dr. beŞİr koÇ kalkinma İktİsadİ 15.10 notu 3.pdf · 2018. 11. 21. · ii. dünya savaşından...

15.10.2018DR. BEŞİR KOÇ KALKINMA

İKTİSADİ 1

İnsanlık ne zaman ortaya çıkmışsa, kalkınma çabalarıda o tarihten beri var olmuştur. Söz konusu kalkınmaçabaları farklı şekillerde ve farklı kavramlarlakarşımıza çıkmıştır.

Örneğin, değişim, uygarlık, emperyalizm, genişleme,ilerleme, sanayileşme, büyüme, kalkınma vesürdürülebilirlik gibi.

Burada kullanılan her kavram, ayrı bir teori ve ayrı birbakış açısının ürünü olarak şekillenmiştir.

Çok önceden başlayan kalkınma çalışmaları temeldegelişmiş ülkelerin sorunlarının analizlerine yönelikincelemelerdi. Örneğin Sömürge yöneticilerinin,bulundukları sömürgelerle ilgili olarak yaptırdıkları vebugünde kalkınma iktisadının da ilgilendiği kimialanlardaki araştırmalar da esasen gelişmiş ülkelerinçıkarlarının temel alındığı çalışmalardır.


İKTİSADİ 2

II. Dünya savaşından önce ekonomi bilimi ileilgilenenlerin üzerinde durdukları başlıca konular;tam rekabetin bir ideal olup olmadığı veya tamrekabetin optimum sonuçlar doğurup doğurmadığıgibi sorunlardı.

1930’lu yıllarda ise, iktisadi buhranlar, işsizlik,iktisadi dalgalanmalar üzerinde daha çokdurulmuştur.

Klasik iktisadın odak noktası İKTİSADİ KALKINMAYDI.Adam Smith 1776’da yayımladığı Wealth of Nationsadlı kitabında ulusların zenginliklerinin özellikleri venedenlerini araştırmaktaydı yani kalkınmasorunlarıyla ilgilenmekteydi.

Yine aynı şekilde, David Ricardo, Robert ThomasMalthus, John Stuart Mill ve Karl Marx gibi yazarlarında çalışmalarının ana konuları, insanların ve uluslarınmaddi refahları ve gelişmeleri üzerineydi.


İKTİSADİ 3

Üçüncü Dünya ülkelerine yönelikaraştırmaların kökeni ise, Avrupa’nın, LatinAmerika, Asya ve Afrika’nınsömürgeleştirilmeleriyle ilgili araştırmalarıoluşturmaktaydı. Bu tür çalışmalar teorioluşturmaya genellemeler çıkarmaya yönelikaraştırmalar değildir.

Yoksul ülkelerin sorunlarıyla ilgilenilmesiningeçmişi fazla uzun değildir. Hem kalkınmateorilerine olan ilginin yoğunluk kazanmayabaşlaması, hem de azgelişmiş ülkelerinsorunlarının ön plana çıkması, II. DünyaSavaşından sonra hız kazanmıştır.


İKTİSADİ 4

Kalkınma kavramının 3. dünya ülkeleriyle veburalarda yaşayan insanlarla ilişkilendirilmesi,ancak 1950’li yılların ortalarından itibarengerçekleşmiştir.

Asya ve Afrika ülkelerinin sömürgeliktenkurtulmaları, ilgiyi bu kıtalara yöneltmiştir. Bukıtalar, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika ülkeleri ilekarşılaştırılmışlardır. Dolayısıyla Latin Amerikadahil bütün 3.Dünya ülkeleri geri kalmış ülkelerolarak adlandırılmışlardır.

3.Dünya ülkelerinin iktisadi anlamdabüyümelerinin ve modernleşmelerinin, gerikalmış ülkeler kadar gelişmiş Batı toplumlarınada yararlı olacağı düşünülmüştür.


İKTİSADİ 5

Gerek kalkınma teorilerine olan ilginin giderekçoğalmaya başlamasının, gerekse de azgelişmişülkelerin sorunlarının ön plana çıkarılışının birçoknedeni vardır:

Birincisi, II. Dünya Savaşı’nın aynı anda iki farklıalanda, bir taraftan cephelerde, diğer taraftan dasavaş sonrasını dizayn etmek üzere ideolojikalanlarda sürdürülmüş olmasıdır.

Savaşan ülkeler, savaş sonrası düzen için çeşitliöneriler sunmakta ve kendi cephelerinde yeralacak ülke sayısını da o günden arttırmayaçalışmaktaydılar.

Almanya’da Hitler YENİ DÜZEN’den söz ederken,Japonlar BİRLİKTE REFAH DÜNYASI’ndan sözetmekteydiler.


İKTİSADİ 6

Örneğin, Bretton Woods anlaşması, Uluslararası ParaFonu, Dünya Bankası, Gıda ve Tarım Organizasyonuve Birleşmiş Milletler gibi kurumlar savaş sonrasıoluşturulan başlıca kurumlardır.

Diğer taraftan, Sovyetler Birliği ise, bir süredir farklıbir siyasi ve iktisadi model uygulamakta ve bu dadiğer ülkelerde çeşitli yankılar yaratmaktaydı.

Savaş sırasında ve sonrasında Batılı Ülkelerde yapılançalışmalar gelişmiş kapitalist ülkelerinrehabilitasyonunu içermesinin yanı sıra, azgelişmişülkelerin mevcut iktisadi yapılarını nasılgeliştirilebileceğini ve bunun dünya ekonomisiüzerinde nasıl olumlu yansımaları olacağınıaraştırmaktaydı.


İKTİSADİ 7

Dengeli Kalkınma stratejisinin başta gelensavunucularından Ragnar Nurkse savaş sonrasındadünya ekonomisinin yeni bir bunalıma girebileceğini,bunun ancak azgelişmiş ülkeleri de içine alan gerekulusal, gerekse uluslararası boyuttaki müdahalelerleönlenebileceğini savunmuştur.

Nurkse’e göre, gerek azgelişmiş ülkelereulusalararası kuruluşlar eliyle yapılacak yatırımlar,gerekse bu yatırımlar sonucunda kalkınmayabaşlayacak azgelişmiş ülkelerden kaynaklanacakithalat talebi, batı dünyasının yeni bir bunalımagirmesini önleyebilecektir. Böylece Nurkse, birkalkınma stratejisini ortaya koymuştur.

John Maynard Keynes, kapitalist ekonomilerdebunalımdan kaçınabilmek için, yatırımlar yoluyladevletin ekonomiye müdahale etmesi gerektiğini ilerisürmekteydi.


İKTİSADİ 8

Nurkse’e benzer bir şekilde Albert Otto Hirschmanda, az gelişmiş ülkelerin sanayileşmelerinin dünyaticaretine olumlu katkılarda bulunabileceğini ilerisürmüştür.

Gunnar Myrdal ise, azgelişmiş ülkelerin bugünkü gerikalmışlıklarının sorumluluğunu Batı toplumlarınayüklemiştir. Gelişmiş batılı ülkelerin azgelişmişülkelere yardım ederek kalkınmalarına katkıdabulunmak zorunda olduklarını belirtmiştir.

Böylece, Nurkse ve Hirschman gibi yazarlarazgelişmiş ülkelere yapılacak yardımların ve buülkelerin kalkınmalarının gelişmiş ülkelerin çıkarlarıyönünden yararlı olduğunu belirtirken, Myrdal bunuinsanlık sorunu yönünden ele almıştır.


İKTİSADİ 9

Kalkınmada Temel Akımlar

1.Sosyolojik ve Siyasal Kalkınma TeorilerininKökenleri (kendiniz okuyun)

2.Kalkınma İktisadının Teorik Kökenleri

Kalkınma iktisadının teorik kökenlerinin geneldekendisiyle başlatıldığı Adam Smith’e göre,GÖRÜNMEZ EL ve serbest piyasa koşullarınıngeçerli olduğu bir iktisadi yapıda büyümenin enönemli belirleyicisi, kapitalist tasarruf miktarı vesermaye birikimidir.

David Ricardo’ya göre ise, iktisadi büyümeninkaynağı, sermaye birikimine ek olarak teknikyenilikler/buluşlar ve uluslararası ticarettir.


İKTİSADİ 10

Marx’a göre, toplumları yönlendiren temel unsur,sosyal sınıflardır. Sosyal sınıfların hareketlerinibelirleyen ise, üretici güçlerle mevcut üretim vemülkiyet ilişkileridir.

Marx’a göre, dünya tarihinin en dinamik üretimbiçimi kapitalizmdir. Sistemin kendisini sürekliolarak genişlemeye iten mantığı, kapitalistlerin,kar oranı, artık-değer oranı ve sermayeninorganik birleşimi ile olan ilişkilerindenkaynaklanır.

Kapitalizmde iktisadi büyümenin en önemlikaynağı, kapitalistlerin tabi oldukları birikimzorlamalarıdır. Kapitalistlerin tek hedefi birikim,birikim ve tekrar birikimdir.


İKTİSADİ 11

Kapitalistlerin kar elde edebilmeleri için işçilereürettikleri değerden daha azını ödeyerek onlarısömürmeleri gerekmektedir.

Değerin asıl yaratıcısının işçiler olduğunubelirten Marxist emek değer teorisinin esası dabudur.

Teknik ilerlemeyi daha fazla vurgulayan vesermaye birikimine Marx’tan daha az önem verenJoseph Alois Schumpeter’e iktisadi kalkınma,ancak, yeni üretim tekniklerinin, yeni ürünlerin yada üretim organizasyonuyla ilgili yeni araçlarınortaya çıkmasına, bir başka deyişle, üretimfaktörlerinin yeni yollardan faydalanılmasına yolaçan teknik yenilikler sonucunda ortaya çıkan birolgudur.


İKTİSADİ 12


İKTİSADİ 13

Kalkınma Çağının ALTIN ÇAĞI ve Gözden Düşmesi

II. Dünya Savaşından sonraki ilk 10 yıldagerek resmi kalkınma anlayışı, gerekseuygulanan stratejilerin niteliği, savaşsırasında yıkıma uğrayan Avrupa’nın iktisadenyeniden güçlü bir hale getirilmesinde ağırlıkvermesidir.

Bu stratejinin en bilinen yönü ise, MarshallPlanı kapsamında verilen büyük mali destekleAvrupa’nın tekrar ayağa kalkmasına katkısağlanmasıdır. Aynı dönemde, uluslararasıimar ve kalkınma Bankası (IBRD)’da benzer birstrateji uygulanmıştır.


İKTİSADİ 14

Kalkınma kavramının 3. Dünya ülkeleriyleilişkilendirilmesi, daha önce belirtildiği gibiancak 1950’li yıllardan itibarengerçekleşmiştir.

1950-1970 dönemindeki elverişlikonjonktürde, dünya kapitalizminin yaşadığıgenişlediği dalganın etkisi altındaki budönemde kalkınma iktisadı, en parlak yıllarını,bir anlamda ALTIN ÇAĞ’ını yaşarken, iktisadikalkınmanın motoru olarak, hızlı sermayebirikimi alınmıştır.

Hızlı sermaye birikimi, hızlı sanayileşmeyigerçekleştirecek, hızlı sanayileşme de işsizliğiortadan kaldıracaktır.


İKTİSADİ 15

Yurtiçi tasarruflar yetersiz kaldığında, bu açığıdış yardımların kapatacağı düşünülmektedir.Böylece, ithal ikameci sanayileşme, planlamave dış yardım, sermaye birikimi yoluyla hızlıbüyümenin temel bileşenleri olarak ortayaçıkmıştır.

Bu dönemde geliştirilen modellerin bir önemliortak özelliği, kalkınmayı, iktisadi büyümeanlamında tanımlaması ve kişi başına gelirleölçmesidir. İktisadi kalkınmanın amacı,geleneksel, durağan geçimlik ekonomiyi,kendi ayakları üzerinde durabilen ve Batı’dakiörneklerine benzer bir kapitalist ekonomiyedönüştürmektir.


İKTİSADİ 16

1970’lere kadar süren kalkınma modelleri,temelde gelişmiş ülkelerin izledikleri yolu yada yolları esas almaktadır. Bu anlamdakalkınma, sosyal, siyasal, kültürel veekonomik anlamda bir modernleşme projesiolarak algılanmaktadır. Buna göre, gelişmekteolan ülkelerin kalkınmaları gelişmiş ülkelerinsahip oldukları sosyal, siyasal, kültürel veekonomik değerlere kavuşmak olarakanlaşılmakta ve ekonomik ve toplumsaldönüşüm projesi buna göre şekillenmektedir.Bu durumda, Kalkınma iktisadınımodernleşme iktisadı olarak ele alınmaktadır.


İKTİSADİ 17

1950-1970 döneminin ortalarına kadar en parlakdönemini yaşayan kalkınma yani modernleşmeiktisadı, bu tarihten itibaren gözden düşmeyebaşlamıştır.

Bu dönemde, kalkınma kavramı ile aynı anlamdakullanılan büyümenin nimetlerinin DAMLAMA(trickle down) ETKİSİYLE çeşitli yollardan aşağıyadoğru süzülerek başta en yoksullar olmak üzeretoplumun her kesimine ulaşacağı, yani iktisadibüyüme sonucunda yaratılacak istihdamolanaklarından ve gelir artışından, kısaca, yaşamstandartlarındaki yükselmeden herkesinyararlanacağı kabul edilmekteydi.

Yoksulluğun azaltılması, gelir dağılımınıniyileşmesi ve istihdam olanaklarının genişlemesiyani işsizliğin düşmesi, iktisadi büyümenindolaylı bir sonucu olarak gerçekleşmesibeklenmekteydi.


İKTİSADİ 18

Ancak, kişi başına gelir artışının göreceyüksek olduğu ülkelerde bile istihdamdakiartışın buna eşlik edememesi ve gelirdağılımındaki eşitsizliklerin düzelmemesi,bundan öte daha da bozulması; gelir artışının,istihdam artıracağına ve gelir dağılımındakendiliğinden bir düzelmeye yol açacağınailişkin varsayıma olan inancın azalmasına yolaçmıştır.

Brezilya’da meydana gelen çarpıcıbüyümenin, gelir dağılımındaki mevcuteşitsizliği daha da eşitsiz hale getirmesi vebazı düşük gelirli grupların mutlak olarakeskisinden de kötü duruma düşmelerine yolaçması buna somut bir örnektir.


İKTİSADİ 19

Buna ek olarak, gelişmekte olan ülkelerde artansiyasi istikrarsızlık, rüşvetçilik ve yozlaşmanınyanı sıra dinsel, etnik ve kültürel kimlikalanlarında ortaya çıkan bunalım ve çatışmalar budurumun daha da pekişmesine ve içindençıkılmaz durumlara gelinmesine yol açmıştır. Yanigelişmekte olan ülkelerde meydana gelensanayileşme ve büyüme çabaları, beklendiği gibibu ülkelerde de gelişmiş ülkelerdekine benzeristikrarlı yapılara ve refah toplumlarına yolaçmamıştır.

En çok övünülen azgelişmiş ülke büyüme hızlarıda 1960-73’te ortalama %5,8 iken, 1973-80arasında %4,6’ya ve 1980-83 arasında %3,4’edüşerken, gelişmekte olan ülkeler arasındakiiktisadi farklılaşma da giderek büyümüştür.


İKTİSADİ 20

En belirgin farklılık, Latin Amerika, Karayipler ve özellikleSahra’nın güneyindeki Afrika ülkeleri ile Doğu Asya ülkeleriarasında gözlenmiştir.

Doğu Asya ülkelerinde kişi başına GSYİH, 1982-1990döneminde %6,4 oranında artarken, bu oran Latin Amerikave Karayipler’de %0,3 olarak gerçekleşmiştir.

Bu rakamlar kalkınmanın iktisadi sonuçlarına ilişkineleştirilerin gündeme taşınmasına neden olmuştur.

Diğer taraftan, 1970’li yıllarda başlayan dış stoklarınkörüklediği kısa dönemli istikrarsızlık olayları karşısındakalkınma iktisadı hazırlıksız yakalanırken, IMF ve DünyaBankasının önderliğindeki neo-klasik iktisat gittikçegüçlenmeye ve gündemin ön sıralarını almaya, kalkınmaiktisadının önemli gündem maddeleri olan, sanayileşme,devlet müdahaleciliği ve kalkınmacı devlet anlayışı gibikonular gözden düşmeye başlamıştır. Büyüme ve kalkınmagibi konuların piyasalara bırakılması önem kazanmıştır.


İKTİSADİ 21

Bin Yıllık Kalkınma Hedefleri ve Washington Uzlaşısı

1989 yılında, john Williamson tarafındanWashington Uzlaşısı olarak isimlendirilenneoliberalizm ya da piyasa köktenciliğikavramlarıyla da özdeştirilen, toplam 10temel unsurdan oluşan reform politikasıpaketi gündeme gelmiştir.

ANA KONUSU, 1. Para arzının kontrolüyle istikrarın

sağlanması 2. Özel sektör etkinliklerini arttırmaya

yönelik arz yönlü önlemler yoluyla dabüyümenin gerçekleştirilmesidir.


İKTİSADİ 22

Washington Uzlaşısının 10 temel unsuru şu maddelerden meydana gelmekteydi:

1. Mali Disiplin 2.Kamu harcamalarında yüksek iktisadi getiri sağlayan ya

da gelir dağılımını iyileştirme potansiyeline sahip temelsağlık, ilköğretim ve altyapı harcamalarına öncelikverilmesi,

3.Vergi reformu (oranların düşürülmesi, tabanıngenişletilmesi)

4.Faiz oranlarının serbestleştirilmesi 5.Rekabetçi kur politikası 6.Dış ticaretin serbestleştirilmesi 7.Doğrudan yabancı sermaye girişiminin

serbestleştirilmesi 8.Kamu girişimlerinin özelleştirilmesi 9.Piyasalara giriş ve çıkışların önündeki engellerin

kaldırılması (=Deregülasyon) 10.Mülkiyet haklarının güvence altına alınması.


İKTİSADİ 23

Böylece, bir bakıma neoliberalizmin temelinioluşturan ve ana uygulayıcılarının IMF, DünyaBankası, FED’in olduğu Washington Uzlaşısı ile

birlikte, daha az devlet daha çok piyasakapsamında mal, faktör ve sermaye hareketleriüzerindeki tüm sınırlandırmalar kaldırılarak herşey piyasaya bırakılmıştır.

Fiyat mekanizması, ekonominin tek yolgöstericisi olmuştur. İktisadi büyüme,sanayileşme, kalkınma, istikrar, gelir dağılımınıniyileştirilmesi, işsizlik ve yoksulluğun önlenmesi,kısaca iktisadi yapının ve toplumun düzenlenmesive yönetilmesi piyasa güçlerine bırakılıp devletmüdahaleleri saf dışı bırakılmıştır.


İKTİSADİ 24

Washington Uzlaşısı’ndan ‘Post-Washington Uzlaşısı’na

Washington Uzlaşısı, düşük gelirli ülkelerdebüyümenin arttırılması ve yoksulluğunazaltılmasında yetersiz kaldığı gibi, eskisinden deçok rant oluşmasına ve yozlaşmaya yol açmıştır.

2000’li yılların başından itibaren, WashingtonUzlaşısı, yerini Post-Washington Uzlaşısınabırakır olmuştur. Böylece, piyasa rekabetinedayalı etkin kaynak dağılımını esas alan neoklasikiktisadın dar kapsamlı teorik çerçevesi ilesınırlandırılmış Washington Uzlaşısından,kurumsal iktisada dayanan ve sosyal normlarla,güç dengeleri gibi piyasa dışı faktörleri içerecekşekilde kapsamı genişletilen Post-WashingtonUzlaşısına doğru yol alınmaya başlanmıştır.


İKTİSADİ 25

Post-washington Uzlaşısında hükümetlerinrolü arttırılarak kaynak tahsisinde serbestpiyasa mekanizmasının sahip olduğubaşarısızlıkların düzeltilmesi amaçlanmıştır.

Söz konusu uzlaşı ile birlikte, 1980’lerinyapısal uyum ve ekonomik istikrarprogramlarında görülen geleneksel reformgündemi, yönetişim, hesap verilebilirlik,saydamlık ve yolsuzluk gibi konuları dakapsayacak şekilde genişletilmiştir. Devlet ilepiyasa arasında var olduğu ileri sürülençatışma fikri de yerini ortaklık kavramınabırakmış, böylece özel sektörle kamu sektörüiç içe girmiştir.


İKTİSADİ 26

Bu nedenle, post-washington Uzlaşısının enönemli unsuru, kalkınma sürecinde devleteönemli görevler düştüğünün yenidenanlaşılmış olmasıdır.

Her ne kadar, Post-Washington Uzlaşısındada ekonominin serbestleştirilmesi ve piyasayaağırlık verilmesi düşüncesi bir kenarabırakılmasa da devlet ve piyasa birbirininrakibi değil, tamamlayıcısı olarakgörülmektedir.

Teknolojinin geliştirilmesi ve aktarılması, gelireşitliğinin sağlanması ve yoksulluğunhafifletilmesinde de devletin ön planaçıkarılması kabul edilmektedir.


İKTİSADİ 27

Yoksulluğun Azaltılması Strateji Belgeleri

Yoksulluğun azaltılması strateji belgelerininhazırlanmasında, hükümetler sürücükoltuğundadır. Kapsamı,4 unsurdanoluşmaktadır:

1.Ülkenin katılımcı sürecinin tanımlanması

2.Yoksulluğun teşhisi,

3.Hedefler, göstergeler ve tarama sistemi,

4.Üç yıllık dönemler için liste halinde özetlenmişöncelikli kamusal faaliyetler

Yoksulluğun azaltılması strateji belgeleri, IMF veDünya Bankası tarafından verilen ve Ağır BorçYükü altındaki Yoksul ülkeler Girişimininborçlarının hafifletilmesini içeren imtiyazlıkrediler için de temel oluşturmaktadır.


İKTİSADİ 28

Bu arada, IMF VE Dünya Bankası’nın bufaaliyetlerinden etkilenen uluslararası kuruluşlardanOECD 1990’ların ortasında bir amaç listesioluşturmuş ve 2000 yılında Birleşmiş Milletler de, aynılisteyi BİNYILIN KALKINMA HEDEFLERİ adıylabenimsemiştir.

Binyılın Kalkınma Hedefleri

1. Aşırı yoksulluk ve açlığın ortadan kaldırılması,

2.Herkes için temel eğitimin sağlanması,

3.Cinsiyet eşitliliğinin ilerletilmesi ve kadınlarınyetkilendirilmesi,

4.Çocuk ölümlerinin azaltılması,

5.Anne sağlığının iyileştirilmesi

6.HIV/AIDS , sıtma ve diğer hastalıklarla mücadele,

7.Çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması,

8. Kalkınma için küresel bir ortaklık geliştirilmesi


İKTİSADİ 29

Kalkınma iktisadına Yönelik Eleştiriler, Yeni Eğilimler: Çevre ve İnsan

Sürdürülebilir Kalkınma Bugünün gelişmiş toplumlarını iktisadi

büyüme ve kalkınma deneyimleri, busüreçlerin eşitsiz bir gelişme dinamiğiizlediğini, böylece toplumsal bütünlüğü vebarışı tehdit ettiğini, aynı zamanda ekolojikdengeyi bozarak toplumların en önemlizenginlik kaynağı olan doğal varlıklarını geridöndürülemez bir biçimde tahrip ettiğiniortaya koymaktadır. Çeşitli uluslararasıkuruluşlar tarafından yapılan çalışmalar da buolguyu sıklıkla vurgulamaktadır.


İKTİSADİ 30

Bu bağlamda, iktisadi büyüme ve kalkınma ileçevre ilişkilerinin bugünkü popülerliğinekavuşmasında hiç kuşkusuz en önemliadımlardan biri, iktisat, matematik, doğa bilimlerive diğer pek çok disiplinden gelen 30 kişilik birekibin toplanmasıyla İtalya’nın Bellagiokasabasında Roba Kulübü kurulmuştur.

1972 yılında yayımlanan BÜYÜMENİN SINIRLARI (Limits to Growth) Raporu

Bu rapora göre, doğal kaynaklar, nüfusun hızlaartmasına yetmeyecek ve böylece içinde yaşanılançevre, 150 yıla varmadan yaşanabilirliközelliklerini kaybedecektir. Eğer, çevreyi korumakve geliştirmek amaçlanıyorsa, gelişme hızıyavaşlatılmalı, hatta durdurulmalıdır; çünkügelişme, uygarlaşma, insanlığı acı bir sona doğruyaklaştırmaktadır.


İKTİSADİ 31

1970’lerde artan kaynak kıtlığı endişelerisonucunda hazırlanan ve 1980 yılında yayımlanan

The Global 2000 Report to the President başlıklı çalışma:

Büyümenin Sınırları raporunkine benzer birbiçimde, mevcut eğilimler değişmediği takdirde,2000’li yıllarda dünyanın daha kalabalık, dahakirli, ekolojik dengenin tahribatlara açık vesavunmasız olacağı; bir taraftan milyonlarcainsan açlıkla boğuşurken, diğer taraftan yiyecekve diğer ihtiyaçların karşılanması yönündenkoşulların şimdikinden daha iyi olmayacağı, hattabir çok kişi için bu koşulların daha da kötüolacağı sonucuna ulaşılmıştır.


İKTİSADİ 32

Bu arada, Büyümenin sınırları adlı çalışma,pek çok bakımdan eleştiriye uğramıştır. Bazıyazarlar, çalışmada kullanılan verilerinyetersiz olduklarını ileri sürerken, diğer bazıyazarlar da tarih boyunca eski kaynaklartükendikçe daima yenilerinin keşfedildiklerinivurgulamıştır.

Ayrıca, bugün kullanılan yakıt stoklarınınsınırlı olmasına rağmen kıtlıktan söz etmenindoğru olmayacağı, bu kaynaklar kıt halegelmeden bulunan ya da bulunacak yeniteknolojiler sayesinde söz konusu kıtlığın hiçoluşmayabileceği iddia edilmiştir.


İKTİSADİ 33

Gerek BÜYÜMENİN SINIRLARI gerekse Global2000 Raporunda ulaşılan sonuçlarakatılmayan, tam tersinin gerçekleşeceğinisavunan bir çok yazar vardır. Bu yazarlaragöre, örneğin, üretimde gerekli olan kaynakstoklarının sınırlı olması, ekonomilerin demutlaka sonunda duraksayacağı ya daçökeceği anlamına gelmemelidir; Çünküteknolojilerin sürekli gelişmeleri sonucundakaynakları tasarruf etme olanakları gelişecekve yaşam standartları da sürekliilerleyebilecektir. Teknoloji gelişmelerinolmadığı koşullarda bile çeşitli ikameolanakları devreye girerek olumsuz durumlarıortadan kaldırabilecektir.


İKTİSADİ 34

Teknolojik gelişmede meydana gelmiş geçmişeğilimler sürdüğü sürece bu süreç de başarıyladevam edecektir. Doğal kaynakların sonlu olduğugerçeği, bu durumu engellemeyecektir. İktisadibüyüme ve kalkınmanın sınırlara ulaşmayacağıkonusunda iyimser olan yazarlar, insanlığınyaratıcılığına ve sorun çözme becerisinegüvenmektedirler.

Bu kişiler, her zaman insan eliyle üretilmişkaynaklarla, doğal kaynaklar arasında ikameninmümkün olacağı inancıyla, dünyanın sonlu birkaynak durumuna sahip olmasındanendişelenmemekte; iktisadi büyüme ve kalkınmaile teknolojik gelişmelerin, çevre sorunlarınınsebebi değil aksine çaresi olabileceği düşüncesinipaylaşmaktadırlar.


İKTİSADİ 35

Birleşmiş Milletler Dünya Çevre ve KalkınmaKomisyonu’unca hazırlanan ve komisyon BaşkanıGro Harlem Brundtland’ın adıyla anılarakBrundland Raporu diye de bilinen 1987 tarihliOrtak Geleceğimiz isimli raporla birlikte dünyayatanıtılan Sürdürülebilir Kalkınma kavramı ilk kez,1980 yılında, doğal kaynakların korunması içinkurulmuş olan Uluslararası Doğa Koruma Birliğitarafından kullanılmış ve gündeme getirilmiştir.Brundtland Raporu yani ORTAK GELECEĞİMİZraporunda bugünün gereksinimlerini, gelecekkuşakların gereksinimlerini karşılamayeteneğinden ödün vermeden karşılayankalkınma olarak tanımlanan SÜRDÜRÜLEBİLİRKALKINMA kavramıyla birlikte, geleneksel iktisadibüyüme ve kalkınma yaklaşımlarında serbest malolarak kabul edilen doğal kaynaklar/çevre, kıtgirdiler olarak kabul edilmeye başlanmıştır.


İKTİSADİ 36

Burada doğal çevre, yenilenebilir veyenilenemeyen kaynaklardan oluşmaktadır.Mineraller ve fosil yakıtlar, yenilenemeyenkaynaklardır. Ormanlar, balıklar, bitkiler,hayvanlar, tarım toprakları, çayır ve meralarve su kaynakları ise yenilenebilir doğalkaynaklardır.

Önceleri doğal kaynak tabanının korunup,zenginleştirilmesi anlamında ekolojikboyutuyla ele alınan sürdürülebilir kalkınma,ŞİMDİ ekonomik ve toplumsal boyutları dakapsamasıyla birlikte daha geniş bir içerikkazanmıştır.


İKTİSADİ 37

Bu anlamda, yoksulların temel ihtiyaçlarınınkarşılanması sürdürülebilir kalkınmanın üzerindeönemle durduğu konulardan biri haline gelmiştir.Özellikle 1980’li yıllardan başlayarak tüm dünyakamuoyunda ilk sıraya oturan konu, insanyaşamının ve geleceğinin tehlikede olduğukaygısı ve buna bağlı olarak gelişen çevreduyarlılığı olmuştur.

Sürdürülebilir kalkınma kavramıyla ifade edilmekistenen husus, iktisadi büyümenin tek başınayeterli ve arzulanır olamayacağı, yaratılanzenginliklerin ülkelerin, bölgeler ve gelir gruplarıarasında adaletli bir şekilde dağıtılması ve buarada çevresel değerlerin de korunmalarıgerektiğidir.


İKTİSADİ 38

Bu değerleri gözetmeyen, aksine bozan biriktisadi büyüme ve kalkınma, sürdürülemezbir süreçtir.

Ekolojik Ayak İzi

Ekolojik bağlamda SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK ekolojikayak izi ile hesaplanmaktadır. 1990’larınbaşında ortaya atılan ekolojik ayak izi, birbireyin, bir faaliyetin, bir topluluğun ya daülkenin tükettiği kaynakları üretmek veyarattığı atıkları ortadan kaldırmak için gerekenbiyolojik olarak verimli toprak ve su alanımiktarını ifade etmektedir.


İKTİSADİ 39

Ekolojik Ayak İzi’nin 6 adet bileşeni vardır: 1.Karbon tutma ayak izi 2.Otlak ayak izi 3.Orman ayak izi 4.Balıkçılık sahası ayak izi 5.Tarım arazisi ayak izi 6.Yapılaşmış alan ayak izidir. Kaynaklar üzerindeki TALEBİ temsil eden

EKOLOJİK AYAK İZİ ile kaynak varlığını temsileden biyolojik kapasitenin her ikisi de küreselhektar (gha) olarak ifade edilmektedir. Burada1 gha, dünyanın ortalama verimliliğiüzerinden 1 hektar arazinin üretimkapasitesini tanımlamaktadır.


İKTİSADİ 40

Ekolojik ayak izi, insanların kullandığıyenilenebilir kaynakları sağlayabilmek içingereken, biyolojik olarak verimli toprak vesuyun bulunduğu alanı hesaplar.

Hızlı iktisadi büyüme, doğal kaynaklarayönelik talebin sürekli olarak artmasınıkörüklemiştir. Yiyecek içecek enerji ulaşımelektronik ürünler ve yaşam alanı gereksinimikaynak talebini artırırken, atıkların, özelliklefosil yakıtların neden olduğu karbondioksitinbertarafında kullanılan alanlara duyulanihtiyaç da sürekli artmıştır. Bu yüzdenekolojik ayak izi sürekli artma eğilimindedir.


İKTİSADİ 41

Verileren elde edildiği en yakın tarih olan2007’de ayak izi, dünyanın biyolojikkapasitesini, yani yenilenebilir kaynaklarüreten ve co2 emen mevcut alanı %50oranında aşmıştır. Toplamda, insanlığınekolojik ayak izi 1961’den beri iki katınaçıkmıştır.

Dünyanın olanakları azaldıkça ya da bunu çokuzun yıllar içinde başarabilecek bir durumageldikçe, doğal kaynak tabanı da yok olacakve toplumlar çöküşle karşı karşıyakalacaklardır. Ekolojik ayak izi hesaplamalarısürdürülebilirlik sınırlarının ciddi bir şekildeaşılmakta olduğunu göstermektedir.


İKTİSADİ 42

Çevresel Kuznets Eğrisi

Çevre ile gelir düzeyi arasındaki değiş-tokuşilişkisine değinen bir ÇEVRESEL KUZNETSEĞRİSİ’nden söz edilmeye başlanmıştır.

Bu hipoteze göre, ülkeler zenginleştikçe çevreselbozulmanın artacağı, ancak, belli bir gelirdüzeyine ulaşıldıktan sonra gelirdeki artışın çevrekalitesine olumlu katkıda bulunacağı iddiaedilmeye başlanmıştır. Cyper ve Dietz göre, bellibir eşik kişi başına gelir düzeyinden düşük gelirdüzeylerinde iktisadi büyümeye çevrenin tahribive kirlilik eşlik etmektedir. Bir başka deyişle,iktisadi büyümeyle birlikte yükselen kişi başınagelir belli bir eşik gelir düzeyine ulaştıktan sonra,iktisadi büyümeden kaynaklanan çevresel tahripve kirlilik azalmaktadır.


İKTİSADİ 43

Hatta tam tersine çevresel kalitedeiyileşmeler gözlemlenmeyebaşlamaktadır.

Grafik, iktisadi büyüme vekalkınmanın aşamaları ile çevreselbozulma arasındaki ilişkilerigöstermektedir.

Grafiğe göre, kişi başına gelirin düşükolduğu sanayi öncesi tarımtoplumlarında geçimlik düzeydekiekonomik faaliyetler yer alırkençevresel koşullar göz ardıedilmektedir.

Sanayileşmenin ilk aşamalarında da,üretim teknolojileri henüz yeterincegeliştirilemediğinden doğalkaynakların yoğun olarakkullanımlarına devam edilmekte veçevresel koşulların tahribatı dasürmektedir. Ekonomilersanayileşmeyi gerçekleştirdiklerindeise, çevresel koşulları bozmayönündeki faaliyetler en azaulaşmaktadır. Sanayileşmede yolaldıkça çevresel kalite degelişmektedir.


İKTİSADİ 44

İktisadi büyümeye çevresel bozulmanın eşlik etmesinin çok farklı nedenleri vardır:

İktisadi büyümenin ve sanayileşmeninbaşlangıç aşamalarında çevreye önem vermekyerine yüksek gelir düzeyine ulaşılmasınadaha fazla öncelik verilmesi,

tarımsal üretimin genişlemesi ile birlikteortaya çıkan toksik atık miktarının artması,

Azgelişmiş yoksul ülkelerin temiz ve güvenliteknolojileri pahalı olmaları nedeniyle eldeedememeleri vb. nedenlerden dolayıbunlardan yararlanamamalarıdır.


İKTİSADİ 45

Bu arada değinilmesi gereken önemli birnokta, çevrenin gelir esnekliğinin birdenbüyük, yani lüks mal olarak kabul edilmesi veçevrenin korunmasına yalnızca yüksek gelirliülkeler tarafından önem verildiğininvarsayılmasıdır.

Bu varsayım doğru olsa bile, gelir artışı ilebirlikte artan taşıt araçları nedeniyle ortayaçıkan karbondioksit salınımı fazlalığı vb.kirlilik türlerinin çoğaldığı yerlerin esas olarakgelişmiş ülkeler olduğunu da belirtmekgerekir.


İKTİSADİ 46

Çevre konusuyla ilgili bir başka nokta da, uluslararasıticaretteki işbölümü değişmesinin, çevresel koşullarıve dolayısıyla çevresel kuznets eğrisinin şeklinietkilemesidir. Kirlilik yönünden, geleneksel imalatsanayi üretimini bırakıp daha temiz olan ileri teknolojive hizmet üretiminde uzmanlaşmaya başlayan, bunakarşılık geleneksel imalat sanayi üretimini gelişmekteolan ülkelere kaydıran gelişmiş ülkelerde, çevreselKuznets eğrisinin zirve noktasına ulaşılması ve azalankısma geçilmesi daha kolaylaşmıştır.

Ancak, geleneksel imalat sanayi üretimindeuzmanlaşan gelişmekte olan ülkelerde ise, çevreselKuznets eğrisi daha dikleşmiş ve eğrinin zirvesine veazalan kısmına ulaşılması daha zorlaşmıştır. Sonuçolarak, uluslararası ticarette meydana gelenişbölümü değişikliği, çevresel açıdan kimi ülkelerdeolumlu sonuçlar doğururken, kimi ülkelerde deolumsuz sonuçlar doğurmaktadır.


İKTİSADİ 47

dr. beŞİr koÇ kalkinma İktİsadİ 15.10 notu 3.pdf · 2018. 11. 21. · ii. dünya savaşından...

Documents