P

4

4

Grafički opisano knjiženje pod 1; predstavlja otkup sopstvenih akcija,

pod 2; predstavlja smanjenje akcijskog kapitala, u nominalnoj vrije-

dnosti, zbog poništenja sopstvenih akcija, 3; smanjenje Otkupljenih

sopstvenih akcija, po kupovnoj tržišnoj vrijednosti, zbog poništenja, pod

4; knjiženje razlike između nominalne i kupovne vrijednosti poništenih

akcija.

1.2. Knjigovodstveno evidentiranje pozajmljenog kapitala preduzeća

Vlastiti odnosno sopstveni izvori u poslovanju često nisu dovoljni da

se zaokruže potrebe privrednog subjekta u tim slučajevima mora se

pristupiti korištenju tuđih izvora tj. pozajmljenih. Sredstva koja potiču iz

pozajmljenih izvora stoje na raspolaganju preduzeću, u skladu sa ugovo-

rom u kome su rokovi precizirani i kamata na njihovo korištenje.

Pozajmljeni izvori su prvenstveno krediti banaka i drugih finansijskih

institucija te emitovanje kreditnih hartija od vrijednosti kao što su

obveznice. Zavisno od roka dospjeća, pozajmljene izvore dijelimo na

kratkoročne i dugoročne kredite i tekuće obaveze.

- Kratkoročni krediti

Pod ovom kategorijom kredita se podrazumijevaju oni krediti čiji je

rok vraćanja kraći od godinu dana. Po pravilu , ovim kreditom bi trebalo

finansirati samo povremene i privremene potrebe koje se odnose na

obrtna sredstva kao npr. potrebe izazvane stvaranjem sezonskih zaliha. U

koliko se kratkoročni krediti koriste za finansiranje stalnih obrtnih

287

sredstava u značajnom obimu to nas upućuje na zaključak da je došlo do

slabljenja položaja preduzeća. Korišćenje kratkoročnih kredita u knjigo-

vodstvu se obuhvata knjiženjem na sljedeći način:

D Kratkoročni krediti P D Tekući račun P

S)

U ugovorenom predviđenom roku kratkoročni krediti se vraćaju u

punom iznosu. Isplata po osnovu kratkoročnih kredita knjigovodstveno

se obhvataju suprotno prethodnom knjiženju do konačnog gašenja obave-

ze. Slijedi grafički prikaz:

D Tekući račun P D Kratkoročni krediti P

S)

Kamata koja se obračunava i plaća kao naknada za korišćenje

kratkoročnih kredita predstavlja redovan finansijski rashod , o ovom

pitanju detaljnije u narednom dijelu knjige.

- Dugoročni krediti

U načelu, ovim kreditima se finansiraju osnovna sredstva i trajna

obrtna sredstva. Odobreni kredit se ne uplaćuje na tekući račun tražioca

kredita, već banka preuzima obaveze da će do iznosa odobrenog kredita

isplaćivati obaveze prema dobavljačima , koje su nastale nabavkom

osnovnog sredstva. Kada banka isplati obaveze prema dobavljačima, u

tom iznosu koji je isplaćen formira se obaveza prema banci po osnovu

kredita za osnovna sredstva. Ovaj poslovni događaj se obuhata u

knjigovodstvu na sljedeći način:

D Dugoročni krediti P D Dobavljači P

S)

Vraćanje dugoročnih kredita vrši se putem polugodišnjih ili

godišnjih anuiteta. Ugovorom su svi detalji otplate kredita precizirani i na

osnovu toga pravi se plan otplate zajma koji obuhvata visinu godišnje

288

otplate, kamate odnosno iznos anuiteta. Isplata rate kredita koja je

dospjela vrši se sa tekućeg računa. Slijedi grafički prikaz:

D Tekući račun P D Dugoročni krediti P

S)

Kamata predstavlja naknadu za korištenje pozajmljenih sredstava tj.

finansijske rashode i isplaćuje se sa tekućeg računa što će detaljnije biti

riječ kod obrade finansijskih rashoda.

- emitovanje obveznica

Do potrebnog dodatnog kapitala preduzeća mogu doći emisiom i

prodajom obveznica. Obveznica je hartija od vrijednosti koja vlasniku

daje pravo da po dospjeću od izdavaoca naplati iznos na obveznici, kao i

pravo na naplatu pripadajuće kamate. Obveznice se sastoje iz plašta

obvznice i talona. Plašt obveznice sadrži sljedeće podatke:1

- oznaka da je riječ o obveznici,

- naziv i sjedište izdavaoca (emitenta,

- naziv i sjedište garanta, ako je obveznica garantovana,

- nominalna vrijednost obveznice,

- visinu kamatne stope ili način obračunavanja kamate,

- rokove otplate glavnice,

- serijski i kontrolni broj obveznice i

- faksimil potpisa ovlašćenih lica.

Kapital pribavljen emisiom i prodajom obveznica je pozajmljeni

kapital. On se po proteku određenog roka mora vratiti i za njegovo kori-

šćenje se plaća naknada u vidu kamate. U tom smislu obveze nastale po

osnovu prodaje obaveznica imaju iste karakteristike kao i obveznice po

osnovu dugoročnih i kratkoročni kredita, u zavisnosti od roka dospjeća

obveznica. Razlika je u tome što se emisijom i prodajom obveznica anga-

žuje kapital velikog broja povjerilaca čiji pojedinačni ulozi ne mogu biti

veliki, dok se kod dugoročnih zajmova angažuje veliki kapital jednog

povjerioca. Obaveze po osnovu obveznica nastaju tek onda kada kupac

obveznice uplati novčana sredstva za kupljene pomenute hartije od vrije-

dnosti, samo do visine primljenih uplata. Knjigovostveno obuhvatanje

1 Dr Kata Škarić-Jovanović; Dr Radiša Radovanović, Finansijsko računovodstvo, Ce-

ntar za izdavačku djelatnost Ekonomski fakultet u Beogradu 2006.str. 111-112.

289

emitovanja obveznica zahtijeva zaduženje novčanog računa, tekući račun

ili blagajna za iznos primljenih sredstava, a odobrava se račun obaveze

po osnovu obveznica. Slijedi grafički prikaz:

D Obaveze po osnovu obveznica P D Tekući račun/Blagajna P

S)

Kamata koja se obračunava po osnovu duga za prodate obveznice

obračunava se i plaća godišnje i predstavlja finansijski rashod tekuće

poslovne godine. Isplata na ime izmirenja obaveza po osnovu obeznica

knjigovodstveno se obuhvata na sljedeći način. Slijedi grafički prikaz:

D Tekući račun/Blagajna P D Obaveze po osnovu obveznica P

S)

1.3. Ulaganje novčanih sredstava u pribavljanje elemenata proizvodnje

U koliko jedna strana emituje hartije od vrijednosti bilo da se radi o

akcijama, obveznicama njihovom prodajom stječe se pozajmljeni kapital,

za stranu koja kupuje pomenute hartije od vrijednosti odnosno kupca ova

transakcija predstavlja ulaganje finansijskih sredstava. Objašnjenje

obuhvatanja ulaganja novčanih sredstava bazirat ćemo na učešća, ostale

hartije od vrijednosti i dugoročne plasmane.

- Ulaganje novčanih sredstava u učešća

Učešća predstavljaju ulaganja u druga preduzeća u namjeri da se

preko njih stekne mogućnost uticaja na poslovnu politiku datih

preduzeća, a sve u cilju unapređenja sopstvenog poslovanja. Ovakav

način ulaganja u druge privredne subjekte ostvaruje se, u zavisnosti od

njihove pravne forme, kao kupovina redovnih akcija ako je riječ o

akcionarskim preduzećima , kao kupovina udjela u osnovnom kapitalu

ako je riječ o društvima sa ograničenom odgovornošću, odnosno kao

kupovina uloga u društvu lica. Ovakav vid transakcije dio novčanih sre-

dstava pretvara u učešća. Pri kupovini akcija i udjela po pravilu javljaju

se troškovi nabavke. Ovi troškovi zajedno sa plaćenom cijenom akcija

290

odnosno udjela ne čine njihovu nabavnu cijenu. Knjigovodstveno se

račun Učešća zadužuje za nabavnu vrijednost stečenih učešća, a odo-

brava Tekući račun. Slijedi grafički prikaz:

D Tekući račun P D Učešća P

S)

Potrebno je napomenuti da vlasnici učešća imaju pravo učešća u

raspodjeli dobiti preduzeća u čijem kapitalu učestuju.

- Ulaganje novčanih sredstava u ostale hartije od vrijednosti

Hartije od vrijednosti kao što su akcije mogu predstavljati učešća

ako su kupljene s namjerom da se utiče na poslovanje datog preduzeća.

One mogu biti dugoročne hartije od vrijednosti ako su namijenjene dugo-

ročnom poslovanju ali bez namjene da se koriste kao sredstvo za uticaj i

mogu biti kratkoročne hartije od vrijednosti ako su kupljene radi prodaje

u kratkom roku. Hartije od vrijednosti, kao što su blagajnički zapisi, po

svojoj prirodi spadaju u kratkoročne hartije od vrijednosti. Kupovina

hartija od vrijednosti za posljedicu ima smanjenje novčanih sredstava i

povećanje konkretnog oblika hartija od vrijednosti odnosno računa

aktive. Slijedi grafički prikaz:

D Tekući račun P D Hartije od vrijednosti P

S)

Hartije od vrijednosti prilikom prodaje povećavaju gotovinu u visini ost-

varene prodajne vrijednosti, smanjuje stanje na računu Hartije od

vrijednosti za nabavnu vrijednost prodatih hartija od vrijednosti, dok se

ostvareni dobitak ili gubitak obuhvata na računu Dobitak od prodaje

hartija od vrijednosti, odnosno Gubitak od prodaje hartija od vrijednosti.

Slijedi grafički prikaz:

291

- Ulaganje novčanih sredstava u dugoročne plasmane

Dugoročni plasmani su ugovorom određeni koji preciziraju novčane

pozajmnice jednog preduzeća drugom sa rokom vraćanja dužim od god-

inu dana. Na sredstva koja pozajmljuje davalac kredita naplaćuje kamatu,

i to je za njega finansijski prihod. Sredstva koja se pozajmljuju kao dugo-

ročni plasmani knjigovodstveno se obuhvataju tako što se zadužuje račun

Dugoročni plasmani i odobrava tekući tačun u visini isplaćenog iznosa.

Slijedi grafički prikaz:

D Tekući račun P D Dugoročni plasmani P

S)

1.4. Knjigovodstveno obuhvatanje pribavljanja sredstava za rad

Osnovna sredstva predstavljaju sva ona sredstva koja u proces

proizvodnje, u načelu, ulaze svojom cjelokupnom vrijednošću, ne troše

se u jednom reprodukcionom ciklusu, već se njihova vrijednost usljed

fizičkog i moralnog rabaćenja postepeno smanjuje, pri čemu do kraja

zadržavaju svoj prvobitni oblik. Njihov utrošak u poslovnom procesu se

obračunava računskim putem primjenom odgovarajućih metodoloških

postupaka. Obračunati iznos predstavlja amortizaciju, odnosno vrije-

dnost utrošenih osnovnih sredstava u datom vremenskom periodu.

Osnovna sredstva obuhvataju nepokretnosti, postrojenja opremu i nema-

terijalna ulaganja. Osnovna sredstva se mogu javiti u obliku stvari i

D Hartije od vrijednosti P D Tekući račun P

D

Gubitak od prodaje hartija od

vrijednosti P D

Dobitak od prodaje

hartije od vrijednosti P

292

prava. Pored ove podjele, za računovodstvo je važna i podjela osnovnih

sredstava sa aspekta funkcionalnog i vremenskog. Prema ovom odnosno

funkcionalnom i vremenskom kriteriju osnovna sredstva se mogu raz-

vrstati u tri kategorije i to: osnovna sredstva u upotrebi, osnovna sredstva

van upotrebe i osnovna sredstva u izgradnji.

- Osnovna sredstva u upotrebi su ona osnovna sredstva koja se nakon

završetka procesa investicione izgradnje aktiviraju. Osnovna sredstva u

upotrebi u proizvodnom preduzeću mogu biti u dva osnovna oblika: u

materijalnom i imaterijalnom obliku.

U materijalnom obliku ona obuhvataju sljedeće stvari: zemljište

koje služi u privredne svrhe, šume, građevinske objekte, opremu,

dugogodišnje zasade i osnovno stado.

U imaterijalnom obliku obuhvataju: osnivačka ulaganja, pantete i

licence, pravo na model , pravo na uzorak i druga slična prava.

U zemljišta koja služe u privredne svrhe ubrajaju se poljoprivredna

zemljišta, nepoljoprivredna zemljišta, zemljište za eksploataciju rudnih

bogatstava, građevinska zemljišta, i druga zemljišta koja se koriste za

privredne svrhe. Šume obuhvataju prirodne šume, plantažne šume i druge

šume.

Građevinski objekti mogu biti: privredne zgrade, građevinski objekti

hidrogradnje i transporta i ostali građevinski objekti. Opremu čine maši-

ne, postrojenja, uređaji, transportna sredstva, sredstva veze, pogo-nski

inventar, specijalni alati i sl. Dugogodišnjim zasadima smatraju se pla-

ntaže, vinogradi, voćnjaci i sl. Osnovno stado obuhvata radnu i priplo-

dnu stoku.

Pod osnivačkim ulaganjima podrazumijevaju se opšti i režijski

troškovi, zarade zaposlenih i drugi izdaci koji su nastali u vezi sa inve-

sticionom izgradnjom osnovnih sredstava. Ova kategorija je značajna sa

stanovišta načina otpisivanja vrijednosti, odnosno prenosa na troškove

poslovanja (amortizacija). Karakteristično je za ovu kategoriju osnovnih

sredstava što se otpisuju u kraćem intervalu vremena u odnosu na

osnovna sredstva u materijalnom obliku.

Patent je dokument kojim nadležna ustanova priznaje pravo prona-

lazaštva nekom licu, a licenca je pravo korišćenja tuđeg panteta. Potre-

bno je napomenuti da se lincenca evidentira kao osnovno sredstvo, u

slučaju samo ako se naknada za korištenje određenog panteta plaća

jednokratno. U koliko se u ugovoru o kupovini licence odredi da se nak-

nada plaća srazmjerno obimu proizvodnje licencnog proizvoda ili u

određenim vremenskim intervalima, onda je takva licenca obrtno sred-

stvo.

293

- Osnovna sredstva izvan upotrebe čine ona osnovna sredstva koja su

trajno ili privremeno isključena iz funkcije koju treba da obavljaju. Osno-

vna sredstva privremeno mogu biti isključena iz funkcije uslijed otežanog

plasmana proizvoda, nedostatka faktora reprodukcije i u sličnim situ-

acijama.

- Osnovna sredstva u izgradnji obuhvataju vrijednosti ulaganja tj.

investiranja u periodu od početka do završetka izgradnje osnovnih

sredstava ili više osnovnih sredstava. Završetak izgradnje označava se

momentom odnosno danom aktiviranja osnovnog sredstva. Osnovna

sredstva u izgradnji mogu se javiti u sljedećim oblicima: izdvojena nov-

čana sredstva za investicije, dati avansi izvođaču radova, zalihe opreme i

investicionog materijala, investicije u toku i sl.

1.4.1. Knjigovodstveno obuhvatanje osnovnih sredstava

Preduzeća su u skladu sa pravilima obavezna da organizuju

evidenciju o osnovnim sredstvima tako da se u svakom trenutku može

sagledati ne samo nabavna, otpisana i sadašnja vrijednost osnovnih sred-

stava u cjelosti, već i svakog osnovnog sredstva pojedinačno . Infor-

macije osnovnih sredstava u upotrebi koje obezbeđuje knjigovodstvo,

sadržane su u dvije evidencije u sintentičku i u analitičku evidenciju.

Sintetička evidencija se vodi u glavnoj knjizi, a analitička u

pomoćnoj knjizi osnovnih sredstava. U glavnoj knjizi proizvodnog pre-

duzeća kao sintetički računi osnovnih sredstava se vode sljedeći računi:

zemljišta, šume, građevinski objekti, oprema, alati i inventar, više-

godišnji zasadi, osnovno stado, patenti i licence, osnivačka ulaganja. Ovi

pomenuti sintetički računi svaki posebno obuhvataju njemu pripadajuće

analitičke račune npr. oprema obuhvata opremu anlitički po vrstama, kao

što su, rezerni dijelovi za opremu čiji je korisni vijek duži od godinu

dana, dijelove opreme koji se amortizuju odvojeno i sl. Građevinski obje-

kti obuhvataju građevinske objekte isto analitički po vrstama građe-

vinskih objekata, efekt revalorizacije vrijednosti građevinskih objekata i

sl. Alat i inventar obuhvata alate,analitički po vrstama, dijelove alata koji

se amortizuju odvojeno, povratna ambalaža i sl.

Sintetička evidencija obezbeđuje zbirne podatke u ukupnoj nabavnoj

vrijednosti osnovnih sredstava u upotrebi, iznosu otpisane

(amortizovane) vrijednosti, iznosu sadašnje vrijednosti, zastarijevanju

osnovnih sredstava, promjenama revalorizirane vrijednosti, i o unutra-

šnjoj strukturi osnovnih sredstava. Struktura osnovnih sredstava ističe

podatke o vrijednosti np. građevinskih objekata s jedne i oruđa za rad s

294

druge strane. Između ove dvije kategorije osnovnih sredstava mora da

postoji skladan odnos.

Analitička evidencija osnovnih sredstava odnosno pomoćna

evidencija osnovnih sredstava obuhvata analitičku evidenciju tj. vode se

relevantni podaci o svakom pojedinačnom osnovnom sredstvu. Jedinica

evidencije u analitici osnovnih sredstava je inventarni objekat (npr.

zgrada, strug, kamion, pisaći sto, stolica, vrsta krupnog alata i sl.). Svaki

inventarski objekat treba da se u analitičkoj evidenciji registruje isto-

vremeno na dva mjesta, u inventarnoj knjizi i na inventarnoj kartici. Pod-

aci koji se knjiže na sintetičkim računima proizilaze iz pojedinačnih

podataka sadržanih na njemu pripadajućim analitičkim računima. Anali-

tička i sintetička evidencija osnovnih sredstava zato čine jedinstvenu cje-

linu informacione podloge za donošenje poslovnih odluka u njihovoj

racionalnoj upotrebi.

Prema vremenskom redosljedu nabavke u inventarnoj knjizi se

evidentira svako pojedinačno osnovno sredstvo. Bitni elementi evidencije

u inventarnoj knjizi su podaci o ulazu i izlazu svakog pojedinačnog

osnovnog sredstva. Forma i sadržaj inventarske knjige osnovnih sred-

stava izgleda kako slijedi:

Invetarska knjiga osnovnih sredstava

R. b.

Naziv inven.

obj. Ši-

fra Ulaz Smještaj Izlaz

Datum Br.dokum. Nab.vr. Datum Broj-

dokum. Prod.

vrije.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Svakom nabavljenom osnovnom sredstvu dodjeljuje se inventarni broj

koji se pored upisivanja u inventarnu knjigu, stavlja na osnovno sredstvo,

najčešće u vidu metalne pločice.

Za svaki pojedinačni predmet ili za veći broj istovrsnih predmeta

osnovnog sredstva, otvara se posebna inventarska kartica ili analitički

konto osnovnog sredstva. Na invetarsku karticu unose se dvije vrste

podataka, knjigovodstveni podaci i tehnički podaci o osnovnom sredstvu.

Pored navedenih podataka koji su navedeni u invetarskoj knjizi , koji se

unose i u invetarsku karticu, od knjigovodstvenih podataka unose se još i

sljedeći: naziv sintetičkog računa, predvidljivo trajanje upotrebljivosti,

amortizacioni iznos, neotpisana vrijednost, iznos revalorizacione vrije-

dnosti (ponovo obračunate vrijednosti), vrijednost u svakom trenutku

izvršenog preračuna, izdaci za investicione opravke i rekonstrukcije.

295

Tehnički podaci su značajni za uvid u tehničko tehnološke kara-

kteristike osnovnog sredstva npr. koje proizvođač, godina proizvodnje i

oni su pretežno na poleđini kartice. Inventarska kartica osnovnih sred-

stava izgleda kako slijedi:

Invetarska kartica osnovnih sredstava:

Šifra

Naziv

Inv. broj

Godina izrade

Konto

Dobavlјač

Smještaj

Ostale karakteristike

Poleđina invetarske kartice izleda:

Posebni uređaji Spisak pribora

R.

b. Naziv

Jed.m

j

Cijen

a Vrij. r.b. Naziv

Jed.m

j.

Cijen

a Vrij.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Datum Osnovica

za amort. Otpis i sadržaj vrijednosti

Investiciono

održavanje Izlaz

God % Otpis Sada.

vrije. God. Plan.

Ostva-

reno Datu.

Vri-

dnost.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Naziv proizvođača

Glavne dimenzije

Težina

Fabrički broj

296

Prijem osnovnog sredstva mora se obaviti u skladu sa pravilima

materijalnog poslovanja i procedure primopredaje vrijednost.

1.4.2. Knjigovodstveno evidentiranje ulaganja kapitala u osnovna sredstva

Preduzeća osnovna sredstava odnosno stvari i prava koja ih čine

mogu da pribavljaju na sledeći način: kupovinom, izgradnjom, prije-

mom bez naknade i na ostale načine.

- Kupovina osnovnih sredstava

Kupovinu osnovnih sredstava vrše preduzeća u skladu sa svojom

razvojnom politikom, radi zamjene dotrajalih osnovnih sredstava ili radi

proširenja postojećih kapaciteta. Nabavke osnovnih sredstava vrše se iz

sopstvenih ili pozajmljenih sredstava, a najčešće kombinovano.

Preduzeća mogu do osnovnih sredstava doći nabavkom novih

sredstava na tržištu, u obliku u kom ih mogu odmah uključiti u proces

rada ili ih je neophodno na određen način prilagoditi namjeni, u tom

slučaju izdaci za izradu određenih radova uključuju se u nabavnu

vrijednost osnovnog sredstva. Nabavna vrijednost osnovnih sredstava

obuhvata: fakturnu cijenu, troškove dopreme tj. utovar, transport, osigu-

ranje, carine kada je u pitanju uvozna oprema, istovar, ostale dažbine i

ostali troškovi koje zakonodavac propisuje. U slučajevima da se kupljeno

osnovno sredstvo ne može neposredno uključiti u poslovnu aktivnost, već

se prethodno mora izvršiti montaža i neke druge neophodne radnje, onda

se kupovina osnovnog sredstva obuhvata na računu Osnovno sredstvo u

pripremi. Na ovom računu knjiže se svi troškovi nabavke, a na dugovnoj

strani ovoga računa prikupljaju svi elementi nabavne vrijednosti sredstva,

dok se portiv knjiženje obuhvata na potražnoj strani računa Doba-

vljači.Obaveze prema dobavljačima se izmiruju iz raspoloživih sredstava

namijenjenih za ovaj vid finansiranja. Slijedi grafički prikaz:

Vrsta pogonske energije

Potreban prostor za smještaj

Ostalo

297

D Tekući račun P D Dobavljači P

D

Osnovna

sredstva P

4 1

D

Osnovna s. u

pripremi P

D

Dugoročni

krediti P

2

3

4

Objašnjenje grafičkog prikaza knjiženja: 1; prijem fakture za kupljeno

osnovno sredstvo koje ne podliježe montaži i fakture za zavisne troškove

nabavke, 2; prijem fakture za osnovno sredstvo koje se mora montirati,

faktura za zavisne troškove nabavke i za montažu. 3; aktiviranje odnosno

stavljanje osnovnog sredstva u funkciju, 4; izmirenje obaveza prema

dobavljačima.

- Izgradnja osnovnih sredstava

Imajući u vidu da preduzeća ne mogu uvijek naći na tržištu sve

neophodne stvari koje čine osnovno sredstvo, kao što su građevinski

objekti, onda takvu vrstu osnovnih sredstava obezbeđuje izgradnjom.

Izgradnja osnovnih sredstava se može vršiti u sopstvenoj režiji ili

angažovanjem drugih preduzeća odnosno povjerioca. Finasiranje izgra-

dnje, osnovnih sredstava može se vršiti iz vlastitih, iz pozajmljenih

sredstava i kombinacijom vlastitih i pozajmljenih sredstava. U daljem

dijelu teksta slijedi objašnjenje navedenog.

a) Izgradnja osnovnih sredstava iz vlastitih sredstava radi se

sljedećom knjigovodstvenom procedurom. Novčana sredstva namije-

njena za investicionu izgradnju, na osnovu predračunske vrijednosti rado-

va i neophodnom dokumentacijom o investicionoj izgradnji, prenose se

sa tekućeg računa na poseban račun „Novčana sredstva za investicije na

izdvojenom računu. “Sa toga računa se vrše sve potrebne isplate za izmi-

renje obaveza u vezi sa investicionom izgradnjom. Na početku izgradnje

uobičajno je u privrednoj praksi, da se izvođaču radova isplati izvojena

novčana suma na ime avansa u cilju da se radovi odvijaju nesmetano i da

nebi došlo do zastoja i prekoračenja postavljenih rokova. U toku izvo-

đenja radova, izvođač radova koji je u ulozi dobavljača za osnovna

sredstva, svakog mjeseca ispostavlja privremenu obračunsku situaciju

298

odnosno fakturu za obavljene radove. Za isti iznos se zadužuje račun

„Osnovno sredstvo u pripremi.“ Preduzeće za čiji račun se izvode radovi

tj. investitor, isplaćuje sa računa, Novčana sredstva za investicije na

izdvojenom računu, obavezu po svakoj privremenoj situaciji u skladu sa

važećim propisima. Na završetku investicione izgradnje izvođač radova

tj. dobavljač za osnovna sredstva ispostavlja konačnu obračunsku situa-

ciju koja glasi na ukupan iznos vrijednosti radova od početka do kraja

investicione izgradnje. Da bi se isplatila preostala vrijednost obaveze,

potrbno je izvršiti obračun koji se radi na sljedeći način: od sume po

konačnoj situaciji oduzimaju se svi isplaćeni iznosi po primljenim privre-

menim situacijama odnosno fakturama. Dobivena razlika predstavlja

iznos koji se knjiži kao zaduženje na računu Osnovno sredstvo u

pripremi, a odobrava račun Dobavljači za osnovna sredstva. Iznos obave-

ze prema dobavljačima za osnovna sredstva izračunava se tako što se

razlika iz prethodne tačke, umanji za iznos datih avansa dobavljačima.

Iznos preostale obaveze prema dobavljačima, isplaćuje se sa računa

Novčana sredstva za investicije na izvojenom računu u koliko ima dovo-

ljno sredstava u koliko nema investitor potrebna sredstva izdvoji sa

tekućeg računa na pomenuti račun. Nakon izravnanja salda na računima

investicione izgradnje vrši se aktiviranje tj. stavljanje u funkciju

izgrađenog osnovnog sredstva.

b) Pribavljanje osnovnih sredstava kreditnim izvorima finasiranja

razlikuje se od prethodno prezentiranog postupka. Razlika je u tome što

se sredstva odobrenog kredita, koriste sukcesivno i angažuju za izmirene

obaveze prema dobavljačuima, direkno sa računa banke ili drugog

kreditora. Zato nema potrebe da se za sredstva iz kredita otvara račun

Novčana sredstva za investicije na izvojenom računu. Za iznos

odobrenog kredita vodi se vanbilansna evidencija.

v) Pribavljanje osnovnih sredstava kombinovanjem različitih izvora

finansiranja tj. vlastitih i kreditnih u praksi se često dešava iz realnih

okolnosti. U onom dijelu investicione izgradnje, ili nabavke, koja se

finansira iz vlastitih sredstava, knjiženja će se vršiti upotrebom računa

Novčana sredstva za investicije na izvojenom računu. U dijelu koji se

finansira iz kredita, knjiženja će se vršiti bez upotrebe računa Novčana

sredstva za investicije na izvojenom računu uz upotrebu vanbilansnih

računa. Slijedi grafički prikaz i objašnjenje knjiženja:

299

D Tekući račun P

D

Novčana sredstva

za investicije na

izdvojenom računu P

D

Avans za osnovna

sredstva P

1

2

3

D Dugoročni krediti P D Dobavljači P

5

4

D

Osnovna sredstva

u pripremi P

D

Osnovna sredstva P

6

Vanbilansna evidencija:

D Odobreni kredit P D

Evidencija o odobrenom

kreditu P

2a

5a

1a

Objašnjenje knjiženja: 1; izdvajanje novčanih sredstava na investicioni

račun, 1a; vođenje vanbilansne evidencije odobrenog kredita od banke, 2;

isplata avansa za osnovna sredstva, 2a; vođenje vanbilansne evidencije za

isplatu dijela avansa iz kredita, 3; likvidiranje avansa. 4; prijem privre-

menih i konačne situacije, 5; isplata obaveza prema dobavljačima, 5a;

vođenje vanbilansne evidencije za isplatu dijela obaveza iz kredita i 6;

aktiviranje osnovnog sredstva.

g) Pribavljanje osnovnih sredstava bez naknade ima kapitalni ili

prihodovni pristup. Uzmimo primjer donacijom države preduzeće dobije

opremu ili postrojenje. Državno davanje ne knjiži se direkno u korist

300

kapitala preduzeća (prihodovni pristup), nego ga treba priznavati kao

prihod tokom perioda kada nastaju i troškovi koje treba pokriti iz tih

prihoda. Suština je ta da prihodni pristup polazi od toga da se državna

davanja priznaju kao prihod na sistemskoj i raconalnoj osnovi tokom

perioda u kojima se ta davanja treba da suoče sa povezanim troškovima.

Kapitalni pristupa se razlikuje od prihodnog u tome što kapitalni pristup

polazi od toga da se državne donacije odmah knjiže u korist kapitala.

Opisana knjiženja se mogu grafički predstaviti:

(1) Knjiženje po prihodovnom pristupu :

(2) Knjiženje po kapitalnom pristupu:

d) Pribavljanje osnovnih sredstava na ostale načine moguće je u

sljedećim slučajevima: inventurnim popisom osnovnih sredstava na kraju

poslovne godine ili prilikom vanrednog popisa u toku godine u skladu sa

zakonskim propisima, moguće je utvrditi da se određena osnovna sre-

dstva nalaze u upotrebi, a da nisu iskazana u knjigovodstvu osnovnih

sredstava tj. stvarno stanje ne odgovara knjigovodstvenom. Takva sre-

dstva u skladu sa propisanim pravilima naknadno se iskazuju u knjigo-

D

Ispravka vrijednosti

osnovnih sredstava P D Osnovna sredstva P

Otpisana vrijednost Nabavna

vrijednost

D Ostali prihodi P

Sadašnja vrijednost

D Ispravka vrijednosti P D Osnovno sredstvo P

Otpisana vrijednost Nabavna vrijednost

D Kapital P

Sadašnja vrijednost

301

vodstvu. Propisana pravila obuhvataju zapisnik o popisu, po vrijedno-

stima koja su utvrđena procjenom. Procjenom se utvrđuje nabavna vrije-

dnost i otpisana vrijednost, i po procijenjenoj vrijednosti se osnovno

sredstvo iskazuje u knjigovodstvu.

1.5. Knjigovodstveno obuhvatanje zaliha sirovina i materijala

Sirovine i materijal u materijalnom obliku predstavljaju obrtna sred-

stva. U proizvodnom preduzeću se transformišu u više faza. Prva faza

transformacije obuhvata sredstva koja se nabavljaju u materijalnom

obliku kao predmeti rada u procesu proizvodnje. Kada se završi nabavka

ova sredstva se uskladište u obliku zaliha sirovina, materijala, zaliha

rezervnih dijelova, energenata, sitnog alata i inventara i drugih zaliha. U

finansijskom knjigovodstvu ovih oblika obrtnih sredstava vodi se sintet-

ička evidencija po vrijednostima. Pored sintetičke vodi se i analitička

evidencija materijala, sitnog alata, ambalaže i autoguma po vrsti, količini

i vrijednosti. Naredna faza transformacije nastaje izdavanje materijala sa

zaliha u proces proizvodnje. Pomenuta faza predstavlja troškove proizvo-

dnje koji su neophodni za stvaranje nove vrijednosti odnosno gotovog

proizvoda. Kad se proces proizvodnje završi gotovi proizvodi se uskladi-

štavaju u skladište gotovih proizvoda, a preostali dio proizvodnje koji

nije završen predstavlja nedovršenu proizvodnju. Uskladištenje gotovih

proizvoda predstavlja treći fazu, a ujedno i posljednju fazu obrta u

materijalnom obliku.

Postoje dvije grupacije sirovina i materijala. Prvu grupaciju čine

osnovne sirovine i materijali koji kao materijalna sredstva ulaze u novo-

stvorenu vrijednost odnosno gotov proizvod. Drugu grupaciju čine ostali

materijali koji svojom supstancom ne ulaze u proizvod ali su neophodni u

samom procesu proizvodnje. Prva grupacija kada su u pitanju sirovine

obuhvata proizvode primarne proizvodnje, poljoprivrede, rudarstva,

šumarstva i sl. U materijale spadaju proizvodi proizvođačke industrije

npr. kao što su žice, limovi i sl. U ovu grupaciju spadaju i pomoćni proi-

zvodni materijali kao naprimjer boje, lakovi, i sl. U drugu grupaciju

spadaju i energenti u materijalnom obliku tj. razne vrste goriva, sitan alat

i inventar, ambalaža, auto gume, pomoćni materijal, kancelarijski

materijal i sl.

Kada je u pitanju knjigovodstvo zaliha sirovina i materijala postoje

tri faze evidencije, a to su: proces nabavke sa kalkulacijom ostvarene

nabavne cijene, ulaz i držanje sirovina i materijala na zalihi do momenta

302

izdavanja u proizvodnju i izdavanje materijala iz skladišta u proces proi-

zvodnje.

1.5.1. Knjigovodstveno evidentiranje materijala po stvarnoj nabavnoj vrijednosti

Nabavka materijala praćena je povećanjem zaliha materijala s jedne

strane i smanjenjem novčanih sredstava s druge strane. Vođenje zaliha

materijala po stvarnoj nabavnoj vrijednosti može se obaviti na dva meto-

dološka postupka.

Prvi metodološki postupak je sa upotrebom računa Nabavka mate-

rijala i drugi bez upotrebe pomenutog računa. Razlika između pomenuta

dva metodološka postupka ogleda se u sljedećem:

Fakturna vrijednost plus zavisni troškovi nabavke po prvom

metodološkom postupku knjiže se na dugovnu stranu računa Nabavka

materijala i tek onda se prenose na račun zalihe materijala. Drugi

metodološki postupak podrazumijeva da se fakturna vrijednost plus

zavisni troškovi nabavke mogu direkno knjižiti na dugovnu stranu računa

Zalihe materijala. Slijedi grafički prikaz:Šematsko knjiženje nabavke

materijala uz upotrebu računa Nabavke materijala:

D Dobavljači P D

Nabavka

materijala P D Zalihe materijala P

(1) (3)

D Blagajna P

(1)

D Tekući račun P

(2)

(1)

Objašnjenje knjiženja: 1; prijem fakture od dobavljača za materijal, zavi-

sne troškove nabavke, plaćanje zavisnih troškova nabavke u gotovu

odnosno nalogom za naplatu; 2; isplata fakture dobavljačima; 3; uskla-

dištenje materijala.

303

Šematski opis knjiženja nabavke materijala bez upotrebe računa

Nabavka materijala ne mijenja ništa izuzev što se direktno na račun

zaliha knjiži prijem fakture dobavljača i zavisnih troškova nabavke.

Slijedi prikaz:

D Dobavljači P D Zalihe materijala P

(1)

D Blagajna P

(1)

D Tekući račun P

(2)

(1)

Objašnjenje knjiženja: 1; prijem fakture od dobavljača za materijal,

zavisne troškove nabavke, plaćanje zavisnih troškova nabavke u gotovu

odnosno nalogom za naplatu,2; isplata fakture dobavljačima.

1.5.2. Knjigovodstveno evidentiranje materijala po kombinovanoj nabavnoj vrijednosti.

Kao što nam je poznato kada se evidencija materijala vodi po

stvarnim nabavnim cijenama, knjiženje prijema materijala u tom slučaju

može se izvršiti tek pošto se na osnovu primljene dokumentacije utvrdi

pojedinačna i ukupna nabavna vrijednost. Da bi se povećala ažurnost

knjigovodstva pristupa se planiranju zavisnih troškova nabavke jer je za

prikupljanje informacija o visini zavisnih troškova nabavke potrebno više

vremena. Nabavna cijena koja se sastoji iz fakturne cijene i planiranih

zavisnih troškova nabavke označava se kaombinovana nabavna cijena.

Planirani zavisni troškovi nabavke se u knjigovodstvu knjiže na

potražnu stranu računa Razgraničavanje zavisnih troškova nabavke. Po

prijemu fakture za zavisne troškove nabavke vrši se njihovo knjiženje na

dugovnoj strani računa Razgraničavanje zavisnih troškova nabavke. Na

kraju obračunskog perioda se vrši korekcija na utrošenom materijalu. To

korigovanje se vrši tako što se u slučaju kada su stvarno nastali troškovi

veći od obračunatih tada se račun Troškovi materijala za iznos ove

304

razlike zadužuje, a ako su niži odobrava. U knjigovodstvenoj praksi ova

razlika se obuhvata na računu ostalih prihoda odnosno rashoda zavisno

kakva je razlika ostvarena. Ako su ostvareni troškovi veći od obračunatih

u tom slučaju za tu razliku ostali rashodi duguju, a ako su niži ostali

prihodi potražuju. Grafički, opisano knjiženje bi izledalo na sljedeći

način: D Dobavljači P D Zalihe materijala P

Fakturna cijena (1)

D Tekući račun P

4

D Blagajna P

D

Razgraničenje

zavisnih troškova

nabavke P

(2)St.ZTN

Pl.ZTN (1)

D

Troškovi

materijala/Ostali

prihodi P

D

Troškovi

materijala/Ostali

rashodi P

(3)

(3)

Objašnjenje knjiženja: 1. knjiženje prijema materijala, 2. knjiženje

stvarnih ZTN,3. Izravnanje salda računa ZTN odnosno Razgraničenje

ZTN i 4. isplata obaveze prema dobavljačima po osnovu fakture materi-

jala.

1.5.3. Knjigovodstveno evidentiranje materijala po planskoj nabavnoj vrijednosti.

Da bih se postigla ažurnost u knjigovodstvenom evidentiranju u

velikim privrednim subjektima gdje se nabavljaju velike količine

materijala i gdje je velika serijska proizvodnja umjesto vođenja zaliha

materijala po stvarnim nabavnim cijenama pribjegava se vođenju zaliha

materijala po planskim nabavnim cijenama. Plansku nabavnu cijenu sači-

305

njavaju planska fakturna cijena i planirani zavisni troškovi nabavke.

Formiranje planskih cijena se vrši na kraju jedne za narednu poslovnu

godinu i to za svaku vrstu materijala posebno. Na osnovu postojećih

fakturnih cijena i očekivanja cijena u narednom periodu formira se

planska nabavna cijena za naredni period.

Kao što je poznato da se zalihe u bilansu stanja iskazuju po njihovim

stvarnim cijenama neophodno je utvrditi njihovu stvarnu nabavnu

vrijednost. Neophodno je utvrditi razliku između planske i stvarne naba-

vne vrijednosti i ta razlika se knjiži na račun Odstupanje planskih od

stvarnih cijena zaliha materijala.

Postupak knjiženja je na sledeći način: nabavka materijala knjiži se

po planskim cijenama na račun Zalihe materijala u tom slučaju račun

Zalihe materijala se zadužuje, a odobrava račun Dobavljači za stvarnu

fakturnu vrijednost i stvarne zavisne troškove nabavke u koliko nisu

plaćeni u koliko su plaćeni zavisni troškovi nabavke onda se odobrava

račun Blagajna ili Žiro račun ili oba pomenuta računa.

Prethodno je navedeno da se razlika koja se javlja između planske

nabavne cijena i stvarne nabavne cijena knjiži na račun Odstupanje

planskih od stvarnih cijena zaliha materijala. U koliko su planske cijene

veće od stvarnih cijena ta razlika se knjiži na potražnu stranu računa

Odstupanje planskih od stvarnih cijena zaliha materijala i to je pozitivno

odstupanje. U koliko su planske cijene niže od stvarnih ta razlika se

knjiži na dugovnu stranu računa Odstupanje planskih od stvarnih cijena

zaliha materijala i to je negativno odstupanje. Račun Odstupanje planskih

od stvarnih cijena zaliha materijala je korektivni račun svog osnovnog

računa Zalihe materijala, odnosno račun koji vrši korekciju vrijednosti

planskih nabavnih cijena i dovodi ih na stvarne nabavne cijene. Pretho-

dno opisana knjiženja mogu se grafički prikazati na sljedeći način:

306

D Dobavljači P D Zalihe materijala P

Stvarna

fakturna cijena,

SZTN

(1)

Planska

nabavna

cijena

D Žiro račun P D

Odstupanje

planskih od

stvarnih cijena

zaliha materijala P

SZTN

Negativno

odstupanje

Pozitivno

odstupanje

D Blagajna P

SZTN

Objašnjenje knjiženja; 1. knjiži se prijem materijala po planskim

nabavnim cijenama, vrijednosti po stvarnim nabavnim cijenama i odstu-

panje od planske nabavne vrijednosti materijala.

1.5.4 Knjigovodstveno evidentiranje sitnog alata i inventara

Kao što je već rečeno da se sitan alata i inventar svrstava u obrtna

sredstva, njihova nabavka se vrši uglavnom prema istim ili sličnim krite-

rijima kao i sirovina i materijala. Njegova upotreba u procesu proi-

zvodnje po pravilu traje i po više ciklusa što znači da imaju iste

karakteristike kao i osnovna sredstva, ali za trošenja sitnog alata i inve-

ntara se primjenjuju različiti metodološki postupci za razliku od osnovnih

sredstava. Osnovni elementi za utvrđivanje kriterija šta je sitan alat i

inventar je vijek trajanja i limitirajuća vrijednost pojedinačnog predmeta

iz ove kategorije. U sitan alat i inventar spadaju i auto gume, određena

vrsta ambalaže i drugi slični pribori neophodni za proces proizvodnje.

Zalihe sitnog alata i inventara mogu se voditi po stvarnim ili po

planskim nabavnim cijenama, a proces nabavke se knjiži primjenom istih

metodoloških postupaka koji su prezentovani u prethodnom tekstu za

nabavku materijala uz neke specifične razlike. Slijedi grafički prikaz

knjiženja nabavke sitnog alata i inventara, primjenom stvarnih nabavnih

vrijednosti:

307

D Dobavljači P D

Nabavka sitnog alata i

inventara P

Fakturnacijena (1)

ZTN (1)

(2)


Zalihe sitnog alata i

inventara P

S)

D Blagajna P

S)

Imajući u vidu činjenicu da su male vrijednosti zavisnih troškova

nabavke sitnog alata i inventara pa se iz tog razloga ne fakturišu već se

isplata vrši direkno sa tekućeg računa i blagajne u momentu nabake.

Zalihe sitnog alata i inventara u koliko vežu za sebe velike

vrijednosti u tom slučaju mogu se voditi po planskim nabavnim cijena-

ma. Slijedi grafički prikaz knjigovodstvene evidencije zaliha sitnog alata

i inventara metodom planskih nabavnih vrijednosti:

308

D Dobavljači P D Nabavka materijala P D

Zalihe sitnog alata

i inventara P

Fakt. cij. (2)

ZTN (2)

Planska cijena

(1)

D Tekući račun P

S)...

D Blagajna P

S)...

(3)

D

Odstupanje planskih

od stvarnih cijena

materijala P

(3)

2. Računovodstveno evidentiranje troškova i rashoda

Angažovanje finansijskih sredstava u poslovna sredstva predhodi

stvaranju uslova za obavljanje poslovne aktivnosti za koje je privredni

subjekat i osnovan. Stvaranje novih dobara u proizvodnim preduzećima

ili ostvaranje datih usluga predstavlja neophodno trošenje postojećih

dobara, sredstava i živog rada. „ Prema tome pod troškovima se podrazu-

mijeva samo ono trošenje materijalnih dobara, finansijskih sredstava ili

nematerijalnih dobara2, koja su u funkciji proizvodnje novih materijalnih

dobara“. Prema tome potrebno je obezbijediti uvid u to koje su konkre-

tne vrste troškova i koliko one učestuju u novčanoj vrijednosti u proi-

zvodnji nekog proizvoda. Neophodnost pomenutih podataka ogleda se u

tome da se utvrdi opravdanost proizvodnje proizvoda i usluga u odnosu

na prodajnu vrijednost na tržištu.

2 Stevan Beslać, Osnove računovodstva, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci,

1996. str.231.

309

Pod rashodima se podrazumijeva sve ono što je utrošeno bilo s

određenom svrhom ili ne, u okviru procesa ili u indireknoj vezi sa

poslovnim procesom. Rashodi ili utrošci su širi pojam u odnosu na

troškove. Rashodima se smatraju troškovi kao svrsishodno trošenje fakto-

ra reprodukcije, a ujedno i svi ostali izdaci kao np. vanredni rashodi,

sudske takse, pokloni i drugi slični izdaci.

Korišćenje termina troška upotrebljava se u fazi pribavljanja

pojedinih faktora reprodukcije u materijalnom obliku npr. troškovi naba-

vke materijala, troškovi investicione izgradnje i sl. Takvi troškovi

formiraju nabavnu vrijednost osnovnih sredstava, materijala i sl. ali oni

ne ulaze u troškove proizvodnje u tom momentu nego tek kada se izvrši

fizički utrošak materijala ili proknjiži obračunati iznos amortizacije.

2.1. Obuhvatanje i evidentiranje troškova i rashoda

Poznato je da stvaranje novih vrijednosti prati trošenjem sredstava i

rada što predstavlja tehnološki i ekonomski proces. Praćenje tog ekono-

mskog procesa svodi se u suštini na obuhvatanje troškova koji su iza-

zvani stvaranjem novih proizvoda i usluga i obavljanjem poslovne

aktivnosti preduzeća. Veliki je broj vrsta troškova i rashoda koji se sreću

u teoriji i praksi, ali će za potrebe ove materije biti grupisani i knjigo-

vodstveno evidentirani preko sljedećih računa i vrsta troškova rashoda:

Troškovi amortizacije (Troškovi otpisa osnovnih sredstava), troškovi

materijala, troškovi proizvodnih usluga, troškovi zarada, troškovi

neproizvodnih usluga, finansijski rashodi i stali i vanredni rashodi.

2.1.1. Troškovi otpisa osnovnih sredstava

Polazeći od činjenice da se osnovna sredstva, za razliku od obrtnih

sredstava koja se troše u jednom poslovnom ciklusu, koriste u više

poslovnih ciklusa odnosno duži vremenski period. Vrijednost osnovnih

sredstava se postepeno smanjuje usljed njihovog trošenja te djelovanja

prirodnih uslova i ekonomske zastarjelosti. Smanjenje vrijednosti osno-

vnih sredstava usljed pomenutih razloga se u knjigovodstvu kao trošak

poznat pod nazivom trošak amortizacija. Amortizacija predstavlja novča-

ni izraz izgubljene vrijednosti osnovnog sredstva. Kao što je već

istaknuto ta vrijednost predstavlja trošak obračunskog perioda i prenosi

se na cijenu koštanja gotovog proizvoda pa se nadoknađuje iz ostvarenog

prihoda perioda. Namjena sredstava koja se prikupe iz amortizacije jeste

nabavka novog osnovnog sredstva koje će zamijeniti rashodovana

osnovna sredstva.

310

Utvrđivanje dijela vrijednosti za koji se smanjuje vrijednost

osnovnog sredstva u toku jednog obračunskog perioda, tj. obračun

amortizacije predstavlja složen posao. Rešenje ovog pitanja zahtijeva

određivanje osnovice za obračun amortizacije i izbor metode obračuna

amortizacije.

Osnovica za obračun amortizacije osnovnih sredstava jeste njihova

nabavna vrijednost. Za utvrđivanje visine amortizacije primjenjuje se

više metoda, mi ćemo obraditi dva metoda koja se u računovodstvenoj

teoriji i prakasi pretežno koriste, a to su: metoda vremenske amortizacije

i metoda funkcionalne amortizacije.

- Osnovna karakteristika metoda vremenske amortizacije ogleda se u

tome što se obračun zasniva na vremenskom periodu koji predstavlja

procijenjeni vijek trajanja osnovnog sredstva u upotrebi. Metoda vreme-

nske amortizacije obuhvataju sljedeće metode: metode konstantne

odnosno linearne amortizacije, metode degresivne amortizacije i metode

progresivne amortizacije.

Metoda konstantne odnosno linearne amortizacije polazi od

predpostavke da se osnovna sredstva u toku cjelokupnog procijenjenog

vijeka trajanja ravnomjerno troše. Primjenom ove metode iz obračunskog

perioda u obračunski period visina vrijednosti osnovnih sredstava se

smanjuje istim intenzitetom. Amortizaciona kvota se izračunava stavlja-

nem u količnik nabavnu vrijednost osnovnog sredstva sa procijenjenim

vijekom trajanja.

Ak = Os : T

Ak = amortizaciona kvota za jednu godinu

Os = nabavna vrijednost osnovnog sredstva odnosno osnovica za

obračun amortizacije.

T = procijenjeni vijek trajanja osnovnog sredstva iskazan u

godinama.

Amortizaciona kvota može se izvesti odnosno izračunati i na sljedeći

način;

Ak = (Os . p) : 100, gdje je:

Ak = amortizaciona kvota za jednu godinu,

Os = nabavna vrijednost osnovnog sredstva odnosno osnovica za

obračun amortizacije i

p = stopa otpisa

Ova metoda nije primjenjiva za obračun amortizacije kod svih

osnovnih sredstava, kao što su npr. transportna sredstva, za ovaj vid

osnovnih sredstava mora se primjenjivati drugi metod obračuna amorti-

zacije, zbog specifičnosti trošenja osnovnog sredstva, kao što je degresi-

vna i progresivna metoda obračuna.

311

Obračun amortizacije degresivnom metodom karakteriše se stalnim

padom nivoa otpisa u toku vijeka korišćenja osnovnog sredstva. Ako se

za model obračuna visine otpisa koristi artimetička degresija tada se

godišnje kvote amortizacuje smanjuju iz godine u godinu za isti iznos.

Ona se sastoji u tome što se nabavna vrijednost osnovnog sredstva dijeli

sa zbirom godina procijenjenog vijeka trajanja određnjenog osnovnog

sredstva i time se dobije iznos degresije. U daljnem postupku iznos date

degresije množi se sa rednim brojem godina vijeka izraženi obrnutim

redosljedom.

Postupak za degresiju izleda na sljedeći način:

Iznos degresije = Nabavna vrijednost osnovnog sredstva

Zbir broja godina

D=Os

n(n+1)2

D=2OS

n(n+1);

gdje je

D = iznos degresije,

𝑂𝑠= nabavna vrijednost osnovnog sredstva,

n = broj godina procijenjenog vijeka trajanja osnovnog sredstva.

Godišnja kvota amortizacije za 1.(prvu godinu) se izračunava tako što se

iznos degresije pomnoži sa „n“ tj. Ak = D n

za drugu godinu; Ak = D(n – 1);

za treću godinu; Ak = D(n – 2)

za četvrtu godinu; Ak = D(n – 3) i td, do konačnog procijenjenog vijeka

osnovnog sredstva.

Uzmimo primjer: nabavna vrijednost osnovnog sredstva je 6000

(KM). Procijenjeni vijek trajanja datog osnovnog sredstva je 5 godina.

Obračunati visinu godišnjih kvota amortizacije uz primjenu degresivnog

otpisa.

312

D=2 6 000

5 (5+1) =

2 6 000

30=400

Godina Redni broj godina

(obrnutim redosljedom)

Iznos

degresije

Iznos

amortizacije

Neamortizovana

vrijednost

1 5 400 2 000 4 000

2 4 400 1 600 2 400

3 3 400 1 200 1 200

4 2 400 800 400

5 1 400 400 0

Primjenjivanje ove metode za obračun amortuzacije ima sljedeće

obrazloženje. U početku, misli se na prve godine upotrebe, osnovno

sredstvo radi sa najvećim obimom proizvodnje tj. najvećim učinkom jer

je novo, daje najbolji kvalitet proizvodnje, manje vremena su izvan

upotrebe, slijedeći tu logiku opravdano je da i amortizacione kvote budu

veće nego u kasnijim godinama kada se povećavju troškovi održavanja,

smanjuje se učinak po obimu i sl.

Metoda progresivne amortizacije karakteristična je po tome što

amortizacione kvote u prvim godinama počinju sa manjim iznosima dok

u kasnijim godinama kvote rastu. Zagovornici obračuna amortizacionih

kvota po metodi progresivne amortizacije, polaze od stanovišta u

obrnutom smislu u odnosu na onu koja objašnjava degresivnu metodu.

Objašnjenje se sastoji u slijedećem: u prvim godinama nakon priba-

vljanja, osnovna sredstva nisu još u potpunosti razrađena pa iz tih razloga

ne mogu ni raditi punim kapacitetom, slijedeći tu logiku osnovna

sredstva se manje troše u početim godinama pa i amorizacione kvote tre-

baju da imaju manje iznose koji će sa godinama vijeka trajanja progre-

sivno rasti. Ova metoda se može dovoljno objasniti primjenom metode

dijelova.

- Metoda funkcionalne amortizacije za razliku od vremenskog

metoda otpisivanja gdje je visina obračunate amortizacije u funkciji

vremena, zasniva se na obimu usluga koje osnovno sredstvo može da

pruži.

Procijenjeni obim usluga koje osnovno sredstvo može da pruži u

vijeku trajanja, stvarne pružene usluge, zajedno sa osnovicom za obračun

amortizacije predstavljaju glavne faktore u obračunu amortizacije po

pomenutom metodu.

Kada se nabavna vrijednost osnovnog sredstva odnosno osnovica za

obračun amortizacije podijeli sa procijenjenim obimom usluga dobije se

313

visina amortizacione kvote po usluzi (po jedinici proizvoda ili po

angažovanom času). Amortizaciona kvota po jedinici usluge na ovakav

način obračunata, je konstantna. Godišnja amortizaciona kvota se

utvrđuje tako što se godišnji broj usluga (jedinica proizvoda ili broja

angažovanih sati) pomnoži sa amortizacionom kvotom po jedinici usluge.

Kada se radi o jedinicama proizvoda (funkcionalni kapacitet) postu-

pak je sljedeći:

Ak/j = Os/Pjp; gdje je:

Ak/j = Amortizaciona kvota po jedinici proizvoda,

Os = Osnovica za obračun amortizacije (nabavna vrijednost osnovnog

sredstva),

Pjp = Planirani broj jedinica proizvoda u vijeku trajanja osnovnog

sredstva.

Kada se po prethodno navedenom obrazcu izračuna amortizaciona

kvota po jedinici proizvoda u drugom dijelu postupka se izračunava

visina amortizacione kvote za obračunski period kako slijedi:

Ak = BjpAk/j; gdje je:

Ak = Amortizaciona kvota obračunskog perioda,

Bjp = Broj proizvedenih jedinica proizvoda u obračunskom periodu,

Ak/j = Amortizaciona kvota po jedinici proizvoda.

Uzmimo primjer: nabavna vrijednost osnovnog sredstva je 5 000(KM).

Njegova planirana proizvodnja u vijeku trajanja je 90 000 jedinica proi-

zvoda. Proizvodnja u obračunskom periodu iznos 8 000 jedinica proi-

zvoda. Obračunat iznos amortizacione kvote za pomenuti obračunski pe-

riod.

Ak/j = 5 000/90 000 = 0,055(KM),

Ak = 8 0000,55 = 440(KM).

Amaorizaciona kvote se obračunava kada su u pitanju usluge odnosno

efektivno trajanja proizvodnje tj.broj sati efektinog rada osnovnog sred-

stva na indetičan način kao u pethodnom metodu, a razlika je samo u

tome što se umjesto jedinice proizvodnje uzima jedinica vremena rada

osnovnog sredstva odnosno broj efektivnih sati rada osnovnog sredstva u

314

obračunskom periodu za koje se obračunava amortizaciona kvota. Slijedi

objašnjenje:

Ak/s = Os/Pls; gdje je:

Ak/s = Amortizaciona kvota po efektivnom satu rada osnovnog sredstva,

Pls = Planirani broj ukupnih efektivnih sati rada u vijeku trajanja

osnovnog sredstva,

Os = Osnovica za obračun amortizacije.

U daljnjem postupku obračun amortizacione kvote za obračunaski period

dobiva se po sljedećem obrascu:

Ak = BjsAk/s; gdje je:

Ak = Amortizaciona kvota obračunskog perioda,

Bjs = Broj ostvarenih efektivnih sati rada u obračunskom periodu,

Ak/s = Amortizaciona kvota po efektivnom satu.

- Knjiženje obračunate amortizacije odnosno otpisivanja osnovnih

sredstava obavlja se na dva načina odnosno dva metoda: direktni metod i

indirekni metod knjiženja. Direktni metod je prevaziđen i neprimjenjuje

se u praksi, sada je u primjeni indirekni metod. Direktni metod je preva-

ziđen iz sljedećih razloga: na jednom računu se vrši knjiženje nabavke

osnovnog sredstava i trošenja osnovnog sredstva tj. obračunate amo-

rtizacije, što predstavlja poteškoće u knjigovodstvu i nepreglednost.

Umjesto direknog metoda kao što je već rečeno za knjiženje obračunate

amortizacije primjenjuje se indirektni metod koji se zasniva na odvajanju

knjiženja nabavke odnosno aktiviranja osnovnog sredstva u funkciju od

amortizacije. Knjiženje se obavlja na dva umjesto na jednom računu.

Račun osnovnih sredstava na taj način postaje osnovni odnosno nepo-

tpuni račun na kome se knjiži nabavna vrijednost, a drugi račun na kome

se knjiži iznos amortizacije. Prednost indirektnog metoda ogleda se u

većem broju informacija. Na dugovnoj strani osnovnog nepotpunog

računa dobije se podatak o raspoloživim osnovnim sredstvima, na

potražnoj strani korektivnog računa dobije se podatak o izvršenim

otpisima, a kada se oba računa uzmu zajedno, njihov dugovni saldo

pokazuje iznos sadašnje odnosno neotpisane vrijednosti. Knjiženje

obračunate amortizacije se vrši po pravilu svakoga mjeseca u visini 1/12

godišnjeg iznosa amortizacije.

315

2.1.2. Obračun troškova materijala

Troškovi materijala, sitnog iventara i ambalaže knjigovodstveno

evidentiramo putem jedinstvenog računa Troškovi materijala. Na računu

troškova materijala knjiže se i ostali troškovi materijala, kao što su:

troškovi pomoćnog i ostalog materijala, troškovi kancelarijskog materi-

jala, goriva i maziva, loma, rastura, kalo, kvar na materijalima i gotovim

proizvodima, trošak elektro energije troškovi vode i ostalih komunalnih

usluga. Knjigovodstveno evidentiranje troškova materijala razlikuje se od

obračuna i knjigovodstvenog evidentiranja sitnog iventara i ambalaže, pa

će iz tih razloga se posebno i obraditi.

2.1.2.1. Obračun i knjigovodstveno evidentiranje troškova materijala metodom ostvarenih nabavnih cijena

Kada se na osnovu trebovanja materijal isporuči u proizvodnju iz

magacina, u knjigovodstvu se polazi od stava da je materijal utrošen, pa

se u tom slučaju evidentira porast troškova materijala i smanjenje zaliha

materijala. U stavu za knjiženje korespodiraju računi Troškovi materijala

koji se zadužuju a odobrava račun Zalihe materijala. Obračun i knjiženje

troškova utrošenog materijala može se utvrditi i metodu ostvarenih

nabavnih cijena što je i trenutno predmet izlaganja. Ovaj dati metod

može se obaviti pomoću više metodoloških postupaka koji se međusobno

razlikuju sa stanovišta efekata na visinu obračunate vrijednosti. Pome-

nute različitosti u visini obračunate vrijednosti ogledaju se u

promjenljivosti stvarne nabavne cijene. Dva su osnovna razloga na

kojima se zasnivaju promjene nabavnih cijena. Prvi razlog se sastoji u

sljedećem: sirovine i materijali se nabavljaju na različitim tržištima i od

različitih dobavljača, na različitim lokacijama što sve utiče i na različi-

tost nabavnih cijena. Drugi razlog se sastoji u sljedećem: nestabilnosti

tržišnih i monetarnih faktora, misli se na rast cijena, inflaciju.

Iz prethodno navedenog zaključuje se da se nabavna cijena za jedan

artikal često može razlikovati od jedne do druge nabavke. Ovakvo stanje

postavlja pitanje po kojoj cijeni izvršiti obračun troškova materijala. Kao

što smo već rekli poznata je primjena višeg broja metodoloških postu-

paka. Izložit ćemo i u narednom tekstu ilustrovatai osnovne karakte-

ristike samo nekoliko najpoznatijih postupaka, a to su:

- metodološki postupak FIFO: prva ulazna – prva izlazna cijena,

- metodološki postupak LIFO: posljednja ulazna – prva izlazna

- cijena, metodološki postupak HIFO: najviša ulazna prva izlazna

- cijena i metodološki postupak prosječna ponderisana cijena.

316

- LIFO metodološki postupak (posljedna ulazna – prva izlazna

cijena) nije dozvoljena njegova primjena po međunarodnim računovo-

dstvenim standardima ali je neophodno poznavati njegovu suštinu.

Obračun po ovom metodološkom postupku podrazumijeva da se troši

ono što je posljednje nabavljeno, a da na zalihama ostaje ono što je ranije

nabavljeno.

- FIFO metodološki postupak podrazumijeva da se materijal troši,

odnosno izdaje u proizvodnju onim redoslijedom i po onim cijenama po

kojima je i nabavljen.

- HIFO metodološki postupak je indentičan LIFO metodološkom

postupku u slučajevima inflacije odnosno rasta cijena.

Ponderisana prosječna cijena kao metodološki postupak podrazu-

mijeva, odnos ukupne nabavne vrijednosti raspoloživog materijala tokom

perioda s ukupnim brojem jedinica tog materijala. Ova metoda se razli-

kuje od prethodno pomenutih metodoloških postupaka, a vrijednost rezu-

ltata dobivena metodološkim postupkom prosječne ponderisane cijene

nalazi se između vrijednosti koje daju prva dva metodološka postupka

FIFO i LIFO. Da bi se odgovorilo na postavljeno pitanje, analiza uticaja

različitih metodoloških postupaka na visinu troškova, zaliha i rezultata

poslužit ćemo se hipotetičkim podacima iz tabele br. 1 – nabavke u jan-

uaru tekuće godine materijala “A“ koja slijedi.3

Tabela br.1- nabavka u januaru tekuće godine materijala „A“

Datum Vrstedokumenta Vrsta Količina Nab.c. po

ko.

Ukupan

izn.

2.januar Počet. stanje zalihe 500 5 2 500

9.januar ulaz br.1 nabavka 1000 6 6 000

20.januar ulaz br.2 nabavka 1500 7 10 500

25. januar ulaz br.3 nabavka 1000 8 8 000

30 . januar ulaz br 4 nabavka 1000 9 9 000

ukupno

stanje zal. 5000 - 36 000

Primjenjujući FIFO metodološkom postupku obračuna troškova

materijala na kraju obračunskog perioda na skladištu je materijal koji je

posljedni nabavljen. Pretpostavimo da su zalihe materijala na kraju

obračunskog perioda 1500 komada što iznosi (500.8+1000.9=13000KM).

Kako je nabavna vrijednost ukupno raspoloživog materijala u januaru

3 Primjer je preuzetiz: Radovan Spremo;Poslovno Računovodstvo, Visoka škpla za

turizam i hotelijerstvo Trebinje. 2017 strana 136-140.

317

36000(KM), a ukupna vrijednost materijala na zalihama na kraju januara

(na kraju perioda) iznosi 13 000(KM) iz toga proizilazi (36000-

13000=23000) da je nabavna vrijednost isporučenog materijala 23

000(KM). Ako se umjesto periodičnog sistema obračuna primijeni konti-

nuirani sistem obračuna utroška zaliha po FIFO metodološkom postupku

uz pretpostavku da je materijal izdavan sljedećim tempom kako slijedi u

tabeli br.2. postupak će izgledati:

Tabela br, 2. FIFO metodološki postupak (kontnuirani sistem obračuna)

Datum Količina Na. c. po ko. Ukupan iznos

10.januar 500 komada 5 2 500

21 januar 2 000 komada -1 000,

1 000

6

7

6000

7 000

27.januar 1 000 komada - 500

500

7

8

3 500

4 000

3 500 komada 23 000

Kod FIFO metodološkog postupka postižu se isti rezultati koristeći se

periodičnim ili kontinuiranim sistemom obračuna utroška zaliha .

- Obračuna troškova materijala po metodološkom postupku LIFO:

Primjenom ovog metodološkog postupka, u koliko je tokom

obračunskog perioda prisutan rast cijana,što je u našem hipotetičkom

primjeru, obračun utroška zaliha imaće veće troškove, a zalihe manje

vrijednosti. Pošto nam je poznato da količine zaliha na kraju perioda

iznose 1500komada vrijednost zaliha izražena u novčanim jedinicama po

ovom metodološkom postupku neće iznositi kao kod FIFO metodološkog

postupka, po LIFO metodološkom postupku iznosit će 8500KM

(1000.6+500.5), a utrošene količine(troškovi) iznosit će 27500(KM).

(36000-8500). Kontinuirani ciklus obračuna po LIFO metodološkom

postupku bit će različit od periodičnog obračuna, postupak slijedi u tabeli

br3.

Tabela br.3. LIFO metodološki postupak po kontinuiranom sistemu

obračuna

Datum Ulaz Izlaz Stanje

2.januar 500.5 2 500 - - 500.5 2 500

9.januar 1 000.6 6 000 - - 1 000.6 2 500

6 000

10.januar - - 500.6 3 000 500.5

500.6

2 500

3 000

318

20.januar 1 500.7 10 500 - - 500.5

500.6

1500.7

2 500

3000

10 500

21.januar - - 1500.7

500.6

10 500

3 000

500.5 2 500

25.januar 1 000.8 8 000 - - 500.5

1 000.8

2 500

8 000

27.januar - - 1 000.8 8 000 500.5 2 500

30.januar 1 000.9 9 000 - - 500.5

1 000.9

2 500

9 000

Ukupno 5 000kom. 36 000 3 500kom. 24 500 1 500kom. 11 500

Ovde se da konstatovati da po ovom tj.kontinuiranom sistemu obračunu

vrijednost zaliha na kraju perioda iznosi 11 500 (500.5+1 000.9), a

troškovi 24 500 (36 000-11 500).

Treći metodološki postupak HIFO uglavnom je indentičan LIFO

metodološkom postupku u primjerima rasta cijena što je karakteristično

za ovaj hipotetički primjer. Kao što je već rečeno HIFO predstavlja

„najveću ulaznu - prvu izlaznu cijenu“.

Ponderisana prosječna cijena predstavlja poseban metod obračuna

utroška zaliha. Ovaj metodološki postupak se u potpunosti razlikuje od

FIFO, LIFO i HIFO metodološkog postupka obračuna utroška zaliha, a

vrijednost rezultata dobivanih postupkom prosječne ponderisane cijene

nalazi se između vrijednosti koje daju prva dva metodološka postupka

FIFO i LIFO. Prosječna ponderisana cijena dobiva se dijeljenjem ukupne

nabavne vrijednosti komada ili artikala određene vrste koje su

raspoložive u obračunskom periodu sa ukupnim brojem komada ili arti-

kala određene vrste. Ako uzmemo vrijednosti zaliha koja je iznosila

31.januara 36 000(KM) i ukupnu količinu zaliha u tom periodu 5 000

kom. Prosječni jedinični trošak iznosiće: 36 000 : 5 000 = 7,2(KM).

Nabavna vrijednost zaliha obračunatih periodičnim ciklusom iznosi

1500.7,2=10 800(KM). Nabavna vrijednost utrošenog materijala

(troškovi) iznosi 3500.7,2=25 200(KM). Ako se zalihe obračunavaju

kontinuiranim ciklusom koristeći se metodom ponderisane prosječne

cijene na datum izdavanja vrijednosti će izgledati kako slijedi u tabeli

br.4.

Tabela br.4. metodološki postupak ponderisane prosječne cijene po

kontinuiranom postupku obračuna

2.januar zalihe 500.5 2 500

9.januar ulaz 1 000.6 6 000

9.januar stanje 1 500.5,667 8 500

319

10.januar izlaz -500.5,667 -2 833

10.januar stanje 1 000.5,667 5 667

20.januar ulaz 1 500.7 10 500

20.januar stanje 2 500.6,466 16 165

21.januar izlaz -2 000.6,466 -12 932

21.januar stanje 500.6,466 3 223

25.januar ulaz 1 000.8 8 000

25.januar stanje 1 500.7,482 11 223

27.januar izlaz -1 000.7,482 -7 482

27.januar stanje 500.7,482 3 741

30.januar ulaz 1 000.9 9000

31.januar stanje vri.zaliha 1 500.8,494 12 741

Vrijednost zaliha, koristeći se kontinuiranim obračunom odnosno postu-

pkom iznosi 12 741(KM), a utrošena vrijednost materijala iznosi 23 259

(36 000-12741).

Ako pretpostavimo da prihod tekućeg perioda od prodaje gotovih

proizvoda iznosi 38 000(KM). Zavisno od toga koji je metodološki

postupak primjenjivan ili metoda za obračun utrošenih zaliha, direkno će

odražavati poslovni rezultat, troškove i vrijednost zaliha. Posmatrajmo to

kroz sljedeću analizu u tabeli br. 5. uz pretpostavku da su prihodi perioda

36 000(KM).

Tabela br.5.

Metodološki

postupak

Zaline na kraju

perioda

Troškovi

materijala

Prihod

od prodaje

Bruto dobit

FIFO 13 000 23 000 36 000 13 000

LIFO:

-periodičn o.

-kontinuir. o.

8 500

11 500

27 500

24 500

36 000

36 000

8 500

11 500

ponderisana

prosječna ci.-

periodi.o.

-kontinuir. o.

10 800

12 741

25 200

23 247

36 000

36 000

10 800

12 753

Zavisno od toga koji je metodološki postupak primjenjivan zalihe na

kraju perioda se kreću od 8 500(KM) do 13 000(KM), a troškovi utro-

šenog materijala se kreću od 23 000(KM) do 27500(KM) bruto dobit se

kreće od 8 500(KM) do 13 000(KM).

Slijedi grafički prikaz knjiženja troškova materijala obračunatih

po metodu ostvarenih nabavnih cijena:

320

D Materijal P D Troškovi materijala P

S)...

2.1.2.2. Obračun i knjigovodstveno evidentiranje troškova materijala metodom planskih nabavnih cijena

Obračun troškova materijala po planskim nabavnim cijenama ne

predstavlja stvarnu već plansku vrijednost utrošenog materijala Planske

nabavne cijene se u toku godine po pravilu ne mijenjaju, visina troškova

materijala se utvrđuje množenjem utrošene količine sa planskom naba-

vnom cijenom po jedinici. Imajući u vidu da su planske cijene privre-

menog karaktera, njihovo značenje se ogleda u ažurnosti poslovanja, one

se moraju svesti na stvarne nabavne cijene tako što se od planskih

nabavnih vrijednosti utrošenog materijala oduzmu stavarne nabavne

vrijednosti istoimenog materijala i knjiži se razlika na račun Odstupanje

planskih od stvarnih cijena utrošenog materijala. Poznato je više

postupaka za izračunavanje odgovarajućeg iznosa odstupanja stvarenih

od planskih cijena koje se odnose na utrošeni materijal. U knjigo-

vodstvenoj praksi primjenjuje se sljedeći obrazac za navedeno odstupa-

nje:

O% = S...Ro100 / (S...Rz + Uz) gdje je;

O% = procenat odstupanja koji se odnosi na utrošene materijale,

S..Ro = saldo na računu odstupanja planskih od stvarnih cijena zaliha

materijala.

S..Rz = početni saldo na računu zaliha materijala.

U = ukupna zaduženja zaliha u periodu za koju se vrši odstupanje.

Kada se dobiveni procenat primijeni na ukupnu vrijednost utrošenog

materijala u obračunskom periodu računatu po planskim cijenama, dobije

se odgovarajući iznos odstupanja koji se odnosi na ukupno utrošeni

materijal u tom periodu. Isti obrazac se primjenjuje za izračunavanje

odstupanja cijena koji se odnose na pojedinačne utroške materijala.

Od samog odstupanja planskih od stvarnih cijena zavisi kakvi će biti

stavovi za knjiženje na računu Odstupanja planskih od stvarnih cijena

zaliha materijala i na računu Troškova materijala. Kada su planske naba-

vne cijene veće od stvarnih nabavnih cijena onda je to pozitivno odstu-

panje i u tom slučaju zadužuje se račun Odstupanje planskih od stvarnih

cijena zaliha materijala, a odobrava se račun Troškovi materijala za iznos

odstupanja, u suprotnom ako su planske cijene manje od stvarnih naba-

vnih cijena onda je to negativno odstupanje i u tom slučaju zadužuje se

321

račun Troškovi materijala, a odobrava račun Odstupanje planskih od

stvarnih cijena zaliha materijala za iznos odstupanja. Prethodno opisani

način knjiženja obračuna troškova materijala metodom planskih naba-

vnih cijena predstavlja direktni metod. Direktni metod se u knjigovo-

dstvenoj praksi zamijenio je indrektnim metodom koji se od direktnog

metoda razlikuje uvođenjem još jednog računa za knjiženje, a to je račun

Odstupanje planskih od stvarnih cijena utrošenog materijala na kome se

knjiže pomenuta odstupanja. Slijedi grafički prikaz knjiženja troškova

materijala obračunatih po metodu planskih nabavnih cijena, primjenom

indireknog metodološkog postupka:

Prikaz negativnog odstupanja:

D Zalihe materijala P D Troškovi materijala P

S)... (1)

D

Odstupanje planskih od stvarnih

c. zaliha mat. P D

Odstupanje planskih od

stvarnih c. utrošenog mat. P

S)... (2)

Prikaz pozitivnog odstupanja:

D Zalihe materijala P D Troškovi materijala P

S)... (1)

D

Odstupanje planskih od stvarnih

c. zaliha mat. P D

Odstupanje planskih od

stvarnih c. utrošenog mat. P

S)...

(2)

2.1.2.3. Obračun i knjigovodstveno evidentiranje troškova materijala koji se ne skladišti

Skladištenje zaliha materijala prije njegove potrošnje jeste praksa, ali

nije obavezno. U organizovanim preduzećima i u dobro organizovanim

322

privredama, nastoji se da se zalihe materijala svedu na minimalne i da

direktno iz nabavke idu u proizvodnju i da se uopšte neskladište.

Pored materijala koji se mogu skladištiti postoje materijali koji se ne

mogu skladištiti zbog svoje prirodnosti kao što je gas, elektroenergija,

voda i sl. nego kontinuirano pristižu i predstavljaju utrošak. Pri knjigovo-

dstvenom evidetiranju troškova materijala koji se neskladiše, iz pretho-

dno pomenutih razloga, račun Troškovi materijala se zadužuje, a

odobrava se račun Dobavljači, Tekući račun ili Blagajna zavisno kako je

izvršeno plaćanje. Slijedi grafički prikaz knjigovodstvene evidencije

troškova materijala koji se ne skladišti:

Dobavljači P D Troškovi materijala P

D Tekući račun P

S)..

D Blagajna P

S).

2.1.2.4. Obračun i knjigovodstveno evidentiranje troškova sitnog alata i inventara

Knjigovodstveno evidentiranje troškova sitnog alata i inventara se

vrši metodom otpisivanja. U knjigovodstvvenoj praksi poznati su sljedeći

metodi otpisa: metod jednokratnog otpisa odnosno stopostotnog otpisa,

metod pedesetpostotnog otpisa i metod normiranog ili kalkulativnog

otpisa.

- Metod jednokratnog otpisa sitnog alata i inventara se primjenjuje

za one vrste sitnog alata i inventara čija upotreba traje kraće od

obračunskog perioda u kome se knjiži odnosno za one vrste sitnog alata i

inventara čija upotreba traje duže od jednog mjeseca ali imaju izuzetno

malu vrijednost.

- Metoda pedesetpostotnog otpisa sitnog alata i inventara sastoji se u

tome što se prilikom izdavanja na upotrebu ovakvih vrsta sitnog alata i

inventara istovremeno troškovi terete sa 50% iznosa njihove nabavne

vrijednosti, preostala vrijednost se knjiži na troškove nakon isteka njiho-

va vijeka upotrebe. Knjiženje otpisa sitnog alata i inventara po ovoj

323

metodi može se obaviti na dva načina: direktnim metodom indirektnim

metodom.

Direktni metod se ogleda u u sljedećem: prilikom izdavanja sitnog

alata i inventara na upotrebu, 50% iznosa nabavne vrijednosti direktno se

zadužuje na račun troškova, a za preostalih 50% zadužuje se račun Sitnog

alata i inventara u upotrebi. U ovakvim situacijama račun zaliha sitnog

alata i inventara se razdužuje za ukupan iznos. Nakon izvršenog otpisa

račun troškova se zadužuje za preostali iznos, a odobrava račun Sitnog

alata inventara u upotrebi.

Indirektni metod se sastoji u sljedećem: pored pomenutih računa

uvodi se još i račun Ispravka vrijednosti sitnog alata i inventara u

upotrebi. Kada se sitan alat i inventar izdava na upotrebu za ukupnu

nabavnu vrijednost zadužuje se račun Sitan alat i inventar u upotrebi, a

odobrava račun Zalihe sitnog alata i inventara. U drugom stavu za knji-

ženje zadužuje se račun Troškovi sitnog alata i inventara za 50%

vrijednosti, a odobrava račun Isprvka vrijednosti sitnog alata i inventara u

upotrebi. Nakom rashodovanja, preostali iznos se knjiži tako što se zadu-

žuje račun Troškovi sitnog alata i inventara i odobrava račun Ispravka

vrijednosti sitnog alata i inventara u upotrebi.

Postupak kalkulativno metodom otpisa sitnog alata i inventara se

razlikuje od dva prethodno izložena metoda po tome što ima sličnosti sa

metodama obračuna amortizacije. Ova metoda obračuna troškova sitnog

alata i inventara primjenjuje se u slučajevima kada je nabavna vrijednost

sitnog alata i inventara relativno velika. Postupak izračunavanja kalku-

lativnog otpisa odnosno iznosa troškova koji se odnose na obračunski

period tj. mjesec, zasniva na prethodnoj procjeni vijeka trajanja sitnog

alata i inventara u upotrebi (u mjesecima). Nakon toga izračunava se

mjesečna kvota troškova koji će se knjižiti svakog narednog mjeseca

nakon izdavanja u upotrebu sve do rashodovanja. Obračun mjesečne kvo-

te se vrši prema sljedećem postupku:

Mk = Nv / Vt gdje je;

Mk = mjesečna kvota;

Nb = nabavna vrijednost sitnog alata i inventara;

Vt = broj mjeseci vijeka trajanja sitnog alata i inventara.

Knjiženje troškova sitnog alata i inventara primjenom ove metode

vrši se tako što se prilikom izdavanja sitnog alata i inventara, puna

nabavna vrijednost prenosi sa računa Zaliha sitnog alata i inventara, na

račun Sitnog alata i inventara u upotrebi. Nakon isteka svakog mjeseca

324

njegove upotrebe, za iznos mjesečne kvote zadužuje se račun Troškovi

sitnog alata i inventara, a odobrava račun Ispravka vrijednosti sitnog alata

i inventara u upotrebi. Nakon isteka vijeka trajanja i rashodovanja, vrši se

zatvaranje računa Sitnog alata i inventara u upotrebi i računa Ispravka

vrijednosti sitnog alata i inventara u upotrebi. Primjer grafičkičkog prika-

za navedenih knjiženja slijedi:

D Zalihe sitnog alata i inventara P D Sitan alat i inventar u upotrebi P

S)...

(1)

D

Ispravka vr. sitnog alata i

inventara u upotrebi P D

Troškovi sitnog alata i

inventara P

(2)

(2a)

(2b)

(2v)

Neophodno je u obavljanju procesa proizvodnje,pored troškova

materijalnih vrijednosti kao što su osnovna sredstva, sirovine, materijal,

energija, sitan alat i inventar, ambalaža i sl. potrebno je da se obave i

druge materijalne radnje i aktivnosti koje su neophodne za pripremu

obavljanja procesa proizvodnje.Takve radnje u vidu proizvodnih usluga

obavljaju drugi privredni subjekti ili neprivredne institucije. To su npr.

troškovi usluga na izradi učinaka, troškovi transportnih usluga, troškovi

usluga održavanja, troškovi zakupnina, troškovi sajmova, troškovi rekla-

me i propagande i sl. Ovakve vrste usluga su u funkciji obavljanja osno-

vne proizvodne djelatnosti, one predstavljaju materijalni trošak i knjiže

se na teret sintetičkog računa Troškova proizvodnih usluga i na teret

odgovarajućih analitičkih računa pojedine vrste troškova ove pripadnosti.

Kada se plaćaju troškova proizvodnih usluga, zavisno od situacije,

može se obaviti na više načina, a što ćemo prikazati na grafičkom pre-

gledu koji slijedi:

325

D Blagajna P D Troškovi proizvodnih usluga P

S)...

D Tekući račun P

S)..

D Obaveze za izdate čekove P

D Dobavljači P

Neke vrste usluga kao što su troškovi investicionog održavanja, reklame i

propagande, usluge sajmova, reprezentacije i drugih vrsta usluga kod

kojih se momenat novčanog izdatka ne podudara sa periodom odnosno

mjesecom za koji se vrši obračun troškova, knjiženje se vrši upotrebom

računa vremenskih razgraničenja

2.1.3. Troškovi zarada

Poslovanje preduzeća nužno zahtijeva da se ukupna uložena sredstva

koriste tako da se neprestano uvećavaju. To znači da se sva trošenja

uslovljena proizvodnjom proizvoda i usluga, pa prema tome i sredstava

uložena u rad odnosno u lične dohotke, tj. plate odnosno zarade moraju

nadoknaditi iz novčanog priliva, a koji se ostvaruje realizacijom učinaka.

Polazeći od te činjenice da se novčana sredstva isplaćena na ime zarada

nadoknade, na isti način kao što se nadoknađuju otpisi osnovnih sred-

stava i ostali materijalni troškovi, daje im karakter troškova. To u

prevodu znači da su akontirane zarade dio ukupnih sredstava koja prolaze

kroz sve faze kružnog toka sredstava, koja su i predmet knjigovo-

dstvenog obuhvatanja i evidentiranja.

Obračunate zarade za preduzeće imaju karakter kratkoročnih

obaveza, koje se o roku dospjeća moraju isplatiti. Isplata ovih obaveza

vrši se iz poslovnih sredstava koja za tu namjenu moraju biti obe-

zbijeđena na tekućem računu.

Troškovi zarada obuhvataju bruto zarade po osnovu tekućeg rada,

dodatke zarada i naknada zarada. Dodaci na radu su: dodaci za noćni rad,

326

dodaci za prekovremeni rad, dodtak na zaradu za rad na dan državnog

praznika i dodatak na zaradu po osnovu minulog rada. Naknade zarada

obuhvataju naknade zbog odsustva s posla uslijed korištenja godišnjeg

odmora, nagradnog odsustva, zbog privremene nesposobnosti za rad tj.

bolovanja i sl. Precizno rečeno naknade se zaposlenim radnicima ispla-

ćuju za vrijeme koje nisu proveli na poslu. Dakle bruto zarade, dodaci

zarada, i naknade sastoje se iz sljedećih faktora: neto zarade za tekući rad

i dodataka na neto zarade, naknade neto zarada, akontacioni porez iz

zarada i doprinosi iz zarada.

U knjigovodstvu se vodi, pored sintetičke evidencije u glavnoj

knjizi, i analitička evidencija zarada. Na analitičkim računima evide-

ntiraju se neto zarade, porezi i doprinosi za svakog radnika posebno. Kao

što je poznato da su lični dohodci trošak, oni se knjiže tako što se za

iznos bruto zarada radnika zadužuje račun Troškovi zarada, a odobrava

račun Obaveze po osnovu zarada. Račun Obaveze po osnovu zarada gasi

se pri isplati zarada. Pored ovih računa može se javiti i račun Ostale

obaveze, na kome se obuhvataju sve obaveze od zarada radnika koje

preduzeće plaća za račun radnika njihovim povjeriocima. Slijedi grafički

prikaz opisanih knjiženja:


Obaveze po

osnovu zarada P D Troškovi zarada P

S)...

(3)

(2)

(1)

D Ostale obaveze P

Objašnjenje knjiženja: 1. knjiženje troškova (bruto lični dohodci)

obračunatih zarada na osnovu rekapitulacije platnog spiska; 2. knjiženje

isplate zarada na osnovu platnog spisaka; 3. knjiženje isplata obaveza po

obustavama od neto zarade.

2.1.4. Troškovi neproizvodnih usluga

Kada je riječ o troškova neproizvodnih usluga razlikujemo dvije

vrste troškova koje se međusobno kvalitativno razlikuju. Prvu vrstu čine

one usluge čije nastajanje je u nadležnosti preduzeća i vlastitih poslovnih

327

odluka. U ovu vrstu neproizvodnih usluga spadaju advokatske usluge,

autorski honorari, zakupnine, premije osiguranja, bankarske usluge i

druge slične usluge. Drugu vrstu čine one koje se po pravilu regulišu

zakonskim propisima. U ovu grupaciju spadaju porezi i doprinosi čija

visina ne zavisi od poslovnog rezultata kao npr. doprinosi komorama i

poslovnim asocijacijama i drugi slični porezi i doprinosi. Knjigovo-

dstveno obuhvatanje se vrši tako što se zadužuju računi Troškova nepro-

izvodnih usluga, a odobravaju sljedeći računi: Dobavljača, Žiro računa,

Obaveze po izdatim čekovima, Obaveze za poreze i doprinose, Blagajna,

zavisno o načinu izmirenja obaveza i pravnog subjekta prema kojem se

obaveze izmiruju. Slijedi grafički prikaz opisanih knjiženja:

D Blagajna P

D

Troškovi

neproizvodnih

usluga P

(1)

D Tekući račun P

(2a)

(1)

D Dobavljači P

(2) (1)

D

Obaveze za neizdate

čekove P

(3)

D

Obaveze po osnovu

neproizvodnih usluga P

(2b) (1)

Neke od navedenih vrste troškova neproizvodnih usluga kao npr.

premija osiguranja, bankarske usluge, doprinosi članarine komorama i

stručne asocijacije i drugih vrsta usluga neproizvodnih troškova kod

kojih se momenat novčanog izdatka ne podudara sa periodom odnosno

mjesecom za koji se vrši obračun troškova, knjiženje se vrši upotrebom

računa vremenskih razgraničenja što je već u knjizi u skladu sa sadržajem

obrađeno.

328

U okviru neproizvodnih troškova sa stanovišta postupka knjiženja

koja se razlikuju u odnosu na predočenu šemu postoji jedna specifična

vrsta troškova, a to su troškovi službenog putovanja. Specifičnost se

ogleda u isplati akontacije prije odlaska na službeni put, dok se obračun

iznosa troškova obavlja nakon povratka sa službenog putovanja na osno-

vu dokumenta o stvarnim troškovima prevoza i dnevnicama. Zato se ova

vrsta troškova knjiži u dvije faze prva je knjiženje akontacije, a druga

knjiženje troškova. Slijedi grafički prikaz opisanih knjiženja:

D Blagajna P D Potraživanje od zaposlenih P

S)...

(1)

(2)

D Troškovi službenog putovanja P

Objašnjenje knjiženja: 1. predstavlja knjiženje akontacije; 2. predstavlja

knjiženje troškova službenog putovanja (ovim grafičkim primjerom

radnik je više zadužio akontacije već iznose troškovi putovanja pa je

obavezan preostali dio vratiti nalogodavcu .

2.1.5. Knjigovodstvena evidencija finansijskih rashoda

Finansijski rashoda nastaju po osnovu korišćenja pozajmljenih

sredstava, plaćanja kupaca prije roka dospjeća potraživanja, kursnih ra-

zlika po osnovu obaveza i potraživanja u stranoj valuti kao što su ino

obaveze i ino potraživanja i po osnovu zateznih kamata.

Finansijski rashodi kao što je već rečeno nastaju po osnovu kamata

na dugoročne i kratkoročne kredite. Kamata na dugoročne kredite se

plaćaju zajedno sa ratama odnosno sa anuitetima, to jest polugodišnje. Pri

mjesečnom obračunu finansijskih rezultata nužno je iznos kamata koji

pripada svakom mjesecu obračunati i proknjižiti na teret Finansijskih

rashoda. Obaveza po osnovu plaćanja ove kamate se knjiži na račun

Razgraničenje troškova kamata.

Kamate koje se plaćaju na kratkoročne kredite sa rokom vraćanja od

mjesec dana u potpunosti terete finansijske rashode u tom mjesecu uz

odobrenje računa Obaveze po osnovu troškova finansiranja ili novčanog

računa zavisno od toga da li je izvršena isplata kamata. Slijedi grafički

pregled:

329


Obaevze po

osnovu troškova

finansiranja P D Finansijski rashodi P

S)...

(2)

(1)

Kamate koje se plaćaju na kratkoročne kredite sa rokom otplate

dužim od mjesec dana, evidentiraju se na isti način kao i kamate po

osnovu dugoročnih kredita.

Kada se koriste sredstva dobavljača u ugovorenom roku koji prelazi

zakonom predviđeno vrijeme , izaziva plaćanje kamata. Takve obaveza

su pokrivene mjenicom , koje glase na iznos duga uvećan za iznos

kamate. Kamata koja je obračunata knjiži se na račun Ispravka vrije-

dnosti mjeničnih obaveza. Na kraju svakog mjeseca odnosno pri obra-

čunu periodičnog rezultata se dio kamate koji je rashod tog mjeseca sa

ovog računa prenosi na račun Finansijski rashodi. Na računu Ispravka

vrijednosti mjeničnih obaveza ostaje, onaj iznos koji se odnosi na buduće

kamate.

Izmirenje obaveza prema dobavljačima, može imati finansijske

rashode, u slučajevima propustanja ugovorenih rokova plaćanja.

330

D

Razgraničenje troškova i

kamata P D Finansijski rashodi P

D Obaveze po osnovu kamata P

D

Ispravka vrijednosti mjeničnih

obaveza P

S)..

D Dobavljači P

Finansijski rashodi mogu nastati i pri naplati potraživanja od kupaca

u slučajevima kasa skonta gdje se faktura umanjuje za pomenuti kasa

skonto. Za taj iznos kasa skonta povećavaju se finansijski rashodi. Slijedi

grafički pregled:

D Kupci P D Tekući račun P

D Finansijski rashodi P

Obaveze ugovorene u stranim sredstvima plaćanja tj. devizama, kao

što je poznato, mogu izazvati negativne kursne razlike. Za iznos pome-

nutih kursnih razlika povećava se iznos obaveza i finansijskih rashoda.

Slijedi grafički pregled:

331

Negativne kursne razlike mogu nastati i po osnovu potraživanja

iskazanih u devizama, a to nastaje u slučajevima revalorizacije nacio-

nalne valute ili pada klizajućeg kursa.Za iznos negativne kursne razlike

knjiži se smanjenje potraživanja i povećanje finansijskih rashoda, a

naplata ino potraživanja po kursu nižem od prethodnog, po kome je pri-

mijenjeno bilansiranje , u knjigovodstvu se knjiži u skladu sa sledećim

grafičkim pregledom:

D Ino kupac P D Devizni račun P

D Finansijski rashodi P

2.1.6. Knjigovodstveno evidentiranje ostalih i vanredni rashodi

Ostali rashodi obuhvataju rashode koji su povezani sa poslovanjem

preduzeća, ali ne sa učinkom, tj. novostvorenom vrijednosti. Radi se o

gubicima koji nastaju pri prodaji imovine preduzeća, hartija od vrije-

dnosti, materijala i osnovnih sredstava, potom o gubicima koji nastaju po

osnovu smanjenja vrijednosti pojedinih oblika imovine, kao što su, otpis

nematerijalnih potraživanja, zaliha neispravnog materijala, gotovih proi-

zvoda neispravne i demodirane robe i navedenom sl.

Nastanak ostalih rashoda ilustrovat ćemo kroz primjer prodaje mate-

rijala. Knjiženje prodaje materijala pri kojoj nastaje gubitak, usljed veće

nabavne vrijednosti realizovanog materijala od njegove prodajne vrije-

dnosti, u knjigovodstvu se zadužuje račun Kupci ili Tekući račun za pro-

dajnu vrijednost, a odobrava račun Materijal za nabavnu vrijednost pro-

datog materijala istovremeno se zadužuje račun Gubitak za iznos

D Ino zajam P D Finansijski rashodi P

Negativna kursna

razlika

D Ino dobavljači P

Negativna kursna

razlika

332

razlike između u ovom slučaju nižih prihoda i viših rashoda. Slijedi grafi-

čki pregled:

D Materijal P D Kupci/Tekući račun P

D Gubitak od prodaje materijala P

U slučajevima vođenja materijala po planskim nabavnim vrije-

dnostima, obračun vrijednosti prodatog materijala sačinjava korekciju

planske nabavne vrijednosti prodatog materijala srazmjerno dijelom ods-

tupanja od planskih nabavnih vrijednosti.

Prilikom prodaje datog materijala, račun Zalihe materijala se

odobrava za vrijednost prodatog materijala po planskim nabavnim cije-

nama, račun Kupci/Tekući račun se zadužuje za prodajnu vrijednost

realizovnog materijala, račun Gubitka od prodaje materijala se zadužuje

za razliku između više stvarne nabavne vrijednosti i niže prodajne

vrijednosti, a račun Odstupanja se zadužuje ili odobrava za srazmjerni

iznos sniženja odnosno prekoračenja od planske nabavne cijene. Slijedi

grafički pregled navedenog:

333

U koliko se prodajom osnovnog sredstva ostvaruje gubitak, knjigo-

vodstveno se to evidentira na sljedeći način: zadužuje se račun Kupci ili

Tekući račun za prodajnu vrijednost, račun Ispravka vrijednosti osnovnog

sredstva za otpisanu vrijednost, račun Gubitak od prodaje osnovnog sred-

stva za razliku sadašnje i prodajne vrijednosti, a za nabavnu vrijednost

osnovnog sredstva odobrava račun Osnovno sredstvo. Slijedi grafički

pregled navedenog:

D Osnovno sredstvo P D Kupci/Tekući račun P

S)...

(1)

D

Ispravka vrijednosti osnovnog

sredstva P

D

Gubitak od prodaje osnovnog

sredstva P

Vanredni rashodi za razliku od ostalih rashoda predstavljaju ona

smanjenja sredstava odnosno povećanja obaveza po čijem osnovu se ne

D Materijal P D Tekući račun P

v.r.m. PNC

prod. v.m

D

Odstupanje od planskih

nabavnih cijena P

D

Gubitak od prodaje

materijala P

Negativno

odstupanje

Pozitivno

odstupanje

334

očekuje niti može biti obezbijeđena bilo kakva nadoknada. Iza nastanka

varednih rashoda ne stoji nikakav plan niti cilj oni su izazvani propustima

u radu kao npr. štete koje se namogu nadoknaditi od osiguravajućeg

društva ili odgovornog radnika koji je počinio. Javljaju se neočekivano i

uvijek imaju za posledicu smanjenja imovine i kao što smo već rekli

povećavanje obaveza koje posredno smanjuju imovinu.

3. Računovodstveno obuhvatanje prenosa prirodnih vrsta troškova u narednu fazu i evidentiranje učinaka

Prenos troškova po prirodnim vrstama u narednu fazu knjigo-

vodstveno se obuhvata na sljedeća dva način: knjiženje prema prvom

načinu se vrši tako što se svaki račun prirodne vrste troškova odobrava za

ukupan mjesečni iznos troškova, a račun Proizvodnje u toku odnosno

Troškova proizvodnje zadužuje za zbirni iznos svih računa, knjiženje

prema drugom načinu ne vrši se na pojedinačnim računima, nego na

jednom računu u zbirnom iznosu. Taj račun nosi naziv Raspored troškova

ili prenos troškova. On se odobrava u zbirnom iznosu, a zadužuje se

račun Proizvodnje u toku odnosno Troškova proizvodnje. Pojedinačni

računi se u toku godine ne zatvaraju pa iskazuju dugovni saldo, a pri

tome je omogućeno da se svakog mjeseca vrši prenos troškova za pra-

ćenje po mjestima troškova. Zatvaranje pojedinačnih računa prirodnih

vrsta troškova se vrši na kraju poslovne godine, što predstavlja tehničku

prednost knjiženja. Račun Raspored troškova ima čisto tehničku funkciju

prenosa troškova u skladu sa pravilima knjiženja u dvojnom knjigo-

vodstvu odnosno njegov potražni saldo nema obilježje izvora sredstava.

On se samo koristi umjesto potražne strane svih računa prirodnih vrsta

troškova, da bi se izbjeglo njihovo zaključenje na kraju mjeseca.

Obuhvatanje učinaka odnosno zalihe gotovih proizvoda u knjigo-

vodstvu se evidentira na računu Proizvodi u skladištu. Sa stanovišta

cijene, zalihe se mogu voditi metodom stvarnih cijena ili metodom plan-

skih cijena. Sa stanovišta obuhvatanja troškova koji ulaze u cijenu košta-

nja, zalihe gotovih proizvoda mogu se voditi po sistemu obračuna punih

(ukupnih) troškova ili po sistemu obračuna nepotpunih troškova,

tj.troškovi koji se odnose na troškove uprave i troškove prodaje ne ulaze

u cijenu koštanja učinaka .

Kod vođenje zaliha gotovih proizvoda metodom stvarnih cijena

koštanja na kraju obračunskog perioda (na kraju mjeseca) nakon izvrše-

nog prenosa prirodnih vrsta troškova na račun Troškova proizvodnje, vrši

se i knjiženje ulaza preostalih završenih gotovih proizvoda za koje nije

izvršeno knjiženje u toku mjeseca na račun Proizvodi u skladištu. Gotovi

335

proizvodi se obračunavaju po ostvarenoj cijeni koštanja. Obračun se oba-

vlja na sljedeći način: prvo se izvrši razgraničenje ukupnog iznosa koji je

proknjižen na račun Troškovi proizvodnje na dva dijela: dio koji se

odnosi na nezavršenu proizvodnju i dio koji se odnosi na gotove

proizvode predate u skladište. Račun Proizvodi u skladištu se zadužuje za

ukupan iznos troškova koji se odnose na predate gotove proizvode u

skladište u datom mjesecu. Ostvarena cijena koštanja po jedinici proi-

zvoda za pojedine vrste troškova se obračunava pomoću podataka koje

sadrži analitička evidencija i zbirni iznos koji se knjiži kao ulaz na

sintetičkom računu Proizvodi u skladištu. Izlaz gotovih proizvida sa skla-

dišta prilikom otpreme kupcima ili za neke druge svrhe takođe se vrši na

osnovu ostvarene cijene koštanja. Iznos se izračunava množenjem

količine proizvoda i ostvarene cijene koštanja po jedinici proizvoda i

knjiži se tako što se zadužuje račun Troškovi prodatih proizvoda i usluga,

a odobrava račun Proizvodi u skladištu. Slijedi grafički pregled

navedenog:

D Troškovi proizvodnje P D Proizvodi u skladištu P

S)...

(2) D

Troškovi prodatih proizvoda i

usluga P

Vođenje zaliha gotovih proizvoda metodom ostvarenih cijena

koštanja ima nedostataka. Oni se sastoje u tome što nije moguće postići

ažurnost u knjiženju, da bih se taj nedostatak prevazišao pristupa se pri-

mjeni vođenje zaliha gotovih proizvoda metodom planskih cijena

koštanja.

Postupak knjiženja zaliha gotovih proizvoda metodom planskih

cijena koštanja sličan je kao kod vođenja zaliha sirovina i materijala uz

upotrebu korektivnih računa. Slijedi grafički pregled navedenog:

- Primjer knjiženja negativnog odstupanja (gdje su planske cijene

koštanja gotovih proizvoda manje od ostvarenih cijena koštanja:

336

Objašnjenje knjiženja; 1. knjiženje zaliha gotovih proizvoda po planskim

cijenama koštanja; 2. knjiženje gotovih proizvoda po stvarnim cijenama

koštanja; 3. knjiženje odstupanja planskih cijena koštanja gotovih proi-

zvoda od stvarnih cijena koštanja gdje korektivni račun Odstupanje u

troškovi proizvoda duguje za iznos negativnog odstupanja.

- Primjer knjiženja pozitivnog odstupanja, gdje su planske cijene

koštanja gotovih proizvoda veće od stvarnih cijena koštanja:

D Troškovi proizvodnje P D

Prenos proizvoda iz

proizvodnje u skladište P

S)...

(2)

(3)

D

Odstupanje u troškovima

proizvoda P D Proizvodi u skladištu P

337

Objašnjenje knjiženja; 1. knjiženje zaliha gotovih proizvoda po planskim

cijenama koštanja; 2. knjiženje gotovih proizvoda po stvarnim cijenama

koštanja; 3. knjiženje odstupanja planskih cijena koštanja gotovih proi-

zvoda od stvarnih cijena koštanja gdje korektivni račun Odstupanje u

troškovim proizvoda potražuje za iznos pozitivnog odstupanja.

4. Računovodstveno obuhvatanje prodaje i naplate proizvoda i usluga

U poslovanju postoji praksa da je prvo isporuka gotovih proizvoda

odnosno obavljanje usluga pa onda naplata, naplata može da bude i na

dan isporuke odnosno obavljanja usluga, a moguće je i da se naplata

izvrši unaprijed tj. primanje avansa od kupaca. Pravni osnov za nastanak

realizacije je ugovor koji se zaključuje između povjerioca i kupca. Na

ovaj način nastaje realizacija i prihod, a knjiženja se obavljaju u tri faze

na sljedeći način: otprema gotovih proizvoda odnosno realizacija, razdu-

ženje zaliha gotovih proizvoda i naplata potraživanja.

Isporuka gotovih proizvoda kupcu knjiži se tako što se za iznos

fakturne vrijednosti zadužuje račun Kupci, a odobrava račun Prihod od

prodaje gotovih proizvoda i usluga. Slijedi grafički prikaz:

D Troškovi proizvodnje P

D

Prenos proizvoda iz

proizvodnje u skladište P

S)...

(2)

(3)

(1)

D


proizvoda P

D Proizvodi u skladištu P

338

Druga faza obuhvata knjiženje razduženja zaliha gotovih proizvoda

tako što se za iznos ostvarene cijene koštanja prodatih gotovih proizvoda

zadužuje račun Troškovi prodatih proizvoda i usluga, a odobrava račun

Proizvodi u skladištu. Slijedi grafički pregled navedenog:

Kada se zalihe gotovih proizvoda vode po planskim cijenama, izlaz

zaliha se vodi po planskim cijenama uz istovremeno obračunavanje i

prenos odgovarajućeg iznosa odstupanja u troškovima prodatih proi-

zvoda. Prenos odstupanja se može vršiti primjenom direknog ili indire-

ktnog metoda.

Knjiženje razduženja zaliha prodatih gotovih proizvoda direktnom

metodom je knjigovodstveno prevaziđen i primjenjuje se indirektni

metod koji predstavlja potpunu ažurnost i preglednost. Slijedi objašnjenje

i grafički prikaz knjiženje razduženja zaliha prodatih gotovih proizvoda

indirektnom metodom, primjer negativnog odstupanja.

Ovaj metod se sastoji u tome što se pored računa Troškova prodatih

proizvoda i usluga, uvodi i njegov korektivni račun Odstupanje u

troškovima prodatih proizvoda i usluga na kome se odvojeno knjiže

odstupanja od planske cijene koštanja prodatih proizvoda i usluga.

D

Prihod od prodaje od gotovih

proizvoda i usluga P D Kupci P

D Proizvodi u skladištu P D


usluga P

339

Objašnjenje knjiženja; 1. knjiženje prodatih gotovih proizvoda po plan-

skoj cijeni koštanja; 2. knjiženje odstupanja planskih od stvarnih troško-

va prodatih gotovih proizvoda, planska cijena koštanja je manja od

stvarne cijene koštanja prodatih gotovih proizvoda tj. negativno odstu-

panje.

Knjiženje razduženja zaliha prodatih gotovih proizvoda indirektnom

metodom kod primjera pozitivnog odstupanja je kao kod prethodnog

primjera jedina razika je u tome što račun Odstupanje u troškovima

proizvoda duguje za iznos odstupanja i račun Odstupanje u troškovima

prodatih proizvoda i usluga potražuje.

Kao što je već navedeno treća faza obuhvata naplatu prodatih

gotovih proizvoda, zadužuje se račun novčanih sredstava, a odobrava

račun Kupaca. Slijedi grafički prikaz:

D Kupci P D Tekući račun P

S)...

5. Računovodstveno obuhvatanje, evidentiranje i klasifikacija prihoda

Posmatranje prihoda sa aspekta nastanka i uticaja na imovinu,

prihodi se mogu definisati kao povećanja sredstava preduzeća nastali iz

realizovanih učinaka, finansijskih plasmana i ostalih okolnosti za koja ne

postoji obaveza vraćanja. Kriterijumi prema kojima može biti izvršena

klasifikacija prihoda jednog preduzeća biraju se prema redovnosti

javljanja tj na redovne i vanredne. Knjigovodstveno evidentitanje i

obuhvatanje se vrši zaduženjem odgovarajućih računa aktive i odgova-

rajućih računa prihoda.

D Proizvodi u skladištu P D


usluga P

S)...

(1)

D


proizvoda P D


prodatih proizvoda i usluga P

(1a)

340

5.1. Klasifikacija i evidentiranje prihoda

Kao što je već rečeno da je uobičajno klasfikovanje, po redovnosti

javljanja,prihoda na redovne i vanredne, ali se dalje unutar redovnih

prihoda vrši podvajanje na prihode koji nastaju po osnovu obuhvatanja

osnovne djelatnosti preduzeća tj. poslovni prihodi, prihodi koji su posle-

dica upravljanja novčanim sredstvima preduzeća tj. finansijski prihodi i

ostale prihode koji se ne mogu svrstati u dvije navedene grupacije.

Vanredni prihodi se pojavljuju neplanirano i nisu povezani sa

obavljanjem osnovne djelatnosti preduzeća. Visina vanrednih prihoda i

njihova dinamika se teško mogu planirati,i ako se planiraju nemoguće je

odrediti njihov tačnost.

5.1.1. Knjigovodstveno obuhvatanje poslovnih prihod

Kao što je već navedeno poslovni prihodi su posljedica prodaje

proizvoda i usluga i u zavisnosti od načina prodaje izazivaju povećanje

gotovine pri prodaji za gotovo, odnosno povećanje potraživanja od

kupaca kada se prodaja vrši na kredit. U slučajevma davanja popusta

kupcima, kao što su rabat i druge vrste popusta smanjuju se prihodi od

prodaje i potraživanja od kupaca, u knjigovodstvu se takve vrste pro-

mjena evidentiraju tako što se zadužuje račun Prihodi od prodaje gotovih

proizvoda i usluga i odobrenjem računa Kupci. Slijedi grafičko prikazi-

vanje opisanih knjiženja:

D Prihod od prodaje P D Tekući račun/blagajna P

S)...

(1)

D Kupci P

(1)

(2)

Objašnjenje knjiženja; 1. knjiženje nastanka prihoda po osnovu fakture

upućene kupcima ili po osnovu prodaje za gotovo; 2. knjiženje popusta

datog kupcima po osnovu knjižnog pisma.

341

5.1.2. Knjigovodstveno obuhvatanje finansijskih prihoda

Kada preduzeće svoja slobodna novčana sredstva plasira u druge

privredne subjekte ili finansijske institucije ostvaruje finansijske prihode,

isto tako kada koristi tuđa finansijska sredstva ostvaruje finansijske

rashode. U finansijske prihode ubrajaju se: kamate na dugoročne finansi-

jske plasmane, kamate na mjenična potraživanja, kamate na kratkoročne

finansijske plasmane, zatezne kamate, iskorišteni kasa skonto, pozitivne

kursne razlike drugi finansijski prihodi. Navedeni prihodi povećavaju

gotovinu preduzeća ili potraživanja. Knjigovodstveno se obuhvataju

zaduženjem odgovarajućih računa aktive i odobrenjem finansijskih

prihoda. Slijedi grafičko prikazivanje opisanih knjiženja:

D Finansijski prihod P D Kratkoročni plasmani P

(1)

D Tekući račun/blagajna P

(2)

D Kupci P

(3)

D Potraživanje za kamate P

(4)

D

Razgraničeni prihodi od

kamata P

(5)

Objašnjenje knjiženja; 1. knjiženje kamata na kratkoročne plasmane koji

se naplaćuju zajedno sa glavnicom; 2. naplaćena zatezna kamata; 3.

zatezna kamata iz potraživanja; 4. knjiženje kamata na kratkoročne pla-

smane koji se naplaćuju mjesečno; 5. kamate na dugoročne plasmane

koja se naplaćuje zajedno pri naplati anuiteta.

Izuzev kamata koje su naprijed navedene, preduzeće može ostvariti

finansijske prihode po osnovu kamata na mjenična potraživanja. Da bi se

342

u knjigovodstvu pružili podaci o tačnom iznosu potraživanja, na dan

prijema mjenice za nominalnu vrijednost mjenice zadužuje se račun

Mjenična potraživanja, a odobrava račun Kupci iz njihovog osnovnog

duga i račun Ispravka vrijednosti mječnih potraživanja za iznos budućeg

prihoda od kamata. Sa računa Ispravaka vrijednos mjeničnih potraživanja

biće prenijet iznos kamata na račun Finansijski prihodi koji se odnosi na

protekli obračunski period. Na računu Ispravka vrijednosti mjeničnih

potraživanja ostaće kamata koja će nastati u narednom obračunskom

periodu. Slijedi grafičko prikazivanje opisanih knjiženja:

D Kupci P D Mjenična potraživanja P

(1)

D

Ispravka vrijednosti mjeničnih

potraživanja P

D Finansijski prihodi P

(2)

Objašnjenje knjiženja; 1. knjiženje prijema mjenice; 2. prenos kamate

koja se odnosi na pripadajući obračunski period.

5.1.3. Knjigovodstveno obuhvatanje ostalih i vanrednih prihoda

Preduzeće ostale prihode isto kao i rashode ne ostvaruje prodajom

svojih učinaka već prodajom imovine. U koliko prodajom osnovnog

sredstva se ostvari dobitak, knjigovodstveno se to evidentira na sljedeći

način: zadužuje se račun Kupci ili Tekući račun za prodajnu vrijednost,

račun Ispravka vrijednosti osnovnog sredstva za otpisanu vrijednost,

odobrava se račun Dobici od prodaje osnovnog sredstva za razliku proda-

jne i sadašnje vrijednosti, a za nabavnu vrijednost osnovnog sredstva

odobrava račun Osnovno sredstvo. Slijedi grafički pregled navedenog:

343

D Osnovno sredstvo P D Kupci/Tekući račun P

S)...

(1)

D

Ispravka vrijednosti osnovnog

sredstva P

D

Dobici od prodaje osnovnog

sredstva P

Vanredni prihodi u preduzeću, nisu vezani za obavljanje osnovne

djelatnosti već su povezani sa nastajanjem vanrednih rashoda o kojima je

bilo govora. Vanredni prihodi predstavljaju vanredne dobitke i nisu

zanemarivi u računovodstvenoj praksi. Vanredni prihodi se knjigovo-

dstveno obuhvataju zaduženjem odgovarajućeg računa aktive i odobre-

njem računa Vanrednih prihoda. Slijedi grafički pregled navedenog:

D Vanredni prihodi P D Materijal P

5.2. Obračun periodičnog rezultata metodom ukupnih troškova proizvodnog preduzeća

Račinovodstvena literatura i praksa primjenjuje dvije metode za

utvđivanje periodičnog rezultata. To su metoda ukupnih troškova i

metoda troškova prodatih učinaka. Navedene metode se međusobno

razlikuju po strukturi visini rashoda i prihoda što je i predmet obrade koja

slijedi. Bitno je navesti da obadvije metode utiču samo na oblikovanje

redovnih poslovnih prihoda i rashoda, što znači da su one zapravo

metode utvrđivanja poslovnog rezultata. Utvrđivanje rezultata

finansiranja, neposlovnog odnosno ostalog i vanrednog rezultata ne

pdliježe uticaju metoda. Ovi rezultati se utvrđuju na isti način nezavisno

od izabrane metode bilansiranja rezultata.

344

Metoda ukupnih troškova poznata je pod nazivom bilans prometa. Ona se

zasniva na shvatanju da poslovni rezultat treba obračunati na osnovu

zbirnih podataka za preduzeće o ukupnim prihodima perioda, tekućim

troškovima perioda i zalihama na početku i na kraju obračunskog

perioda. Ako se isključe iz razmatranja varijante na bazi ukupnih potpu-

nih troškova prema kojima se u postupak obračuna uključuju zalihe

materijala jer one nisu od značaja za praktičnu primjenu, onda postupak

obračuna periodičnog rezultata se vrši na bazi ukupnih nepotpunih

troškova koji se bazira na zalihama gotovih proizvoda i nedovršene proi-

zvodnje, a to su sljedeće varijante:

po bruto principu i po neto principu.

- Bilansiranje uspjeha, metodom ukupnih nepotpunih troškova po

bruto principu u proizvodnom preduzeću podrazumijeva da se u isto-

imeni bilans unose podaci o početnim i krajnjim zalihama.

- Bilansiranje uspjeha, metodom ukupnih nepotpunih troškova po

neto principu u proizvodnom preduzeću razlikuje se u odnosu na

prethodno prikazanu metodu u tome što umjesto ukupne vrijednosti

zaliha na početku i na kraju perioda, uzima se samo iznos promjene vrije-

dnosti zaliha na kraju perioda u odnosu na zalihe na početku perioda. Za

iznos razlike u vrijednosti zaliha vrši se korekcija poslovnog rezultata.

Kada je riječ o proizvodnom preduzeću, efekti koji mogu nastati iz

ulaganja izvršenih u jednom obračunskom periodu, odnosno nastalih

troškova, direktno zavise od toga kakav je bio odnos proizvodnje i

prodaje u datom obračunskom periodu.

Pretpostavimo da se u jednom obračunskom periodu dogodi da

preduzeće proizvodi, ali da do prodaje ne dođe, što je teoretski moguće,

tada su učinjeni troškovi radi proizvodnje sadržani u zalihama

nedovršene proizvodnje i gotovih proizvoda. U ovom slučaju bi došlo do

rasta zaliha i sadržaj bilansa uspjeha bi izgledao na sljedeći način:

Rashodi Bilans uspjeha Prihodi

Troškovi po vrstama Povećanje zaliha nedovršene proizvodnje

i gotovih proizvoda

Pretpostavimo da je u jednom obračunskom periodu proizvodnja

bila jednaka prodaji, tj. da su svi proizvedeni proizvodi u tom

obračunskom periodu i prodati u tom slučaju vrijednost zaliha na kraju

perioda jednaka je vrijednosti zaliha na početku perioda.

Bilans uspjeha izgledao bi na sledeći način:

345


Troškovi po vrstama Prihod od prodaje gotovih proizvoda

Uzmimo za primjer da je u jednom obračunskom periodu

proizvodnja veća od prodaje, troškovima koji su nastali u tom obraču-

nskom periodu sučeljavaće se prihodi od prodaje proizvoda i povećanje

zaliha, jer izvršena ulaganja su dijelom završena i prodata što je rezultat

prihod od prodaje, a dijelom su sadržana u nedovršenoj proizvodnji ili

gotovim proizvodima, u tom slučaju došlo je do rasta nedovršene proi-

zvodnje i gotovih proizvoda. Bilans uspjeha izgledao bi kako slijedi:



+ Povećanje zaliha nedovršene

proizvodnje i gotovih proizvoda

Ako se u obračunski period prenesu zalihe nedovršene proizvodnje i

gotovih proizvoda iz prethodnog perioda i dogodi se da je u tom

obračunskom periodu (tekućem obračunskom periodu) prodaja bude veća

od proizvodnje, u tom slučaju zalihe nedovršene proizvodnje i gotovih

proizvoda biće na kraju obračunskog perioda niže u odnosu na početku

perioda. Prihod od prodaje koji je u tom obračunskom periodu ostvaren

nije samo rezultat učinjenih troškova u tom obračunskom periodu, već je

dijelom i rezultat prodatih proizvoda koji su troškove izazvali u ranijim

periodima. U ovom slučaju obračun poslovnog rezultata ovog perioda

treba umanjiti za iznos smanjenja zaliha. Bilans uspjeha bi izgledao na

sljedeći način:



- Smanjenje zaliha gotovih proizvoda i

nedovršene proizvodnje

Promjena vrijednosti zaliha predstavlja, što se vidi iz prethodnog

izlaganja, podatke neophodne za obračun poslovnog rezultata. Promjene

se utvrđuju međusobnim poređenjem zaliha nedovršene proizvodnje i

gotovih proizvoda na početku obračunskog sa zalihama na kraju obra-

čunskog perioda. Početne zalihe se nalaze u finansijskom knjigovodstvu

na računima Nedovršena proizvodnja i računu Gotovi proizvod. Podatke

346

o krajnjim zalihama finansijskom knjigovodstvu treba da pruži pogonsko

knjigovodstvo odnosno glavna knjiga I I stepena.

Da bi pogonsko knjigovodstvo moglo da pruži podatke o krajnjim

zalihama neophodno je da su iz finansijskog knjigovodstva preuzete

početne zalihe i da u njemu budu knjigovodstveno obuhvaćene sve one

ekonomske promjene koje mijenjaju visinu zaliha, bilo nedovršene

proizvodnje bilo gotovih proizvoda.

Povezivanje finansijskog i pogonskog knjigovodstva, koje je

neophodno zbog preuzimanja podataka, vrši se preko prelaznih računa:

Račun preuzimanja zaliha i Račun raspored vrsta troškova.

Preuzimanje početnih zaliha, kojim se vrši otvaranje glavne knjige II

(drugog) stepena, knjigovodstveno se obuhvata tako što se zadužuje

račun Gotovi proizvodi za početno stanje gotovih proizvoda, račun

Troškovi proizvodnje za početno stanje zaliha Nedovršene proizvodnje, a

odobri Račun preuzimanja zaliha za zbir ovih početnih stanja. Knjigo-

vodstveno prenos troškova sa računa vrsta troškova na račune mjesta

troškova vrši se preko računa Raspored vrsta troškova koji potražuje uku-

pan iznos troškova, a zadužuje se račun Troškovi proizvodnje za onaj dio

ukupnih troškova koji je izazvan proizvodnjom, račun Troškovi uprave

za iznos troškova nastalih upravljanjem proizvodnjom i račun Troškovi

prodaje za troškove uslovljene prodajom.

Opisano knjiženje ekonomskih promjena u glavnoj knjizi II ( dru-

gog) stepena se može i grafički predstaviti:4

(0) preuzimanje početnih zaliha,

(1) raspored troškova sa računa vrsta na račune mjesta troškova,

(2) završetak proizvodnje i

(3) rashodi u vezi sa prodajom

4Grafiči prikz je preuzet iz K.Škarić-Jovanović, R. Radovanović, Finansijsko

računovodstvo, Ekonomski fakultet, Beograd 2006 str. 250.

347

D

Račun

preuzimanja

zaliha P D Gotovi proizvodi P D

Troškovi prod.

gotovih proizv. P

(0) (3)

D Troškovi proizvodnje P

D

Raspored vrsta

troškova P D Troškovi uprave P

(1)

D Troškovi prodaje P

Bilans uspjeha, metodom ukupnih nepotpunih troškova po neto principu

u proizvodnom preduzeću izgleda na sljedeći način:


1.Tekući troškovi po vrstama:

- troškovi materijala

- troškovi otpisa osnovnih sredst.

- troškovi zarada

- troškovi proizvodnih usluga

- troškovi neproizvodnih usluga

2. Ostali rahodi

3. Finansijski rashodi

4. Vanredni rashodi

1. Poslovni prihodi

2. Promjena vrijednosti zaliha

3. Ostali prihodi

4. Finansijski prihodi

5. Vanredni prihodi

348

Grafički pregled opisanih knjiženja izgleda na sljedeći način:

D Troškovi otpisa osn. sredstava P D Prihod od prodaje goto. proi. P

S)...

S)...

D Troškovi materijala P D Promjena vrijednosti zaliha P

S)...

D Troškovi zarada P

S)...

D Troškovi proizvodnih usluga P

S)...

D Troškovi neproizvodnih usluga P

S)...

D Finansijski rashodi P D Finansijski prihodi P

S)...

S)...

D Ostali rashodi P D Ostali prihodi P

S)...

S)...

D Vanredni rashodi P D Vanredni prihodi P

S)...

S)...

D Račun dobitka i gubitka P

Obračun periodičnog rezultata po metodi ukupnih troškova pruža

podatke o ostvarenom rezultatu kao cjeline. Ova metoda ne omogućava

obračunavanje ostvarenog rezultata po užim organizacionim segmentima

preduzeća, niti po prodajnim teritorijama. Dobre osobine pomenute me-

349

tode ogledaju se u tome što omogućuju izradu društvenih računa o

ukupnoj proizvodnji, društvenom proizvodu i nacionalnom dohotku i

pružanje informacija o ukupnoj aktivnosti preduzeća kako za prodaju

tako i za samu ostvarenu proizvodnju.

5.3. Obračun periodičnog rezultata metodom troškova prodatih učinaka proizvodnog preduzeća

Ova metode obračuna poslovnog rezultata razlikuje se od predhodne

u sledećem: ova metoda je poznata pod nazivom bilans prodatih učinaka,

a metoda ukupnih troškova poznata je pod nazivom bilans prometa.

Metode troškova prodatih učinaka polazi od teze po kojoj se obračun

periodičnog rezultata privrednog preduzeća zasniva na sučeljavanju

poslovnih prihoda datog perioda i njima pripadajućih rashoda odnosno

onih troškova koji su prouzrokovani prodatim odnosno realizovanim

učincima.

Da bi se obezbijedili podaci o cijeni koštanja gotovih proizvoda u

okviru zbirnih iznosa vrijednosti, pogonsko knjigovodstvo treba da bude

inkorporirano u finansijsko. Pri tome se podrazumijeva da u cijenu

koštanja proizvodnje ulaze samo one vrste troškova koje su prouzro-

kovane samim procesom proizvodnje proizvoda i drugih učinaka,

odnosno da u nju ne treba da budu uključeni troškovi koji se odnose na

upravu i prodaju. U okviru ove metode troškovi uprave i prodaje se

tretiraju kao indirektni troškovi. Vrijednost proknjižena na ovim raču-

nima, na kraju perioda se prenosi direkno na račun rezultata tj. dobitak i

gubitak.

Metoda troškova prodatih učinaka zahtijeva uvođenje u glavnu

knjigu prvoga stepena sljedeće račune:5 račun Mjesta troškova i nosilaca

troškova i račun Troškova prodatih proizvoda i usluga.

Uključivanje navedenih računa u glavnu knjigu prvoga (I) stepena

stvaraju se uslovi da se u poslovnom knjigovodstvu cjelokupno eksterno i

interno kretanje robnih i novčanih tokova prati. Za bilansiranje uspjeha

po ovoj metodi u proizvodnom preduzeću prihodima ostvarenim u

obračunskom periodu, sučeljavaju se rashodi koji su obuhvaćeni na slje-

dećim računima: troškovi prodatih proizvoda i usluga, troškovi prodaje,

troškovi uprave, finansijski rashodi, ostali rashodi i vanredni rashodi.

Bilans uspjeha zasnovan na bilansiranju rashoda prema metodi troškova

prodatih učinaka u proizvodnom preduzeću izgleda na sljedeći način:

5 Ovi računi kod obračuna periodičnog rezultata po metodu ukupnih troškova pripdaju

računima glavne knjige II stepena..

350

BILANS USPJEHA (metodom troškova prodatih učinaka)

1. Prihodi

a) Prihod od prodaje proizvoda i usluga

2. Rashodi

a) Troškovi prodatih proizvoda i usluga

b) Troškovi prodaje

v) Troškovi uprave

3. Poslovni rezultat (1-2)

4. Finansijski prihodi

5. Finansijski rashodi

6. Finansijski rezultat (4-5)

7. Ostali prihodi

8. Ostali rashodi

9. Neposlovni (ostali) rezultat (7-8)

10. Vanredni prihodi

11. Vanredni rashodi

12. Rezultat na osnovu vanrednih događaja (10-11)

13. Ukupni rezultat (3+6+9+12)

5.4. Računovodstvena evidencija predzaključnih knjiženja i zaključak poslovnih knjiga

Predzaključna knjiženja predstavljaju radnju dovođenja

knjigovodstvenog na stvarno stanje u cilju dobijanja kvalitetnijih tj.

tačnih i istinitih podataka za potrebe sastavljanja osnovnih finansijskih

izvještaja i završnog računa u cjelini. Nepotpunost nastalih poslovnih

promjena u toku knjiženja otklanja se predzaključnim knjiženjem na taj

način što se knjigovodstveno stanje svodi na stvarno stanje. Precizno

rečeno predzaključna knjiženja se obavljaju da bi se indetifikovalo knji-

govodstveno i stvarno stanje imovine preduzeća. Neslaganje između

knjigovodstvenog i stvarnog stanja pojavljuje se iz sljedećih razloga: ako

se pogrešno knjiži u knjigovodstvu preduzeća, u slučajevima nepro-

knjižavanja promjena na sredstvima, izvorima sredstava, rashodima i

prihodima u preduzeću zbog nedostatka odgovarajućih dokumenata, zbog

pojave nerealnih vrijednosti na pojedinim računima i nedozvoljenog

konpeziranja salda na sintetičkim aktivno - pasivnim računima. Predza-

ključna knjiženja sprovode se krajem poslovne godine prije utvrđivanja

poslovnog rezultata, sačinjavanja bilansa stanja i zaključka poslovnih

knjiga Prdzaključna knjiženja su radnje koje pored prethodno navedenih

351

aktivnosti posebne aktivnosti se ogledaju u obavljanju sljedeće postupke:

dovođenje knjigovodstvenog na stvarno stanje salda računa stanja,

dovođenje knjigovodstvenog na stvarno stanje aktivno-pasivnih računa

dekomponovanjem njihovog salda, dovođenje knjigovodstvenog na

stvarno stanje vremenskih razgraničenja rashoda i prihoda i dovođenje

knjigovodstvenog na stvarno stanje osnovnih sredstava prilikom rasho-

dovanja.

Posle sprovedenih predzaključnih knjiženja, i dobijanja realnih

podataka o sredstvima, izvorima sredstava, rashodima i prihodima,

preduzeće na kraju poslovne godine vrši zaključak poslovnih knjiga.

Pored sastavljanja zaključnog lista i formalnog zaključka računa stanja i

rezultata na kraju poslovne godine preduzeće sastavlja i prezentuje

osnovne finansijske izvještaje svojim internim i eksternim korisnicima.

Ti finansijski izvještaji prezentuju status odnosno položaj preduzeća

(bilans stanja) i efikasnost poslovanja preduzeća u protekloj poslovnoj

godini tj. bilans uspjeha.

Pri formalnom zaključku računa zaključuju se najprije računi

uspjeha, a potom računi stanja. Zaključak računa prihoda i rashoda se

vrši preko Računa dobitka i gubitka. Saldo za izravnanje računa rashoda

se unosi na njihovu potražnu stranu čime se izjednačava promet strane

duguje i potražuje ovih računa i na stranu duguje na Računu dobitka i

gubitka. Na računima prihoda saldo za izravnanje se unosi na stranu

duguje radi izravnanja prometa i na potražnu stranu Računa dobitka i

gubitka. Zaključak računa uspjeha grafički izgleda na sljedeći način:

D Račun rashoda P D

Račun dobitaka i

gubitaka P D Račun prihoda P

(1) (2)

Objašnjenje grafičkog preglada: 1. zaključak računa rashoda; 2.

zaključak računa prihoda.

Preko Računa izravnanja vrši se zaključak računa stanja. Prvo se vrši

zaključak pasivnih računa, a zatim aktivnih. Pri zaključku pasivnih

računa saldo za izravnanje se unosi na njihovu stranu duguje i na

potražnu stranu Računa izravnanja. Pri zaključku računa aktive saldo za

izravnanje se unosi na njihovu stranu potražuje i na dugovnu stranu

Računa izravnanja. Zaključak računa stanja grafički izgleda na sljedeći

način:

352

D Aktivni računi P D Račun izravnavanja P D Pasivni račun P

(2) (1)

Objašnjenje grafičkog preglada: 1. Zaključak pasivnih računa; 2. Zaklju-

čak aktivnih računa.

Račun izravnanja na strani duguje sadrži salda svih aktivnih računa,

a na strani potražuje salda pasivnih računa.Saldo ovog računa mora biti

jednak saldu računa Dobitka i gubitka. Ako je saldo dugovni na Računu

izravnanja onda saldo predstavlja dobitak ako je saldo potražni na ovom

računu onda saldo predstavlja gubitak. Račun dobitka i gubitka u suštini

predstavlja bilans uspjeha, a Račun izravnanja u suštini predstavlja bilans

stanja. Račun dobitka i gubitka i Račun izravnanja se zatvaraju u visini

njihovih salda. Grafički prikaz zatvaranja Računa dobitka i gubitka i

Računa izravnanja u slučaju kada je preduzeće ostvarilo dobitak izgleda

kako slijedi:

D Račun izravnavanja P D Račun dobitaka i gubitaka P

U slučaju kada je preduzeće ostvarilo gubitak knjiženje na računima bit

će suprotno.

353

II. STRUKTURA OSNOVNIH FINANSIJSKIH

IZVJEŠTAJA

1. Osnove finansijskog izvještavanja

Cilj finansijskih izvještaja je da informiše eksterne korisnike o fina-

nsijskom položaju, uspješnosti i promjenama u finansijskom položaju

preduzeća. Eksterni korisnici finansijskuh izvještaja su: država, sva pra-

vna i fizička lica koja koja imaju potrebe za korišćenjem informacija o

preduzeću. Takvi korisnici su dobavljači, investitori, zaposleni, kupci,

vlada, vladine agencije i javnost. U finansijskim izvještajima su sadržane

informacije o imovini, obavezama, sopstvenom kapitalu, prihodma,

rashodima i tokovima gotovine. Putem ovih informacija se predviđa spo-

sobnost preduzeća da stvara tokove gotovine korišćenjem postojećih

resursa i za ocjenu efektivnosti sa kojom bi preduzeće moglo da koristi

dodatne resurse. Jedan od glavnih pokazatelja uspješnosti preduzeća

ogleda se u stvaranju gotovine i gotovinskih ekvivalenata. Gotovina obu-

hvata depozite kod banaka, a gotovinski ekvivalenti obuhvataju visoko

likvidna i kratkoročna ulaganja, koja se mogu veoma brzo, uz minimalni

rizik konvertovati u iznose gotovine.Opšti zahtjevi za sastavljanje

finansijskih izvještaja u skladu sa MRS 1 su sljedeći: 1. fer prezentacija;

2. stalnost poslovanja; 3. obračunska osnova; 4. doslijednost prezento-

vanja; 5. materijalna značajnost i grupisanje; 6. prebijanje i 7. uporedne

informacije.

Fer prezentacija finansijskih izvještaja ogleda se u tačnosti prika-

zivanja vlastite finansijske pozicije, finansijskog uspjeha i tokova

gotovine. Finansijski izvještaji se sastavljaju na pretpostavci stalnost

poslovanja. Stalnost poslovanja znači da je preduzeće osnovano radi

poslovanja u neograničenom vremenskom periodu.

Obračunska osnova računovodstva propisuje da se rashodi i prihodi

priznaju u skladu sa načelom uzročnosti. Rashodi i prihodi se priznaju u

obračunskom periodu u kome su nastali bez obzira kada je nastao odliv

ili priliv u vezi sa rashodima ili prihodima.

Dosljednost prezentovanja finansijskih izvještaja i klasifikacija

stavki u finansijskom izvještaju se vrši na isti način kao i u prethodnom

periodu.

Materijalna značajnost i grupisanje zasniva se na tome da je

neophodno svaku značajnu stavku i stavke različite prirode ili funkcije

potrebno posebno prezentovati u finansijskim izvještajima. Stavke koje

nisu materijalno značajne mogu se grupisati sa drugim stavkama. Prebi-

354

janje u finansijskim izvještajima imovine, obaveza, prihoda i rashoda nije

dozvoljeno izuzev ako je to propisano standardima ili tumačenjima.

Sastavljanje finansijskih izvještaja obuhvata objavljivanje uporednih

informacija za svaku stavku iz prethodnog perioda. Upredne informacije

se odnose na kvantitativne i deskriptivne informacije koje se objavljuju u

finansijskim izvještajima.

2. Pregled strukture osnovnih finansijskih izvještaja

MRS 1 zahtijeva objelodanjivanje stavki finansijskih izvještaja, i sta-

vki datih u napomenama izvještaja. Finansijski izvještaji su jasni i odvo-

jeni od drugih informacija koje se publikuju u godišnjem zaključku. Fina-

nsijski izvještaji se pripremaju najmanje jednom godišnje. Na osnovu

stavova MRS 1 u sastav finansijskih izvještaja ulaze:

- bilans stanja,

- bilans uspjeha,

- izvještaj o promjenama na kapitalu,

- izvještaj o tokovima gotovine,

- računovodstvene politike i

- napomene uz finansijske izvore

2.1. Bilans stanja

Bilans stanja je osnova za pružanje informacija o finansijskom polo-

žaju preduzeća. Broj pozicija koje će biti prezentovane u osnovnom

obrascu bilansa stanja određen je MRS 1. Broj pozicija bilansa stanja

zavisi i od zahtjeva drugih standarda, a ti zahtjevi će biti u funkciji djela-

tnosti kojom se preduzeće bavi. Na osnovu tih zahtjeva, bilans stanja u

osnovnom obrascu mora da sadrži minimalni broj pozicija u okviru

osnovnih elemenata za pružanje informacija o finansijskom položaju

preduzeća to jest pružanje informacija o stanju sredstava, obaveza i

kapitala. Prema zahtjevu MRS 1, imovina se dijeli na tekuću i netekuću,

odnosno na obrtnu i stalnu, dok se obaveze dijele na kratkoročne i

dugoročne. Datumi dospjeća predstavljaju bitne informacije prilikom

procjenjivanja likvidnosti i solventnosti preduzeća. Broj pozicija u

bilansu stanja i u napomenama uslovljena je veličinom preduzeća, djela-

tnošću, prirodom i funkcijom konkretnih pozicija. Minimum pozicija u

bilansu stanja zajedno sa iznosima su sljedeće: nekretnine, postrojenja i

oprema, nematerijalna ulaganja, dugoročni finansijski plasmani, plasmani

u hartijama od vrijednosti, učešće u kapitalu drugih pravnih lica, potra-

355

živanje iz poslovanja, gotovina i gotovinski ekvivalenti, zalihe, doba-

vljači, rezervisanja, uzeti zajmovi, upisani kapital, rezerve i manjiski

interesi.

Izmjenama MRS 1 je određeno da je novi naziv za bilans stanja

Izvještaj o finansijskom položaju na kraju perioda. Umjesto dosadašnjeg

termina „na dan bilansa“, koristi se termin „ na kraju perioda“. Sadržaj

ovog izvještaja nije promijenjen. Pored dosadašnja četiri finansijska

izvještaja i napomena, izmjenama MRS 1 je određeno da sastavlja i

Izvještaj o finansijskom položaju na početku najranijeg komparativnog

perioda u slučaju kada dođe do: promjena neke računovodstvenih

politika, reklasifikacije neke od stavki u finansijskim izvještajima ili

ispravke neke od stavki zbog isprvljanja grešaka. Novi nazivi standarda

će se koristiti u MSFI ali, kako je Odbor za standarde istakao, nisu oba-

vezni za primjenu u praksi odnosno da se ostavi vremena korisnicima

izvještaja da se naviknu na novu terminologiju finansijskih izvještaja.

Šema bilansa stanja odnosno Izvještaj o finansijskom položaju na kraju

perioda po MRS 1 slijedi:6

Bilans stanja

( Izvještaj o finansijskom položaju na kraju poslovnog perioda)

6 Shema je preuzeta iz knjige: Jovan Rodić, Gordana Vukelić, Mirko Andrić; Teorija,

politika i analiza bilansa, Poljoprivredni fakultet, Beograd, str.235-237.

Grupa

računa,

POZICIJA

Oznaka

AOP

Napomena

broj

I

Z

N

O

S

I

Z

N

O

S

Tekuća

godina

Prethod.

godina

1 2 3 4 5 6

AKTIVA

A.STALNA IMOVIN

(002+003+004+005+009) 001

I. NEUPLAĆENI UPISANI KAPITAL 002

II. GUDVIL 003

III. NEMATERIJALNA ULAGANјA 004

IV.NEKRETNINE, POSTROJENјA,

OPREMA I BIOLOŠKA

SREDSTVA

(006+007+008)

005

I. Nekretnine, postrojenja i oprema 006

2. Investicione nekretnine 007

3. Biološka sredstva 008

356

V. DUGOROČNI FINANSJJSKI PLASMANI

(010+011) 009

1. Učešća u kapitalu 010

2. Ostali dugoročni fnansijski plasmani 011

B. OBRTNA IMOVINA (013+014+015+021) 012

I.ZALIHE 013

II. STALNA SREDSTVA NAMENјENA

PRODAJI I SREDSTVA POSLOVANјA KOJA

SE OBUSTAVLjJU

014

III. KRATKOROČNA

POTRAŽIVANјA, PLASMANI I

GOTOVINA (016+017+018+019+020)

015

1. Potraživanja 016

2. Potraživanja za više plaćen porez na dobitak 017

3. Kratkoročni fmansijski plasmani 018

4. Gotovinski ekvivalenti i gotovina 019

5. Porez na dodau vrednost i aktivna vremenska

razgraničenja 020

IV. ODLOŽENA PORES KA SREDSTVA 021

V. POSLOVNA IMOVINA (001+012) 022

G. GUBITAK IZNAD VISINE KAPITALA 023

D. UKUPNA AKTIVA (022 + 023) 024

E. VANBILANSNA AKTIVA 025

PASIVA

A. KAPITAL (102+ 103+104+105+106-107-108) 101

I. OSNOVNI I KAPITAL 102

II. NEUPLAĆENI UPISANI KAPITAL 103

III. REZERVE 104

IV. REVALORJZACIONE REZERVE 105

V. NERASPOREDJENI DOBITAK 106

VI. GUBITAK 107

VII. OTKUPLjENE SOPSTVENE AKCIJE 108

B. DUGOROČNA REZERV1SANјA I OBAVEZE (110+111 + 114+121)

109

I, DUGOROČNA REZERVISANјA 110

II. DUGOROČNE OBAVEZE (112+ 113) 111

1. Dugoročni krediti 112

2. Ostale dugoročne obaveze 113

III. KRATKOROČNE OBAVEZE

(115+ 116+117+118+119+120) 114

1. Kratkoročne finansijske obaveze 115

2. Obaveze po osnovu sredstava namenjenih

prodaji i sredstava poslovanja koje se obustavlјa 116

3. Obaveze iz poslovanja 117

4. Ostale kratkoročne obaveze i pasivna

vremenska razganičenja 118

5. Obaveze po osnovu poreza na dodatu vrednost i

ostalih javnih prihoda 119

6. Obaveze po osnovu poreza na dobitak 120

IV. ODLOŽENE PORESKE OBAVEZE 121

V. UKUPNA PASIVA (101 + 109) 122

G. VANB1LANSNA PASIVA 123

357

2.2. Bilans uspjeha

Bilans uspjeha je zbirni pregled zarađenih prihoda i načinjenih

rashoda tokom redovnog poslovanja i pregled informacija o rezultatu

poslovanja u određenom vremenskom periodu. Bilans uspjeha prikazuje

da li je neko preduzeće poslovalo profitabilno. MRS 1 ne predviđa strogu

formu bilansa uspjeha, već ostavlja mogućnost da preduzeća prilagode

ovaj izvještaj svojim konkretnim minimalnim potrebama stavki koje

trebaju da budu prezentovane. Minimalne stavke koje se propisuju

odnosno koje trebaju da budu prezentovane u bilansu uspjeha jesu:

prihodi od prodaje, poslovni rezultat, rashodi i troškovi finansiranja,

dobici i gubici po osnovu učešća, porezi iz dobitka, dobitak ili gubitak iz

redovnog poslovanja, vanredne stavke manjinski interesi i neto dobitak

ili gubitak perioda. Prema izmjenama MRS 1 bilans uspjeha se naziva

„Izvještaj o ukupnom rezultatu za period“. Prilikom sastavljanja Izvje-

štaja o ukupnom rezultatu perioda mogu se, kao ravnopravne, koristiti

metode ukupnih troškova i metode prodatih učinaka. Ako se preduzeće

opredjeli da se ukupan rezultat iskazuje u jednom izvještaju i ako se

koristi metoda ukupnih troškova u izvještaju bi trebali iskazati sljedeće

stavke: prihode i rashode iz tekuće aktivnosti odnosno prihode i rashode

koji tangiraju rezultat, prihode i rashode koji neposredno tangiraju

kapital-ostali ukupni rezultat to raščlanjeno po osnovu nastanka, u visini

neto iznosa nakon odbitka poreza na dobit, ukupan rezultat perioda, dobit

koja pripada većinskim vlasnicima, dobit koja pripada manjinskim

vlasnicima, ukupan rezultat koji pripada većinskim vlasnicima, ukupan

I, DUGOROČNA REZERVISANјA 110

II. DUGOROČNE OBAVEZE (112+ 113) 111

1. Dugoročni krediti 112

2. Ostale dugoročne obaveze 113

III. KRATKOROČNE OBAVEZE

(115+ 116+117+118+119+120) 114

1. Kratkoročne finansijske obaveze 115

2. Obaveze po osnovu sredstava namenjenih

prodaji i sredstava poslovanja koje se obustavlјa 116

3. Obaveze iz poslovanja 117

4. Ostale kratkoročne obaveze i pasivna

vremenska razganičenja 118

5. Obaveze po osnovu poreza na dodatu vrednost i

ostalih javnih prihoda 119

6. Obaveze po osnovu poreza na dobitak 120

IV. ODLOŽENE PORESKE OBAVEZE 121

V. UKUPNA PASIVA (101 + 109) 122

G. VANBILANSNA PASIVA 123

358

rezultat koji pripada manjinskim vlasnicima, običnu zaradu po akciji,

razrađenu zaradu po akciji. Po MRS 1 šema Izvještaja o ukupnom

rezultatu slijedi:7

Bilans uspjeha

(Izvještaj o ukupnom rezultatu)

Grupa

POZICIJA

Oznaka

AOP

Iznos

Tekuća

godina

Prethod.

godina.

1 2 3 4 5

A PRIHODI I RASHODI IZ

REDOVNOG POSLOVANјA

I PRIHODI REDOVNE DJELATNOSTI

(202 + 206 ±210 + 211+ 212 + 213 - 214)

201

1. Prihodi od prodaje robe (203 do 205) 202

a) Prihodi od prodaje robe povezanim pravnim licima 203

b) Prihodi od prodaje robe na domaćem tržištu 204

v) Prihodi od prodaje robe na inostranom tržištu 205

2. Prihodi od prodaje proizvoda i usluga (207 do 209) 206

a) Prihodi od prodaje proizvoda i usluga povezanim

pravnim licima

207

b) Prihodi od prodaje proizvoda i usluga na domaćem

tržištu

208

v) Prihodi od prodaje proizvoda i usluga na ino tržištu 209

3. Efekti promjena vrijednosti biološke imovine i

aktiviranja učinaka

210

4. Prihodi od premija, subvencija, dotacija i drugi slični prihodi 211

5. Drugi poslovni prihodi 212

6. Povećanje vrijednosti zaliha učinaka 213

7. Smanjenje vrijednosti zaliha učinaka 214

II RASHODI REDOVNE DJELATNOSTI (216 do 220 + 223 do

228)

215

1. Nabavna vrijednost prodate robe 216

2. Troškovi materijala za izradu 217

3. Troškovi ostalog materijala 218

4. Troškovi goriva i energije 219

5. Troškovi zarada, naknada zarada i ostali lični rashodi (221

+222) 220

a) Troškovi bruto zarada i bruto naknada zarada 221

b) Ostali lični rashodi 222

6. Troškovi proizvodnih usluga 223

7. Troškovi amortizacije 224

8. Troškovi rezervisanja za materijalne troškove 225

7Shema preuzeta iz publikacije: Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Konti-

nuirana edukacija, april-maj, 2009,str.13-16.

359

9. Nematerijalni troškovi (osim poreza i doprinosa) 226

10. Troškovi poreza 227

11. Troškovi doprinosa 228

III OSTALI PRIHODI (230 do 238) 229

1.Dobici od prodaje osnovnih sredstava i nematerijalnih ulaganja 230

2. Dobici od prodaje učešća i dugoročnih hartija od vrijednosti 231

3. Dobici od prodaje materijala 232

4. Dobici no osnovu ulaganja u nekretnine 233

5. Viškovi 234

6. Prihodi od smanjenja obaveza 235

7.Dobici no osnovu prodaje stalnih sredstava namijenjenih

otuđenju

236

8. Naplaćena otpisana potraživanja 237

9. Nepomenuti ostali prihodi 238

IV OSTALI RASHODI (240 do 248) 239

1. Gubici na osnovu rashodovanja i otpisa osn.sr. i nemater.

ulaganja 240

2.Gubici na osnovu prodaje osn. sredstava i nematerijalnih

ulaganja

241

3.Gubici na osnovu prodaje učešća i dugoročnih hartija od

vrijednosti

242

4. Gubici od prodaje materijala 243

5. Manjkovi 244

6. Otpisi obrtnih sredstava 245

7. Gubici no osnovu prodaje stalnih sredstava namijenjenih

otuđenju 246

8. Gubici no sonovu ulaganja u nekretnine 247

9. Nepomenuti ostali rashodi 248

V DOBITAK IZ REDOVNOG POSLOVANјA (201 +229-215 -

239)

249

VI GUBITAK IZ REDOVNOG POSLOVANјA (215 + 239 - 201

-229)

250

B FINANSIJSKI PRIHODI I RASHODI

I FINANSIJSKI PRIHODI (252 do 256)

251

1. Finansijski prihodi od povezanih praavnih lica 252

2. Prihodi od kamata 253

3. Pozitivne kursne razlike 254

4. Dobici no osnovu promjene fer vrijednosti ulaganja u

nekretnine

255

5. Ostali finansijski prihodi 256

II FINANSIJSKI RASHODI (258 do 263) 257

1. Finansijski rashodi iz odnosa sa povezanim pravnim licima 258

2. Rashodi kamata 259

3. Negativne kursne razlike 260

4. Otpisi dugoročnih finansijskih plasmana 261

5. Gubici no osnovu promjene fer vrijednosti ulaganja u 262

360

nekretnine

6. Ostali finansijski rashodi 263

III DOBITAK FINANSIRANјA (251 - 257) 264

IV GUBITAKFINANSIRANјA(257-251) 265

V PRIHODI I RASHODI OD USKLAĐIVANјA

VRIJEDNOSTI STALNE IMOVINE

I PRIHODI OD USKLAĐIVANјA VRIJEDNOSTI STALNE

IMOVINE (267 + 268)

266

1. Prihodi od revalorizacije materijalnih i nematerijalnih

sredstava

267

2. Prihodi na osnovu poništavanja imparitetnih gubitaka 268

II RASHODI OD USKLAĐIVANјA VRIJEDNOSTI STALNE

IMOVINE (270 + 271)

269

1. Rashodi na osnovu revalorizacije mater. i nemat. sredstava 270

2. Rashodi na osnovu priznavanja imparitetnih gubitaka 271

III DOBITAK OD USKLAĐIVANјA (266 - 269) 272

IV GUBITAK OD USKLAĐIVANјA (269 - 266) 273

G BRUTO REZULTAT

I BRUTO DOBITAK (249 + 264 + 272 - 250 - 265 - 273)

274

II BRUTO GUBITAK (250 + 265 + 273 - 249 - 264 - 272) 275

D TEKUĆI I ODLOŽENI POREZ HA DOBIT

I RASHODI TEKUĆIH I ODLOŽENIH PORESKIH

OBAVEZA

276

II PRIHODI TEKUĆIH I ODLOŽENIH PORESKIH

SREDSTAVA

277

Đ NETOREZULTAT

I NETO DOBITAK (274 - 276 + 277)

278

II NETO GUBITAK (275 - 277 + 276) 279

III NETO GUBITAK (274 - 276 + 277) 280

E UKUPNI PRIHODI (201 + 229 + 251 + 266) 281

Ž UKUPNI RASHODI (215 + 239 + 257 + 269) 282

Prosječni broj zaposlenih u periodu na osnovu sati rada 283

Prosječni broj zaposlenih u periodu na osnovu stanja na

kraju mjeseca

284

OSTALI UKUPNI REZULTAT

Dobici iz prevođenja stranih finanisjkih izvještaja inostranog

poslovanja

Gubici iz prevođenja stranih finanisjkih izvještaja inostranog

poslovanja

Dobici zbog promjena fer vrijednosti HOV raspoloživih za

prodaju (MRS 39)

Gubici zbog promjena fer vrijednosti HOV raspoloživih za

prodaju (MRS 39)

Efektivni dio dobitka od hedža gotovinskih tokova

Efektivni dio gubitka od hedža gotovinskih tokova

Promjena revalorizacionih rezervi (MRS 16 i MRS 38)

Aktuarski dobici od planova definisanih primanja (MRS 19)

Aktuarski gubici od planova definisanih primanja (MRS 19)

361

POREZ HA DOBIT KOJI SE ODNOSI HA OSTALI

UKUPAN REZULTAT

DOBITAK OSTALOG UKUPNOG REZULTATA NAKON

POREZA HA DOBIT

GUBITAK OSTALOG UKUPNOG REZULTATA NAKON

POREZA HA DOBIT

UKUPAN REZULTAT ZA PERIOD

UKUPNA DOBIT ZA PERIOD

UKUPAN GUBITAK ZA PERIOD

DOBIT KOJA PRIPADA VLASNICIMA

DOBIT KOJA PRIPADA VEĆINSKIM VLASNICIMA

DOBIT KOJA PRIPADA MANјINSKIM VLASNICIMA

UKUPAN REZULTAT KOJI PRIPADA VLASNICIMA

UKUPAN REZULTAT KOJI PRIPADA VEĆINSKIM

VLASNICIMA

UKUPAN REZULTAT KOJI MANјINSKIM VLASNICIMA

ZARADA PO AKCIJI

OBIČNA ZARADA PO AKCIJI

RAZRAŽENA ZARADA PO AKCIJI

2.3. Izvještaj o promjenama na kapitalu

Izvještaj o promjenama na kapitalu čini dio seta finansijskih izvje-

štaja i predstavlja vrlo značajne informacije za vlasnike kapitala. U ovom

dijelu finansijskih izvještaja se prikazuju sve promjene na kapitalu tokom

dva uzastopna perioda izvještavanja i uvažava sve poslovne transakcije i

druge događaje koji su povezani sa sopstvenim kapitalom preduzeća.

Ovaj izvještaj može biti prezentovan u potpunom i sažetom obliku.

Potpuni izvještaj o promjenama na kapitalu sadrži sve promjene vezane

za kapital i odgovara svome nazivu. Sažeta forma izvještaja za promjene

na kapitalu ne obuhvata promjene povezane sa kapitalom koje su nastale

po osnovu novih ulaganja kapitala ili uplata kapitala i povlačenja kapitala

vlasnika i naziva se Izvještaj o priznatim gubicima i dobicima. Po MRS 1

pozicije koje mora da sadrži izvještaj o promjenama na kapitalu u sažetoj

formi u osnovnom obrascu odnose se na izvještavanje o priznatim

dobicima i gubicim. To su sljedeće pozicije: neto dobitak ili gubitak peri-

oda u pojedinačnim iznosima i u njihovom zbiru ili razlici, pozicije

prihoda i rashoda, ispravke grešaka i promjene u računovodstvenoj

politici.

Pored elemenata datih u sažetoj formi, potpuni izvještaj o promje-

nama na kapitalu preduzeća treba da objelodani sledeće elemente:

promjene na kapitalu po osnovu novih uloga i uplata, to se odnosi i na

povlačenje kapitala vlasnika, stanje akumulativnih dobitaka ili gubitaka

na početku perioda kao i nastale promjene u toku perioda i usaglašavanje

362

svih promjena koje su nastale tokom perioda na osnovnom kapitalu,

emisionoj premiji i rezervama. Svaka od ovih promjena treba da se

objasni. Slijedi šema, Izvještaj o promjenama na kapitalu prema MRS 1:8

Elementi Ukupni

kapital

Emisi.pre-

mija

Reval.rez-

erve

Rev.

Rez.Prev.str.val.

Akumula-

cija dobiti Ukupno

1. Saldo 20h1 H H H H H

2.Promjeneu

računovodstveni

m politici

(H) (H)

3.Korigovani

saldo H H H H H

4.Pozitivniefekt

Revalorzacije

nekretnina

5.Negativniefek

ti realizacije

nekretnina

6.Kursne razlike H

7.Negativni

dobici i gubici

koji nisu

priznati u

finansijskim

izvještajima

8.Neto

dobitak/gubitak

perioda

H H

9.Isplata

dividendi (H) (H)

10.Emisija

akcija H H (H)

H

11.Saldo20h2 H H H H H H

Međunarodni računovodstveni standard 8 zahtijeva da svi prihodi i

rashodi se prezentuju u obrascu bilansa uspjeha. MRS 16 zahtijeva da

dobici i gubici koji nastaju po osnovu promjena na sopstvenom kapitalu

budu uključeni u izvještaj o promjenama na kapitalu to znači da se ne

uključuju u izvještaj bilansa uspjeha. Takođe međuzbirovi pojedinih

gubitaka i dobitaka kao i njihov ukupn zbir prikazuje se u izvještaju o

promjenama na kapitalu.

8 Shema preuzeta iz Gordana Vukelić, Finansijsko računovodstvo, Beogradska Banka-

rska Akademija-Fakultet za bankarstvo, osiguranje i finansije Beograd, 2008, str 107.

363

2.4. Izvještaj o tokovima gotovine

Tokovi gotovine su priliv i odlivi gotovine i gotovinskih ekviva-

lenata. Vrijednost preduzeća najdirektnije je povezana sa tokovima goto-

vine koje preduzeće stvara. Ovakav značaj tokova gotovine stvorio je

obavezu za sastavljanje bilansa tokova gotovine i to poslovnih, inve-

sticionih i aktivnosti finansiranja. Pod gotovinom se smatra gotovina i

depoziti po viđenju. Ekvivalenti gotovine su kratkoročna, visoko likvi-

dna ulaganja koja se brzo pretvaraju u poznate iznose gotovine. Poslovne

odnosno operativne aktivnosti, finansijske aktivnosti i investicione

aktivnosti prikazuju one transakcije obračunskog perioda koje pove-

ćavaju ili smanjuju novčana sredstva.

Poslovna odnosno operativna aktivnost preduzeća dovodi do neto

povećanja ili smanjenja novčanih sredstava, a ta promjena zasniva se na

redovnom poslovanju preduzeća. Pored redovnog poslovanja preduzeća,

kao što je već navedeno postoji tok gotovine koji proizilazi iz finansijske

ili investicione aktivnosti. Rezultat takvih transakcija treba da bude

jednak bilansnoj promjeni salda novčanih sredstava od početka obraču-

nskog perioda pa do momenta sastavljanja izvještaja.

Bilans o tokovima gotovine može da bude sačinjen po indirektnoj

metodi i po direktnoj metodi.

Izvještaj o tokovima gotovine – indirektna metoda;

Novčana sredstva od poslovne aktivnosti po ovom metodu uključuju

prilive od dobara i usluga, prilive od kamata i dividendi. Ovaj izvještaj

obuhvata i odlive po osnovu nabavke vrijednosti roba, izdatke za siro-

vine, zarade zaposlenih, isplate kamata i druge rashode. Indirektna meto-

da bilansiranja gotoviskih tokova kod gotovinskog toka operativne

aktivnosti polazi od neto dobitka ili gubitka, a potom slijedi korektura na

više i na niže da bi iz te korekture proizašlo saldo gotovine na bilansni

dan. Slijedi ilustracija korekcije neto dobitka na neto gotovinske tokove

iz poslovne aktivnosti:

Elementi Sabrati sa neto dobitkom Oduzeti od neto dobitka

Rashod i za amortizaciju Dodaje se

Gubici od prodaje stalnih

sredstava Dodaje se

Dobici od prodaje stalnih

sredstav Oduzeti

Potraživanja od kupaca –

neto iznos Smanjenje Povećanje

Unaprijed plaćeni rashodi Smanjenje Povećanje

364

Zalihe Smanjenje Povećanje

Obaveze prema

dobavljačima Povećanje Smanjenje

Obračunate ostale obaveze Povećanje Smanjenje

Obaveze za porez na dobit Povećava se Smanjenje

Gotovinski tokovi investicione aktivnosti i gotoviski tokovi fina-

nsijske aktivnosti isti su kao i kod direktnog metoda. Slijedi pojašnjenje

pomenutih aktivnosti:

- Novčani tokovi investicione aktivnosti

Kod novčanih tokova investicione aktivnosti radi se o prilivu i

odlivu po osnovu investicione aktivnosti. Novčani prilivi po ovom

osnovu uključuju prodaju: nekretnina, postrojenja, opreme, akcija ili

obveznica, kao naplate glavnice datih zajmova ili kredita ali bez kamata

koji se odnose na zajmove ili kredita. Novčani odlivi po ovom osnovu

odnosi se na izdatke za: kupovinu nekretnina, postrojenja, i opreme,

akcija ili obveznica i zajmova.

- Novčani tokovi finansijske aktivnosti

Kod novčanih tokova finansijske aktivnosti radi se o prilivu i odlivu

od finansijske aktivnosti. Priliv se odnosi na novčana sredstva dobijena

izdavanjem akcija kao i novčana sredstva koj potiču od izdavanja

obveznica ili mjenica. Odliv se događa po osnovu kupovine sopstvenih

akcija, isplatu obveznica i mjenica, kao i novčana sredstva za plaćanje

dividedi, bez dividendi koje se isplaćuju u akcijama.

- Izvještaj o tokovima gotovine-direktna metoda;

Izvještaj o tokovima gotovine od poslovne aktivnosti po ovom

metodu se utvrđuje na osnovu povećanja ili smanjenja na nekom računu

to jest utvrđivanje razlika između stanja na početku i na kraju perioda.

Preciznije rečeno direkna metoda bilansa gotovinskih tokova iskazuje

glavne vrste gotovinskih primitaka i gotovinskih isplata kako operativne

tako i drugih aktivnosti. Slijedi pojašnjenje:

Gotovinski primici od prodaje to jest neto prihod od prodaje uvećava

se smanjenjenjem na računu potraživanja, a smanjuje povećanjm iznosa

na računima potraživanja.

Primljena kamata i dividende to jest prihod od kamate uvećava se

smanjenjem potraživanja za kamatu (gotovinska osnova), a smanjuje

povećanje iznosa ovog potraživanja.

Gotovinski izdaci za nabavke to jest troškovi uvećavaju se pove-

ćanjem zaliha, a smanjuju smanjenjem zaliha, dalje povećavaju se sma-

365

njenjem obaveza prema dobavljačima, a smanjuju povećanjem obaveza

prema dobavljačima.

Operativni rashodi to jest rashodi smanjuju se za iznos amortizacije i

ostalih bezgotovinskih rashoda, a uvećavaju se smanjenjem obračunatih

obaveza kao što su plate, smanjuju se povećanjem obračunatih obaveza i

povećavaju povećanjem unaprijed plaćenih troškova (aktivnih vreme-

nskih razgraničenja) i smanjuju se smanjenjem unaprijed plaćenih troško-

va.

2.5. Prikaz računovodstvene politike u finansijskim izvještajima

Napomene uz finansijske izvještaje sadrže opise i raščlanjivanje

prikazanih pozicija bilansa stanja (izvještaj o finansijskom položaju na

kraju perioda), bilansa uspjeha (izvještaj o ukupnom rezultatu za period),

izvještaja o tokovima gotovine i izvještaj o promjenama na kapitalu.

Svrha njihovog prikazivanja je obezbeđivanje prezentacije na ispravan

odnosno realan način.

Napomene sadrže: izabrane osnove za pripremu finansijskih

izvještaja i specifične računovodstvene politike koje su odabrane i

primijenjene, objelodanjivanje informacija koje zahtijevaju Međuna-

rodni računovodstveni standard, a koje nisu prikazane na nekom drugom

mjestu u finansijskim izvještajima, napomene obezbjeđuju dodatne

informacije, čija je svrha fer i poštena prezentacija.

Neophodno je sljedeće, uz finansijske izvještaje u kojima se

prikazuju računovodstvene politike, da napomene sadrže: osnov primije-

njen za mjerenje pozicija u pripremi finansijskih izvještaja i svaku speci-

fičnu računovodstvenu politiku, koja je neophodna za razumijevanje

finansijskih izvještaja.

Kada je u pitanju računovodstvena politika ona predstavlja speci-

fične principe, pravila odnosno praksu usvojenu od strane preduzeća, a to

upravo Međunarodni računovodstveni standardi prepuštaju rukovo-

dstvima preduzeća da na svoj način donesu računovodstvenu politiku

preduzeća u skladu sa specifičnostima poslovanja. Ta pravila mogu biti

od uticaja na neto dobit, i zato moraju biti objelodanjena, kako bi

korisnici finansijskih izvještaja mogli da imaju odgovarajuću predstavu.

To su na primjer primijenjene politike na obračun amortizacije, obračun

zaliha.

366

III. RAČUNOVODSTVO U FUNKCIJI

UPRAVLjANjA

1. Računovodstveno planiranje u funkciji upravljanja

Za razliku od planiranja poslovanja koje ima širi karakter, računovo-

dstveno planiranje je čvrsto naslonjeno na one kategorije i podatke koji

čine predmet knjigovodstvene evidencije. Zajedno sa knjigovodstvom,

računovodstveno planiranje postaje djelatnost računovodstvenog praćenja

poslovnog procesa. Računovodstveno planiranje čini ključni dio procesa

planiranja u preduzeću, ta značajnost se ogleda u usmjeravanju odluka o

alociranju resursa u pravcu definisanja ciljeva. Ono predstavlja sistem

koji pokriva planiranje tokova rentabilteta, tokova likvidnosti, finansijske

strukture i kapitalnih ulaganja.

Zadaci i ciljevi planiranja privrednog subjekta u obavljanju svoje

djelatnosti ne ogleda se u jednom cilju i jednom zadatku već slijede čitav

niz ciljeva i zadataka, svako od njih nemaju svoj novčani izraz. Opštim

ciljevima privrednog subjekta smata se očuvanje i rast neto imovine

privrednog subjekta odnosno preduzeća, budući da su uslov konti-

nuiranog poslovanja. Implementiranje ovih ciljeva pretpostavlja ostva-

renje zadovoljavajućeg dobitka i sposobnosti plaćanja na duge rokove.

Menadžment preduzeća opšte ciljeve preduzeća izražava u strate-

gijskom planu preduzeća, koji se definiše kao dugoročni plan preduzeća.

Strategijsko planiranje pored definisanja ciljeva preduzeća i sredstava

kojima će oni biti realizovani uključuje i analizu prethodnosti tj. pro-

šlosti, koristeći se poznatim kvantitativnim podacima o poslovanju, a to

su; prihodi, rashodi i poslovnim rezultatom , i na bazi tih veličina proje-

ktuje se razvoj ovih veličina u budućnosi. Polazeći od prethodno reče-

nog, utvrđuju se hipoteze o tome kako će preduzeće kao sistem i pojedini

njegovi dijelovi funkcionisati u makroekonomskom okruženju.

Prevođenje ovih definisanih ciljeva u dnevne odluke kojima se oni

mogu ostvariti vrši se u okviru operativnih planova. Opšti ciljevi se

prevode u specifične ciljeve koji imaju svoju kvantitativnu i vremensku

dimenziju.

Računovodstveno planiranje čini okosnicu procesa planiranja u

preduzeću, iz razloga toga što usmjerava odluke o alokaciji resursa u

pravcu definisanih ciljeva. Računovodstveno planiranje predstavlja

sistem koji pokriva planiranje tokom rentabiliteta, tokom likvidnosti,

finansijske strukture i kapitalnih ulaganja. Ono ima veoma važni

upravljački istrument na taj način što određuje akcije koje treba da

367

dovedu do realizacije izabranih ciljeva, obavezujući finansijsko kvanti-

tativni izraz. Izbor ciljeva i specifičnih sredstava za njihovo ostvarenje

su, u suštini, pretpostavke planiranja. Menadžment preduzeća, uzmimo

za primjer, da donese odluku o tome da se nerentabilni pogon proda,

uticaj te odluke na prinosnu, imovinsku i likvidnu poziciju preduzeća

može biti predviđen računovodstvenim planiranjem. Računovodstvenim

planiranjem postavljaju se, kako smo već naveli u prethodnom dijelu

rada, kvantitativno iskazani ciljevi preduzeća kao cjeline, a istovremeno i

njegovih dijelova kao što su profitni centri. Ove radnje istovremeno

pružaju osnovu za kontrolu ostvarivanja. Upravljački vrh , upoređenjem

zadatih ciljeva iz plana i postignutih ciljeva, o kojima informacije pruža

računovodstvo, ima se mogućnost stalnog praćenja realizacije i preduzi-

manja korektivnih akcija ako dođe do odstupanja od neočekivanih

rezultata.

Kao što je poznato da je za utvrđivanje ciljeva i akcija i za njihovo

ostvarenje neophodno informisanje koje pruža računovodstvo, jer mora

se poći od postojećeg stanja, da bi se vidjelo koliko ono odstupa od

situacije u kojoj preduzeće želi da se nađe, i zbog situacije da kontrola

ostvarenja zadatih cinjeva zahtijeva stepen metodološke podudarnosti

između računovodstva i planiranja, pa shodno tome ovo planiranje se i

naziva računovodstvenim planiranjem. Sistem računovodstvenog plani-

ranja predpostavlja redovno sastavljanje sljedećih glavnih planova: plan

rezultata odnosno bilansa uspjeha,plan likvidnosti,plan kapitalnih

ulaganja i plan finansijske strukture (bilans stanja).

Svaki od navedenih planova ima svoje ciljeve ali svi oni moraju biti

usaglašeni međusobno i sa opštim ciljevima preduzeća usvojenim u

strategiskom planu. Planiranje ovih računovodstvenih kategorija mora

biti detaljno.

1.1. Plan rezultata (bilansa uspjeha)

Plan rezultata (bilansa uspjeha) obuhvata temeljne novčane poka-

zatelje poslovne aktivnosti preduzeća kroz prihode, rashode, i rezultat

koji se iskazuje u bilansu uspjeha. Planiranje ovih računovodstvenih

kategorija zahtijeva detaljnost. Ishodišnu tačku čini plan prodaje, iz

razloga toga što od prodaje zavisi direktno ili indirektno planovi ostalih

funkcija tj. plan proizvodnje, plan troškova proizvodnje, plan troškova

upravljanja, prodaje, administracija i plan troškova istraživanja i razvoja.

Plan prodaje predstavlja završnu i krajnju ciljnu tačku u procesu

računovodstvenog planiranja. Za računovodstveno planiranje često se

368

zastupa stav da kompletno planiranje počinje sa planom prodaje. Plan

prodaje ili budžet, rezultatima direkno ili indirektno uslovljava sve ostale

planove funkcionalnih područja. Priprema, izrada i izvršenje ovog budže-

ta pripada funkcionalnom području marketinga. Polazeći od ciljeva

preduzeća znači i ciljeva prodaje kao njegove funkcionalne cjeline, znači

od donijetih strateških i taktičkih odluka, kao i računovodstvenih info-

rmacija o ostvarivanju u prethodnim godinama. Plan prodaje (kako se u

literaturi naziva budžet prodaje), odnosno plan prihoda od prodaje

označava projekciju prodaje po programima, kanalima prodaje, proda-

jnim teritorijama, grupama kupaca, itd. Pored navedenog, plan prodaje

podrazumijeva donošenje pojedinačnih odluka sa područja prodaje i

njihovo usaglašavanje sa odlukom prodajnog područja, kao i sa ostalim

određenim odlukama drugih područja preduzeća.

Osnovni plan prodaje indentifikuje se sa predviđanjem ili

proekcijom budućih efekata aktivnosti prodaje. U svim preduzećima

sačinjavaju se planovi prodaje učinaka, ali kada se radi o predviđanju

prodaje u proizvodnom preduzeću mogući su brojni pristupi iz kojih je

moguće indentifikovati onaj koji se može nazivati tipičnim za konkretni

subjekat. Za predviđanje i projekcije prodaje preduzeća zaduženi su

zaposleni i odgovorni iz funkcionalnog područja marketinga. U ovom

dijelu računovodstva, a od posebnog je značaja i za preduzeće ova

posljedna faza u odabranom pristupu predviđanja. U primjeni naredne

faze planiranja odnosno budžetiranja značajan je oslonac na raspoloživim

i analiziranim sljedećim informacijama: prodaja u pretdhodnom periodu

i njeno analiziranje, ocjena prodajne snage, opšti uslovi koji se odnose na

ekonomske i konkurentske, specifičnost odnosa prodaje i ekonomskih

indikatora, prognoza cijena i njihovo analiziranje, analiza tražnje na

tržištu i planovi reklame i propagande koji se odnose na prodaju. Plani-

rani i obračunom predviđeni rezultati odnosno iznosi neto prihoda od

prodaje proizvoda predstavlja istovremeno očekivani priliv novčanih

sredstava.

Plan proizvodnje i troškova proizvodnje sačunjava se u funkci-

onalnom području proizvodnje u direktnoj kordinaciji sa funkconalnim

područjem prodaje i daje direktne odgovore na zahtjeve plana prodaje uz

uvažavanje kretanja zaliha gotovih proizvoda kao bitne pretpostavke za

obavljanje kontinuiteta prodaje. Kada se plan proizvodnje izrađuje potre-

bno je uvažavati donijete odluke o veličini proizvodne serije, tj. o

mogućoj količini prodaje svakog konkretnog proizvoda odnosno o

njegovoj mogućoj prodaji, ovo su neposredno uslovljene informacije.

Polazeći od tih informacija pravi se projekcija obima proizvodnje, zatim

asortimana i na kraju prostorni i vremenski raspored. Na ovakav način

369

projektovan plan proizvodnje predstavlja osnovu za operativno planiranje

proizvodnje za vremenske periode koji se odnose na dane, sedmice,

dekade i mjesece. Suštinski plan proizvodnje je temelj za tehnički proces

planiranja, koga čini tehničko i tehnološko proizvođenje učinaka.

Usaglašavanje plana proizvodnje i prodaje predstavlja neminovnost,

a to je moguće uraditi na različite načine uvažavajući stalno navedene

zahtjeve. Način usaglašavanja zahtjeva zavisi i od djelatnosti preduzeća,

proizvodno prodajnog asortimana kao i vrste učinaka, odnosno proizvoda

koju određeni subjekat proizvodi. Preduzeća koja se bave proizvodnjom

proizvoda ograničenog i strogo kontrolisanog perioda upotrebe, usaglaša-

vanje planova prodaje i proizvodnje postiže se tako što se ukupna prodaja

perioda pokriva proizvodnjom iz toga perioda. Ovakav način usaglaša-

vanja vodi minimiziranju troškova držanja zaliha.

Preduzeća koja proizvode standardene proizvode za kojima je tražnja

ravnomjerna u toku perioda planiranja, tada se usaglašavaju planovi

prodaje i proizvodnje uspostavljanjem kontinuirane proizvodnje. Ovako

preduzeće posebno mora voditi računa o kretanju robnih oblika obrtnih

sredstava, a posebno se mora paziti da ne dođe do nagomilavanja zaliha

u periodima smanjenja obima proizvodnje, tj. povećanim troškovima

držanja zaliha, kao i rizicima od eventualnog gubitka vrijednosti pome-

nutih zaliha.

Plan troškova proizvodnje ima zadatak da projektuje troškove proi-

zvodnje po određenim vrstama i grupama troškova, kao i po dijelovima

subjekata, proizvodima i drugim aspektima ekonomičnosi i rentabilnosti.

Ovaj plan podrazumijeva veoma visoku složenost i vrlo je značajan jer

od njega zavisi djelotvornost planiranja poslovnog rezultata, novčanih

troškova i projekcije bilansa stanja te sačinjavanje plana nabavke materi-

jala.

Plan opštih troškova koji se odnose na troškove prodaje, upravljanja

i administracije ima zadatak da izvrši projekciju troškova vezanih za

opšte upravljanje i administraciju. Moramo naglasiti da se ovde pojavlju-

ju pretežno fiksni troškovi. Osnovna karakteristika ovih troškova jeste

veoma mala uslovljenost tekućim poslovnim troškovima iz reda poslovne

aktivnosti pa se u dugom roku mogu mijenjati zavisno od obima proizvo-

dnje i prodaje. Ovako utvrđeni opšti troškovi se prihvataju kao prosjek

perioda, ili opšti troškovi posljedne poslovne godine, u ovakvim sluča-

jevima daozvoljena je korekcija zbog eventualnih promjena cijena poje-

dinih elemenata i faktora u ovom funkcionalnom području.

370

Plan troškova istraživanja i administaracije ima zadatak da iskaže

projektovane troškove koji su vezani za razvojne projekte koji mogu

imati tri svojstva i to su:9

- U prvoj grupi troškovi koji po pravilu i najčešće imaju fiksni kara-

kter i njihovo planiranje je istovremeno kao planiranje troškova opšteg

upravljanja i administacije.

- Druga grupa troškova istraživanja i razvoja su potpuno definisani

diskrecionim pravom određenog nivo upravljanja i zatim njihov iznos

može biti prilagođivan tokom planskog perioda, i

- Treća grupu ovih troškova kao posljedica strateških odluka organa

upravljanja i vezani su za predviđanje prodaje, pa njihovo planiranje

nema podloge u prošlim periodima i istorijskim troškovima. Njihovu

visinu predviđaju i procjenjuje vrhovni menadžment privrednog sistema.

Na osnovu svih navedenih kategorija karakteristika ovde je dovoljno

pokazala da je plan troškova funkcionalnog područja istraživanja i

razvoja potreban, ali da treba biti krajnje fleksibilan u njegovoj kvanti-

fikaciji i planirati je uz stalnu komunikaciju i saradnju sa upravom predu-

zeća, tj. vrhovnim menadžmentom i zaposlenim ovog funkcionalnog po-

dručja.

Sama struktura i složenost preduzeća, pri čemu se ima u vidu

postojanje profitnih i investicionih centara, i njegov proizvodno tehno-

loški program neposredno utiče na složenost izrade planiranog rezultata

odnosno bilansa uspjeha. Kako se kao konačni nosioci prihoda, rashoda i

poslovnog rezultata javljaju proizvodi i usluge preduzeća projekcija bila-

nsa uspjeha pretpostavlja njihovu alokaciju na pjedine nosioce. U koliko

je broj nosioca veći alokacija će predstavljati veću složenost.

Kada su upitanju informacije koje sadrže planirani bilans uspjeha

namijenjene su kako eksternim tako i internim korisnicima, one služe kao

osnova kontrole uspješnosti menadžmenta preduzeća. Postoji potreba

stalnog praćenje ostvarenja planiranih veličina u bilansu uspjeha ona je

ostvarljiva ako je planirani godišnji bilans uspjeha podijeljen na kvartalne

periode, a po mogućnosti i na mjesečne planove prihoda, rashoda i rezu-

ltata.

1.2. Planiranje likvidnosti

Planiranje likvidnosti preduzeća predstavlja sposobnost preduzeća da

u roku odgovori dospjelim novčanim obavezama. Da li je preduzeće

9 Gordana Vukelić: Upravljačko računovodstvo, Fakultet za poslovni inženjerig i

menadžment, Banja Luka novembar 2006 godine str.92-93.

371

likvidno ogleda se u veličini i dinamici priliva gotovine i visine ročnosti

obaveza koje dospijevaju, odnosno odliva po osnovu izmirenja obavaza.

Da bi se sagledala budućnost preduzeća kada je u pitanju njegova

likvidnost je planiranje priliva i odliva gotovine. Plan priliva i odliva

gotovine sadrži stanje gotovine na početku poslovnog perioda, uzmimo

početak poslovne godine, i sve planirane prilive i odlive gotovine tokom

perioda tj. godine. Održanje likvidnosti se smatra neophodnim za dugo-

ročno postojanje preduzeća, iz razloga toga što nelikvidnost preduzeća

vodi u stečajni postupak.

Kada se pravi plan priliva gotovine polazi se od planiranih prihoda

od realizacije da su oni najveći izvor. Dinamika naplate direktno zavisi

od načina prodaje. Pri prodaji za gotovo postoji vremenska podudarnost

između momenta prodaje i naplate gotovine. Ova prednost ne postoji u

slučajevima prodaje na kredit, iz tog razloga se mora pri planiranju uzeti

u obzir dinamika naplate potraživanja od kupaca. Pored priliva iz reda

prodaje, u planu likvidnosti se nalaze i planovi priliva gotovine po

osnovu planiranog priliva od stalnih sredstava i priliva po osnovu

finansijskih prihoda.

Suprotno prilivu gotovine predstavlja odliv, on je vezan za izmirenje

obaveza prema dobavljačima, zaposlenima, fiskusu, vlasnicima i drugim

povjeriocima. Iz toga razloga planiranje odliva gotovine je samo ako se

ima pregled o navedenim obavezama. Pomenute obaveze su sadržane u

planu nabavke materijala, planu nabavke stalnih sredstava, planu

troškova pojedinih funkcija kao što su uprava, prodaja, istraživanje i

razvoj i druge planirane obaveze. Kada se planira odliv gotovine mora se

znati da nabavka tj. nastanak troškova ne mora vremenski da se podudara

sa isplatom.

Postoji potreba za stalnim usklađivanjem visine priliva i odliva

sredstava radi održavanja likvidnosti iz toga razloga godišnji plan se

mora pratiti kvartalno, a po mogućnosi i mjesečno i nedeljno. Na osnovu

sačinjenog plana likvidnosti preduzeće procjenjuje potrebe za angažo-

vanjem dodatnih likvidnih sredstava u periodima kada su odlivi veći od

priliva, u koliko je situacija obrnuta stvara se mogućnost plana plasiranja

slobodnih sredstava.

1.3. Plan kapitalnih ulaganja

Plan kapitalnih ulaganja obuhvata visinu i dinamiku ulaganja u

stalna sredstva. Ovaj vid ulaganja i njegove ocjene ne spadaju u nadle-

žnost operativnog finansijskog planiranja, ali ako je odluka donešena u

372

dugoročna ulaganja sredstava tj. u fiksnu imovinu i kada je utvrđena

dinamika ulaganja, tada se radi neophodnog obezbeđenja potrebnih

finansijskih sredstava mora u tekuće budžetiranje uvrstiti plan

kapitalnih izdataka, u onoj visini u kojoj se oni realizuju u datom

planskom periodu. Plan po kvartalima zahtijeva naglašavanje i određi-

vanje dinamiku ulaganja i izvora iz kojih će se pomenuta ulaganja

obezbijediti. U koliko vlastiti izvori nisu dovoljni priće se planiranju

angažovanja dugoročnih pozajmljenih izvora finansiranja.

1.4. Plan finansijske strukture

Na osnovu planskog bilansa stanja pokazuje se finansijski položaj

preduzeća koji se očekuje na kraju godine, kao i na kraju svakog kvartala

odnosno mjeseca tokom planske godine. Planski bilans stanja sačinjava

se na osnovu pojedinačnih planova koji su prethodno sastavljeni, to su

planovi nabavke i zaliha materijala, plan prodaje, plan kapitalnih

ulaganja, plan gotovine ( prilivi i odlivi).

Plan finansijske strukture(bilans stanja) je predmet finansijske

analize na isti način kao i stvarni bilans stanja. To u suštini znači da se na

osnovu planiranog bilansa stanja preciziraju pokazatelji likvidnosti,

zaduže-nosti i drugi značajni pokazatelji. Na osnovu ovih analiza

utvrđuje se buduća likvidnost i finansijska struktura preduzeća. Uzima-

jući podatke iz planiranog bilansa uspjeha i planiranog bilansa stanja

moguće je utvrđivati planiranu stopu prinosa na sopstveni kapital, a

shodno tome i na ukupni angžovani kapital.

Na kraju sažeto rečeno, ako se donijeti planovi koriste kao osnovni

pokazatelj, računovodstveno planiranje predstavlja sistem koji pokriva

planiranje tokom rentabiliteta, tokom likvidnosti, finansijske strukture i

kapitalnih ulaganja i snažno utiče na upravljanje preduzećem u smislu

donošenja ispravnih odluka.

2. Računovodstvena analiza kao dio analize poslovanja preduzeća

Računovodstvena analiza se bavi istraživanjem poslovanja

korišćenjem računovodstvenih podataka. U pitanju je računsko dopunja-

vanje vrijedonosno izraženih podataka radi ispitivanja uzroka odstupanja

ostvarenog od planiranog u jednom obračunskom periodu. Računovo-

dstvena analiza se razvija na osnovama analize bilansa, koja je nastajala

iz potrebe donošenja poslovnih odluka, od strane upravljača u akcio-

373

narskim preduzećima, polaganja rezultata o radu i poslovanju, kontrole i

revizije poslovanja i izvještavanja zainteresovanih lica.

Analiza bilansa ili finansijska (računovodstvena) analiza je analiza

zasnovana na bilansu stanja i bilansu uspjeha i istovremeno prati

finansijski položaj i rentabilitet poslovanja preduzeća. Predmet analize

bilansa su sredstva i izvori sredstava, ( podatke dobiva iz bilansa stanja),

poslovni rezultat, tj. poslovni prihodi i poslovni rashodi (podatke

preuzima iz bilansa uspjeha).

Računovodstvena analiza pored informacija koje sadrži

računovodstvo, može da obuhvati i neke neračunovodstvene informacije

ukoliko su one u uzročnom stanju veze sa računovodstvenim informa-

cijama. Analiza poslovanja preduzeća kao metodologija šireg spektra,

prema potrebama može da koristi odgovarajuće podatke i

računovodstvene analize. U privrednoj praksi i stručnoj literaturi uobi-

čajna je sistematizacija metoda ili postupaka analize poslovanja predu-

zeća na osnovne i specijalne metode ili postupke.

Osnovne metode analize poslovanja preduzeća su: metoda

raščlanjivanja i metoda komparacije ili upoređivanja. Primjereno na

poslovanje preduzeća kao objekta analize poslovanja preduzeća, mogu se

raščlaniti i upoređivati elementi poslovanja preduzeća, a to su poslovna

sredstva, poslovni rezultati i osnovne funkcije preduzeća.

Raščlanjivanjem sredstava i izvora sredstava utvrđuje se njihova

struktura, sastav ili kvalitet. Raščlanjivanjem poslovnih rezultata po

raznim kriterijumima indetifikuje se izvori rezultata kao što su organi-

zacioni dijelovi preduzeća, proizvodi, kanali prodaje, područja prodaje i

sl. Raščlanjivanje pojedinih osnovnih funkcija preduzeća se utvrđuju

poslovi i zadaci koji im pripadaju.

Metoda komparacije ili upoređivanja se nadovezuje i logično slijedi

poslije metode raščlanjivanja. Njen cilj je da utvrdi i ocijeni odnos dije-

lova dobijenih raščlanjivanjem analiziranog objekta.

Preduslov za analizu bilo kog predmeta zahtijeva složenost pre-

dmeta. Pod složenošću predmeta podrazumijeva se da je sastavljen iz

dijelova i da između dijelova postoji kvalitativna i kvantitativna relacija,

čiji uzajamni uticaj dovodi do nastanka predmeta. Predmet analize, u

najširem smislu, može da bude stanje i pojava. Stanje predstavlja

okončani nastanak pojave. Ako je predmet analize stanje, putem raščla-

njivanja mogu se indentifikovati pojave koje se dovele do formiranja

takvog stanja. Na taj način se objašnjava kako je nastala pojava. To se u

teoriji i praksi naziva statičkom analizom. Dinamička analiza za razliku

od statičke razotkriva proces koji se odvijao tokom određenog razdoblja

374

iz čega je kao posljedica nastalo stanje, odnosno pojava. Dinamička

analiza se ne zaustavlja na uočavanju pojave. Ona pojave raščlanjava na

elemente i ispituje kvalitet i kvantitet elemenata. Dinamička analiza bi u

pomenutom primjeru, u preduzeću, ispitivala elemente dospjeća obaveza

i elemente mobilizacije sredstava s ciljem da indentifikuje svaki element

dospjeća obaveza i svaki element mobilizacije sredstava.

2.1. Svrha i zadatak analize poslovanja preduzeća

Polazeći od termina analize poslovanja preduzeća, shvatamo da je

njen objekat preduzeće. Kao što je poznato, poslovanje preduzeća se

manifestuje u angažovanju sredstava, poslovnim rezultatima i osnovnim

funkcijama iz poslovanja. Shodno tome, analizu poslovanja preduzeća,

možemo razvrstati na dva područja i to analizu bilansa i analizu osnovnih

finansijskih funkcija.

Analiza bilansa ili računovodstvena analiza je analiza zasnovana na

bilansima stanja i uspjeha sa zadatkom na ispitivanje finansijskog

položaja odnosno statusa i zarađivačke sposobnosti tj. rentabiliteta poslo-

vanja preduzeća. Predmet analize bilansa su sredstva i izvori sredstava za

koje se dobivaju podaci iz bilansa stanja, i poslovni rezultat, odnosno

poslovni prihodi i poslovni rashodi za koje podatke preuzimamo iz bila-

nsa uspjeha.

Analiza osnovnih funkcija preduzeća ima za predmet analize

funkcija proizvodnje, funkciju nabavke, funkciju prodaje, finansijsku

funkciju i druge funkcije u kojima se angažuju i koriste sredstva predu-

zeća i koje doprinose poslovnom rezultatu.

„Polazeći od sadržine poslova analitička služba preduzeća, kao

subjekt analize poslovanja preduzeća, obavlja sljedeće zadatke: a) priku-

plja neophodne podatke o poslovanju preduzeća na bazi knjigovo-

dstvenih i drugih(operativnih i statističkih) evidencija i finansijskih izvje-

štaja (stanja i bilansa uspjeha), b) sistematizuje prikupljanje podataka za

analize poslovanja preduzeća, c) izrađuje pokazatelje poslovanja predu-

zeća i izvlači globalne ocjene i d) prezentira analitičke pokazatelje i

sintetiče zaključke organima rukovodstva i upravljanja preduzeća na ra-

zmatranje.“10

Efikasnost rada analitičke službe je različito po pojedinim

preduzećima. To je posljedica kako subjektivnog tako i objektivnog

10

Kata Škarić - J ovanović , Radiša Radovanović;Finansijsko računovodstvo,“ Centar

za izdavačku djelatnost“, Ekonomski fakultet u Beogradu, 2006, str. 432.

375

karaktera tj. stručnosti, radne discipline, stepena razvijenosti knjigovo-

dstva i tretmana analitičke službe u preduzeću.

Može se izvesti zaključak, uspješnost ili kvalitet rada analitičke

službe konkretnog preduzeća zavisi kako od same organizacije analitičke

službe i preduzeća (misli se na radnu disciplinu zaposlenih, rukovođenje

službom, broj i sručnost zaposlenih, obim poslova uslovljen veličinom

preduzeća i td.) tako i od objektivnih faktora koji se odnose na stepen

razvijenosti knjigovodstva datog preduzeća i pridavanja zanačaja anali-

tičkoj službi

2.2. Metode analize poslovanja preduzeća

U privrednom poslovanju postoji sistematizacija metodoloških

postupaka analize poslovanja preduzeća na osnove i specijalne metode

odnosno postupke.

Osnovne metode analize poslovanja preduzeća su: metoda

raščlanjivanja i metoda komperacije tj. upoređivanja.

Metodom raščlanjivanja sredstava i izvora sredstava utvrđuje se

njihova struktura, sastav ili kvalitet; raščlanjivanjem poslovnih rezultata

po raznim kriterijumima indetifikuju se izvori tj. nosioci rezultata, a to su

proizvodi, organizacioni dijelovi preduzeća, kanali poslovanja, područje

prodaje sl. Kod raščalanjivanja pojedinih osnovnih funkcija preduzeća se

preciziraju poslovi i zadaci koji im pripadaju.

Metodom komparacije odnosno upoređivanja se nadovezuje i

logični slijed posle raščlanjivanja. Cilj ove metode je da utvrdi i ocijeni

odnos dijelova tj. kvantiteta dobijenih raščlanjivanjem analiziranog obje-

kta i to na sljedeći način: a) upoređivanjem strukture objekata analize

koji se odnose na sredstva, izvore sredstava, prihode, i osnovne poslovne

funkcije preduzeća između poslovnih godina ili kraćih vremenskih peri-

oda, b) upoređivanje strukture objekta analize sa preduzećima iste

privredne grupacije ili sa prosjekom privredne grane, i v) upoređivanje

strukture objekta analize sa planiranim, ranije normiranim pokazateljima.

Na ovaj način, nam komperativna metoda omogućava da indetifikujemo

pozitivan i negativna odstupanja između strukture i obima analiziranog

objekta u odnosu na: ostvarenu strukturu i obim u prethodnom obraču-

nskom periodu, strukturu i obim preduzeća iste proizvodne grane ili

prosjeka privredne grane i planirane pokazatelje o strukturi i obimu

analiziranog objekta. Konstatovana odstupanja upućuju na istraživanje

njihovih uzroka, pronalaženje subjektivnih odgovornosti za ostvarena

negativna odnosno pozitivna odstupanja, a sve u cilju preduzimanja akti-

376

vnosti za otklanjanje slabosti i daljnjeg unapređenja poslovanja predu-

zeća. Kada smo kod specijalnih metoda analize poslovanja preduzeća one

se temelje na osnovnim analizama poslovanja preduzeća tj. na metodi

raščlanjivanja i na metodi komparacije odnosno na metodi upoređivanja.

Specijalne metode analize su brojne i raznovrsne, navešćemo najčešće

korišćene; metoda standardizacije, metoda izolacije, metoda korelacije,

metoda odnosa vrijednosti i kombinovana indeksna metoda. Ukratko

ćemo ih pojasniti:

- Metoda standardizacije temelji se na prethodnom utvrđivanju

standarda pomoću kojeg se upoređuju preduzeća, grupacije i grane u nizu

sukcesivnih obračunskih perioda tj poslovnih godina.

- Metoda izolacije je tipična metoda parcijalne analize poslovanja

preduzeća i uspostavlja se za detaljnije ispitivanje pojedinih pojava, zbog

toga se pojave koje su predmet analize izoluju od pojava koje nisu to.

- Metoda korelacije zasniva se na praćenju i indetifikovanju

zavisnosti jedne pojave od drugih pojava.

- Metoda odnosa vrijednosti tj. metoda relativnih brojeva ima zadatak

da utvrdi relaciju između veličina koje su vredonosno izložene, a to su;

poslovni rezultat i poslovna sredstva preduzeća, likvidna sredstva i

obaveze.

- Kombinovana indeksna metoda analize poslovanja podrazumijeva

dva sljedeća postupka; konvertovanje relativnih brojeva u indekse te u

daljem postupku dijeljenje dobivenih indeksa datog preduzeća sa

odgovarajućim prosječnim indeksom privredne grane, a sve u cilju

indetifikovanja relativnog položaja preduzeća u odnosu na privrednu

granu. Opširnije o pomenutim metodama susrešćemo se u narednom dije-

lu rada.

2.3. Ciljevi i vrste analize bilansa

Ciljevi analize bilansa se razlikuju prema tome ko je korisnik date

analize, da li preduzeće čiji su bilansi objekat analize ili se radi o

eksternim korisnicima. Polazeći od korisnika podataka analize bilansa,

razlikujemo internu i eksternu analizu bilansa, koje se međusobno

razlikuju po obimu korišćenih i emitovanih podataka i značaju preze-

ntovanih informacija. Interna analiza koristi značajnije i brojnije

informacije o poslovanju preduzeća za razliku od eksterne analize. Izu-

zev korisnika informacija, kao kriterijumi za indetifikovanje vrste analize

bilansa javljaju se; vrijeme posmatranja, predmet analize bilansa, način

pripremanja bilansa i istrumenti tj. postupci analize bilansa. Prema istru-

mentima odnosno postupcima razlikujemo analize bilanasa: vizuelna

377

analiza bilansa, analiza bilansa prema računu pokrića, racio analiza, ana-

liza bilansa pomoću neto obrtnog faktora odnosno kapitala, analiza

plaćanja u vluti i protok fond „ Funds Flow“ analiza.

2.4. Pravila i analiza finansiranja poslovnih sredstava

Postupci za finansiranje poslovnih sredstava preduzeća su nastala

kao rezultat radnji finansijske i računovodstvene i privredne prakse da

indetifikuju i ustanove opšte norme koje bi važile za sve privredne subje-

kte i sve uslove privređivanja.

Zahvaljujući pomenutim naporima u privrednoj praksi i stručnoj

literaturi su se iskristalisale dvije grupe pravila za finasiranje poslovnih

sredstava preduzeća i to: pravila finansiranja koja se tiču sastava ili stru-

kture kapitala prema porijeklu i ročnosti i pravila finansiranja koja se tiču

odnosa dijelova imovine i kapitala.

Prva grupacija pravila koja se odnose na finansiranje sastava ili

strukture kapitala prema porijeklu i ročnosti odnose se na pasivu bilansa

stanja i pojavljuju se u vidu sljedećih zahtjeva ili pojedinačnih pravila:

pravila za odnos sopstvenom prema pozajmljenom kapitalu, pravila za

odnos rezervi prema nominalnom kapitalu i pravila za odnos dugoročnog

prema kratkoročnom kapitalu.

- Pravila za odnos sopstvenog prema pozajmljenom kapitalu ogleda

se u formi tačno postavljenih relacija, minimalnih zahtjeva ili donjih

granica za finansiranje poslovanja preduzeća sopstvenim kapitalom. U

situacijama kada se analizira finansijski položaj preduzeća i procjenjuje

njegova kreditna sposobnost, u suštini se jednakost sopstvenog kapitala

sa pozajmljenim kapitalom uzima kao donja granica, mada se pojavljuju i

rigorozni zahtjevi u pravcu dvostruko većeg iznosa sopstvenog kapitala u

odnosu na pozajmljeni kapital. Iako nema opšteprihvaćenog pravila za

odnos sopstvenog kapitala prema pozajmljenom kapitalu, ipak prilikom

ocjenjivanja valjanosti ovog pravila finansiranja pretežno se ističe

nekoliko bitnih detalja.

a) Pravilo za odnos sopstvenog kapitala prema pozajmljenom

kapitalu je uticaj tradicionalnog shvatanja u finansijskoj teoriji i politici ,

po kome sopstveni kapital garantuje likvidnost preduzeća i tako

obezbeđuje sigurnost za izmirenje obaveza, ako i ovo pravilo u savre-

menim uslovima poslovanja nije garant.

b) Naglašena je sigurnost povjeriocevog potraživanja upravo sra-

zmjerno veća sa porastom učešća sopstvenog kapitala preduzeća koje je

378

dužnik. Ovde je značajno napomenuti i način upotrebe pozajmljenog

kapitala zbog različitog stepena rizika sa kojima se suočavaju investicije.

v) U novije vrijeme praksa ističe da osnovna sredstva budu obavezno

finansirana sopstvenim kapitalom, a da pozajmljeni kapital ne prelazi

iznos obrtnih sredstava tj. zalihe, potraživanja i gotovina.

- Pravila za odnos rezervi prema nominalnom kapitalu je težnja za

zadovoljavanjem principa sigurnosti za nominalni kapital preduzeća što

su veće to je i sigurnost preduzeća veća.

- Pravila za odnos dugoročnog prema kratkoročnom kapitalu nije

precizirano i različito se kreće u preduzećima zavisno od same njihove

djelatnosti. U glavnom treba naglasiti da odnos između dugoročnog sop-

stvenog i dugoročnog pozajmljenog kapitala s jedne strane i kratko-

ročnog zajma s druge strane treba da se kreće ispod kritične tačke na

kojoj davaoci kratkoročnih kredita mogu da ugrožavaju proces poslo-

vanja i samostalnost preduzeća.

- Druga grupacija pravila koja se tiču odnosa dijelova imovine i

kapitala se odnose i na aktivu i na pasivu bilansa i to su: bankarsko

pravilo finansiranja, bilansna pravila finansiranja i pravila „1:1“ i „2:1“.

- Bankarsko pravilo finansiranja počiva na težnji banaka da održe

sopstvenu likvidnost, što se postiže podudarnošću aktivnih i pasivnih

kreditnih poslova banaka. Značajno je precizirati da mora postojati

jednakost kvantiteta i kvaliteta primljenih i plasiranih kredita banke tj.

kratkoročno dobijena sredstva treba da budu uložena kratkoročno, a

dugoročna dobijena novčan sredstva treba da budu plasirana dugoročno.

Pomenuta pravila se u praksi poslovanja koriguju, a to se odnosi na

mogućnost konvertovanja kratkoročnih kredita u dugoročne od strane

preduzeća u funkciji održavanja same likvidnosti.

- Bilansna pravila finansiranja predstavljaju aplikaciju i prilago-

đavanje bankarskog pravila finansiranja na privredna preduzeća. Pravila

se razlikuju prema svojim zahtjevima i idejama na kojima se temelje, a to

su bilansna pravila u užem smislu i bilansna pravila u širem smislu.

Karakteristika bilansnih pravila u užem smislu se odražavaju u vidu

da osnovna sredstva tj. fiksna imovina budu finansirana sopstvenim sred-

stvima ili permanetnim, stalnim kapitalom odnosno sopstvenim kapita-

lom uvećanim za dugoročne kredite, a obrtna sredstva da budu pokri-

vena kratkoročnim kreditima.

Karakteristika bilansnih pravila u širem smislu otklanja neke slabosti

bilansnog pravila u užem smislu i u suštimi je opšte prihvaćeno u

ekonomskoj teoriji i praksi. Ova pravila zahtjevaju da se permanetnim

kapitalom finansiraju ne samo osnovna sredstva već i dio obrtnih sred-

stava koji je trajno vezan za poslovanje preduzeća pa ima karakter samo

379

imobilizovanih sredstava preduzeća kao i osnovna sredstva, misli se na

stalne zalihe.

Karakteristika pravila finansiranja „1:1“ i „2:1“ baziraju se na

zahtjevima kojima se obezbeđuje likvidnost preduzeća,

Karakteristika pravila finansiranja „1:1“ predstavlja rigoroznije

zahtjeve od bilansnog pravila u širem smislu, budući da direktno traži

pokrivenost ukupnih zaliha dugoročnim izvorima finansiranja. Pomenuto

pravilo finansiranja „1:1“ eksplicitno zahtijeva jednakost kratkoročnih

izvora finansiranja sa zbirom potraživanja, hartija od vrijednosti i goto-

vih proizvoda.

Karakteristika pravila finansiranja „2:1“ zahtijeva da vrijednost

obrtnih sredstava bude najmanje dvostruko veća od visine obaveza prema

kratkoročnim kreditima.

Uzimajući u obzir slabosti klasičnih odnosno tradicionalnih pravila

finansiranja ekonomska nauka je primorana da iznalazi rešenja na

obezbjeđenju neophodnih potreba poslovanja, a to su: analizom bilansa

treba pored likvidnosti i sigurnosti razmatrati i rentabilnost preduzeća,

neophodno je postaviti zahtjeve za održavanje dinamičke likvidnosti

odnosno usklađivanje i praćenje tokova primanja i izdavanja novca u

određenom vremenskom periodu i finansiranje sredstava treba povezati

sa oblicima i razlikom ulaganja tj. investiranje.

2.5. Pretpostavke analize bilansa

Analiza bilansa se zasniva na materijalnim pretpostavkama koje se

odnose na obezbeđenje istinitih i objektivnih bilansnih pozicija, i forma-

lnim pretpostavkama koje su vezane za pravilnu klasifikaciju bilansnih

pozicija.

Obezbeđenje materijalnih pretpostavki analize bilansa odnosno

pripremanje istinitih i objektivnih bilansnih podataka se ispunjava:

respektovanjem principa uzročnosti tj. korelacije i sigurnosti prilikom

bilansiranja i utvrđivanja periodičnih rezultata, eliminisanjem uticaja mo-

netarnih nestabilnosti na bilans i periodične rezultate i konsolidovanje

bilansa složenih preduzeća.

- Respektovanje principa uzročnosti tj. korelacije, i sigurnosti

prilikom bilansiranja i utvrđivanja periodičnih rezultata je sračunato na

realizaciju tradicionalnog računovodstvenog principa o povezivanju tro-

škova, rashoda sa njima pripadajućim prihodima, što je vezano za pitanje

podvajanja sredstava tj. odloženih troškova, od rashoda tekućeg perioda.

Princip uzročnosti ili korelacije predstavlja zahtjev da se na svaki obra-

380

čunski period alocira ili rasporedi pripadajući iznos prihoda i rashoda.

Metode alokacije prihoda i rashoda koje se primjenjuju za potrebe rezu-

ltata treba konzistentno koristiti u nizu obračunskih perioda tj. princip

kontinuiteta, zbog uporedivosti periodičnih rezultata.

- Neophodnost za konsolidovanje bilansa, kao materijalna pretpo-

stavka analize bilansa, se javlja u slučajevima postojanja u uslovima

složenosti preduzeća. Bilans stanja i bilans uspjeha složenog preduzeća

proizašao sabiranjem datih bilansa stanja i bilansa uspjeha članica predu-

zeća nerealan i neupotrebljiv za finansijsku analizu ako između udruže-

nih članica složenog preduzeća postoje ekonomski odnosi. Zbog takvih

situacija pri sastavljanju konsolidovanog bilansa stanja i uspjeha neo-

phodno je isključiti sve vrijednosti koje su nastale kao rezultat poslovnih

odnosa povezanih pravnih lica. Prema tome, obezbeđenje materijalne

ispravnosti bilansa odnosno zadovoljenje materijalnih pretpostavki ana-

lize bilansa se realizuje respektovanjem opšte prihvaćenih principa tj.

načela, uzročnosti, kontinuiteta, sigurnosti i opreznosti uz neutralisanje

inflatornih uticaja i konsolidovanjem zbirnih bilansa stanja i uspjeha

složenog preduzeća.

- Grupisanje pozicija bilansa stanja je bazirano na isticanje u prvi

plan karakterističnih grupacija, koja se bazira za uspostavljanje bilansnih

relacija slobodno zahtjevima izloženih pravila finansiranja poslovnih sre-

dstava preduzeća, a sve to u cilju uspješne realizacije analize finansijskog

položaja preduzeća. Pozicije aktive se grupišu prema principu, rastuće ili

opadajuće likvidnost,i a pozicije pasive se grupišu prema principu,

opadajuće ili rastuće, dospjelosti. Pripremanje bilansa stanja za fina-

nsijsku analizu podrazumijeva: grupisanje bilansnih pozicija po principu

rastuće likvidnosti (aktive) i principu opadajuće dospjelosti odnosno

ročnosti (pasive) i grupisanje bilansnih pozicija po principu opadajuće

likvidnosti (aktive) i principu rastuće dospjelosti odnosno ročnosti

(pasive). Slijedi šematski pregled navedenog:

Grupisanje bilansnih pozicija po principu rastuće likvidnosti (aktive) i

principu opadajuće dospjelosti odnosno ročnosti (pasive)

Aktiva Pasiva

Osnovna sredstva Sopstveni kapital

Zalihe Dugoročni krediti

Potraživanja Kratkoročni krediti

Gotovina

Grupisanje bilansnih pozicija po principu opadajuće likvidnosti (aktive)

i principu rastuće dospjelosti odnosno ročnosti (pasive)

381

Aktiva Pasiva

Gotovina Kratkoročni krediti

Potraživanja Dugoročni krediti

Zallhe Sopstveni kapital

Osnovna sredstva

Kod bilansa uspjeha grupisanje pozicija treba da bude bazirano na

realizaciji ideje o podvajanju komponenti poslovnog rezultata tj.

poslovnih prihoda i poslovnih rashoda od elemenata neposlovnog

rezultata tj. finansijskog i vanrednog rezultata. Samo poslovni rezultat je

mjerodavan za parametre kojima se mjeri rentabilnost preduzeća.

2.6. Istrumenti i postupci analize bilansa

2.6.1. Osnovni postupci analize

Prema istrumentima odnosno postupcima razlikujemo analize bila-

nasa: vizuelna analiza bilansa, analiza bilansa prema računu pokrića,

racio analiza, analiza bilansa pomoću neto obrtnog faktora (kapitala),

analiza plaćanja u vluti (Cash Flow) i protok fond (Funds Flow)

analiza.

a) Vizuelna analiza bilansa odnosno metoda vizuelne analize je,

incijalna metoda koja se primjenjuje u analizi bilansa. Pomenuta metoda

je zbog svoje jednostavnosti i brzine primjene naručito pogodna za

potrebe eksterne analize u funkciji iskazivanja globalne predstave o

finansijskom položaju i rentabilnosti poslovanja datog preduzeća. Pre-

dmet vizuelne analize bilansa je bilans stanja i bilans uspjeha u cilju

donošenja opštih ocjena ili konstatacija o stepenu likvidnosti preduzeća,

rentabiliteta poslovanja preduzeća. Slabosti ove analize se sastoji u

njenoj površnosti jer ne daje odgovore kojima se definišu uzroci

konstatovanog stanja, tj. ne istražuje pojave nastalog stanja.

b) Analiza bilansa prema računu pokrića za razliku od prethodne

metode, koja se bazira na ispitivanje bilansa stanja i bilansa uspjeha,

metoda analize bilansa pomoću računa pokrića tangira samo bilans

stanja, s tim da se kompletira i dopunjava ostalim postupcima bilansa

koji istražuje i efikasnost poslovanja preduzeća. Uglavnom kao i

prethodna metoda analize ova metoda se koristi za potrebe statičke i

dinamičke analize finansijskog položaja preduzeća. Ova analiza se bavi

utvrđivanjem sljedećih reakcija izraženih empiriski, a to su: struktura

poslovne imovine, sredstava preduzeća i njihov odnos jednih prema

drugim, analizira strukturu kapitala kao odnos sopstvenih i pozajmljenih

382

izvora finansiranja poslovnih sredstava preduzeća, anailzira pokriće

osnovnih sredstava i sopstvenog kapitala.

v) Racio analiza za svoj dijapazon ima bilans stanja i bilans uspjeha i

određena je na indetifikovanje i ocjenu finansijskog položaja tj.

likvidnosti sigurnosti i aktivnosti te na rentabilitet poslovanja preduzeća.

Posmatrajući racio analizu sa aspekta njenih ciljeva možemo razlikovati

sljedeće vrste: racija likvidnosti, racija sigurnosti ili solventnosti, racija

upravljanja ili pokazatelji aktivnosti i racija rentabiliteta.

- Racija likvidnosti se dobijaju na osnovu podataka iz bilansa stanja i

koriste se kao incijalni pokazatelj sposobnosti preduzeća da izmiri svoje

obaveze o roku dospjeća. Preciznije rečeno racija likvidnosti imaju

zadatak da utvrde i ocijene finansijski položaj preduzeća u kratkoročnom

periodu. U praksi razlikujemo tri racija odnosno testa likvidnosi predu-

zeća, a to su: opšti racio likvidnosti, racio reducirane likvidnosti, i racio

novčane likvidnosti.

Opšti racio likvidnosti predstavlja stav koji zahtijeva da osnovna

sredstva budu finansirana sopstvenim ili permanetnim kapitalom, a

obrtna sredstva da budu pokrivena kratkoročnim izvorima finansiranja.

Slijedi način utvrđivanja opšteg racija:

Opšti racio likvidnosti =Obrtna sredstva

Kratkoročne obaveze

- Racio reducirane likvidnosti predstavlja precizniji zahtjev u pravcu

ocjene likvidnosti preduzeća i nastao je kao zahtjev pravila finansiranja

koje zahtijeva da osnovna sredstva i zalihe budu finansirane dugoročnim

izvorima finansiranja, a potraživanja, hartije od vrijednosti i gotovina

kratkoročnim izvorima finansiranja. Slijedi način utvrđivanja racija

reducirane likvidnosti:

-

Racio reducirane likvidnosti =Obrtna sredstva bez zaliha

Kratkoročne obaveze

Racio reducirane likvidnosti ako je iznad 1 pokazuje povoljnu i

poželjnu strukturu preduzeća.

Racio novčane likvidnosti podrazumijeva još precizniju odnosno

strožiju ocjenu likvidnosti preduzeća. Slijedi način utvrđivanja racija

redovne likvidnosti:

Racio novčane likvidnosti = Gotovina

Kratkoročne ili dospjele obaveze

383

Racio sigurnosti ili solventnosti se bazira na podatake stanja, a služe

za utvrđivanje i ocjenu finansijskog položaja odnosno strukture predu-

zeća na dugi rok. U literaturi i privrednoj praksi se primjenjuju uglavnom

sledeći postupci utvrđivanja sigurnosti ili solventnosti, a to su: racio

strukture izvora finansiranja (kapitala), racio učešća pozajmljenih izvora

finansiranja (pozajmljeni kapital) u ukupnim korišćenim izvorima fina-

nsiranja (ukupnom kapitalu) ili racio doprinosa pozajmljenih izvora fina-

nsiranja (pozajmljenog kapitala) pokrića aktive i racio učešća dugoročnih

kredita u ukupnim permanentnim izvorima finansiranja (permanentnom

kapitalu).

Racio strukture izvora finansiranja (kapitala) utvrđuje se na sljedeći

način:

Racio strukture izvora finsiranja(kapital) =

Sopstveni izvori finansiranja

(sopstveni kapital)

Pozajmljeni izvori finansiranja

(pozajmljeni kapital)

Racio učešća pozajmljenih izvora finansiranja (pozajmljeni kapital)

u ukupnim korišćenim izvorima finansiranja (ukupnom kapitalu) ili racio

doprinosa pozajmljenih izvora finansiranja(pozajmljenog kapitala) pokri-

ća aktive, utvrđuje se na sljedeći način:

Racio dugoročnih

izvora finansiranja

(pozajmljenog dugoročnog kapitala)

u ukupnim permanentnim izvorima finansiranja

(permanentnom kapitalu)

=Dugoročni krediti

Pozajmljeni kapital x 100

Racio upravljanja ili pokazatelji aktivnosti se dobijaju na osnovu

podataka iz bilansa stanja i bilansa uspjeha, izračunavaju se u formi

koeficijenta ili broja dana zadržavanja poslovnih sredstava u datom obli-

ku, misli se na zalihe, potraživanja od kupaca, prema dobavljačima. Po-

stoji više racija upravljanja , mi ćemo se skocentrisati na najbitnije a to

su: racio obrta zaliha, racio regulisanja obaveza prema dobavljačima i

racio regulisanja potraživanja od kupaca.

Racio obrta zaliha značajan je po izračunavanju koeficijenta obrta

zaliha koji pokazuje prosječno vrijeme zadržavanja zaliha u preduzeću.

Koeficijent obrta zaliha utvrđuje se na sljedeći način:

Koeficijent obrta zaliha =Cijena koštanja (ili troškova) realizovanih proizvoda

Prosječan saldo zaliha

384

Prosječno vrijeme zadržavanja zaliha u preduzeću se izračunava na

sljedeći način:

Prosječno vrijeme zadržavanja zaliha u preduzeću=365 dana

Koeficijent obrta zaliha

Kada smo kod racija regulisanja potraživanja od kupaca, možemo

isto izdvoiti dva pokazatelja tj. koeficijent obrta kupaca i pokazatelj

prosječnog vremena naplate potraživanja od kupaca.

Koeficijent obrta kupaca =Prihod od prodaje proizvoda

Prosječno saldo kupaca

Prosječno vrijeme naplate potraživanja se izačunava na sljedeći

način:

Prosječno vrijeme naplate potraživanja od kupaca =365

Koeficijent obrta kupaca

Racio regulisanja obaveza prema dobavljačima izračunava se kroz

dva pokazatelja a to su: koeficijent obrta dobavljača i pokazatelj prosje-

čnog vremena plaćanja obaveza prema dobavljačima:

Koeficijent obrta dobavljača =

Cijena koštanja (ili troškova) prodatih proizvoda

(+povećanje zaliha-smanjenje zaliha)

Prosječan saldo dobavljača

Prosječno vrijeme plaćanja obaveza prema dobavljačima se indenti-

fikuje na sljedeći način:

Prosječno vrijeme plaćanja obaveza prema dobavljačima =

=365

Koeficijent obrta dobavljača

Racio rentabiliteta koristi podatke iz bilansa stanja i bilansa uspjeha

sa zadatkom da indentifikuje uspješnost poslovanja preduzeća odnosno

njegovu zarađivačku sposobnost u relativnom vremenskom periodu. Kod

mjerenja rentabiliteta poslovanja preduzeća pojavljuju se sljedeći pokaza-

telji: stopa poslovnog dobitka, stopa neto dobitka, stopa prinosa na uku-

pna poslovna sredstva i stopa prinosa na sopstvena poslovna sredstva.

385

Stopa poslovnog dobitka i stopa neto dobitka izračunavaju se na

osnovu podataka iz bilansa uspjeha, a stopa prinosa na ukupna poslovna

sredstva i stopa prinosa na sopstvena poslovna sredstva predstavljaju

cjelovitije pokazatelje rentabiliteta poslovanja preduzeća i služi se

podacima iz bilansa stanja i bilansa uspjeha. Stopa poslovnog dobitka se

izračunava na sljedeći način:

Stopa poslovnog dobitka =Poslovni dobitak

Prihod od prodaje proizvoda x 100

Stopa neto dobitka se izračunava na sljedeći način:

Stopa neto dobitka =Neto dobitak

Prihod od prodaje proizvoda x 100

Stopa prinosa na ukupan poslovna sredstva se izračunava odnosno

utvrđuje sljedećim postupcima:

Stopa prinosa na ukupna poslovna sredstva =Poslovni dobitak

Prosječna poslovna sredstva x100 =

=Poslovni dobitak

Prihod od prodaje proizvoda x 100 x

Prihod od prodaje proizvoda

Prosječna poslovna sredstva

Stopa prinosa na sopstvena poslovna sredstva predstavlja relativan

odnos neto dobitka i prosječnih sopstvenih poslovnih sredstava predu-

zeća angažovanih u posmatranom periodu ili proizvod stope neto dobitka

i koeficijenta obrta sopstvenih poslovnih sredstava. Slijedi pregled nave-

denog:

Stopa prinosa na sopstvena

osnovna sredstva=

Neto dobitak

Prosječna sopstvena

poslovna sredstva

x 100=

Neto dobitak

Prihod od prodaje proizvoda x 100 x=

Prihod od prodaje proizvoda

Prosječna sopstvena

poslovna sredsta

2.6.2. Analiza bilansa pomoću neto obrtnog fonda

Analiza bilansa pomoću neto obrtnog fonda koristi podatke bilansa

stanja u cjelosti i služi potrebama dinamičke analize odnosno analize

razvoja. Neto obrtni fond tj. neto obrtni kapital predstavljaju dio obrtnih

sredstava koji je finansiran dugoročnim izvorima finansiranja tj. sopstve-

386

nim kapitalom i dugoročnim kreditima. Neto obrtni fond je jednak razlici

između dugoročnog kapitala i osnovnih sredstava, a neto obrtna sredstva

predstavljaju razliku između obrtnih sredstava i kratkoročnih obaveza ili

kredita. Visina neto obrtnog fonda (kapitala) uzima se kao jedan od poka-

zatelja tj. parametara za ocjenu kreditne sposobnosti preduzeća. Postoji

jedinstveno mišljenje kada je riječ o neto obrtnom fondu da stalno

potrebna obrtna sredstav treba da budu finansirana dugoročnim izvorima

finansiranja tj. sopstvenim kapitalom i dugoročnim kreditima.

Pored analizaebilansa pomoću neto obrtnog fonda (kapitala) spome-

nut ćemo i analize:

- Analiza plaćanja u valuti (Cash Flow)polazi od podataka iz bilansa

satanja i bilansa uspjeha i upotrebljava se za potrebe procesa zarađivačke

sposobnosti i finansijske situacije preduzeća. Ova metoda se može preve-

sti kao tok gotovine ili novčani tok, a upotrebljava se dvojako, kao: bruto

„Cash Flow“, tok primanja i izdavanja novca i neto „Cash Flow“, razloga

primanja i izdavanja novca. Neto pojam je indikator obima raspoloživih

novčanih sredstava za samofinansiranje ili za otplatu dospjelih obaveza i

jednak je zbiru poslovnog dobitka rezervi i amortizacije i naziva se u

literaturi neto imovinom. Da bi veličina pomenute metode mogla da se

koristi za potrebe dinamičke analize bilansa potrebno je da prethodni

poslovni dobici u nizu sukcesivnih obračunskih perioda budu realni

odnosno ni precijenjeni ni potcijenjeni tj. homogeni i integralni, a isto-

vremeno se treba zadovoljiti princip kontinuiteta pri sastavljanju bilansa

uspjeha tj. komparabilni.

- Tok izvora sredstava ili finansijski tok poznat je kao „ Funds

Flow“ analizapočiva na podacima iz bilansa stanja dvaju ili više

sukcesivnih obračunskih perioda. Data analiza se indetifikuje i prati neto

razlike tj povećanje ili smanjenje bilansnih pozicija odnosno segmenata

dvaju ili više sukcesivnih bilansa stanja. Ova analiza se primjenjuje za

potrebe dinamičke analize bilansa tj. razvoja i obavezno se dopunjuje

analizom rentabiliteta i analizom tokova gotovine ili novčanim tokom.

3. Računovodstveni nadzor

Računovodstveni nadzor kao dio računovodstva preduzeća je

organizovan u sistemski niz aktivnosti skocentrisan na upoređivanje

unaprijed utvrđenih normi ili standarda kao što je plan proizvodnje i sl.

Nadzorom se utvrđuju i uzroci i posljedice evidentiranih odstupanja. I

pored navedenog, nadzorom se predlažu mjere za prevazilaženje nega-

tivnih i podsticanje pozitivnih tendecija u poslovanju preduzeća. Nadzo-

rse se definiše kao skup mjera i postupaka čiji je cilj utvrđivanje da li se

387

poslovanje preduzeća odvija u skladu sa datim procedurama koje zakon

propisuje i internim aktima, a istovremeno se otklanjaju uočeni nedostaci

i sprečava se njihovo ponavljanje u narednim periodima. Nadzor isto-

vremeno ima i funkciju zaštite imovine preduzeća i značajnu ulogu u

procesu upravljanja preduzećem.

3.1. Računovodstveni nadzor kao dio računovodstva

Kao što je već rečeno računovodstveni nadzor kao dio računovodstva

preduzeća odnosno kao njegova potfunkcija je organizovan u sistemski

niz aktivnosti skocentrisanih na upoređivanje unaprijed utvrđenih normi

tj. standarda. Nadzor se razlikuje prema njegovom djelovanju na interni i

na eksterni. Karakteristika eksternog nadzora ogleda se u njegovom po-

vremenom obavljanju i to od strane lica i organa izvan dotičnog predu-

zeća. Date poslove obavljaju državni organi.

Karakteristika internog nazora ogleda se u kontinuiranom obavlja-

nju, a izvršioci su organi i lica iz preduzeća, a poslovanje je objekat

nadzora. Interni nadzor obuhvata poslove interne kontrole, interne revi-

zije i sl. Računovodstveni nadzor prema kriterijumu postupaka koji se

koriste u samoj provjeri poslovanja preduzeća obuhvata: kontrolu, inspe-

kciju, i reviziju. Kod kontrole i inspekcije se radi o stručnom utvrđi-vanju

pravilnosti i otklanjanju nepravilnosti u poslovanju preduzeća, dok je

revizija ponovno utvrđivanje tj. naknadno provjeravanje obuhvaćenih

događaja koje se vrši na osnovu postojećih dokumenata. Revizija za svoj

predmet uzima (pa se po tome i razlikuje po svoim specifičnostima na

više ravizija): poslovanje preduzeća, poštovanje normativnog regulisanja

u preduzeću i računovodstvene izvještaje.

Revizija poslovanja preduzeća zasniva se na ocjenjivanju postupaka

i metoda upravljanja i rukovođenja preduzećem. Revizija poštovanja

normativnog regulisanja u preduzeću se zasniva na ispitivanju usagla-

šenosti postupaka u poslovanju preduzeća sa eksternim i internim proce-

durama koje regulišu propisi. Revizija računovodstvenih izvještaja kao

što je u sažetom dijelu istoimene teme rečeno u početku knjige, pred-

stavlja postupak ispitivanja istinitosti i tačnosti podataka u sačinjavanju

računovodstvenih izvještaja.

3.2. Interna kontrola kao dio računovodstvenog nadzora

Kao što je već napomenuto da je kontrola stalna i sistematska akti-

vnost u praćenju poslovanja u preduzeću, tome treba dodati da kontrola

predstavlja i naučno fundamentalnu aktivnost skoncentrisanu na provjeru

388

poslovanja preduzeća. Vrste kontrole se mogu indetifikovati po različitim

kriterijumima, a to su: prema subjektu, objektu, vremenu, intezitetu ko-

ntrole, poslovnim funkcijama u kojima se vrši provjera. Za razliku od

svih podjela posebna se pažnja daje na: internu odnosno unutrašnju i

eksternu tj. spoljašnu kontrolu. Osnovne karakteristike interne kontrole

su sljedeće:11

(1) Po svom karakteru u pitanju je tekuća preventivna kontrola zbog

čega je inkorporirana u poslovni proces koji se kontroliše,

(2) Subjekti ove kontrole su ne samo lica i organi odnosnog

preduzeća zaduženog za provjeru poslovanja već i svi zaposleni u doti-

čnom preduzeću,

(3) Zbog svoje sveobuhvatnosti, prije svega, interna kontrola je

glavni i osnovni vid analize nad poslovanjem preduzeća,

(4) Ovaj vid nadzora je incijalni objekt ispitivanja poslovanja

preduzeća - njoj slijedi eksterna kontrola i revizija.

(5) Interna kontrola je efikasna i kontinuirana provjera poslovanja

preduzeća, a organizuje se uz poštovanje principa ekonomičnosti (što

znači koristi od interne kontrole treba da prevazilaze troškove obavljanja

interne kontrole).

Sadržinski interna kontrola uključuje dva područja, a to su: internu

računovodstvenu kontrolu i internu administrativnu odnosno upravljačku

kontrolu.

Interna kontrola je u osnovi i najvažniji vid nadzora u preduzeću,

ona obezbeđuje pouzdane podatke za vođenje poslovne politike

preduzeća. Ona predstavlja metode za obezbeđenje sredstava od zloupo-

treba, unapređuje tačnost i pouzdanost knjigovodstvenih podataka o

poslovanju preduzeća, prati pridržavanje i realizaciju ustanovljene poslo-

vne politike i ocjenjuje poslovnu efikasnost preduzeća.

3.3. Eksterna kontrola kao dio računovodstvenog nadzora

Eksterna kontrola predstavlja naknadnu provjeru istinitosti i tačnosti

podataka zasnovanim na zakonskom poslovanju preduzeća, a provode ga

eksterna lica i organi, otuda su osnovne karakteristike eksterne kontrole

kao dijela računovodstvenog nadzora odnosno vida nadzora sljedeće:

- Izvan preduzeća su lica odnosno subjekti kontrole, a kontrolu

obavljaju po pozivu datog preduzeća ili po nalogu eksternog zakonom

određenog subjekta,

11

Ibidem, str. 421.

389

- Ova kontrola ima parcijalni a ne sveobuhvatni zadatak kao što ima

interna kontrola,

- Eksterna kontrola nema karakter kontrole već je povremena

odnosno periodična i po pravilu je naknadna,

- Eksterna kontrola ima karakter dokumentarne provjere koja se

temelji na uvidom u knjigovodstvene i druge isprave, a ne poslovanje

preduzeća.

- Eksterna kontrola je po svojoj prirodi heterogena zbog različitih

djelatnosti preduzeća koja se kontrolišu. Eksterna kontrola je obavezna u

sljedećim situacijama u kojima se može naći obaveznik ovog vida ko-

ntrole u toku svog poslovnog života, a to je: kod osnivanja preduzeća,

fuzije preduzeća, promjena pravnog statusa i predmeta poslovanja predu-

zeća, povećanje ulaganja osnivača preduzeća, ocjena kreditne sposo-

bnosti preduzeća, u slučaju otkrivanja pronevjera, krađa i u slučaju

podnošenja lažnih bilansa stanja i uspjeha i drugih radnja koje se odnose

na prethodno navedeno u poslovnim aktivnostima preduzeća.Kao što je

već navedeno da preciziramo, eksterna kontrola ima zadatak da nakna-

dno provjeri ispravnosti podataka o stvarnom rezultatu i finansijskom

položaju preduzeća. Što znači da eksterna kontrola predstavlja naknadno

ispitivanje ispravnosti i istinitosti godišnjih i periodičnih izvještaja sa

bilansima stanja i uspjeha, a vrše je najčešće eksterni organi, revizijom

su obuhvaćeni i sljedeći izvještaji: izvještaj o poslovanju koji se dostavlja

uz završni račun, raspodjela ostvarenog rezultata, knjiženje poslovnih

događaja u samom preduzeću, usklađenost poslovnih knjiga i izvještaja.

390

LITERATURA

1) Adižes, I., Upravljanje promenama, Adižes Southeast Europe,

Novi Sad, 2004.

2) Afuah, A., Innovation Management, Oxford University Press,

1998.

3) Agarval,R.D., Organisation and Management, McGraw Hill,

New York, 1990.

4) alfa.tf.ni.ac.rs/casopis/zbornik 19/41.pdf

5) Ansoff, I., E., McDonnell, Implanting Strategic Management,

Prentice-Hall,NewYork, 1990.

6) Babić M., Stavrić B., Pecikoza, A., Organizacija preduzeća, KIZ

Centar, Beograd, 2012.

7) Babić, M.; Babić, A., Međunarodna ekonomija, Mate, Zagreb,

2009.

8) Berberović, Š.; Stavrić, B., Teorije i metodologija troškova,

Informator, Zagreb, 1995.

9) Beslać, S., Osnove računovodstva, Ekonomski fakultet, Unive-

rzitet u Banjoj Luci1996.

10) Bird B., Enterpreneurial Behaviour, Scot Foresman, London,

1989..

11) Carley K. M., Network Structure in Virtual Organizations,

www.ascusc.org/jcmc/vol3/issue4

12) Certo C. S., Certo S. T., Moderni menadžment, Mate, Zagreb,

2009.

13) Chandler, A.P.: Strategy and Structure, The MIT Mess, Cambrid-

ge, Mass., 1981.

14) Coombs,R., et al., ed., Technological Change and Organization,

Edward Elgar, London, 1998.

15) Coulter Mary, Strategijski menadžment, Data Status, Beograd,

2010.

16) Čupić M., Tummala V., Suknović M., Odlučivanje: formalni

pristup, FON, Beograd, 2001.

17) David,F.R., Strategic Management, Prentice Hall, 2001.

18) Davidov, Wiliam: The Virtual Corporation, Harper Collins, New

York, 1992.

19) Deakins, D.; Freel, M., Preduzetništvo i male firme, Datastatus,

Beograd, 2012.

20) Dess, G,G, Lumpkin, T,G, Eisner, B,A, Strategijski menadžment,

Data Status, Beograd, 2007.

21) Drucker F. P., Management, Pan Books, Ltd, London 1997.

391

22) Drucker, Peter, Managing in Turbulent Times, Harper and Row,

New York, 1980.

23) Drucker,Peter: Menadžment za budućnost, PD Grmeč, Beograd,

1995.

24) Đuričin, D.; Janošević S., Menadžment i strategija, Ekonomski

fakultet, Beograd, 2006.

25) Finaly, P.: Strategic Management, Prentice Hall, 1999.

26) Gordana Vukelić, Finansijsko računovodstvo, Beogradska Banka-

rska Akademija-Fakultet za bankarstvo i finansije, Beograd 2008.

27) Grupa autora, Strateški menadžment, (redaktor Milutin Ćirović),

Naučno društvo Srbije, Beograd, 2009.

28) Haberberg, A., Rieple, A., The Strategic Management of Organi-

sations, Prentice Hall, 2001.

29) Heler Robert, Priručnik za menadžere, Profil knjiga, Beograd,

2009.

30) http.ratko.biz/wp-content/uploads/upravljanjeprojektima.pdf

31) Ivaniš, M., Finansije preduzeća, R&B College, Beograd, 2012.

32) Ivaniš, M., Poslovni plan kao instrument upravljanja čpredu-

zećem, R&B College, Beograd, 2013.

33) Jelić, M., Menadžment poslovnog sistema, M Power, Banja Luka,

2005.

34) Jovičić, M.; Stavrić, B., Osnovi menadžmenta, FPE Bijeljina,

2012.

35) Kostić, Ž.: Organizacija preduzeća, Savremena administracija,

Beograd, 1993.

36) Kukoleča, S.: Osnovi teorije organizacionih sistema, PFV,

Beograd, 1977.

37) Kukoleča, S.; Kostić, Ž.: Organizacija kolektiva, Informator,

Zagreb, 1978.

38) Kukoleča, Stevan: Organizaciono poslovni leksikon, Rad, Beo-

grad, 1986.

39) Lazić, J., Analiza finansijskog izvještaja, Visoka poslovna škola

strukovnih studija, NoviSad,2010.

40) Lazić, J., Upravljačko računovodstvo-upravljanje prihodima i tro-

škovima, FPIM,Banjaluka,2005.

41) Leković, B.; Marić, S., Razvoj tehnologije korporativnog ,mena-

džmentau uslovima intenzivnih promena u okruženju, Anali

Ekonomskog fakulteta, Subotica, 2013.

42) Levi-Jakšić, M.; Komazec, G., Menadžment operacija, Mega-

trend, Beograd, 2008.

392

43) Malinić, D. S., Osnove računovodstva, Univerzitet „Braća Kari-

ći“, Fakultet za trgovinu i bankarstvo, Beograd 2007.

44) Mašić, B., Strategijski menadžment, Univerzitet Singidunum,

Beograd, 2009.

45) Mašić, B.; Džunić, M.; Nešić, S., Savremena teorija mena-

džmenta, Datastatus, Beograd, 2014.

46) Međunarodni standardi finansijskog izvještavanja, Savez računo-

vođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka 2005.

47) Milićević, V., Strategijsko poslovno planiranje, FON, Beograd,

2001.

48) Milovanović, M., Berberović, Š., Stavrić, B., Ekonomija korpo-

rativnih preduzeća, UPS, Banjaluka, 2012.

49) Mitrović, Lj., uvod u studije globalizacije, Kosovska Mitrovica,

2013.

50) Pecikoza, A., Carinski sistem BiH, KIZ Centar, Beogra, 2014.

51) Petković M., Jovanović M., Organizaciono ponašanje, Mega-

trend, Beograd, 2001.

52) Pokrajac, S, Tomić, D., Menadžment, Alfa-graf NS, Novi sad,

2011.

53) Pokrajac, S., New Knowlege and New Technology as Source of

New Economy and New Management, Scientific Review, Vol.36,

pp. 53-65, 2007.

54) Pokrajac, S., Osnovi sociologije, Mašinski fakultet, Beogra, 2013.

55) Pokrajac, S., Preduzetništvo, Alfa-graf NS, Novi Sad, 2008.

56) Prodanović, B., Strategija privrede u tranziciji, Centar, Beograd,

2015.

57) Prodanović, V., Organizaciona struktura korporacija, Centar,

Beograd, 2016.

58) Prodanović, V., Portfolio hartija od vrednosti, Centar, Beograd,

2015.

59) Radovanović, R., Analiza poslovanja preduzeća, Savremena

administracija, Beograd 1993.

60) Ratković Abramović, M., Ekonomika preduzeća, BPŠ, Beograd,

2012.

61) Ratković Abramović, M., Korporativne finansije, BPŠ, Beograd,

2011.

62) Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Kontinuirana

edukacija,april-maj,2009

63) Senić, R.: Krizni menadžment, BMG, Beograd, 1996.

64) Spremo, R., Poslovno Računovodstvo, Visoka škola za turizam i

hotelijerstvo Trebinje,2017.

393

65) Spremo, R., Računovodstvo, Univerzitet za poslovni inženjering i

menadžment, Banja Luka,2013.

66) Spremo, R., Računovodstvo, UPIM, Banja Luka, 2013.

67) Stavrić B,; Kokeza G.: Upravljanje poslovnim sistemom, TMF,

Beograd 2015.

68) Stavrić B., Menadžment, UPIM, Banja Luka, 2005.

69) Stavrić B., Preduzetnički menadžment, UPIM, Banja Luka, 2006.

70) Stavrić, B., Teorija poslovne ekonomije, KIZ Centar, Beograd,

2012.

71) Stavrić, B.; Ivaniš, M., Menadžment poslovnih sistema, R&B

College, Beograd, 2012.

72) Stavrić, B.; Kokeza, G., Upravljanje poslovnim sistemima, TMF,

Bijeljina, 2009.

73) Stavrić, B.; Lazić, J., Planiranje i analiza poslovanja, FST,

Beograd,1995.

74) Stavrić, B.; Paunović, B.; Bojović, P., Poslovna ekonomija,

Zavod za udžbenike, Beograd, 2015.

75) Stavrić, B.; Pokrajac, S.; Vasić, M.., Preduzetnički menadžment,

Slobomir Univerzitet, Slobomir, 2015.

76) Stavrić, B.; Vasić, M., Menadžment - principi i koncepti, Slobo-

mir Univerzitet, Slobomir, 2015.

77) Strugar, M., Reinženjering poslovnih procesa u cilju povećanja

efikasnosti preduzeća, Anali Ekonomskog fakulteta, Subotica,

2012.

78) Škarić-Jovanović, K., Beleške uz finansijske izvještaje predu-

zeća, „FINRAR“br. 11, Banja Luka 2003.

79) Škarić-Jovanović, K.; Radovanović, R., Finansijsko računo-

vodstvo, Centar za izdavačku djelatnost Ekonomski fakultet u

Beogradu 2006.

80) Šunjić, M; Berebrović, Š.; Stavrić, B., Ekonomika preduzeća,

Sarajevo, 2000.

81) Taylor, F.W., Scientific Management, Harper & Brothers, New

York and London, 1947.

82) Tejlor, Frederik: Naučno upravljanje, Rad, Beograd, 1967.

83) Thompson A., A., Strickland J.,A., Gamble, E.J., Strateški mena-

džment, Mate, Zagreb, 2008.

84) Todorović, J.; et al.; Startegijski menadžmenta, IZIT, Beograd,

2003.

85) Trifunović, Lj., Stavrić, B., Poslovna organizacija, Ekonomski

fakultet, Brčko, 2010.

394

86) Vuksanović, M., Organizaciono ponašanje, „Jovan“, Beograd,

2011.

87) Weihrich Heinz, Koontz Harold, Menadžment, Mate, Zagreb,

1998.

88) Wickham, P., Strategic Enterpreneurship, Prentice Hall, 2001.

89) Williams Chuck, Principi menadžmenta, Data Status, Beograd,

2010.

90) Winning Negotiations that Preserve Relationships, Harward

Business School, Press, Boston, 2004.

91) Wren,D.A.,Voich,D.Jr.: Menadžment - proces, struktura i ponaša-

nje, Privredni pregled, Beograd, 1994.

92) www.ascusc.org/jcmc/vol3/issue4

93) www.efpr.edu.rs/Ekonomski pogledi/2-2009/PDF/5.pdf

94) www.eiher-wbc.rs/public/Prilog_Strategiji-L.PDF

95) www.ekfak.kg.rs/.../Razvojna Politika Preduzeća/

96) www.maeste.org/konf/Arhiva/Man.../1

97) www.senadbusatlic.com/Tehnoloske-inovacije-kao-faktor

konkurentskog...

dr božidar stavrić - univerzitet...

Documents