Hættuleg efni á vinnustöðum
Guðmundur Mar Magnússon, sérfræðingur Öryggis- og tæknisvið
Námskeið fyrir þjónustuaðila 2020
Hættuástand
Helstu lög og reglur um efnamálSem varða Vinnueftirlitið
» Lög nr. 46/1980 um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum
» Lög nr. 61/2013, efnalög með síðari breytingum» Reglugerð nr. 553/2004 um verndun starfsmanna gegn hættu á
heilsutjóni af völdum efna á vinnustöðum» Reglugerð nr. 415/2014 um flokkum, merkingu… (CLP)» Reglugerð nr. 888/2015 um skráningu, mat, leyfisveitingu og
takmarkanir (REACH)
Helstu lög og reglur um efnamálSem varða Vinnueftirlitið
» Reglugerð nr. 390/2009 um mengunarmörk í innilofti á vinnustað» Reglugerð nr. 349/2004 um sprengifimt andrúmsloft á vinnustöðum» Reglugerð nr. 510/2018 um sprengiefni og forefni til sprengiefnagerðar» Reglugerð nr. 1077/2010 um flutning á hættulegum farmi á landi» Reglur nr. 707/1995 um öryggis og heilbrigðismerki á vinnustöðum» Reglur nr. 497/1994 um notkun persónuhlífa» Reglur nr. 429/1995 um öryggisráðstafanir við vinnu í lokuðu rými
Hvað er hættulegt efni ?
» Hættuleg efni eru flokkuð samkvæmt svk. CLP kerfi sem byggir á reglugerð Evrópusambandsins, sem byggir á alþjóðlegu kerfi sameinuðu þjóðanna
» Markmiðið er að efni og efnablöndur verði flokkuð og merkt á sama hátt alls staðar innan Evrópska efnahagssvæðisins og í raun heimsins alls
» Ef efnavara skal vera hættumerkt skv. ákvæðum í CLP telst hún hættuleg
» Umhverfisstofnun sér um reglur sem snúa að flokkun og merkingu efna
Hættuleg efni
» Hættuleg efni eru efni og hlutir sem vegna efna- og/eða eðlisfræðilegra eiginleika eru:
• sprengifim• eldfim• með hættu á sjálftendrun• eitruð• geislavirk • ætandi• skaðleg heilsu eða umhverfinu
Geislavirk efni» Geislavirk efni eru örsjaldan notuð á
vinnustöðum. » Helst notað í mæli- og eftirlitstæki t.d. búnað
sem skynjar fyllihæð í umbúðum. Geislavirka efnið er alltaf lokað inni í tækinu í svk. geislalind.
» Efnin eru ekki beinlínis meðhöndluð.
Lög nr. 44/2002 um geislavarnir
Geislavirk efni
» Ef búnaður sem inniheldur geislavirk efni er á vinnustað á að vera skilgreindur umsjónarmaður geislatækja.
» Aldrei má opna þessi tæki né sinna viðhaldi án samráðs við umsjónarmann.
» Þessi tæki eru leyfisskyld og eru merkt sérstaklega» Rafsuðuskaut geta innihaldið lítið magn af geislavirku
efni
Lög nr. 44/2002 um geislavarnir
FlokkunCLP: Classification labelling and packaging
» Sýnt er fram á hættueiginleika efna með prófunum. » Efni má eingöngu markaðssetja ef búið er að flokka það
samkvæmt CLP eða staðfesta að efnið sé ekki hættulegt, þá á flokkun ekki við.
» Flokka skal öll efni sem fara á markað og hafa eiginleika sem gera þau hættuleg.
Reglugerð nr. 415/2014
GHS kerfiðalþjóðlegt kerfi (Global Harmonized System), tók gildi 2010
» Sjá bækling vinnueftirlitsins um hættuleg efni í vinnuumhverfi: http://www.vinnueftirlit.is/media/fraedslu--og-leidbeiningarit/33_haettuleg_efni_09012015.pdf
Reglugerð nr. 415/2014
GHS kerfið» Hættumerkin svipuð og eldri merki en standa á
horni, tíglar » 9 merki alls» Nýir hættu undirflokkar» Fleiri en einn undirflokkur undir sama merki» Alvarleiki hættunnar almennt gefinn í texta
• Hætta eða Varúð» Hættan skilgreind í texta
• Upptökuleiðir koma fram: húð, öndun, inntaka» Hættan magngreind
• 1,2 3 - - - (fallandi hætta)
Reglugerð nr. 415/2014
Hættumerkigeta bent á fleiri en eina hættu
» Sprengifim efni – GHS01 • Geta sprungið við upphitun, högg eða rafsegulbylgjur• Dæmi: Flugeldar, dýnamít
» Eldfim efni – GHS02• Kviknar í við neista eða hita• Sjálfíkveikjandi• Gefa frá sér eldfimt gas• Dæmi: Eldsneyti, fljótandi gas, sótthreinsivökvar
» Eldnærandi/oxandi – GHS03• Íkveikjandi, eldmyndandi• Kveikja eld í brennanlegum efnum (án neista) • Dæmi: Klór, bleikiefni, súrefnisgas
Reglugerð nr. 415/2014
Hættumerkigeta bent á fleiri en eina hættu
» Gas undir þrýstingi – GHS04• Gas í ílátum undir þrýstingi eða fljótandi við mjög lágan
hita• Dæmi: Gashylki
» Ætandi efni – GHS05• Ætandi fyrir húð og valda alvarlegum augnskaða,
málmtæring• Dæmi: Síflueyðir, sýrur og basar
» Bráð eiturhrif – GHS06• Veldur bráðaeitrun, lítið magn efnis veldur eitrun• Dæmi: Varnarefni, metanól, nikótínáfylling fyrir rafrettur
Reglugerð nr. 415/2014
Hættumerki geta bent á fleiri en eina hættu
» Heilsuskaðlegt – GHS07• Erta húð og augu, ofnæmisviðbrögð í húð, ertir
öndunarveg, veldur syfju og svima• Getur skaðað umhverfið• Dæmi: Þvottaefni, lím og lakk
» Alvarlega heilsuskaðlegt – GHS08• Getur valdið langvarandi heilsuskaða, • Getur hindrað frjósemi og skaðað fóstur• Krabbameinsvaldandi • Getur valdið astma og ofnæmi • Skaðar líffæri • Dæmi: Terpentína, bensín, þynnir
» Skaðlegt umhverfinu – GHS09• Efni sem eru hættuleg umhverfinu og eitruð vatnalífi• Dæmi: Varnarefni, bensín, terpentína, lökk og sum
lím
Reglugerð nr. 415/2014
Stundum er áætluð hættaLitakóði
Varnaðarmerki og hættuflokkunEldri merkingar
Hvað breyttist ?
» Flokkun breyttist jafnframt í nokkrum tilvikum, t.d. eru efni sem voru með hauskúpu í gamla kerfinu ekki með hana í nýja kerfinu og öfugt
Aðrar merkingar
» Stundum sást aðrar merkingar sérstaklega utan Evrópu t.d.
» GHS kerfið er alþjóðlegt og á við vörur framleiddar eftir 2010, en leyfilegt að nota gömul merki til 2017.
» Gamlar umbúðir eru áfram í umferð.
Öryggisblöð» Á öryggisblöðum koma fram allar helstu upplýsingar um
hættur, varúð og viðbrögð» Eiga að vera á íslensku eða ensku» Eiga að liggja frammi á vinnustað, þar sem efnin eru notuð » Eru í 16 liðum, sem eru í tiltekinni röð» Birgjarnir eiga að senda þau með vörunni» Birgjar og framleiðendur eiga að uppfæra blöðin í takt við
breytingar á Lögum, reglugerðum og nýjum upplýsingum um hættur efnanna
Lög nr. 61/2013, 30.gr
Öryggisblöðí 16 liðum
• 1. Vöruheiti• 2. Innihaldsupplýsingar,
hættuflokkun, merki• 3. Upplýsingar um
samsetningu• 4. Skyndihjálp• 5. Brunaviðbrögð og
slökkviaðferðir• 6. Efnaleki• 7. Meðhöndlun, geymsla• 8. Mengun og varnir,
persónuhlífar
• 9. Eðlis- og efnafræðilegir eiginleikar
• 10. Stöðugleiki og hvarfgirni
• 11. Eiturefnafræðilegar upplýsingar
• 12. Umhverfishættur• 13. Förgun• 14. Flutningur• 15. Lög og reglugerðir• 16. Annað
Lög nr. 61/2013, 30.gr
Gagnagrunnar» Sumir þjónustuaðilar bjóða uppá utanumhald um öryggisblöð
fyrir fyrirtæki» Ef birgi gefur út uppfært öryggisblað fær notandinn upplýsingar
um það og uppfærir sinn grunn í framhaldi.» Öll öryggisblöð notanda eru vistuð á vefsvæði þannig alltaf og
alsstaðar má nálgast upplýsingar. » Snjallforrit, öpp, eru líka notuð í þessum tilgangi.
Verndun starfsmanna vegna efnahættuHelstu atriði» Áhættumat» Verklagsreglur» Öryggisblöð» Heilsuvernd
• Atvinnurekandi ber ábyrgð• Meta áhættuna ef hættulegt efni er notað• Geyma efnin rétt• Merkingar og upplýsingar réttar• Mengun á að vera undir mengunarmörkum
Reglugerð nr. 553/2004
Geymsla efna» Hættuleg efni eiga að vera í læstri geymslu aðskilin frá
öðrum efnum. Gott getur verið að hafa lekabyttur undir ef leki verður
» Ekki er skynsamlegt að geyma t.d. klór og súr efni hlið við hlið
» Geymslan á að vera loftræst, ekki endilega vélrænt, hafa í huga að gufur frá efnum geta tært loftræstistokka, best að lofta beint út og helst ekki „blanda“ við almennt loftræstikerfi
Reglugerð nr. 553/2004
Geymsla efnaÖryggisblöð
» Á öryggisblöðunum er tiltekið hvort einhverjar sérstakar ráðstafanir þarf að gera varðandi geymslu eins og t.d. forðast sólarljós
» Segja líka til um hvernig á að farga og hvort efnið má blandast öðrum efnum við förgun
» Geymslu fyrir förgun» Hvaða hættur eru af "tómum" umbúðum
Reglugerð nr. 553/2004
Meðhöndlun efna» Velja óskaðleg eða minna skaðleg efni, ef það er hægt» Kynna sér öryggisleiðbeiningar og hættumerkingar á
umbúðum fyrir notkun» Nota ávallt viðeigandi persónuhlífar og öryggisbúnað við
notkun» Efni á alltaf að geyma í lokuðum og upprunalegum
umbúðum
Reglugerð nr. 553/2004
Meðhöndlun efna » Fylgja notkunarleiðbeiningum» Kynna sér staðsetningu neyðarbúnaðar eins sturtu og
augnskolsbúnaðar» Gætta að loftræstingu/loftskiptum» Verði óhapp, taktu með öryggisblað eða umbúðir af
efninu til læknis ef hægt er
Reglugerð nr. 553/2004
Hvað þarf að merkja?Á vinnustað þurfa varasöm efni að vera greinilega merkt
» Umbúðir• Upprunalegar, bráðbirgða, varanlegar
» Ílát og geymar• Stór og lítil
» Lagnir• Lagnamerkingar mikilvægastar við loka og tengi
Reglugerð 553/2004
Merkingar umbúða» Upplýsingar á merkimiðum eiga að koma fram á íslensku, að öllu
jöfnu» Þarf að vera á tungumáli sem búast má við að sem flestir skilji» Öryggi neytenda er ætíð í fyrirrúmi» Hættu- og varnaðarsetningar eru staðlaðar, lista yfir þær á
íslensku má finna á vef umhverfisstofnunar
Reglugerð nr. 415/2014
GHS, hættu(H) og varúðarsetningar(P)Hér koma tölur sem flokka hættur
» Hættusetningar svipaðar og áður, í eldra kerfi• Skilgreining hættu kemur í textann Sérstakar fyrir húð Sérstakar fyrir innöndun Sérsakar fyrir inntöku
» Varnaðarsetningar um 4 atriði• Forvarnir• Viðbrögð• Geymsla• Förgun
Reglugerð nr. 415/2014
Dæmi um hættu-(H) og varnaðarsetningar (P)
Merkingar umbúða» Samanstendur af
• Hættumerki (Hazard pictogram)• Viðvörunarorði - Hætta/Varúð (Danger/Warning)• Hættusetningum (Hazard statements)• Varnaðarsetningum (Precautionary statements)
Reglugerð nr. 415/2014
Merkingar umbúðaReglugerð nr. 415/2014
Litamerking gasþrýstihylkja» Þrýstihylki á að litamerkja skv. „viðurkenndum staðli“, t.d.
ÍST-EN 1089-3, 2011
Reglugerð nr. 1021/2017 um einföld þrýstihylki
Merkingar lagna
» Hættumerki» Litur: norrænir eða alþjóðlegir litastaðlar» Ör með rennslisstefnu» Nafn efnis skrifað inn í örina» Í örina á líka að vera skrifað
• þrýstingur (ef við á)• hitastig (ef við á)
Reglur nr. 707/1995 og 553/2004
Sænskir litastaðlarum merkingar lagna
Eldfimar lofttegundir rauðgultLoft (og lofttæmi) ljósbláttÓeldfimar loftteg. ljósbrúntVatnsgufa gráttVatn græntFerskvatn (hreinsað) bláttEldfimir vökvar brúntSýrur og basar fjólubláttReykur, mökkur ljósrauttAðrir vökvar svartSlökkvivatn rautt
Merking lagna dæmi: Própangas
» Hættumerki, rauðgul ör eða grunnur, svartur texti, efnisnafn, þrýstingur
Própan 2 bar
Reglur nr. 707/1995 og 553/2004
Merkingar á lögnumdæmi
Reglur nr. 707/1995 og 553/2004
Öryggismerki, almenn
» vara við margskonar hættum» framleidd hér á landi » þar sem aðrar sérhæfðar reglur skortir
Reglur nr. 707/1995
Sprengifimt andrúmsloft ATEX
» Sérstakar reglur gilda þar sem hætta er á sprengifimu andrúmslofti
» Getur verið bæði vegna gufu eldfimra efna og ryks
» Leiðbeiningabæklingur um ATEX er á heimasíðu Vinnueftirlitsins
» Reglugerð um búnað og verndarkerfi sem eru ætluð til notkunar í mögulega sprengifimu lofti reglugerð nr. 313/2018
Reglugerð nr. 349/2004
Lokuð rými
» Lokuð rými eru • Tankar • Þrær• (ís)hellar• Lagnastokkar• o.s.frv.
» Helstu hættur• Súrefnisskortur• Eiturgufur• Sprengifimt andrúmsloft
Reglur nr. 429/1995
Mengunarmörk í innilofti á vinnustaðReglugerð nr. 390/2009
» Hámarksstyrkur gass, gufu og ryks
» Miðast við 8 tíma vinnudag og 40 stundavinnuviku alla starfsæfi
» Mengunnarmörk lækka ef vinnutími lengist(meðalgildi og þakgildi)
» Mælt í miljónustu hlutum lofts, ppm (lítrar í miljón lítrum). Þetta herbergi er á að giska tæplega hálf miljón lítra
» Milligrömmum í rúmmeter, mg/m3
» Mengunarmörk hérlendis, ekki endilega sömu og annarsstaðar ath. öryggisblöð
Mengunarmörk í innilofti á vinnustaðReglugerð nr. 390/2009
DæmiMengunarmörk
Terpentína (gufa): 25 ppm
Metanól (gufa): 200 ppm
Ammóníak (gas): 25 ppm (þakgildi 50 ppm)
Klór (gas): 0,5 ppm (þakgildi 1,0 ppm)
Formaldehýð 0,3 ppm
Reglugerð nr. 390/2009
Sprengiefni
» Sprengiefni og hráefni í þau viðurkenningaskyld» Rekjanleiki sprengiefnis í gegnum framleiðslu,
dreifingu og notkun» Vinnueftirlitið hefur eftirlit með sprengiefnageymslum» Vinnueftirlitið heldur námskeið sem gefur réttindi til
sprengivinnu
Reglugerð nr. 510/2018
Flutningur hættulegra efna
» Um flutning hættulegra efna gilda sérstakar reglur, ADR reglur» Upphaflega settar til að samræma flutning innan Evrópu» Innleiddar hérlendis með reglugerð » Tígullaga varúðarmerki og hættuskilti með hættunúmeri og UN númeri» Vinnueftirlitið heldur námskeið til ADR réttinda fyrir bílstjóra
Reglugerð nr. 1077/2010
PersónuhlífarReglugerð nr. 497/1994
SíugrímurRykgrímur – virka ekki sem gasgrímur
P1 Síar gróft rykP2 Síar meðalgróft rykP3 Síar mjög fínt ryk (t.d. asbest)
SíugrímurGasgrímur er ekki hægt að nota ef súrefni hefur eyðst úr loftinu
SíugrímurA Lífræn leysiefni, eiturúðun
B Ólífrænar lofttegundir: klór, blásýra….
E Súrar lofttegundir: brennisteinsdíoxíð, saltsýra….
K Ammóníak
CO Kolmónoxíð
Stundum er tala sem gefur til kynna hámarksstyrk efna1 Styrkur allt að 0,1 % ( 1000 ppm) 2 Styrkur allt að 0,5 %3 Styrkur allt að 1,0 %
SíugrímurSamsett sía, dæmi
A2 E1 P2
Brúnt A Gufur lífrænna efna2 Styrkur undir 0,5 %
Gult E Súr gös (t.d. HF og SO2)1 Styrkur undir 0,1 %
Hvítt P2 Ryksía meðalgróf
Hversu lengi endist gríman?
» Endingartími fer eftir:• Styrk efnanna• Loftraka og hita• Annarri mengun• Öndunarhraða
» Geymslutími í réttum umbúðum getur verið um 5 ár en í raun oftast mun skemmri
» Hreinsa grímu eftir notkun og ekki geyma í mengun» Einn starfsmaður um hverja grímu
Hanskar efnaþol» Ef hanskinn þarf að þola varasöm efni:
• Fá upplýsingar frá seljanda um gerð og efnaþol efni, sbr. öryggisblöð
• Hanskarnir eiga að vera CE - merktir
Hanskar slitna» Auk efna skemma hanskann:
• Hár hiti mýkir gerviefni og gerir þau viðkvæmari fyrir efnum ofl. Mikill kuldi getur gert þau stökk
• Núningur slítur ystu húð efnisins í hönskunum og styttir endingartíma
• Hvassir hlutir geta rifið göt á hanska ef hann er eingöngu úr efnaþolnu gerviefni
» Þarf að hafa í huga þegar hanskar eru valdir, þ.e. hvað fleira en efni hefur áhrif
Áhrif efna» Bráð áhrif (akút)
• áhrifin koma fram strax við snertingu efnanna, • getur gerst mjög hratt sekúndubrot jafnvel• Bruni, sýrur valda ætisári, eiturloft í lungu veldur
eitrun
» Síðkomin áhrif (krónísk)
• áhrifin koma fram síðar, jafnvel ekki fyrr en á næstu kynslóð
• ofnæmi, krabbamein, stökkbreytingar• Sum efni nær líkaminn að losa sig við jafnóðum• Þungmálmar (kvikasilfur, blý..) og þrávirk eiturefni
(PCB, skordýraeitur..) geta safnast upp í líkamanum• Áhrif koma ekki fram fyrr en styrkur er orðin nægur
Leiðir efna inn í líkamannFyrstu viðbrögð
» Í gegnum húðina (eitur eða ætiefni)• Skola með miklu vatni / þvo. • Húðin þarf loft
» Í gegnum öndunarfærin (gaseitrun)• Gott loft, halda hita, rólegheit• Læknisskoðun
» Í gegnum meltingarfærin (eiturinntaka)• Vatn (mjólk), ekki framkalla uppsölu (nema að
læknisráði)• Læknisskoðun
ÁHRIF EFNA - Öndunarfærin» Lofttegundir
• Skemma slímhimnu ef þau eru ætandi• Komast inn í blóðið gegnum lungun • Langtímaáhrif á lungu og önnur líffæri
» Rykagnir < 5 µm berast ofan í lugnablöðrurnar.
• safnast í lungnablöðrurnar og geta valdið sjúkdómum• margs konar ryk leysist upp í lungnablöðrunum• bifhárin hreinsa gróft ryk
Vökvar – öndunarfærivökvar geta verið rokgjarnir
» Lífrænir leysar • Oft lágt suðumark, rokgjarnir• Oft eldfimir• Mynda gufur sem valda eituráhrifum við innöndun• Geta hlaðist upp í líkamanum• Eru fituleysanlegir• Sýrustig (pH) mælist ekki • Leysa fitu úr og geta valdið skemmdum á húð• Geta borist í gegnum húð inn í líkamann og eitrað
Sjá bækling Vinnueftirlitsins: Varúð! Lífræn leysiefni
Lífrænir leysarDæmi, þar sem eldhætta er aðalhættan
» Toluen» IPA (isoprópanól)» Aceton» Etýlasetat» Etanól» Isobútanól» Metýletýlketon (MEK)
Lífrænir leysarDæmi þar sem eitrun er aðalhættan
» Metanól» Tríklóretylen» Formaldehýð (Formalín)» Koltetraklóríð» Petroleter» Solventnafta
Vökvar – öndunarfærivökvar geta verið rokgjarnir
» Vatnslausnir (geta verið tærar og lyktarlausar)
• Geta innihaldið ætandi efni fyrir húð og slímhúð• Ætandi efni geta verið basísk eða súr• Geta innihaldið eitur• Inntaka og jafnvel húðsnerting getur innfært eitur
ÁHRIF EFNA
» Kolmónoxíð – öndunarlamandi bruni» Níturdíoxíð – ætir lungu, bjúgur díselvélar» Sótthreinsiefni – ertandi, hvarfgjörn gerlaeitur» Brennisteinsvetni–sterkt öndunareitur jarðhiti» Sót – krabbameinsvaldandi (PAH) bruni» Sýrur – ætandi á húð brennisteinssýra» Basar – ætandi á húð vítissódi, þvottaduft
ÁHRIF EFNA» Metan, própan, bútan–afar eldfim sprengihætta» Ryk, eldfimt tré, plast ofl. sprengihætta í lokuðu rými» Natríumhypóklórít – ætandi, klórgefandi gerlaeitur» Polyuretan einangrun/húðun ísosýanat -
lungnaskaði» Epoxí lakk/lím – heilsuspillar húð/lungu - ofnæmi» CO2 N2 He Ar kæfandi ryðja burt súrefni» O2 súrefni kveikir í brennanlegum efnum
ÁHRIF EFNA
» Ammóníak – ætandi í öndunarfæri kælitæki» Klórgas – ætandi í öndunarfæri í iðnaði» Bensín – mjög eldfimt vélar / eldsneytisgeymar» Leysar – eldfimir,heilsuspillar þynna/hreinsa (VOC)» Malbik, tjara eldfim (þynnt), brunaskaðar (heitt)» Sprengiefni höggnæm, eldur illslökktur, eiturgufur » Sprengiefnagerð blandarar viðurkenndir
ÁHRIF EFNA» Ál, bráðið – brunasár snöggbrennir húð, hár hiti» Álraflausn – langtímaáhrif á öndunarfæri og bein » Álraflausn – eitrað, flússýrumyndun í sýru, raka, hita» Súrál – ertandi ryk mengunarmörk fyrir kerskálaryk,
5 mg/m3
» Brennisteinstvíildi – ætir öndunarfæri álver» Kolafóðrun/skaut– eitruð kerfóðrun» Plastefni – bræðsla/suða eitraðar gufur» Asbest–ryk krabbavaldur má ekki berast í lungu
ÁHRIF EFNAOfnæmi
» Nikkel – húð (konur)» Króm – húð (karlar)» Myglusporar – öndunarfærin» Eggjahvítuefni – öndunarfærin» Dýrahár – öndunarfærin» Gúmmí (hanskar) – húð» Ísósýanöt – öndunarfærin