Download - Mizah Kavramı ve Sanattaki Yeri

Uak niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2010) 3/2, 1-41

Mizah Kavram ve Sanattaki Yeri

smail YARDIMCI zet

Komik, elendiren, hareket veya ifade, kiinin hoa vakit geirmesine katkda bulunan her ey, glmeyi oluturan nesne, yaplan mizah tanmlamalarndandr. Mizah duygusu, hayatn komik ve anlamsz taraflarna ilikin deerlendirme yetisidir. yi gelitirilmi bir mizah deerlendirmesi iin yaratc ustala sahip olunmas gereklidir.

Gelien teknoloji ve yaam artlar, farkl mizah eitlerinin ortaya kmasna sebep olmutur. Basnn gndelik yaamda yerini almasyla insanlar yazl mizahla tanmlar. Szl mizah ise ikinci plana itilmiti.Yazl mizahla takliti tipler, gln hareketlerle elenen topluluklar ilevlerini yitirmi, mizahlar yazar ve izer olarak basn yayn organlarnda almaya balamlardr. Karikatr basnn toplumda yaygnlamasyla zaman ve mekna gre ok farkl tanmlamalar yaplm ve bu tanmlamalar farkl anlaylarn farkl sanat kuramlarnn kayna olmutur.

Yazl mizah yaanlan a ile paralel olarak geliim gsterirken grsel mizah rnleri ise resim, heykel, karikatr ve grafik sanatlar iine alarak ayn dorultuda yaanlan an aynas olmulardr. Anahtar Kelimeler: Mizah, Grsel sanatlar, Plastik sanatlar.

The Concept of Humor And Place of It In Art

Abstract The descriptions of esprit are; humorous or entertaining, actions or

dictions, everything that helps a person to have a great time, the object that causes laughter. The sense of humor is the evaluation adequacy of the comical and absurd sides of life. A well developed humor evaluation requires creative finesse.

Developing technology and life conditions have caused the addition of different humor types. As press took its place in our daily lives, people have been presented by written humor. Oral humor has been postponed. With written humor the types, the mimetic types, and societies that had great time with comical actions have lost their functions and humorists have started to work at press and communication organizations as writers and painters. As caricature press became prevalent, many different descriptions were made in accordance with time and location and those descriptions have been the source of different art hypothesis and different understandings.

Do. Uak niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Seramik blm.

smail YARDIMCI 2

As written humor shows a development parallel to contemporary era, visual esprit products have held up a mirror to contemporary era collinear by comprising art, sculpture, caricature and graphics arts. Key Words: Humor, Visual Arts, Plastic Arts.

Giri Gelien teknoloji ve yaam artlar, farkl mizah eitlerinin ortaya kmasna sebep olmutur. Basnn gndelik yaamda yerini almasyla insanlar yazl mizahla tanmlardr. Szl mizah ikinci plana itilmitir. Yazl mizahla takliti tipler, gln hareketlerle elenen topluluklar ilevlerini yitirmi, mizahlar yazar ve izer olarak basn yayn organlarnda almaya balamlardr. Karikatr basnn toplumda yaygnlamasyla, zaman ve mekna gre ok farkl tanmlamalar yaplm ve bu tanmlamalar farkl anlaylarn farkl sanat kuramlarnn kayna olmutur. Mizahn Tanm Mizahn uzun ve stnde ok tartlm bir tarihi vardr. Aristotales, Platon, Darwin, Descartes, Kant, Hobbes, Freud ve Twain gibi byk dnrler, mizah aklamaya almlardr. Latince de humere olan mizah, nemli anlamna gelmektedir. sim hali umor, nemli ya da sv anlamndadr. Bu iki kelime, akc ve slaklk anlamnda olan Yunancada hygros kelimesinden tremitir (Cavanaugh, 2002: 14). Ana Britannicada mizah, dilimize Arapadan girmi bir szcktr ve olaylarn gln, allmadk, elikili ynlerini yanstarak insan sz konusu olaylar zerinde dndrme, elendirme, yada gldrme sanat olarak aktarlmaktadr. Trke karl ise gldrdr. Bir ksm aratrmaclar ise mizahn tanmnda edeer fikirde olmamalarna ramen, gerekte mizahn tanmlanmasnn mmkn olabileceinde birlemektedirler (Khramtsova, 1996: 7). Buradan mizahn tanmlanmas ve llmesi zor bir kavram olduu sonucu karlabilmektedir. Modern psikologlar, mizah eitli ekillerde tanmlamlardr. Adamsa gre; komik veya elendiren hareket veya ifade, kiinin hoa vakit geirmesine katkda bulunan her ey, glmeyi oluturan nesne, yaplan mizah tanmlamalarndandr. ou insana mizahn ne olduu sorulduunda, muhtemelen kendilerini gldren bir ey olarak anlatrlar. Mizah, genel olarak komik bir drtyle balayan, glmseme veya glme gibi bir tavrla biten, genelde honutluk veren bir deneyim olarak grlmektedir (Susa, 2002: 45). Ayrca mizah, Elendirmek, gldrmek ve birine bir davran krmadan taklmak amacn gden ince alay olarak tanmlanarak, kkeninde elence ve hogrnn yer ald eklinde de tarif

Sosyal Bilimler Dergisi 3

edilebilinir. Hemen hemen btn toplumlarda mizah bu iki unsur sayesinde ekil kazanabilmi ve temel geliimini srdrebilmitir. Toplumlarn gemiten getirerek biriktirdikleri, gelenek ve grenekler, yasam tarzlar, tarihleri ile manevi deerleri arasnda mizah da vardr ve nemli bir yere sahiptir. Trk toplumu iin, Karagzle Hacivat, Nasrettin Hoca gibi mizah ustalar ve mizah oyunlar, yzyllardr deerini korumaya devam etmektedir. Bugne kadar pek ok dnr, mizahn ne olduu konusunda aklamalarda bulunmaya almlar, ancak kesin bir anlamaya varamamlardr. Aziz Nesine gre mizah, toplumlara, snflara, uluslara hatta kiilere gre ayrlklar gsteren bir kavramdr. Bu durum mizahn pek ok tanmnn yaplmasn hakl karmaktadr. nk herkes kendi anlayaca mizah tanmlamaktadr. Bilim adamlar, filozoflar yada mizahlar kafa kartrc ynne dikkat ekseler de mizah, beeniyi ve sorun zmenin verecei hazz insanlara vermektedir. Binlerce yldr mizah insan hayatnn nemli bir paras olmutur. Bu nemini gemite koruduu kadar gelecekte de koruyaca dnlmektedir (Fry, 1987: 70). Mizah, hayatn komik ve anlamsz taraflarna ilikin deerlendirme yetisidir. Mizah, noksanlklarda ve zayflklarda dahi glmenin olumasn salayabilir. yi gelitirilmi bir mizah algs iin yaratc ustala sahip olunmas gereklidir. Bazen kardaki kiinin eksik yn anlatlmak istendiinde de mizaha bavurulmaktadr. Burada karlkl hogrnn de olmas gerekmektedir. Bir iinin iverenine yapt espriler, komedyenlerin siyasetileri hedef ald parodiler ya da karikatrler, kar tarafn mizah anlayna snlarak yaplmaktadr. Mizahn Tarihesi Bat kaynakl grler, mizahn fonksiyon ve tipolojisinin M.. 4. ve 5. yy.da Yunanistana kadar uzandndan bahsetmektedirler. Bu grler eski Yunanda insan vcudunda drt svnn olduunu ve bu svnn ya da mizahn insan saln etkilediini gstermitir. Bu inan Ortaa ve Rnesansa kadar devam etmitir. Sar sv, siyah sv, kan ve balgam. Bu drt sv fke, melankoli, gven, duyarszlk ve sayg eilimlerini oluturmaktadr. Mizah, toplumsal sevinlerin da vurulu ekli olarak gze arpsa da ilk toplu elencelerde ve mizah rneklerinde deimeyen bir at gzlenmektedir. (Health, 1998: 3). Hititlerde Purilli ayinleri, Eski Yunanda Dionysos enlikleri mizah ieren elencelerdir. Eski toplumlarda iyi ile kt srekli atma halindedir. yinin sonunda kty yenmesinden dolay elenceler dzenlenmitir. Kt glerin insanlar zerindeki brakt ylgnlk ve korkunun yerini, olumsuz durum ortadan kalknca mizah almtr. Mizah, ktnn taklidini yaparak nee salamtr. rnein, kt olarak sembolize edilen ylana arap iirilerek onun imesi salanr ve bylelikle ylann

smail YARDIMCI 4

deliine girememesi mizah olutururdu. nsanlar bunu dinleyerek baarlarn elenerek kutlarlar, bamsz ve gvende olduklarn dnrlerdi. Anadoluda da buna benzer hikyeler anlatlm ve nesilden nesile aktarlmtr. Farenin kilerde ok peynir yiyerek imanlamas ve deliine girememesi, ev sahibinin onu yakalamas fkraya dnm, binlerce yl unutulmamtr (ngren, 1998: 17). Dokmanlarda mizahn kullanm mitolojik Yunan kahraman olan Oedipus ve Theseusa kadar gitmektedir. Sadece mizahn kullanm dokmanlarda deil, gnlk yaamn her annda kullanld belirtilmektedir. Oedipus ve Theseusun yaad yllarda, bilmeceler, mizahla beraber dier insanlar ikna etmek iin kullanlrd. Bylelikle bilgiye ulama ve onu kavramaya allrd. 20. yy. n ortalarna kadar mizah, bilgi verme, ikna etme, retme ve baarl olmayla ilintilendirilmitir. Ayrca kiiler aras iletiimde baarl olmada etkili olduu savunulmutur (Williams, 1997: 54). lk insann ne zaman gld veya glmsedii kesin olarak bilinmemektedir. Aratrmaclar arasnda da insanlarn ne zamandan beri glme davran biimini kulland konusunda anlamazlk vardr. nsanolu var olduundan beri eitli glme eylemini kullandn iddia ederken, bazlarysa bu davran biiminin dilin gelimesiyle ortaya ktn savunmaktadrlar (Williams, 1997: 53). Darwinin primat olarak adlandrd ilk insanlar, orangutanlar ve empanzeler basite glmser davranlarda bulunmular ve dilerini gstermilerdir. lk a boyunca, oyunun, ztlklarn ve glmenin rneklerinin gelitirildiine ve bunun 6,5 milyon yldan fazla zaman srdne inanlmtr. lk insanlarn ne zaman gld bilinmese de, glme sebebinin mizah olduu aratrmaclar tarafndan dnlmekte ve tartlmaktadr. (Manning, 2004: 11). Mc Hovec ise ilk insanlarn konumadan nce gldn ne srmtr. Davranlar komik ve kaba olduundan, kardklar konumaya benzer sesler de homurtulu gelmektedir. lk insanlar muhtemelen dmanlar veya attklar kiilerin farkllk, zayf ynleri ve irkinlikleriyle elenmiler, alay ve taklit etmilerdir. Buradan da bu insanlarn ilk gllerinin szsz, mimiklere dayal ve taklitle olutuu dnlmektedir. Ortaa dneminde mizah, kilisenin iznine bal olarak kullanlmtr. Ortaada inanlan baz tek tanrl dinler, mizaha kar km, mizahn istenilen yerde ve ekilde kullanlmamas iin yasaklar koymutur. Ortaada mizaha yaplan bask, tek tanrl dinlerin savunduu dnya grlerinden kaynaklanmaktadr. yi, tek ve srekli olarak stn grlmekte, kt ise her zaman olumsuz dnlmektedir. Bu kalplarn dna klmamakta, zgr bir dnce geliememekte, dolaysyla bu da mizaha etki etmekteydi. Ortaada bu kalplar iinde kalan toplumlar, kendilerine zg bir mizah anlay gelitirememiler, bunun yerine kendilerine miras kalan rnekleri benimsemilerdir (ngren, 1998: 20).


Manninge gre, Rnesans dneminde iktidar sahipleri; kamburlar, cceler ve ekil olarak deforme olmu insanlar tarafndan elendirilmekteydi. Gnmzdeki anlamyla mizah, Rnesans hareketiyle belirmitir. Gnlk hayata uymayan mantk, Rnesans iin zengin bir mizahn oluumuna yol amtr. Kilise ve papazlara kar ok zengin bir mizah anlay gelimeye balamtr. Sosyal, ekonomik ve politik ynden km ve mantk yaps gnlk yaantya uymayan Ortaa, mizahn gelitii dnemdir. Bu devirde,mizah, belirli kitleleri hedef almaya balamtr. Mizah, soylularla sosyal deerler iin savarken arkasna halkn desteini almaktadr. Moliere ve Cervantesin eserleri o dnem iin bulunmaz bir ortam yaratmaktadr. Hogr ats altnda politik ve ekonomik mcadeleler de mizahla verilmektedir. Basnn ortaya karak etkinliinin artmasyla, mizah bir g haline gelmeye balamtr. Bylece, szl mizahn yannda yazl mizah da etkisini artrm, hatta szl mizah ikinci plana itilmitir. zellikle karikatrler ve mizah hikyeleri ilgi ekici olmaya balamtr (ngren, 1998: 2022). Mizahn akli bir unsur olduu ilk olarak 15. yy. da kabul edilmitir. Ancak nasl kullanld 16. yy.a doru aratrlmaya balanmtr. 18. yy. da mizah yapanlar, sanatsal ve edebi metinlerde mizah kullanmaya yetenekli kiiler olarak grlmektedir. Bylelikle mizah yava yava gnmzdeki anlamna yaklamtr. Bu dnemde mizah, zek ve maskaral da iine alan bir terim olarak kullanlmaya balanr. Mizahn iyiletirici gcnn olduu dnlm, karakteristikleri ve yapsnn anlalmas 20. yy.a doru olmutur. Mizah bylece 15. yy.dan farkl bir anlamda kkenini bulmu ve bu anlamyla ykselmeye balamtr (Wickberg, 1998: 18). Mizahn tarihte salk asndan da nemli olduu dnlmtr. Mizah, 13. yy.da cerrahi mdahaleler iin anestezi olarak kullanlrken, 16. yy.da depresyon hastalarn tedavi etmek iin tavsiye edilmektedir. Ortaada mizahn, sindirime yardmc olduu dnldnden saray soytarlar soylular byk yemek salonlarnda, yemek srasnda elendirmektedir (Hefferin, 1996: 42). Mizahn fiziksel salk asndan yararl olduu dncesi yeni deildir. aka, kalbe ila kadar faydaldr benzeri ataszleri, Yunanllarn hastalar tedavi etmek iin komedyenleri hasta evlerine gndermeleri, Kleinnin 1999 tarihli mizahn iyiletirici gc adl yazsna gre; Amerikan yerlilerindeki kabile doktorunun hastalar iyiletirmek iin maskaralk yapmas bilinen eski rneklerdendir. Yeni teknolojiler gelierek toplumsal ilikileri de deitirmeye balamt ve modern elence kltrleri zerinde belirleyici bir etki oluturmulard. kinci Dnya Sava sralarnda elence frsatlar ortaya karan radyo ve televizyonun elence kalplar zerindeki etkisi byk olmutur. Sava sonras dnemde ise televizyon balca ev elencesi olarak

smail YARDIMCI 6

radyonun yerini almtr (Philips ve Tomlinson, 1992:16). Bunda phesiz grntnn de etkisi byktr. nsanlar radyoda konuulanlar hayal gleriyle canlandrrken, televizyon sese grnty de ekleyerek olaylar olduu gibi vermeye balamtr. Kitleler, bylece iletiim aralarnda yalnzca sesli mizah deil, grntsel mizah da tanmlardr. Mizahn Trk toplumunda uzun bir gemii vardr. Mizah tarihini dnemlere ayrmada farkl yaklamlar mevcuttur (zcan, 2002: 21). Ferit ngren Trk mizahn; Antik Anadolu Mizah, Seluki Mizah, Osmanl Mizah, Cumhuriyet ncesi Anadolu Mizah olarak blmlendirmitir. Aziz Nesin ise; Eski Trk Mizah Dnemi, Nasrettin Hoca Dnemi, ki Koldan Yryen Divan Edebiyat ve Halk Edebiyatnda Mizah, Diyojen ve Srei olan mizah gazeteleri Dnemi, kinci Merutiyet Mizah Furyas Dnemi, Son Dnem, olarak ayrmtr. Nesine gre; Mizahn farkl dnemlere ayrlmasnda sosyal, siyasal ve ekonomik nedenler rol oynamtr. Mizah hem egemen snflarn basksyla doar, hem de kendisinin douran egemen snflarn basksn arr. Tarihte grlmtr ki, egemen snflar mizah yapan ve kendini eletirenleri yok etseler de, sonunda yine mizah kazanmtr. lk alardan bu yana toplumda var olan dzensizlikler, hakszlklar, ktlklerle beraber mizah da grlmtr. Toplumsal yaamn deiimiyle beraber mizah anlay da gelimitir. Anadoluda domu ama nleri tm dnyaya yaylm Noel Baba, Ezopun mizah ykleri nesilden nesile aktarlmtr (zcan, 2002: 20). Ezop Anadolulu olduu halde Bat mizahna kaynaklk etmitir. Ancak Antik Anadolu dneminde yer alan Ezop, Bat mizahnn ekirdeinde yer alsa da, bu dnemin ardndan gelen Seluklu mizahnda etkisi grlmemektedir. Ezop ile Nasrettin Hoca arasndaki mizah anlay bakmndan bir benzerlik yoktur. Bu durumun temel sebeplerinden biri Antik Anadolu kltr iftlik ve baclk kltrne dayanrken, Seluklularda obanlk yaplmasyd. ki dnem insannn farkl yaamlar ve geimini salama ekilleri mizah anlaylarna da yansmtr. Bir dier etken, Antik Anadolu evre kltrlerin bir sentezine ulaabildii dnemlerde ok parlak bir ykseli gstermi, bunun dndaki zamanlarda gerilemitir. Ancak Seluklu mizah baka toplumlardan etkilenmeden ve bask altnda kalmadan kendini gelitirmitir (ngren, 1998: 43). Dede Korkut ve Kelolan masallar, Nasrettin Hoca fkralar, Seluklu dneminin nemli mizah rneklerindendir. Kelolann padiahn kzn istemesinde, Nasrettin Hocann gle maya almasnda, Karagzle Hacivatn saf ve drstl Trk halknn zelliklerini, mizah anlayn yanstmaktadr. Osmanl mizah, imparatorluun matbaa ve basn ncesi mizah eitlerini kapsamaktadr. Osmanl mizah, durgun ve deimez bir yapya sahiptir. Osmanl kltr deerleri iinde halk edebiyat ve divan edebiyat yer almakta, Karagz ile Hacivat, Piekr ile Kavuklu iki kltrn


temsilcisi olarak ortaya kmaktadr.(ngren, 1998: 5152). Osmanllar mizahnda slam geleneinin miras brakt glme etik ve estetiini devralmlardr. Mizah szlnde yer alan kelimelerin neredeyse tamam Arapa-Farsa kkenlidir. 19. yzyl sonuna doru mizah basnnn ortaya kmas farkl anlaylar ve sorunlar ortaya karmtr. 1830lardan itibaren matbaann yaygnlamas, mizahn gelimesini salamtr. lerinde Nasrettin Hocann fkralarnn da bulunduu pek ok fkra ve hikye baslmaya balanlmtr. Matbaann gelmesi ve kullanlmas, mizahn gcn de artrmtr. Mizah gazeteleri halkn bildii, sevdii Nasrettin Hocadan, Ortaoyunundan, Karagz temsilinden birok unsur alp kullanmtr. O dnemlerde yeni balayan modernlemenin tm iaretleri mizah malzemesi olarak kullanlmaktayd. Buharl gemiler, fotoraf makineleri, tiyatrolar, demiryollar eski ve yeninin atmasnda yer almaktayd. kinci glme unsuru, modernleme unsurlarnn kt ilenmesi ya da hi ilenmemesidir. izilen trenleri atlar gemekte, bozulan vapurlar kayklar ekmekteydi (Georgeon, 2000: 9092). 1870 ylnda ilk mizah dergisi Diyojen stanbulda yaynlanmtr. Namk Kemal ve Teodor Kasapn kardklar bu dergi, byk yank uyandrmtr.

Resim 1; Diyojen Dergisi Kapa

Kaynak: http://www.karikaturculerdernegi.org, 2011 1878 ve 1909 yllar aras hem basn hem de Trk mizah iin karanlk bir dnemdi. 1908 ylnda ilan edilen II. Merutiyetle ok sayda mizah dergisi kmaya balam, ancak pek ou sadece birka say devam edebilmitir. Sansrden kurtulan bu dergilerden Karagz, Hacivat, Boboaz, Cingz mizah arlkl yaynlaryla dikkat ekmilerdir. Bu

smail YARDIMCI 8

yaynlarda daha ok saraya, Sultan Abdlhamite ve gemi dneme satamalar ve ince yergiler grlmektedir (Yardm, 2002: 20). Trk mizahnn durgunluk dnemleri, I. Dnya Sava ile Kurtulu Sava dnemlerine rastlamaktadr (Nesin, 2001: 45). Kurtulu Sava dnemlerinde Merutiyet mizahnn gelenekleri kntye uram, Cumhuriyet dnemi mizahnn ilk biimlenii belirmitir. 1928 yl hem byk bir bitii hem de byk bir balangc iaret etmektedir. ngrene gre Yeni harflerin kabulnden sonra 9 Austos 1930 da Serbest Frkann kurulmas ve ksa sreli birok parti deneyi ile mizahn yaps farkl ekillenmeye balamtr. II. Dnya Sava mizahn ynnn deimesine neden olan olaylardan biridir. 19451950 yllar aras mizah asndan geliim yl olmu, gen cumhuriyetin mizah kadrolar bu dnemlerden itibaren yetimeye balamtr. II. Dnya Savann neden olduu zorluklar ve basklarla, egemen snfa kars mizahn sava grevi balar,bu savan nclerinden biri de Makro paayd (Nesin, 2001: 55). Makro paa 25 Kasm 1946da kt.

Resim 2; Marko Paa Dergisi

Kaynak: http://homur.blogspot.com,2011 Marko paa siyasal mizah trnde kan ilk gazetedir. ttihatlar dnemindeki Kalem ve Cem gibi dergiler saylmazsa, mizah anlamnda en byk ilgiyi Makro paa grmtr. Makro paada yer alan Trkiyenin Amerika Birleik Devletleri ile ilikileri, antidemokratik yasalar, karaborsa, enflasyon vb. konular mizah yoluyla eletirilmitir (nuur, 1992: 215). 1950 ylndan sonra yeni bir evrenin balad sylenebilmektedir. Bu ylda, Cumhuriyeti gerekletiren parti muhalefete gemi, muhalefet partisi ise ynetimde olmutur. Bu dnemde mizah anlay olgunlam ve


ustalk gstermitir. 19601970 aras ise, Trkiyede yaanan askeri darbe ve yeni anayasa sarsntlar, mizaha da yansmtr. Karikatr ve hiciv byk bir durgunluk yasamtr. 19701980 dneminde Grgr Dergisi kmaya balam, Akbaba dergisi dnemini kapatmtr (ngren, 1998: 74). Bu dnemde Karikatrcler Dernei kurulmutur. Bu dnem karikatrclerin altn yl olarak deerlendirilmektedir. Uluslar aras Nasreddin Hoca Karikatr Yarmas dzenlenmi ve iyi sonular alnmtr. Ayrca bir de Karikatr Mzesi kurulmutur (Balcolu, 2001: 180). 19801990 dnemlerinde tm basn, ofset teknolojisini kullanmaya balam, renkli televizyon yaynna geilmi ve ok partili dneme hazrlk abalar grlmtr. 19902000 dneminde ok kanall televizyon yaynlar vardr. Mizahta canllk ve yaygnlama grlmektedir. Bu dnemde mizahlar etkileyen en nemli unsurlardan biri, kitle iletiim aralardr. Radyo, siyah beyaz televizyon, renkli televizyon, ok kanall zel televizyonlar Trkiyeyi ve mizahlar da deitirmitir (ngren, 1998: 74). Mizahn Trleri Mizahn deiik trlerde oluu, farkl toplumlarn farkl kltrlere sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Yaam koullar birbirine benzeyen toplumlarn halklar birbirlerinin mizahn daha kolay anlamaktadr (Nesin, 2001: 19). Ayn dili konuan toplumlar iin de benzer dnceler sylenebilmektedir. nsanlar farkl durumlara glerler. rnein bir kiinin buzda kayarak dmesi kimilerini ok gldrrken kimilerini ise yalnzca glmsetmekte, belki de hi gldrmemektedir. Bunun nedeni insanlarn ayn mizah trlerinden holanmamalardr. Shadee gre, mizah, grsel, iitsel, figrsel ve szl olarak ayrlabilir. Figrsel elementler, komik giysiler, karikatrler, izgi filmlerdir. Karikatr, uzun bir gemie sahip olmasa da etkili bir mizah trdr. Karikatrlerde, kiinin yz veya vcut orantlarn olaand olarak bytmek veya kltmekle allmadk grntler elde edilir. kinci olarak, olmadk iki e, rnein kuba ile insan vcudu, birletirilir. Karikatr basnn toplumda yaygnlamasyla yerini bulmutur. Karikatrde, yaamn her trl durumu konu edilerek mizah oluturulur. Karikatrc, olaan bir grnt iinde olmadk snflar bir araya getirebilir yada gnlk hayatta olmayan bir grnt iine olaan bir grnt koyabilir. Karikatr, yalnzca konuyu deil, izim yetenei, espri gc, elence ve hogry iinde barndrr (ngren, 1998: 37). izgi film ise canl aksiyon sinemasna gre, biimleme olgusunda tad farklla karn, kulland teknik ara, film, kamera ve grnt, hareket, ses, kurgu ile oluturduu grsel dili kullanarak benzerlikler gsterir (Ilgaz, 1997: 19). Giysiler de zellikle tiyatro gibi gsteri sanatlarnn nemli bir parasdr. Komik bir oyun sergilendiinde

smail YARDIMCI 10

oyuncunun giydii komik kyafetler veya palyaonun kyafetleri izleyiciyi gldrebilmektedir. Szl mizah; akalar, sz oyunlarn, bilmeceleri vb. iermektedir. Szl mizah, konumalarda yer almaktadr. En geni ve en ok kullanlan mizah trdr. Grsel mizah, pandomima, taklit ve dier komik hareketlerde grlmektedir. Teknolojik gelimelere bal olarak filmler, klipler, mailler de buna eklenmitir. Mizah, baz eylemler, sylemler, durumlar, abartl davranlar yoluyla olumaktadr. Alaya alma, mizahn saldrgan bir eklidir. Dier kiinin zayf bir ynn ortaya koymaktadr. Bir kiinin kulaklarnn, ayaklarnn ya da ellerinin abartl olarak byk olmas insanlar gldrmektedir. Grsel mizah, mizahn geni bir eklidir. Bunlarn dnda espriler, komik bilmeceler, maskaralklar, pantomimler nemli mizah trlerindendir. Konuma eklinin arpklklar da mizahlarn konular arasnda ska yer alr. Tavrlar da ekiller gibi gldrme sebebidir. Tavrlardaki tuhaflklar, daimi tekrarlamalar veya abartlar, gln durumlara neden olur. rnein srekli yere den bir kii, baston gibi dimdik yryen insanlar komik olaca gibi bir hkmdara yada mdrne ezile bzle devaml selam veren bir kii de komik grlmektedir. Bunlar oaltmak mmkndr. Koestler ise eitli mizah trlerini; yle sralar; Cinas ve akalar: Bu tr; nsanlarn zihinsel ve szl yeteneklerini ortaya koymaktadr. Kii, karsndakini szck oyunlaryla etkileyerek, zeki bir biimde nkteli konumalar yapmakta ve glmeye neden olmaktadr. nsan ve Hayvanlar ieren Mizah: nsanlarn ve hayvanlarn karikatrlerinden olumaktadr. Burada karakterlerden bazlar kk dmektedir. ocuklar ve Yetikinleri ieren Mizah: ocuklarn yetikinleri taklit etmesi, elbiselerini giymesi gibi. Parodi: Parodi bir eserin komik bir biimde ele alnmas veya taklit edilmesi anlamna gelmektedir. Talama ve Hiciv: Genellikle hiciv yaamda baar kazanmalarn salayacak gl mali yada siyasi olanaklara sahip olmayanlar tarafndan saldr yada savunma arac olarak kullanlmakta olup kelime oyunlar daha ok yaplmaktadr. (Djeux, 2000,32). En ok kullanlan mizah eitlerindendir. Hicivde ak bir saldr grlmektedir. Bu nedenle hogrye en fazla ihtiyac olan mizah eididir (ngren, 1998: 32). Hiciv saldrganlk iermektedir. Toplumsal alanda ve genellikle modada, yeni kltrel etkinliklerde vb. gndelik yasam iinde ciddiye alnan olaylara bir tepki olarak kullanlmaktadr. zetle ciddi konular dikkate almama, kar kma yoludur (Fenoglio ve Georgeon, 2000: 8). Maskaralk: Daha ok grntsel kabalktan olumaktadr. Bir kiinin karmak bir ortamda bakasnn kafasna vurmas veya uygun zamanlamas olmayan davranlar.


Anlamsz Szler: Bir insann duygularnn, bulunduu durumun anlamsz iirler veya yazlarla ifade edilmesidir. Bunun yannda gerek ve mantk d, uydurulmu aslsz hikyeler de glmeye neden olur. Kyafetler Kullanlarak Yaplan Mizah: Kiinin yzn boyamas, deiik klklara girmesi ile ortaya kan mizahtr. Moda da mizahlar iin iyi bir malzeme kaynadr. ok iman, ok yal veya irkin bir kiide, modaya uygun bir kyafet grldnde insanlar kendilerini glmekten alamazlar (Yceba, 1976: 57). Ya da moday ok geriden takip eden bir zenginin durumu mizah oluturabilmektedir. Yaygn olan ve gnlk hayatta kullanlan mizah trlerinden bazlar, fkra, mizahi iir, karikatr, kuklalardr. Bunlar geniletmek mmkndr. Bu trleri birbirinden kat ayrmlarla snrlandrmak doru olmayacaktr, bazlar i ie girmektedir. an gerekleri ve gelimelerle bazlar yok olmakta, bazlar ise yenileri eklenmektedir eklinde tanmlamtr (Pauluk, 1999: 78). Mizah trleri, nemini; toplumdan topluma aktarmas ve o toplumun zelliklerini kullanmasndan almaktadr. Mizah trlerinin ortaya kn bir tek zellie bakarak aklamamak gerekmektedir. Mizah trleri, hikyenin, iirin, resmin, tiyatronun, gsteri sanatlarnn, fotorafn olanaklarndan da yararlanmaktadr (ngren, 1998: 34). Burns 1998 ylna ait mizahn trleri adl almasyla, 30dan fazla mizah eidini, 6ya indirmitir. Bunlar; Szck Oyunu: Mizah, baz kelimelerin iki anlamyla kullanlarak oluturulur. Etnik Mizah: Mizah, farkl kiilerden oluan farkl kltrlerden de yararlanmaktadr. Basmakalp Szler: Mizah, belirli gruplar ve insan tipleri hakknda abartl toplumsal kavramlarn kullanmaktadr. Mizah eitleri iinde ayn cmleler, benzer kiiler yer alr. Ticaret Hayat: Mizah, eitli meslek gruplarna ve i hayatna ilikin konulara da girmektedir. Aalama ya da iddet ierikli: Mizah insan ve hayvan kusur veya zayflklarn kmser ve bunu kendi iinde kullanr. Cinsel ierikli: Mizah, dorudan veya dolayl olarak cinsel ierikli konulara da yer verir (ngren 1998: 15). Bu trlere gsterilen ilgi, mizah elerinin deiik ekillerde kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Fkra, hikye ve iir, sze dayal trler olduu halde, karikatrde grnt, birinci sradadr. Yazsz karikatrde ise sz ortadan kalkarak, grntye mizah yklenir. Mizah elerinin, birbirlerinden biimlerde bir araya getirilmesi, yeni bir olayn ortaya kmasna neden olur. Sinemann ortaya kmas, bir anlamda hareket eden karikatrlerin, yani izgi filmin domasn salamtr. Mizah trlerinin gelimesine etkide bulunan bir dier etken elence ve hogrdr.

smail YARDIMCI 12

lk mizah gsterilerinden itibaren hogr ve elenme, komediye aktarlmtr. Bu bilgilerin eliinde mizah 3 grupta toplamak mmkndr. Bunlar aadaki ekilde sralayabiliriz. Popler Mizah Pop kavram, Latincede Populos kelimesinden tremektedir. (http://tr.wikipedia.org/wiki,2010). Popler, genel anlamda, bir olay, konu, nesnenin insanlarn ilgilenmesine bal olarak artan bir kavramdr. 20. yzyldan sonra zellikle toplumsal modernleme ile yaylan ve kavram olarak kltrel gelimeleri ve gndem oluturan olaylar kapsamaktadr. Mizahn poplerlilii de bu bilgiler nda geliebilmektedir rnek olarak da eitli srelerde ilgilenilen yada gndem oluturmu ve bir ekilde byk gruplara hitap eden toplumsal olaylar sralanabilmektedir. Mesela ekonomik bozukluklarn olduu dnemlerde enflasyon canavar gibi bir karakterin oluturulmas ve farkl toplumlarda da ayn karakterin farkl versiyonlarnn izilmesi gsterilebilir.

Resim 3; H. Payne Ait Bir Karikatr

Kaynak: http://orhankaraca.blogspot.com/2008/03/enflasyon-canavar.html,2011

Siyasi Mizah Siyasi mizah, mizahn nemli bir parasdr. Genelde politikaclar tarafndan yasakl ve engel olunan eyleri ykarcasna muhalif bir tavrla rejime ve rejimin sylediklerine kar kar. Tarihsel olarak, Atina demokrasisini eletiren tiyatral gsterilere ve mizah ieren iirlere rastlanmaktadr (Henderson, J. ,1993: ) . Siyasi konular ama edinen izgi ve yazl mizah, 18. yzylda oalm Lterciliin ortaya k ve ngilterede Hannover Hanedanyla Jakobitler arasnda meydana gelen olaylar anlatan izgiler nemli siyasi


karikatrler arasnda saylmaktadr. Ayn ada yaam ngiliz ressam William Hogarth'da eserlerinde bu zellie ok yer vermitir. Bazen acmasz da olabilen almalarnn ou dnemin politikas ve deerleriyle dalga geen eletirilerdir. Bu tarz izimlere genelde onun adndan gelen Hogarth ya da Hogarth tarz denmektedir.

Resim 4; Gin Lane Bira Soka ve Ginlane

Kaynak: www.wikiwak.com/.../Artwork/Others, 2011 Siyasi mizah, politik yn ayrt etmeksizin, genellikle siyasi gndemin etkisiyle kendine malzeme bulmu ya da, ou zaman elence amac salamak yeterli olmutur. Tabiatyla ok nadiren kendisini yapc grnmnde sunar; ou zaman muhalefet ya da protestonun bir paras gibi kullanlm, ama daha ok sorunun ta kendisi olmutur. Kara Mizah 18. yy. sonlarna doru Fransada ortaya kan edebiyatta farkl bir mizah trnden sz etmek olasdr. Yenian getirdii tm karamsar ve umutsuz tablonun yaratt bu yeni mizah tr "kara mizah" diye adlandrlmtr. Sanayileme temposu, teknolojik gelime, zenginliklerin paylalmas yolunda gitgide gerginleen uluslararas gelimeler, bata byk kentlerde yaayanlar olmak zere Avrupal yazar, sanaty, dnce adamn derinden yaralamtr. Birbirini izleyen savalar, u boyutlarna varan smrgecilii,

smail YARDIMCI 14

mantar gibi yerden biten fabrikalarda kle koullarnda altrlan ocuklar ve kadnlar byk aktoral sarsntlar kuatmtr (Batur, 1987: 27 ). Bu artlar altnda gelien kara mizahn nkteden ve mizahtan ayrlan yan ok daha sert ve vurucu bir dile sahip olmasdr.

Resim 5; Ken Spragueya Ait Bir Karikatr

Kaynak: http://www.kenspraguefund.org/gallery, 20110531 Kara mizah hiciv ve yergiden ayrmak zordur ancak kara mizahtaki yergi ok daha acmaszdr. Enis Batur'a gre vatoz gibi arpp geer kara mizah deyileri, ama dedikleri yerde durmadan hatrlanan bir ac kalr. Kara mizahn ayrt edici bir zellii de, tohumunda grlen koyu umutsuzluktur. Gemie de gelecee de inanmaz kara mizah. Bu umutsuzluk dozaj, onu inan olgusundan sebeplenen btn deerleri acmasz klarak sorgulamaya, dahas yerle bir etmeye yneltir.


Resim 6; BarAtilla ZERe Ait Bir Karikatr

Kaynak: http://home.anadolu.edu.tr/~aozer/aozercalismalar/baris.gif, 2011

Mizahn Yaps ve nemi Mizahn tam olarak nasl ortaya kt gizemini korusa da teorisyenler, insanlarn ne ekilde ve niin gld konusunda almalarn srdrmektedirler. Snetsinger ve Grabowskiye gre mizah, evreden olumaktadr; Uyarlma, sorun zme ve sonu. Uyarlma evresinde dinleyici, mizahi bir iaret alr. aret, bir sembol olarak da adlandrlabilir. Bu bir palyao kostm veya bir komedyenle gz gze gelme de olabilir. Sosyal durum, uyarc evreyi etkilemektedir. Bununla beraber akann yaps, ierii ve karmak olup olmad uyarc evreye uygun olmaldr. Bir iitsel veya grntsel mizah uyarm olduunda, birbirine uymayan bilgileri anlamak iin problem zme basamak olur. Sorun zmenin ardndan uyumazlklar, sonulandrlr. zmle beraber glmseme ve glmenin eitli ekilleri ortaya kar (Williams, 2001: 16). Baz aratrmaclar ise mizahn nasl olutuu, neye sebep olduu ve niin komik olduu konusunda incelemeler yapmlardr. Zihinde oluan bir mesajn mizah kullanlarak nasl gzel szcklere dnebildiine ve insanlarn buna nasl kolaylkla odaklanabildiklerini aratrmlardr. Mizahn iki temel zelliinden birletirme ve blme, mizahn yapsnn anlalmasnda anahtar rol oynamaktadr. Politikaclar mizahn bu

smail YARDIMCI 16

zelliklerinden ska yararlanmaktadrlar. Dinleyicilerini veya semen kitlelerine seslenirken mizahla onlar birletirmeye almakta, bir yandan da yine mizah kullanarak rakip partilerin semenini blmeye hedeflemektedirler. letiimciler de etkili bir sz sylemek iin ve izleyici veya dinleyiciye bu ekilde ulamak iin mizahtan yararlanr. Buradaki temel nokta izleyici veya dinleyicinin sunulan mesaj nasl yorumladdr (Meyer, 2000: 311). Mizah kimi zaman gndelik yaamn baz ynlerini insanlarn nne gldrc bir ekilde sunmakta; kimi zamansa insanlara ac veren olaylar, hayatn tuhaf ya da sama ynlerini kendine zg bir bakla deerlendirilebilmektedir. Mizah ounlukla bir ortam yumuatmak, gergin atmosferi datmak, kiiler aras diyalogu artrmak veya kiinin kendisini sevdirme ve beendirme amacyla yaplmaktadr. Pozitif ynl kullanlmak zere dnlse de, yine de mizah, kmseme, kiinin yada bir eyin eksi ynleriyle alay etme dncesiyle de kullanlmaktadr. Kiinin bir eye glmesi iin, kendisini iyi hissetmesine, salkl olmasna ve glme yeteneine ihtiyac vardr. Mizah, her insann ayrc psikolojik parmak izidir (Manning, 2002: 12). Mizah, yazl basn yoluyla pek ok okuyucuya ulamas ve onlar tarafndan beeniyle takip edilmesi nedeniyle, toplumu etkilemek iin zaman zaman kullanlmtr. Kimi zaman sanayiciler, kimi zamansa politikaclar sempati ve beeni kazanmak iin mizah kullanmlardr. Sava dnemlerinde dman devletlerini hicvetmek, onlar aalamak iin karikatrden faydalanlmtr. Dier dnemlerde ise i politika, kadn erkek sorunlar, aile, ordu, polis vb. kurumlar konu olarak karikatrlerde yerini almtr. Toplumdaki, kurumlardaki arpklklar mizahla yanstlmakta, konuya dikkat ekilmektedir. (ngren, 1998: 22). zellikle halk fkralar, gldrmekle beraber toplumun yanllarn ortaya koymaktadr. Nasrettin Hocann kazan dourdu fkrasnda Kazann dourduuna inanyorsun da ldne neden inanmyorsun? sz, bedavacln urad komik akbeti ortaya koyan yerinde bir hicivdir.(Yceba, 1976: 59). Mizahn Fonksiyonlar Mizahn fonksiyonlar, sosyal davranlarda mizahn nemini ve insanlar aras diyaloglarda memnuniyetin artmasna yapt katky gstermektedir. Mizah, kiinin kendi kendine rahatlamasn ve bakalaryla daha derin ilikiler kurmak iin ortam hazrlayarak bir frsat salamaktadr. Ayn zamanda gergin ortamlarn ortadan kaldrlmas, atma stresin giderilmesi ve problem zmede arac olmaktadr. Bir baka deile mizah psikolojik rahatlamay salar. Bununla beraber, vcudun baklk sistemini glendirilmesine yardmc olduu kadar kalbi ve kaslar da glendirir, acy azaltr; ksaca fiziksel ve ruhsal sala katkda bulunur (Du Pr, 1998: 20).


Buna gre mizahn fonksiyonlar unlardr: Sosyolojik Fonksiyonu; Sosyolojik fonksiyonuna bakldnda, mizahn bireysel ve toplumsal olarak ne kadar nemli olduu grlr. Mizah, kiilere kendi deneyimlerini rahat bir atmosfer iinde sunma imkn vermektedir. Mizah, evli iftler arasnda, derslerde, doktor ile hasta arasnda vb. durumlarda ho bir atmosfer iinde etkileimin olmasn ve rahatlamay salamaktadr. Mizah, zellikle skntl dnemlerde problemin zlerek, uzlama ortamnn olumasna yardmc olur. Gl arkada balarnn kurulmasnda basamak grevi grr (Mierop, 1999: 8). Mizahn insanlara katt sosyal memnuniyet olumlu ynde kabul grmektedir. Mizah insanlar aras ilikilere, samimiyet, doruluk, nezaket, sayg katmaktadr. nsanlar arasndaki stat farkllklarndan doan iletiimsizlii de ortadan kaldrarak ilikilerin salamlamasna yardmc olur (Du Pr, 1998: 25). Mizahn temel fonksiyonlarndan biri, zevk vermektir. Kii bylelikle mizahla beraber yapt iten zevk alr ve sosyal yaamna daha sk sarlr. Mizah insanlarn kaynamasna yardmc olmasnn yannda, insanlar arasndaki etkileimin artmasna da sebep olur (Provine, 1996: 39). Mizahn iletiim aralarnda yer almas, o aralarn tercih edilmesinde katk salayabilmektedir. Mizah ierikli mesajlar insanlar arasnda sklkla gnlk konumalar iinde tekrar edilmektedir. Bylece insanlar televizyonda yaynlanan bir reklamda geen komik bir grnt ya da metinden birbirlerine bahsedebilmektedirler. Bu konumalar, insanlar birbirine yaknlatrd gibi, ayn konulardan bahsedilmesini ve keyif alnmasn da salamaktadr. Ortak konular, insanlarn toplum iinde kendilerini yalnz hissetmeleri yerine, bir durumu paylama dncesini, bylelikle grup ruhunun olumasn salamaktadr. Kii, bu gelimelerden haberdar olmad durumlarda kendini dlanm hissedebilmektedir. Bylece ait olduklar kltrle btnlemek yerine, kendi toplumlarna yabanclarlar (zodak, 2001: 24). Bir kiiye, gld zaman ne hissettii sorulduunda, kendisini, enerjik, rahatlam, mkemmel, mutlu hissettiini syleyecektir. Kii kendini, daha az stresli, daha salkl, gen, pozitif enerji ykl, sakin bulur. Btn bu olumlu duygular kiinin gndelik hayatna olumlu olarak yansyacaktr. Kiinin iticilikten uzak kalarak, toplumda sayg ve sevgi grmesini salayacaktr. Mizah, znt verici olaylarn ardndan kiinin kendini toplamasna yardmc olur. Mizah duygusuna sahip olan kiiler yalnz kalmazlar. Etraflarnda onunla sohbet etmek isteyen ok sayda kii olur. Bu da kiiyi asosyal olmaktan uzaklatrr (Westburg, 2003: 24).

smail YARDIMCI 18

Psikolojik Fonksiyonu; Mizahn insan vcuduna etkilerini anlamak iin ncelikle glmenin ne olduunun anlalmas gerekmektedir. Glme, nefes borusunun almasyla ve ses tellerinin titremesiyle oluan ritmik ve kaslmal bir vcut hareketidir; eleyile kaslmal hareketler ve anlamsz seslendirmeler btndr. Bu hareketin vcut sistemleri zerinde olumlu etkileri vardr. Mizah ve insan biyolojisi arasndaki balant olumludur. Belirli artlar altnda mizah, iyiletirici rol oynamaktadr. zellikle, sinir sistemi, kas sistemi, solunum sistemi, baklk sistemi zerinde almalar yaplmtr. Glmeyle beraber kan aks hzlanr, kandaki oksijen oran artar, akcierler, diyafram ve yz kaslar hareket eder ve doal bir ar kesici grevini stlenir. lave olarak, endorfin salgsnn artmasyla ac azalr ve memnuniyet duygusu artar. Tansiyon, akann ilk safhalarnda oluur ve glmeyle beraber der. Glme balad zaman endokrin sistemi uyarlr ve kandaki endorfin retimi artar. Bu zaman srecinde eitli hormonlar salglanr ve bu hormonlardan bazlarnn ar kesici etkisi vardr. Glmenin gelmesiyle kiide bir rahatlama balar. Beynin duygu ve yaratcl kontrol eden sa yarm kresi aktifleir. Vcut ss ve ac algs der, hormon retimi balar, baklk sistemi aktif hale gelir. Mizah, salkldr ve vcut iin yararldr. Yaplan almalarda, vcudunda %80in stnde yank bulunanlarda, yeterli dozda ilala beraber mizaha maruz kaldnda kiide, ok byk lde iyileme grld kaydedilmitir (Williams, 2001: 21). Glme ve mizahn psikolojik adan insanlar nasl etkilediini bulmak iin ok sayda aratrma yaplmtr. almalara gre mizah, insanlardaki acmaszl, sertlii, kabal en aza indirmeye yardmc olmaktadr. Bu nedenle mizahn insanlar zerindeki psikolojik etkisinin olumlu olduu dnlmektedir. Mizah kullananlarn morallerinin yksek olduu kaydedilmitir. Bu da insanlar depresyondan uzaklatrmaktadr, yine de endielerden insann uzaklamasn salamamaktadr (Du Pr, 1998: 22). fke ve korku insanlarda zaman zaman olumaktadr. Mizah ile bu iki negatif duygunun stesinden gelerek, kii korku ve fkesini azaltabilir. Mizah, kiinin problemlerini zmez, ancak problemlerin datlmasnda nemli rol oynar. Kayg, fke ve stresin azaltlmasna yardmc olarak farkl bak alar bulunmasn salar. Kii, bir ortamda utandnda, zntl olduunda, baarszlklarnda mizahtan yararlanrsa, rahatlamaya balar. Kiinin olaya farkl ynden bakmasn salayarak, denge kurmasna yardmc olur. Denge olmadan kiinin psikolojik ve akli ynden salkl olmas beklenemez. Cleese yapt almada dnmeyi kapal ve ak olma modellerine dayandrmtr. Ak modelde, kii psikolojik olarak daha rahat bir yap sergilemitir. Bylece aratrmaya hevesli, neeli ve demokratik zellikler gstermekte, mizaha yatkn olmaktadr. Kapal modelde kii, gergin, kat, hiyerariye nem verir. Ak modelde ise, yaratc ve


yenilikidir. Ak modele uygun kiiler, evreleriyle daha rahat iletiim kurarlar ve rahat tavrlar sergilerler (Hefferin, 1996: 52). Beyin fonksiyonlar mizahtan etkilenmektedir. Sol beyin yar kresi ve sa beyin yar kresi birbirinden farkldr. Glme, allmadk ekilde insann bilin seviyesinin artmasna ve beyinde oluan bilgilerin oalmasna, bylece beynin kapasitesinin ykselmesine yardmc olur. Byle bir durumda kii, u iki belirsizlii anlama yeteneine sahip olur. Birincisi, problemin ince ayrnts, dieri de problemin somut ve mantksal yndr. Gardner, glmenin ayn zamanda beyin kapasitesini ykselttii gibi, beyin yarm kresinin zarar grmesini engellediini saptamtr. yle grnyor ki mizah, kii zerinde eitli seviyelerde fonksiyonlara sahiptir (Williams, 2001: 22). Elence Fonksiyonu; William Glassere gre drt psikolojik ihtiya vardr. Bunlar, ait olma ihtiyac, gce sahip olma ihtiyac, zgrlk ihtiyac ve elenme ihtiyacdr (Spurgeon,1998: 9). Mizah kiinin ruhsal olduu kadar fizyolojik olarak da rahatlamasn salayan temel ihtiyalardan biridir. Hatta dier temel ihtiyalarla da i iedir. Kii toplumla beraber mizah paylatnda ait olma ihtiyacn; halkn ynetime kar olan isteklerini ya da eletirilerini dile getirirken gce sahip olma ihtiyacn; dncelerini karsndakini krmadan, hogry de beraberinde getirmesiyle zgrce konuabilme ihtiyacn ve insanlara hoa vakit geirme adna elence ihtiyacn ksmen karlamaktadr. Darvin, maymun ve empanzelerin dilerini gstererek insanlara benzer glme sesleri kardklarn iddia etse de, glme genel olarak insanlara zg bir davran sekli olarak kabul grmektedir. Glme, pek ok duygunun ardndan oluabilmektedir. Utanma, alay etme, sinirlenme, heyecanlanma, sevinme duygularn ifade ederken glme oluabilir. Bu duygulara ilave olarak en yaygn grlme sebebi elenmedir. Kii, hoa vakit geirdiini elenceli durumlarda belli eder, ortamn getirdii honutluk ve mizahla beraber gler. nsanlar farkl ekillerde elenmektedirler. Kimileri, zevk aldklar ortamlara gitmekte, kimileri arkadalaryla hoa vakit geirmeyi tercih etmekte, kimisi televizyon izleyerek elenmektedir. Elence, insann hayattan zevk almasn, yaantsna farkllklar getirmesini salar. Mizah ve bununla beraber gelen glme, kiinin yaantsnda bu honutluklara sahip olmasna yardmc olur. Gnlk yaantda mizah, eitli biimlerde insan hayatna girer. Televizyonda izledii komedi filminde, okuduu gln hikyelerde, ite verilen kahve molasnda, arkadalarla akalamalarda veya komik maillerle kii elenebilmektedir. Kii, enerjisini ve zamannn ounu, aka yapmakla ve akay dinlemekle geirir. Yemek yemek, yaamak gibi elenmek de insanlarn bir ihtiyacdr (Howe, 2002: 253).

smail YARDIMCI 20

nsanlar monoton bir hayatta hi elenmeden yaarlarsa, yaptklarndan zevk alamazlar ve evrelerine verimli olamazlar. Bu nedenle elenme ihtiyac da yemek imek kadar gereklidir, zellikle insan psikolojisi zerindeki etkileri dnlrse, mizah hayatnda hi yaamam veya hi glmeyen bir insan dnlemez. Mizah, ok skntl bir durumu insann lehine evirebilmektedir. Kimi zaman insanlar, yaadklar aclar mizahla elenceye dntrmlerdir. rnein komedyenler, izgi film yapmclar, komedi yazarlar zor durumlardan kurtulma yolu olarak mizah grmektedirler. Yaplan almalar, tannm birok komedyenin ocukluunda youn aclar ve kayplar yaadn gstermektedir. rnein Charlie Chaplin de teselliyi mizahta bulmutur. Londrann en yoksul blgelerinde byyen Chaplin, on be yanda babasn kaybetmi, ardndan annesinin akln yitirmesiyle byk bir ac daha yaamtr. Chaplin bu kt anlarn filmlerde kullanarak elenceye dntrmtr (Klein,1999: 1920). Yalnzca kendisi glmemi, kendisini izleyenleri de mizaha bomutur. Sadece mesleki hayatnda deil, kendi dnyasnda da Chaplinin ykselmesine mizah ok byk katk salamtr. letiim Fonksiyonu; Mizah, insan ilikilerinin olduu her yerde vardr; sosyal yaamn hayranlk uyandran ve geni lde hatrlanan bir parasdr. Kiisel ilikilerin her evresinde ve ilikilerin gelitirilmesinde mizah nemli olmaktadr. Mizah, yalnzca insanlara zg olan sosyal bir zelliktir. Mizahtan, iletiimin olumlu ynde ilerlemesine katkda bulunan temel faktrlerden biri olarak bahsetmek yanl saylmaz. levsel olarak mizahtan daha yararl olan ok az sosyal-kiisel beceri bulunmaktadr. Mizah, bireyler aras iletiime yardmc olduu kadar, yaam kalitesinin ykseltilmesine de yardmc olmaktadr. Mizah, ayn zamanda eitli bak alarnn btnletirilmesi ve onlar arasnda kpr olabilme yeteneidir. nsanlarn arasndaki ilikilerin gelitirilmesinde, kiiler arasndaki mesafeler, mizah yoluyla ortadan kaldrlabilmektedir. Mizah, bireylerin birbirlerine yaknlamasn salamaktadr. Mizahn paylalmasyla, ortak duygular ifade edilmekte, dostluklar pekimekte, ortamn gerginlii azaltlmaktadr. Mizah, kiilerin birbirlerine daha yakn olmalarna yardmc olmaktadr. Ayn zamanda eler arasnda mutluluk iin anahtar rol oynamaktadr (Mierop, 1999: 8). Mizah, bireylerin ve gruplar aras iletiimin gelimesinde nemli bir faktrdr. Mizah, grup ruhuna canllk katmaktadr. nsan etkileiminin neredeyse her eklinde grlen mizah, gruptaki kiilere enerji vermekte, iletiimin gelimesine g katmakta, kiilerin birbirleriyle etkileimde bulunmasn tevik etmekte, gzel bir diyalog kurulmasna yardmc olmaktadr. nsanlar sohbetinden honut olduklar kiilerle iletiimde bulunmaktadrlar. Mizah da konumalara canllk ve holuk katmaktadr (Lippert, 2001: 23). Aratrmaclar, mizahn iletiim ortamna


katklarn tartrken, iletiimi zevkli hale getirdiini savunmaktadrlar. Genelde iletiime iki adan baklmaktadr; kiiler aras iletiim ve kitlesel iletiim. Brown ve Braynt, mizahn iletiim aralarnda kullanmnn temel sebeplerinden birinin geni izleyici kitlesini ekebilmek olduunu vurgulamlardr. Ortalama olarak televizyonda yaynlanan programlar izleyenlerin gnde 15 kez gldn saptamlardr. Mizahn kitle iletiim aralarnda kullanmnn bir dier nedeni ocuklarla ilgilidir. zellikle eitici programlarda ocuklarn dikkatini ve ilgisini ekmek iin eitim arac olarak kullanlmaktadr. Ayrca mizah ierikli programlar izleyicilerin gnlk stresini, skntlarn almakta ve hoa vakit geirmelerini salamaktadr (Roeckelein, 2002: 140). Gldrerek iletiim, basit ve anlalr bir yap iinde ekillenmektedir. nsanlar etkileyici bir zellie sahiptir. Mizahn, tm bu fonksiyonlarna bakldnda birbirine ne kadar yakn ve i ie olduu grlmektedir. Bu sebeple mizahn fonksiyonlarn birbirinden kesin izgilerle ayrmamak gerekmektedir. Mizah Teorileri Mizah btn toplumlarda bulunan bir kltr harikasdr. Platon, Aristotales, Thomas Hobbes, Charles Darvin, Sigmund Freud, Emmanuel Kant, Arthur Koestler gibi byk dnrler, mizahn deerini ve kaynan topluma eitli teorilerle sunmulardr. Birou da, mizahn fonksiyonlarn aklamak iin almlardr. Gnmzde hala mizahn fonksiyonel teorileri tartlmaktadr. Yzn zerinde mizah teorisi ortaya atlmtr. Bunlarn ou u teori iine girmektedir: stnlk Teorisi, Rahatlama Teorisi, Uyumazlk Teorisi (Susa, 2002: 49). stnlk Teorisi stnlk ok yaygn kullanmyla beraber, kendini ok beenme, mutluluunu artrma veya salamlatrma anlamlarnda kullanlmaktadr. stnlk duygusu ve mizah arasnda sk bir ba vardr. Pek ok mizah durumunda yalnzca glme ve ho vakit geirme amacyla deil, karsndakinden bir adm teye geme amacyla da yaplmaktadr (Vandaele ve Cetra, 2002: 223). stnlk teorisi en eski teorilerden olup Platon ve Aristotales dnemine kadar dayanmaktadr. stnlk teorisi mizaha kiinin evresindeki statsyle ilikili olarak deerlendirilir. Teori kaynan, Aristotales in yazdklarndan almaktadr. Bu gr; glmenin temelini meydana gelen komik bir durumun ardndan birinin dierine olan zaferinde grmektedir. Bir baka deyile; insanlar birinin dt komik duruma glerken, kendilerini o durumun dnda tutarak stnlk duygusuyla hareket ederler. Aristotales, glmenin gsz ve irkinlere

smail YARDIMCI 22

karlk doduunu syler. Kii kendi stnlnl ile kardakinin bedensel ve zihinsel kusurlarn karlatrr. Etnik, rk, kar cinsin zayfln ortaya koymaya alan akalar bu kategoridedir (Coughlin, 2002: 19, Konning ve Weiss, 2002: 2). Uyumazlk Teorisi Uyumazlk teorisi kiilerin mantksz, mnasebetsiz yada beklenmedik bir durumla karlatnda ortaya kan komik durumu aklamaktadr. Kurallara veya beklentilere uymayan bir durumla karlaldnda mizah ortaya kmaktadr. (Manning, 2002: 17). Bu teoriye gre, sosyal veye stat vb. farkllklar gzetilmeden mizah oluturulur (Berger, 1987: 8). Birbirinden farkl iki fikir, dnce yada durumun srpriz bir ekilde bir araya getirilmesiyle mizah meydana gelmektedir. nsanlar aniden ortaya kan bir durumu, farkllklar not ederler; eer ortada korkulacak bir durum yoksa bu teoriye gre mizahn olumasna ortam salanabilir. Bu teori idrak edebilme yetisine nem vermektedir. Kii, farkll kavramadan nce olayn normal seyrine hkim olmal ve akli yetenei deerlendirme yapabilecek kadar yeterli olmaldr (Meyer, 2000: 313). Uyumazlk teorisini ilk Aristotales sunmu, ancak baarl olamamtr. Teorinin ayrntlar 18.yy sonlaryla 19.yy. balarnda ortaya konulmutur. En ok bilinen teoristleri Emmanuel Kant ve Arthur Schopenhauverdir. Kantn teorisi uyumazlk ve rahatlama teorilerinin birleimlerinden oluan, duygusal olarak ilk defa sunulan bir teoridir. Az sayda insan, uygunsuzluklarda elenir ve gler. Bunun yerine cinsiyet farkllklarnn n plana kmas, saldrganlk, abartma ve yineleme gibi eler, komiklii en st dzeye karmaktadr. Birok aratrmac uygunsuzluun nemi konusunda tartmakta, uygunsuzluun mizahla olan reaksiyonunun tutarsz olabileceini savunmaktadr. Kargaa, korku, kayg, ilgi ve merak gibi hisler bunu engellemektedir. Baka bir deile uygunsuzluk mizahn nemli bir halidir, fakat yeterli deildir (Susa, 2002: 57). Rahatlama Teorisi Rahatlama teorilerinin deiik versiyonlar eski literatrde de var olmutur. Bu teoriler mizaha stres ve gerginlik atmann farkl bir boyutu olarak bakmaktadr. Glme psikolojisi, nceki teorilerde Shoftesburye kadar yer almamaktayd. Ona gre, yetenekli insanlarn zgr ruhlar, kontrol altna alnmaya allrsa, bakalarnn zorlamalarna kar koymak ve rahatlamak iin eitli hareketler yaparlar. Bu hareketler komik veya gln olabilmektedir. (Manning, 2004: 18). Komik bir olay, artan gergin bir enerjinin rahatlamaya ihtiya duymasyla ya da insann bu enerjiye ulamasyla ortaya kar. Kii kendi


glmesine engel olmaya alrsa daha ok glmek isteyecektir. Glme, duygularn sinir sistemiyle karmasndan oluan enerji ekilleri olarak belirtilmektedir. Bu enerjinin genelde kayg ve gerginlikle aa kmas, glmeye neden olmaktadr. Gerginliin krklenmesi, komediyi ortaya karmaktadr ve gerginliin artmas da komedinin artmasna neden olur. Utanma ve korku gibi, gereksiz ve istenmeyen duygular glmeyle dalr (Susa, 2002: 57). Bu konuda en iyi bilinen teori Freuda aittir. Freud, mizahn bastrlm; Seksel ve saldrgan uyarlarn, ifadelerinin sosyal olarak ortaya kmasna izin verdiini savunmaktadr. Bir baka anlamda mizah sansrn da vurulmu halidir. Freuda gre; nsanlar psikolojik enerjilerini seksel ve saldrgan dnce ve hislerini bastrmak iin kullanmaktadrlar; ancak akaya gelince insanlar bu dnce ve hislerini bastrmak yerine aa vururlar. Genelde ekingenlik iin kullanlan bu enerji, glme olarak ortaya kmaktadr (Monro, 1988: 352). Freuda gre; Mizah, engellenen enerjinin ortaya kmasn salamaktadr. Mizah yoluyla dnce enerjisi glmeye dnr. Duygusal enerji mizah yoluyla serbest kalmaktadr. Sanatta Mizah nsanolu ile sanat zerine, deien zaman ve mekna gre ok farkl tanmlamalar yaplm ve bu tanmlamalar farkl anlaylarn farkl sanat kuramlarnn kayna olmutur. Sanat zerine dnmek, tanmlamalar yapmak Antik adan gnmze deiimler ve gelimeler gstererek devam etmektedir. Sanat olgusu ile ilgili sorulara her dnem kendi koullarnda, bir nceki dnemin kendine braktklarna eklemeler yaplarak yant aranm ve sanat her dnemde toplumsal yaamn vazgeilmez bir paras olmutur. nsan, doal olana mdahale ederek ve onu deitirerek doala stnlk salarken, sanat tarihi asndan bugn sanat eseri olarak kabul ettiimiz ilk sanat rnlerini Rnesanstan sonra ortaya koymaya balamtr. Gnmz sanat anlaylarnn ounda mizah temas ilenmekte ve ilenmeye devam etmektedir. Sanatn Snflandrlmas ve Mizah Tarihsel sre ierisinde sanat anlaylarnn farkllamas, gelimesi ve yeni sanat alanlarnn ortaya kmas ile birlikte, sanat snflandrmalar da buna bal olarak bir deiim gstermektedir. Sanatn snflandrlmas da sanat zerine ilk dncelerin gerekletii Antik Yunana dayanmaktadr. ...sanatlar bakmdan birbirlerinden ayrlrlar taklit etmede kullanlan ara bakmndan, taklit edilen objeler bakmndan ve taklit tarz bakmndan. ster bir sanat yetisi, isterse alkanla dayanan bir ustalkla olsun, baz

smail YARDIMCI 24

sanatlar renkler ve figrler aracl ile doay taklit eder. Baz sanatlar ise ses aracl ile taklit eder. Buna gre btn ad geen sanatlarda genel olarak taklit ritim, sz ya da harmoni aracl ile gerekletirilir (Aristoteles, Poetika, 1963: 13). Sanat disiplinleri kullandklar malzeme, teknik ve yaplarndan kaynakl olarak birbirlerinden ayrlmaktadrlar. Gnmzde sanat alanlarnn snflandrlmasn u ekilde grmekteyiz: Dramatik Sanatlar: gze ve kulaa hitap eden, zaman ve mekan boyutu ile ortaya kan sanatlardr (tiyatro, opera, bale, dans). Fonetik (Kinetik) Sanatlar: sese ve sze biim veren sanatlardr (edebiyat, mzik). Plastik (Grsel) Sanatlar: Maddeye biim veren sanatlardr heykel, resim, seramik, grafik, izgi film vb. (Atalayer, A Yay. 770: 25). Dramatik Sanatlar Drama, oyuncular iin yazlan blmleri duygusal kurgu ile canlandrma sanatdr. En kabul gren bir tanma gre drama; bir szc, bir kavram, bir davran, bir cmleyi, bir fikri ya da yaanty veya bir olay, tiyatro tekniklerinden yararlanarak oyun ya da oyunlar gelitirerek canlandrmaktr. Yunancada hareket anlamna gelen dran eyleminden ekimlenmitir. Drama, yaam, hayat tantmak anlamna gelir. Dramatik Sanatlar, gze ve kulaa hitap eden, zaman ve mekn boyutu ile ortaya kan sanatlardr. nsann, eyleme dnm ifadelerle kendini veya bir olay, bir olguyu anlatt sanatlardr: Tiyatro, opera, mzikal oyun, kukla gibi sahne sanatlar, sinema, glge oyunu gibi trleri buna rnek olarak gsterilebilir. Tiyatro Tiyatro szc Yunancada "seyirlik yeri" anlamna gelen theatron' dan tretilmi, dilimize talyancadaki teatro szcnden gemitir. (http://www.tiyatrotarihi.com,08.05.2010) Bir yky, sahne olarak ayrlm bir yerde, oyuncularn sz ve hareketleriyle canlandrma sanat olarak bilinir. Mizah, balangcna doru yol alnd zaman aratrmaclar antik Yunan tiyatro geleneine gtrmektedir. Eski Yunan'da arap tanrs Dionysos, ok sayg duyulan bir tanrdr. yle ki, Olympos'ta varsaylan dier tanrlardan bamsz bir ekilde ok sonra ortaya km ve tek bana uzun sre varln korumutur. arap retimi o dnemin en nemli ekonomik etkinliklerden biri olduu iin Yunan halk her yl ba bozumundan sonra Dionysos adna "Pompe" ad verilen enlikler dzenlemilerdir. Tiyatronun bu enliklerde yaplan etkinliklerden doduu bilinmektedir. Ancak tragedya, komedyadan ok daha nce M.5.yy.da ortaya kmtr. Komedya uzun sre nemsenmemi hatta hor grlmtr. Neredeyse eyrek yl insanlar bu enliklerde ac,


kadere boyun eme ve suun cezasn ekme gibi konular izlemiler, "Kahramann elikili yazgs karsnda hem dehet hem acma duymulardr" (Yunan Tiyatrosu, Thema Larousse, V (1994): 33). Uzun sren bu dnemden sonra komedinin nasl olup da belirgin bir tr haline geldii konusunda kesin bir yarg yoktur. Srekli bir keder, insan ruhunda yarataca nee ihtiyacndan kaynaklanm olabilecei fikri ihtimaller arasndadr. Bilinen ilk komedi yarmas Atina'da M.. 460'da dzenlenmitir. Bu tarihten nce var olan pompelerde yer alan takn, komedyaya benzeyen gsterilere "eski komedi", bu tarihten sonra komedyann tiyatroda oyun olarak sergilenerek edebi bir tre dnmesine de "yeni komedi" ad verilmitir. Halk tarafndan ok benimsenen bu etkinlik zamanla gelime gstermitir. Yeni Komedi, Helenist ik dnem Yunanistan'nda en beenilen tr olmutur. Halkn komedyay benimsemesi artc deildir. nk komedi tr, tragedyada olduu gibi, "...konularn efsanelerden yada tarihten almaz, kendini sradan insanlarn basit ve gnlk gereklerine adamtr. Oyunun sonunda d krklna uram kurbanlar, ller kalmaz; oyun mutlu bir sonla biter: evlenme, barma, minnet duyma. Yani komedya tragedyann yaratt boucu havay datan bir ila gibidir" (Komedi, Thema Larousse, V (1994): 33). Ancak asil snftaki insanlar halkla ayn dncede deillerdi ve basit bir elence biimi olarak grdkleri komediyi uzun sre grmezden gelmeye devam ettiler. Platon ve Aristotalesin konuyla ilgili aklamalar da hep komedinin kaba saba bir elence biimi olduu, insan aptallatrd ynndedir. "Platonun grne gre; greceli olarak gsz kimselerin kusurlarna, ayplarna ve zellikle de bilgisizliklerine gleriz. Platon bundan aldmz zevkin bu tr insanlara kar bir ktlk olduunu bunun iin de elence karsnda dikkatli olmamz gerektiini dnmektedir" (Morreall, 1993: 33). Aristotales glme eyleminin temelde alay trnden bir ey olduunu ve bizi elendiren kiiyi bir ekilde kendimizden aa bulduumuz konusunda Platon ile ayn gr paylar. Sinema Sinema, herhangi bir hareketi dzenli aralklarla paralara blerek bunlarn resimlerini belirleme ve sonra bunlar gsterici yardmyla karanlk bir yerde, bir perde zerinde yanstarak hareketi yeniden oluturma iidir. Mizah sinemada komedi ad verilen tryle karmza kar. Bu tarzla sinemann bulunuundan bu yana saysz rnekleri mevcuttur. Makineleen ve yabanclaan insan aryorlard nerede olduunu kefetme

smail YARDIMCI 26

aracyd gldr. Sonra onlara kendi bak alaryla Charlie Chaplin, Harold Lloyd, Buster Keaton, Marx Kardeler katlarak kendi gldrlerini, gaglarn oluturdular (Makal O.1993: 8). Ouz Makal, 1995de yazd gldr ve komedi filmleri adl kitabnda gldr tr filmin ilk rneklerinin Fransada baladndan bahseder. Max Linderin ncln yapt trn devamnda gnmze dein birok ynetmen ve aktr tarafndan uygulandna deinir. Chaplin filmleri, Laurel ve Hardy karakterleri, Peter Sellersn pembe panter filmleri serisini trnn nemli rnekleri olarak sunar. Fonetik Sanatlar Fonetik sanatlar sese ve sze biim veren sanatlardr. Edebi eserler ve mzik en temel rn verilen disiplinlerindendir. Edebiyat iir Dnyada genel olarak mizah rnleri szl, yazl ve grsel olarak ayr balkta incelenebilir. Szl mizah "Eski Komedya" tr de dhil olmak zere kulaktan kulaa anlatlarak gnmze kadar ulaan fkralar, kssadan hisseler, bilmeceler, mizahi zellikler tayan hikyeleri ve talamalar kapsamaktadr. Daha sonra Atina'da "Yeni Komedya" ile oyunlarn ve piyeslerin yazya geirilmesiyle balayan yazl mizah iinde ise, yk, roman, iir, ortaoyunu vs. saylabilmektedir. Atina'da gelien "Yeni Komedya" tr mizah edebiyatnn temelini oluturarak gelimi ve Roma sanatn da etkilemitir. Yeni Komedya'nn Atina'daki en nemli yazar Aristophanes'tir. Roma'daki en nl komedya yazarlar ise, Plautus ve Terentius'tur. Glmeye ve mizaha ilikin fikirlerin deimesi ve gelimesiyle Moliere, La Fountaine, Cervantes gibi nemli mizah yazarlar Dnya edebiyatnda yerlerini almtr. Shakespeare'in tragedyalar kadar komedileri de dnya mizah edebiyatnda nemli yer tutmaktadr. Mzik Mzik en genel tanm ile sesin biim ve devinim kazanm hlidir. Biim ve devinim ieren bir ses oluumunun mzik olarak kabul grmesi iin dinleyende duygulara ynelik etkileim yapmas da beklenmektedir. Tarihsel dnem, blge, kltr ve kiisel beenilere baml olarak ele aldnda Mzik teriminin tanm nemli farkllk gsterebilmektedir ( http://www.msxlabs.org,08.05.2010). Mzikte mizahtan bahsedildiinde mzik, her ne kadar tragedya ve komedya kadar eski ve ortak bir gemie sahip olsa da, dier mizah yaklamlar kadar netlii ve nesnel olarak tanm zordur. itsel mizahta, komik grltler ve komik sesler yer alr (Sanchez, 1998: 4). Mziin,


anlk performansa dayal tavr mizahi uygulamalarda mziin kendine has nota ad verilen sessel dizgesiyle betimlenerek dinleyiciyi uyaran anlk seslerle sunulabilir. eitli gsteri gruplarnn tiyatral sunumlar ve performanslar srasnda, izleyiciyi veya dinleyiciyi performansn iine ekmek iin kullandklar sesler dizesi olarak gzlemlenebilir. Cirque de soleil adl bir sirkin, varekai adl gsterilerindeki zaman zaman oluan sesler dizesi (http://www.youtube.com/watch?V=K2hbtxyz9u,Bkz.2010) buna rnek olarak gsterilebilir. Dier bir rnekte; Danny Kayein 1981 ylnda The Conductor Of Philarmony Orchestra adl mzik performans gsterilebilir. (http://worldpeacepoll.com/fabradio/danny-kaye-4-conductor-videos/, 2010. Bkz.)

Resim 7; The Conductor Of Philarmony Orchestra Konser Afii

Kaynak: http://www.amazon.com/Evening-Danny-Kaye-VHS/dp/6.301.272.277, 2011

Plastik (Grsel) Sanatlar Yazl mizah yaanlan a ile paralel olarak geliim gsterirken grsel mizah rnleri ise resim, heykel, karikatr ve grafik sanatlar iine alarak ayn dorultuda yaanlan an aynas olmulardr. Grsel mizah trleri iinde mizahn olmazsa olmaz bir koul olarak iinde barndrd en nemli trlerden biri karikatrdr. Karikatr mizahn izgiyle yaplan biimidir. Mizaha ilikin pek ok tanm olduu gibi karikatre ait de pek ok tanm yaplmtr.

smail YARDIMCI 28

Resim Grafik Resim sanat, kullanlan gereler, uygulama yntemleri ve uygulama yzeyleri asndan ok fazla eitlilie sahip ve sanat disiplinleri ierisinde en eski olan alandr. Resim sanatnda mizahtan bahsetmek iin karikatr kelimesi aklanabilir. Karikatr ad talyanca yklemek veya sorumlu tutmak anlamna gelen caricare- szcnden tremi olup, ilk defa ngiliz Doktor Sir Thomas Browne'un 1716 ylnda yaymlad Christian Morals adl kitapta gemitir. Buna gre karikatr anlam yklenmi resim manasna gelmektedir (Preston O. 2006: 32). Paleolitik, mezolitik ve neolitik dnemlere ait eitli maara ve kayalara yaplm resimlerin olduu bilinmektedir (Bkz. Resim 10. Topuz H.1997,15), Hfz Topuz, Balangcndan Bugne Dnya Karikatr adl kitabnda eski dnemlerde kutsallk amal yaplm eitli resimlerin gnmzde insanlar gldrdne dikkat ekerek eitli maara resimleri ve freskleri resimde mizaha rnek gstermitir.

Orta an karanlklar iinde ve kilisenin basks altnda yaayan Avrupa 15.y.y.da teolojik ve otoriter dnce biimine bir tepki olarak zgr dncelere, bireycilie ve yorumlara yneldiler. Yunan ve Roma uygarlklarnn zlemiyle kltr ve sanat alannda yeni araylara daldlar (Topuz H. 1997: 30). Bu aray Rnesans olarak adlandran Avrupa bu ada hristiyanln temellerini sarst ve bugnk karikatr sanatnn temelleri bu ada atld. Hfz Topuz kitabnda Rnesansla birlikte dnemin ilk karikatr rneklerinin Leonardo da Vinci tarafndan verildiinden bahseder.

Resim8; Eski Msrda Alta zerine izilmi Kaz oban Bir Kedi M..1120

Kaynak: Balangcndan Bugne Dnya Karikatr, 1997: 18


Resim9; Leonardo da Vinciye Ait Bir Portre

Kaynak: www.manchestergalleries.org/assets/images/leo, 2011 Karikatrde insanlar veya tipleri hicivli olarak canlandrma ekli ilk olarak 16. yzylda olmu ve Agostino Carracci tarafndan ele alnmtr. Giuseppe Arcimboldo ad yzyllarca duyulmam, ama 30lu yllarda srrealizm le beraber ressamlar tarafndan tekrar kefedilmitir (Topuz H.1997: 38).

Resim10; Arcimboldoya Ait Bir alma

Kaynak: www.spamula.net/blog/i28/arcimboldo18.jpg, 2011

smail YARDIMCI 30

18. yzylda yaam spanyol ressam Goya ve ngiliz ressam William Hogarth almalarnda karikatrlere yer vermilerdir. Matbaann icad ile birlikte yazl ve grafik basn aralarnn artyla karikatr daha geni kitlelere ulalmtr. Gazetecilie karikatr ilk defa Fransz ressam Charles Philipon getirmi ve 1831'de Paris'te La Caricature gazetesini kurmutur (Alsa .1994: 35).

Resim 11; Charles Philipona Ait Bir Karikatr

Kaynak: richardwilsonauthor.files.wordpress.com/2008/, 2011 Ondan sonra ngilizler ve Almanlar da karikatr gazetecilikte kullanmaya balar. ngiltere'deki nl siyasi mizah dergisi Punch bu rn ksa zamanda gelimesine yol aar. Gnmze dein gelien resimle karikatr sanatda gelime gstermektedir. Bu noktada Honore Daumier ismi gnmze dein gelien karikatr sanatna katkda bulunanlardan biridir. Daumier La Caricature isimli karikatr dergisini yaynlamaya balar ve bu derginin kadrosunda yer alr. Daumier burada burjuvalarn zaaflarn, adaletteki rmeyi, srekli hatalar yapan hkmetin yetersizliini hicvettii izim kariyerine balad (Topuz H.1997: 53). Daumier, mizahn resim sanatna dhil olmasnda 4000in zerinde yapt almasyla hatr saylr bir yere sahiptir. Resim sanatnn devleri; Rembrandt, Leonardo da Vinci, Goya, Daumier, Van Gogh ve Picasso gibi sanatlar da karikatr izmiler, kimi snflayclar bunlarn bir blmn deneysel sanat diye adlandrmlar, kimileri ifadeci sanat (Expressionizm) ierisinde gstermilerdir. Bununla beraber Dadaizm ve srrealizmde resim sanat ve karikatrn geliimini etkiler (Roukes N. 2003: 12).


Heykel Plastik malzemelerle boyutlu biimler yaratma sanat olarak tanmlanan heykel, genel olarak hacim sanat olarak grlmektedir. Sanat kavramlar ve terimleri szlnde heykel yle tanmlanmaktadr: Estetik yaant oluturmas amalanan boyutlu nesne yapt. Szck, bu amac gden her byklkteki, hangi malzemeyi ve teknii kullanrsa kullansn, tm yaptlarn genel addr (Szen, Tanyeli, 1994: 104). Heykel yapmnda oyma, yontma, birletirme ve dkm gibi teknikler kullanlr. Bu bilgiler heykel sanatnn retim aamasnda malzeme ve teknik zorlamasnn olmayna dikkat eker niteliktedir. Antik Smerden gnmze kadar mizah ve hiciv unsurlar eitli ekillerde gzler nne serilmitir bunlardan biri de heykel sanatndaki uygulamalardr. Bes heykelleri dikkat ekenlerdendir. Bes, Bisu olarak da adlandrlr dans, mzik ve sava(isyan) tanrsdr, cce olarak tasvir edilir (Wilkinson Richard H.2003: 18).

Resim12; Bes Dandera Tapna, Msr

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Egypt.Dendera.Bes.01.jpg, 2011 Her ne kadar bes karakteri vb. karakterlerin geneline atfta bulunmak veya tapnma amal yaplmsa da karikatr sanatnn boyutlu olarak dnlmesi hangi zamanda olmutur bilinmemektedir

smail YARDIMCI 32

(Aygn. 2007: 18). Ancak resim sanatndaki mizahn kullanm gibi abartl oluumlar heykel sanatnda da kullanlabilmektedir. Antik Yunan dneminde ise gnmzde geerli olan oyunculuk anlay yoktu ve ifade edilen duygular oyuncularn ellerinde tuttuklar ve yeri geldike yzlerine koyduklar maskelerle belirtilirdi (Bkz. Resim 34. Nutku . 1985: 65). Kullanlan maskeler bir yandan tiyatro sanatnda bir yandanda heykel sanatnda mizah anlatmakta kullanlan en nemli objelerden biriydi. Orta ada ise mitolojik karakterler yerlerini, dinin oluumu ve din adamlarnn etkisiyle, dini yaplarda kullanlan Gargoyle ad verilen akn veya anlamsz hareketlerle tasvir edilen eitli yontularda gzlemlenebilir.

Resim13;GargoyleNotre Damme Katedrali

Kaynak: www.farrellworlds.com/WedThurs_files/Gargoyle.jpg, 2011 Dnemlere gre eitlilik gsteren boyutlu mizah rnekleri yine Honore Daumier le nem kazanmaktadr. nki Daumier retken bir ta baskc ve ressam olmann yan sra, pimemi kil kullanarak mizah ykl birok heykel de yapmt( Rey R.1977).


Resim 14; Boyanm Kil Bstler, Honor Daumier, yak. 1832,

Muse d'Orsay Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Daumier_dorsay.JPG, 2011

Heykel sanatnn yan sra Seramik sanat tarihinde mizah unsurunun ilenii pek fazla eitlilik gstermez. ou seramik almalar, dnemin inanlar ve bunlara bal olarak dinsel amal veya Yunan komedyasnda kullanlan tiyatro masklarnda ekillenmi, ancak gnmzde bizlere komik gelen eserlerle snrlanmtr. Yeni Yunan komedisi dneminde nc kle karakteri olarak canlandrlan mask karakteristik mimiklerle ekillendirilerek maskeye anlam verilmitir( Allardyce Nicoll M.A. 1963: 29).

Resim 15; Leading Slave Mask Yunan M.. 3. ve 2. y.y.

Kaynak: http://www.artancient.com/greek-masksale-p128.html, 2011

smail YARDIMCI 34

Resim 16; Design Crack Firmasna Ait Bir ekerlik

Kaynak: http://www.trendhunter.com/photos/13374/related/2, 2011

Resim 17; Charles Kraftta Ait Porselen Bir aydanlk

Kaynak:www. melissadixson.typepad.com/melissa_dixson_taxi.., 2011


Seramik sanatnda gerek sanatsal almalar gerekse endstriyel ilerde mizah grmek mmkndr.

Resim 18; BAT SHEEP 20X30X45 cm, 2010, El ve Kalpla

ekillendirme,1200C,A. Baha rken.

Tasarm Sanatlar Tasarmsal kurgular yaamn fonksiyonel blmnn temelini oluturur, sanatsal retimler ise ada bir dzeyde bireyin geliimini salar. Tasarlama, varolan bir rnn yada daha nceden varolmayan bir rnn, yeni bir sistem ya da nesnenin ortaya konmas ve yenilik getirilmesi amacyla yaplan bir eylemdir. Sonuta yeni yaratlm bir rn sz konusudur. Tasarm sanatlarnda da eitli rneklere rastlanabilmektedir. Tasarm sanatlarn da ama rn artarak alcsna ulatrmak olarak tanmlanabilir. Aadaki resimde kullanlan kat bardaa mizahi bir anlatm katlarak, esprili bir tasarm yaplmtr.

smail YARDIMCI 36

Resim19; Esprili Bir Kt Bardak Tasarm

Kaynak: http://img453.imageshack.us/img453/9765/02qn9.jpg, 2011.

Gnmzde tasarm, gnlk kullanm rnlerinden mimariye, mimariden sofra kltrne kadar geni bir alana sahiptir. Tm bu alanlarda retilen rnlerde mizah unsuruna rastlamak mmkndr. Sonu nsanolu tarih boyunca kendini, evresini, iinde bulunduu sosyal ve kltrel durumu, korkularn, sevgilerini, merak ya da inanlar gibi btn duygu younluklarn anlatmak iin srekli farkl anlatm dilleri bulma abas iinde olmutur. Resim, izim, yaz, yontu vb plastik eleri, ark, iir, sylence, destan vb fonetik unsurlar, tiyatro, oyun, ayin vb performanslar hep bu anlatm dilinin bir paras olarak kendine semitir. Fakat bu anlatm ya da kendini ifade tavr ou zaman almlaycs olan kiilerin veya topluluklarn kltrel yaps ile snrlandrlmtr. Bu balamda anlatm sahibi olanlarn, bu anlatm snrlayc etmenlere kar olan tavr, ounlukla elendirirken, dndren ama bu arada da vermek istedii mesaj en yaln hali ile iletmek eklindedir. Ksaca mizah diye adlandrdmz bu anlatm dili tarih boyunca en iddetli ynetim rejimlerinden en basit topluluklara kadar tm insan topluluklarnda grlebilmektedir. Mizah hayatn ak hzna ve iinde varolunan yaamsal srecin nabzna gre kendi erbetini ayarlayabilen bir anlatm dilidir. yle ki mizah, kimi zaman duvar kadar sert bir tavra brnrken, kimi zaman da toplumsal


gerilimlerin iddetini azaltabilecek bir emniyet valfi olabilmektedir. Bu deikenlik sreci onu alglayacak birey veya topluluun ierisinde olduu ortama-srece gre kendiliinden belirlenmektedir. Her kltrel yapnn ya da topluluun kendine zg bir mizah anlay olmasna ramen, kreselleen gnmz dnyasnda dnya halklar ierisinde ortak olan mizahi anlatm genellikle sanat araclyla kendine yer aabilmektedr. Aslnda kendine yer ama abas, mizahn en temel davranlar olan MUHALF OLMA, VAR OLAN DURUMA KARIT FKRLER YARATARAK SREKL DEVNM SALAMA, ZITLIKLARIN BR ARAYA GELP BRLK OLUTURABLMES gibi protest bir tutumdur. Bu protest tavr, sanatn kendi anlatm disiplinleri ierisinde farkllklar gstermektedir. Mizahn resimsel bir anlatmda taknd tutum ile boyutlu bir form dilinde taknd tutum muhakkak birbirinden ayr olmaktadr. Bu kullanlan malzeme ve anlatm dilinin zenginliiyle de ilikili bir durumdur. Hem olduka sert bir malzeme olabilen ama bununla birlikte ilk aamada istenilen her trl formda ekillendirilebilen seramik, mizah dili olarak olduka etkili kullanlabilecek bir sanat disiplinidir. nk mizahn her duruma gre yenilenen anlatm tavr plastik sanatlarnn forma girme, biimlendirilebilme olanaklar ile birletiinde her defasnda yeni bir sylem olabilmektedir. Kaynaka

Adams, E., (2002), The Role Of Playful Humor In Art Therapy, Unpublished Master Dissertation, Concordia University, UMI Dissertation Information Service.

Alsa, . (1994), Trkiyede Karikatr, izgi Roman ve izgi Film, letiim Yaynlar, stanbul.

Ark Bilal (2007), Durum Komedilerindeki Mizahn deolojik Analizi, letiim ve tesi, Tablet Yaynlar, Konya.

Ark Bilal (1998), Deien Toplum Deien Karikatr, Trkiye Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar, No: 52, stanbul.

Arcasoy A. (1985). Seramik Teknolojisi. Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Seramik Anasanat Dal Yaynlar, No: 2, stanbul 1988.

ATALAYER F. Anadolu niversitesi Yaynlar.770,25.Eskiehir.

AYGN S. (2007), Seramik Karikatrler.A.. Yaynlar,18,107, Eskiehir.

smail YARDIMCI 38

BALCIOLU S. (2001). nce izdim Sonra Yazdm. Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

BERGER Arthur Asa (Jan./Feb. 1987), Humor: An Introduction, American Behavioral Scientist, 30,3.

BERGER Arthur Asa (Jan./Feb. 1987), Humor: An Introduction, American Behavioral Scientist, 30,3.

BATUR E.(1993) Semih Balcolu Kitab Yap Kredi Yaynlar; izgi Roman, Karikatr, Anlar, Biyografiler, Otobiyografiler;stanbul.

BATUR E.(1987), Kara Mizah Antolojisi Hil Yayn, stanbul.

CAVANAUGH Richard (2002), An Analysis Of The Relationship Between Humor Styles And Perceived, Unpublished Doctoral Dissertation, Quality Of Life Among University Faculty, UMI Dissertation Information Service.

DU PR Athena (1998), Humor And The Healing Arts: A Multimethod Analysis of Humor Use In Health Care, Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah.

ERZEN J.N.(1997), Plastik Sanatlar Eczacba Sanat Ansiklopedisi3.cilt,1490.

FRY William F. (Jan./Feb. 1987), Humor And Paradox, American Behavirol Scientist, 30,3.

GEORGEON Franois (2000), Osmanl mparatorluunda Glmek mi?, Douda Mizah, Der: Irne Fenoglio ve Franois Georgeon, (ev: Ali Berktay), Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

HEATH Robin Louise (1998), Humor Following Cerebrovascular Accident, Unpublished Doctoral Dissertation, University Of Kentucky, UMI, Dissertation Information Service.

HEFFERIN Linda (1996), The Relationship Between Sense Of Humor And Teamwork Management Styles Of Business Managers, Unpublished Doctoral Dissertation, Northern Illinois University, UMI Dissertation Information Service.

HOWE N.E. (2002), The Origin Of Humor, Medical Hypotheses, 59(3).

KHRAMTSOVA Irina (1996), College Students Perception About Sense Of Humor And About The Use Of Humor In U.S. And Russian Classrooms, Unpublished Doctoral Dissertation, Kansas State University, UMI Dissertation Information Services.


KLEIN Allen (1999), Mizahn yiletirici Gc (ev: Sibel Karayusuf), Epsilon Yaynlar, stanbul.

LIPPERT Lance R. (2001), Humor Exchanges: An Etnographic Study Of Humor As Communication Between Nurses And Residents In Long Term Care Residance, Unpublished Doctoral Dissertation, The George WashingtonUniversity, UMI Dissertation Information Service.

MANNING Kathryn (2002), Lighten Up! An Analysis Of The Role Of Humor As An Instructional Practice In The Urban And Culturally Dverse Middle SchoolClassroom, Unpublished Doctoral Dissertation, Cleveland State University, UMI Dissertation Information Service.

MEYER John C. (2000), Humor As A Double-Edged Sword: Four Functions Of Humor In Communication, Communication Theory, Vol:10, Issue:3

MIEROP Jack (1999), Humor And Relatonship Satisfaction, Unpublished Master Dissertation, California State University, UMI Dissertation Information Service.

MONRO D.H. (1988), Theories Of Humor, Writing And Reading Across The Curriculum, Laurence Behrens And Leonard J.Rosen eds. Glenwiew, Foresman And Company

McGHEE E. Paul, Humor Improves Communication, www.google.com. (18.12.2009).

MORREAL John,(1993), The Contingency of Cuteness: A Reply to Sanders. British Journal of Aesthetics 33.

NESN Aziz (2001), Cumhuriyet Dnemi Trk Mizah, Adam Yaynlar, stanbul.

NGREN Ferit (1998), Trk Mizah, Bankas Yaynlar, stanbul.

ZCAN mer (2002), Balangcndan Gnmze Trk Edebiyatnda Hiciv ve Mizah (Yergi ve Glmece), nklp Yaynlar, stanbul.

ULUDA K. (1998),Seramik Sanatnn Kimlik Sorunu,Trkiye de Sanat Dergisi, Mart/ Nisan, Say: 33, stanbul.

PAULUK Wendy (1999), Humor And Its Therapeutic Application To Psychotherapy With Schizophrenics, Unpublished Doctoral Dissertation, United States International University, UMI Dissertation Information Service.

PROVINE Robert R. (1996), Laughter American scientist 84. 1(Jan-Feb),The Scientific Research Society.

smail YARDIMCI 40

ROECKELEIN Jon (2002), The Psychology of Humor: A Reference Guide And Annotated Bibliography, Greenwood Press, Westport.

ROUKES N.(2003), Artful Jesters:Innovators Of Visual Wit And Humor,Ten Speed Press, Berkeley/ Toronto.

SZEN S,TANYEL U.(1992), Sanat Kavramlar ve Terimleri Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1992.

SUSA Anthony (2002), Humor Type, Orgnizational Climate And Outcomes; The Shortest Distance Between An Organizations Environment And The BottomLine is Laughter, Unpublished Doctoral Dissertation, University of Nebraska, UMI Dissertation Information Service.

TOPUZ H.(1997), Balangcndan Bugne Dnya Karikatr,nklp Kitabevi, stanbul.

WICKBERG Daniel (1998), The Senses Of Humor: Self and Laughter in Modern America, Cornell University Pres, Ithaca NY.

YARDIM Mehmet Nuri (2002), Edebiyatmzn Gler yz, at Kitaplar, stanbul.

http://www.karikaturculerdernegi.org, 2011

http://homur.blogspot.com,2011

http://orhankaraca.blogspot.com/2008/03/enflasyon-canavar.html,2011

www.wikiwak.com/.../Artwork/Others, 2011

http://www.kenspraguefund.org/gallery, 20110531

http://home.anadolu.edu.tr/~aozer/aozercalismalar/baris.gif, 2011

http://www.youtube.com/watch?V=K2hbtxyz9u,

http://worldpeacepoll.com/fabradio/danny-kaye-4-conductor-videos/, 2011.

http://www.amazon.com/Evening-Danny-Kaye-VHS/dp/6.301.272.277, 2011

www.manchestergalleries.org/assets/images/leo, 2011

www.spamula.net/blog/i28/arcimboldo18.jpg, 2011

www.richardwilsonauthor.files.wordpress.com/2008/, 2011

http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Egypt.Dendera.Bes.01.jpg, 2011

www.farrellworlds.com/WedThurs_files/Gargoyle.jpg, 2011

http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Daumier_dorsay.JPG, 2011


http://www.artancient.com/greek-masksale-p128.html, 2011

http://www.trendhunter.com/photos/13374/related/2, 2011

www.melissadixson.typepad.com/melissa_dixson_taxi.., 2011

http://img453.imageshack.us/img453/9765/02qn9.jpg, 2011

Download - Mizah Kavramı ve Sanattaki Yeri

Top Related