Download - Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
1/94
T.C
SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALI
DN FELSEFES BLM DALI
G A Z L D E T A S A V V U F F E L S E F E S
YKSEK LSANS TEZ
DANIMAN
PROF. DR. HSAMEDDN ERDEM
HAZIRLAYAN
SERVET ALTUNTA
KONYA2006
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
2/94
i
NDEKLER / i
KISALTMALAR/ iv
NSZ / vGR - TASAVVUF / 1
1.BLM
GAZLDE BLG MESELES /4
I) GENEL OLARAK BLG / 4
I.I-Bilginin Teekkl / 6
I.II-Gazl ve Bilgi Problemi / 7
I.III- Genel Olarak Bilginin Kayna / 9
I.IV-Gazlde Bilginin Kaynaklar ve Bilgi ve nerme eitleri / 10
I.IV. I-Bilginin Kaynaklar / 11
I.IV. I. 1-Kuran ve Hadis / 11
I.IV. I. 2-Tasavvuf Kaynak / 11
I.IV. I. 3-Kelm ve Felsef Kaynak / 12
I.IV. I. 4- Rya / 13
I.IV. II-Bilgi ve nerme (Yarg) eitleri / 14
I.IV. II. 1-Evveliyt / 14
I.IV. II. 2-Mhedt- Btniye / 15
I.IV. II. 3-Mahsust-i Zhire / 15
I.IV. II. 4-Tecrbiyt / 15I.IV. II. 5-Mlumt Bittevtr / 16
I.IV. II. 6-Vehmiyt / 16
I.IV. II. 7-Mehrt / 16
II) METAFZK BLG VE MKNI / 18
III) TASAVVUF BLG / 21
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
3/94
ii
2.BLM
GAZLNN TASAVVUF FELSEFESNDE PSKOLOJNN YER /28
I) AKIL / 28
II) NEFS / 36
II. I-Nefs-i Emmre / 37
II. II-Nefs-i Levvme / 38
II. III-Nefs-i Mlhime / 39
II. IV-Nefs-i Mutmaine / 40
II. V-Nefs-i Rziye / 41
II. VI-Nefs-i Marziyye / 41
II. VII-Nefs-i Kmile / 42
III) KALP / 47
III. I-Kalpte Bilginin Domasn Engelleyen Hususlar / 49
III. II-Kalbin Askerleri / 52
III. III-nsan Kalbinin Hususiyeti / 53
III. III. a- lim / 54
III. III. b- rade / 54
III. IV-eytann Kalbe Mdahale Yollar / 57
III. V-Kalp Hastalklar / 61
III. V. a- Uzun Emel / 62
III. V. b- Acelecilik / 62
III. V. c- Hased / 62III. V. d- Kibir / 62
III. VI-Kalp Gz / 63
IV) RUH / 67
IV. I-Ruhun Mahiyeti / 69
IV. II-Ruh-Beden Mnasebeti / 69
IV. III-Beer Ruhunun Mertebeleri / 70
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
4/94
iii
IV. IV-Canl Varlklarda Bulunan Ruh eitleri / 71
IV. IV. I-Nebat Ruh / 71
IV. IV. II-Hayvan Ruh / 72
IV. IV. III-nsan Ruh / 78
SONU / 81
BBLYOGRAFYA / 85
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
5/94
iv
KISALTMALAR
A. . . F. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
a.s. : Aleyihs-Selam
Bkz. : Baknz
el-Munkz : el-Munkzu mined-Dell
hya : hyu Ulmid-Din
Ner. : Nereden
s. : Sahife
s.a.v. : Sallallahu aleyhi ve sellem
Sad. : Sadeletiren
sy. : Say
Ter. : Tercme eden
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
6/94
v
NSZ
Hccetl-slam ve Zeynd-Din lakaplaryla bilinen ve slam
dnyasnn en nl dnrlerinden biri olan Gazl (450/ 1058 -505/1111), hemslam dnyasnda hem de Bat dnyasnda tannan ve zerinde birok almalar
yaplan byk bir ilim ve dnce adamdr. O, eserleri ve fikirleriyle gnmzde
de hl pek ok ilim adamna ilham kayna olmaya devem etmektedir. Biz de bu
almamzda byk dnr Gazlnin Tasavvuf Felsefesini ele aldk.
Din ve kltr hayatmzn en etkili, zengin ve renkli din yaaylarndan biri
tasavvuftur. En ksa tarifiyle tasavvuf; ahlk, edep, gnl terbiyesi ve ruh
temizliidir. Bir baka ifadeyle, insann i dnyasnn gzelletirilmesi ve Allah ile
st seviyede ilikilendirilmesidir. Bu yolun en nde gelenlerinden birisi de
Gazldir. Onun zellikle tasavvuf alanndaki grleri gnmzde de gncelliini
korumaya devam etmektedir. Yine Gazl, iyi bir Kelmc, insan ve toplumu iyi
tanyan bir sosyolog ve psikolog, ahlk ve siyaset bilimcisi, bir eitimci, Yunan
Felsefesini ciddi olarak eletiriye tabi tutan bir filozof, tasavvufta r aan bir
mutasavvf ve ilimde sz sahibi bir dnrdr.
Bugnk ekliyle Snnlik, Gazlye ok ey borludur. O, eserleri ve
tasavvuf ahsiyetiyle slamn tasavvuf yorumuna ok eyler katarak onu akl ve
nakl temellendirmeleriyle glendirmitir. ok ynl bir insan olan Gazlnin
manev cephesine bakanlar, bu ynyle onun byk bir sf ve ehl-i hl olduunu
kabul etmektedir. Bu ynyle o, zamannn en nde gelen ahsiyetlerinden birisidir.
Zhir ilimler ile btn ilimler arasnda denge kurulmasnda ve tasavvufun
Snn dnyadaki yerini almasnda Gazlnin etkisi inkr edilemez.
Din felsefesinin dorudan ilgilendii ilimlerden birisi de tasavvuftur.
Terminolojisi, metodu ve her ynyle slam dnyasnn yz ak, byk bir baars
olan ve Cneyd-i Badad ve talebelerinin sayesinde sistemletii, mektep haline
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
7/94
vi
geldii kabul edilen tasavvuf, Gazl gibi ahsiyetlerin elinde Kuran ve Snnetin
ilkelerine gre yeniden sistemletirilmi ve slamn zengin bir ilim dal, hl ve amel
yolu haline getirilmitir. Bunun iin her ynyle temayz etmi byk fikir adam
olan Gazlnin tasavvuf yn zerinde alma yapmann uygun ve faydalolacan dndk. Yaptmz bu alma ayn zamanda slam fikir hayat ve Trk
dncesi asndan byk bir nem arz etmektedir. Ayrca bu almann, ayn
zamanda lkemizdeki Din Felsefesi almalarna da katkda bulunacana
inanmaktayz.
Bu almada tasavvuf felsefesinin alanna giren tm konular ele alamadk.
nk tasavvuf felsefesinin tm ynleriyle ele alnmas ok geni apl bir alma
gerektirir. Varlk meselesi ve deerler meselesi tasavvuf felsefesi iinde ele
alnmas gereken konulardan olmasna ramen biz bu almada insan psikolojisi
etrafnda konuyu ele almaya gayret ettik. Bu almada tasavvuf felsefesini
ncelikle Gazlnin kendi eserleri balamnda deerlendirdik. Konunun daha iyi
akla kavumas iin de bu sahada almalar yapan dier dnrlerin
eserlerinden de istifade ettik.
ki blmden oluan bu almamzn birinci blmnde Gazlde bilgi
meselesini, bilginin teekkl, bilginin kayna, bilgi ve dnme ameliyesinin
eitleri, metafizik bilgi ve tasavvuf bilgi konularn ele aldk. kinci blmnde ise
Gazlde psikoloji meselesini akl, nefs, kalp ve ruh kavramlar etrafnda ele
almaya altk.
Bu almamzn her aamasnda bizden ilgi ve desteklerini esirgemeyen ve
bu konuyu ele almamzda yol gsteren deerli hocam Prof. Dr. Hsameddin
ERDEMe teekkr bor bilirim.
24/05/2006
Servet ALTUNTA
KONYA
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
8/94
- 1 -
GR
TASAVVUF
Tasavvuf iin pek ok tarifler yaplm, bunlardan her birinde tasavvufun
farkl bir taraf vurgulanmtr. Ancak aada vereceimiz bn-i Haldunun tarifi
tasavvufa kar olanlar tarafndan bile kabul edilmitir: Bu yolun temeli ibadetlere
arlk vererek tamamen Allaha ynelmek, dnyann geici nimetlerinden, ss ve
ziynetinden yz evirmek, insanlarn genelinin yneldikleri zevklere, lezzetlere, mal
ve makama srt evirmek, halvet ve ibadete ekilmek iin insanlardan
uzaklamaktr.1 bn-i Haldunun tasavvuf hakkndaki bu tarifi, her ne kadar zhdteriminin tarifi gibi grnse de zhd yolunu tutup insanlardan uzaklama ve kendini
ibadete verme, bu kimselere zg bir durum haline gelince, tasavvufun nemli bir
boyutu olan marifet (bilgi) bu tarifte dlanm deildir.
nk yukardaki tarife uygun din bir hayat yaayan, bu yolda mcadele
eden slik, bakalarnn anlayamad bir takm bilgiler (marifet) ve hisler alglar.
Manev artlarna uyularak samim bir ekilde yaplan ibadetler ve uygulanan
mchede sonunda alglanan yeni hisler, sflere yeni ufuklar aar; bu alan giderek
geniler ve sonuta ana hatlaryla din hisler ve heyecanlar, kef ve ilham, makamlar
ve bir takm olaanst hller (kerametler) ortaya kar.
Tasavvufun zel bir hayat oluu, ayn zamanda bu yolu tutmann zorunlu
deil, gnll ve tercihe bal olduu anlamna gelir. Tasavvuf yoluna girmeninihtiyar oluu, bu yolda farzlara ek olarak nafile ibadetlere byk nem verilmesinin
kanlmaz bir sonucudur.
nsann gnln mercek altna alan tasavvuf eitiminin hedefi, Allah
seven ve Onun tarafndan sevilen bir insan tipini gerekletirmektir. Ak merkezli
1 bn-i Haldun, Mukaddime, Ter. Halil Kendir, Ankara, 2004, s. 669
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
9/94
- 2 -
bu izginin esprisini kavrayan bir insann dnyaya ve olaylara farkl bir pencereden
bakacan sylemek khinlik saylmamaldr.2
Genel anlamda mistik muhteva, zel anlamda tasavvuf hayat bizim
toplumumuzun ayrlmaz zelliklerinden biri olmutur. slam dnyasnn hangi
dnemi ve hangi corafyas ele alnrsa alnsn karmza kacak olan hususlardan
biri de budur.3
Daha shhatli ve duyarl bir din hayat yaamak iin girilen tasavvuf hayatn
esaslar, dier slam ilimlerde olduu gibi Mslmanlar tarafndan ortayakonmutur. Ancak tasavvufun baz kesimlerce tenkit ediliyor olmas, tasavvuf
psikolojisine yatkn bir kltr ve yaratla sahip olmamalarndan kaynaklanyor
diyebiliriz.
Gazlnin tasavvuf dncelerine gemeden nce, Tasavvuf Felsefesi
kavramnn ne anlama geldiine ksaca deinmek yerinde olur. ki ayr kelimeden
oluan bu terimin ksaca tarif edilmesinde fayda vardr.
Tasavvuf kutsal olan kavramak, kutsal olana ulamak, kutsal olanla
birlemek ve yaamak eklinde tarif edilebilir. Ksaca tasavvuf, bir duyu ve yaay
eklidir. Bu duyu ve yaayn sistemlemesi sonucunda tasavvuf ortaya kar.
Felsefe ise insann kinat, Allah, insan, ruh ve hayat hakkndaki inanlarnn
kaynap meydana getirdii organik bir btndr. Dolaysyla felsefede bilimsel biryn mutlaka vardr.4
Yukarda tarifi ksaca verilen tasavvuf duyu ve yaay ile felsefenin
bilimsellik yn birleince ok ynl ve geni kapsaml bir terim elde ediliyor.
Baka bir ifadeyle tasavvuf felsefesi terimi etrafnda konuya daha geni bir adan
2
Mustafa Kara, Metinlerle Gnmz Tasavvuf Hareketleri, stanbul, 2002, s. 53 Mustafa Kara, Metinlerle Gnmz Tasavvuf Hareketleri, s. 154 Hseyin Aydn, Muhasibnin Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976, s. 20
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
10/94
- 3 -
baklabiliyor. Bundan dolay da bu sahada dnceleri ve yaay ile ne kan
Gazlnin tasavvuf grlerinin incelenmesinde ve aratrlmasnda fayda var diye
dnyoruz.
Tasavvufun yanl zemine oturtulmamas iin ncelikle bilgi meselesinin,
bilginin kaynann, bilginin teekklnn, bilgi eitlerinin ve zellikle de
tasavvuf bilginin imkn konusunun akla kavumas gerekmektedir.
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
11/94
- 4 -
1. BLM
GAZLDE BLG MESELES
Gazl dncesinde bilgi meselesi, en nemli meselelerden birisi olarak
karmza kar. O, bilginin salam temellere oturtulmasnn gerekliliini kendisini
sorgulamaya alt el-Munkz adl eserinde dile getirmi ve phe gtrmeyecek
bilginin zorunlu olduunu ileri srmtr.
Onun bu fikirlerine gemeden nce genel olarak bilgi meselesine, bilginin
teekkl ve kayna ynnden bakmann faydal olacan dnyoruz.
I) GENEL OLARAK BLG
Hemen hemen btn felsefeciler bilginin nasl meydana geldiini aratrm,
bilginin imkn ve kayna hakknda ok esasl sorular sormulardr.
Zihnin, hibir tasavvura sahip bulunmayan beyaz bir kt olduunu kabul
edelim. Bu durumda zihin bu tasavvurlar nasl kazanr? nsann daima megul
olduu ve snrsz hayal gcnn kendisine farkl biimler verdii bu eyler zihne
nereden gelmektedir? Zihin, akln ve bilginin malzemesini nereden almaktadr?
Ksacas bilgi nasl meydana gelmektedir? Veya bilgi nedir? Dnce tarihi uzun birsre bu sorunun cevabn aratrmakla megul olmu grnmektedir.
slam dncesinin temelini, bilgi ve onun elde edilmesinin yollar
oluturmaktadr. slam dnce tarihinde bilgiye ve bilgine verilen deeri en
kapsaml ve doyurucu ekilde Kuran ve Hadislerde grmekteyiz.
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
12/94
- 5 -
Bu konuda Kuran- Kerimde birok ayette bilgi ve bilgine deer
verilmesinin gereklilii ak bir ekilde bildirilmektedir:
Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Ancak bunu gerek akl sahipleri
anlar.5
Allahtan kullar iinde, ancak lim kimseler korkar.6
Buna benzer ayet ve hadisleri kendine iar edinen slam bilginleri ilme
byk bir canllk kazandrm ve ilmin yaylmas iin gecelerini gndzlerinekatmlar ve insanla k tutmann yar iine girmilerdir.
Szn ettiimiz bu slam bilginlerinden birisi de Gazldir. O, zaman
zaman kendini sorgulam ve yakn bilginin asla phe kabul etmeyeceini yle
belirtmitir.
lkin kendi kendime dedim ki: Benim maksadm ilerin hakikatlerini
anlamak ve bilmektir. O hlde evvela bilgi nedir? Bunun hakikatini aratrmak icap
eder. Nihayet anladm ki, yakn derecesine varan bilgilerde bilinen eyin asla ek
gtrmeyecek derecede anlalm olmas gerekir. Bunda yanlm olmak, vehme
kaplmak ihtimali varit olmaz. Kalp byle bir ihtimale imkn veremez. Hatadan
emin olmak iin bilgi o surette kuvvetli olmaldr ki, mesela birisi o bilginin batl
olduunu iddia etse ve ta altna evirmek, denei ejderha yapmak suretiyle dedavasnn doruluuna delil gsterse, bu keyfiyet o bilgi sahibini pheye
drmez. Ben on saysnn saysndan byk olduunu bildiim hlde birisi
hayr says on saysndan byktr. Szme inanmanz iin de u denei
ejderhaya evireceim dese ve dediini yapsa, ben de grsem bu yzden bilgimde
5 Zmer, 39/96 Fatr, 35/28
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
13/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
14/94
- 7 -
Burada bilen taraf insan (suje) ve bilinen (obje), kendi bana var olan eyler olup,
bilgi bunlar arasndaki iliki neticesinde ortaya kan eydir.10
Bu ifadeler bilen ile bilinen arasnda bir ilikinin kanlmaz olduunu ortaya
koymaktadr. Baka bir ifadeyle bilen ile bilinen arasnda iliki olmadnda bilgi
meydana gelemez.
Bilgi konusunda dier dnrlerden farkl olarak etrafl bir ekilde
aratrmalar yapan ve bilgiye salam temeller bulmaya alan insanlardan birisi
Gazldir.
I.II- Gazl ve Bilgi Problemi
slam dncesinin en verimli dneminin ilk alt yzylda olup bittii ittifak
edilen bir grtr. Gazlnin bu dnemde, beinci yzyln ikinci yarsnda
yaam olduu hatrlanacak olursa onun, ad geen dnce faaliyetinin kemale
erdii dnemde yaad anlalr. Konumuzla ilgili bulunan ilimler ve dnce
abalar asndan bakldnda bu husus, Kelm, Tasavvuf ve Felsefenin artk
btn problemleriyle ortaya konduunu, bunlarla ilgili sistemlerin detaylarna kadar
inildiini grrz.11
te Gazl byle bir fikir atmosferinin zerine gelmitir. O, slam dncesi
akmlarnn kesitii yerde bulunurken de salt bir dnr olmasnn yannda, birdin savunucusu (Hccetl-slam) roln de stlenmitir.12
Btn bu rollerinin yannda Gazl, slam dncesi ve imann btnln
kurma grevini de stlenmi bir dnr ve bunlar kendi nefsinde uygulam bir
kii olarak da karmza kar.
10
Takiyyettin Menguolu, Felsefeye Giri, stanbul, 1968, s. 3411 Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 19
12 Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 19
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
15/94
- 8 -
Yine Gazlnin ileride grlecei zere metafizii insanlarn idrak
seviyelerine gre yeniden dzenlemesi, metafizik alan iin akl st bilgi yollar
aray, yani klasik Kelm ekolnn bilgi teorisine balanp kalmamas, bilgimeselesine en nemli yeri vermi olmas ve en byk gayretinin bilgi iin salam
temeller bulmay hedeflemi olmas daima dikkatleri zerinde toplayan taraf
olmutur. Onun herhangi bir dnceye nyarg ile bakmad, her bilgi alann
tanmak ve hakkn vermek dncesi ok aktr.13
Gazl felsefesinin temelini, bilgi probleminin oluturduunu sylemek
mbalaa olmaz. O, dnce sisteminde oluabilecek boluklarn bilgimeselesinden kaynaklanabileceini, salam ve gvenilir bilgi zerine kurulu bir
dnce ve inan sisteminin her zaman ve her yerde savunulabileceini ileride
grlebilecei gibi ok iyi bir ekilde tespit etmi grnyor.
Ancak unu da hemen belirtelim ki, Gazlnin bilgi hakkndaki grn
tespit etmek pek kolay bir i deildir. Bunun esas sebebi ise, dnrmzn ilgi
alannn ok geni olmasdr. O kuvvetli bir felsefe eletiricisi olduu kadar, bir
Kelmc ve Fakih, ayn zamanda tasavvufta maksadna ulaan bir slam
mutasavvfdr.14
Gazlnin bilgi probleminde yer alan nemli hususlar u ekilde sralamak
mmkndr:
1- Bilgi iin gvenilir ve salam bir yol bulmak,
2- Bilgiye konu olacak alanlarn kartrlmamas iin ona kesin bir snr
tayin etmek,
3- Bizzat akln kendisinden hareketle yine akla itimatszln tespit edilmesi,
13 Gazl, el-Munkz, s. 2214 Hilmi Ziya lken, Gazl ve Felsefe, A.. . F. Dergisi, Ankara, 1957,sy: 34, s. 9
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
16/94
- 9 -
4- Akln verdii hkmlerde ve duyu organlarnn ald duyumlarda hata
imkn ve ihtimalinin daima mevcut olduu,
5- Allah bilmenin esas ve kaynann rasyonel bilgiye deil de ilhama
balanm olmas. Zira Gazl, Allahn kalbine att nur olmasa, hakikate
ulaamayacan aka ifade eder.15
Gazlye gre, bilgi teorisinde bilen, bilinen ve bilgi diye daima bulunmas
gereken temel unsur vardr. Ona gre burada bilen (lim) eyann hakikatlerininkendisinde ortaya kt kalptir. Bilinen, bilinmek istenen (malm) eyann
hakikatleridir. Bilgi (ilim) de eyann hakikatlerinin kalp aynasnda ortaya
kmasndan ibarettir.16
Gazl, bilgi konusunda kalbi merkez olarak kabul etmekte ve salam bir
bilgi iin, kalbin her trl kirlerden arnm olmas gerektiini temel koul olarak
ileri srmektedir. Baka bir ifadeyle gvenilir bilginin kalbin durumuna baland
ortaya kmaktadr.
Bilgi teorisinin en esasl meselelerinden birisi, bilginin kayna ve deeri
problemidir. Felsefenin mhim bir disiplini olan Bilgi Teorisi (Epistemoloji) her
trl bilgi ve ilim iin temel tekil eder.
I.III- Genel Olarak Bilginin Kayna
nsan bilgisinin felsef bir izah, yorum ve tenkidi olan epistemoloji, ilimlerin
ortaya koyduu felsef problemleri ele alan bir disiplin olarak prensiplerin,
hipotezlerin tenkidini, bilginin mantk kaynan, deerini, geerliliini, eitli
15 Gazl, el-Munkz, s. 1616 Gazl, hyu Ulmid-Din, Ter. Ahmed Serdarolu, stanbul, 1985, III/29
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
17/94
- 10 -
ilimlerin vard sonularn tenkidini ve nihayet ilm bilgilerin metodlarnn
tenkidini yapar.17
Genel olarak slam dncesi, bilginin kayna konusunda btncl bir gr
benimser. Bilginin kayna konusunda slam dnrleri;
1- Havass-i Selime (Salam Duyu Organlar ile Tecrbe)
2- Akl
3- Sezgi
4- lham5- Vahiy olmak zere be eit bilgi yolunu esas alrlar.
Bunlardan duyu ve tecrbe madd varlk leminde geerlidir. Akl ve sezgi
ruh-manev varlk leminde geerlidir. lham ve vahiy ise ilah kaynakl bilgilerin
elde edilmesinde sz konusudur.18
Gazl, bilgi kayna olarak insanda ilk teekkl eden bilgi yolunun duyu
organlar olduunu belirtir.19 Duyu organlarndan sonra akl, sezgi, ilham ve sadece
peygamberlere ait olan vahiy ile bilgi elde edilir.
I.IV- Gazlde Bilginin Kaynaklar ve Bilgi ve nerme eitleri
Burada Gazlye gre bilginin kaynaklar ile bilgi ve yarg (nerme)eitlerini ele alacaz. Gazlnin otobiyografik bir eser olan ve belki de sahasnda
bir ilk olma zellii tayan el-Munkz-u mined-Dell adl eserinde sergiledii ruh
sknts ve phecilii ve de bilgiye salam temeller bulmaya almas, onun bilgi
teorisine verdii nemi ortaya koymaktadr. Bilgiyi salam temellere oturtmann en
kestirme yolu, bilgi kaynaklarnn ortaya konmasdr.
17
Sleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Szl, Ankara, 1990, s. 7918 Hsameddin Erdem, Baz Felsefe Meseleleri, Konya, 1999, s. 11219 Gazl, Myrul-lm, Ner. Sleyman Dnya, Kahire, 1961, s. 90
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
18/94
- 11 -
I.IV. I- Bilginin Kaynaklar
Gazlnin bilgi teorisinde Kuran, Hadis, tasavvuf kaynak, kelm-felsefkaynak ve rya olmak zere drt ana kaynaktan sz edilebilir.
I.IV. I. 1- Kuran ve Hadis
Kuran ve Hadis Gazlnin btn sisteminde olduu gibi bilgi teorisinde de
nemli bir yer tutar. O, fikirlerini geni yorumlardan sonra ayet ve hadislerle
temellendirip desteklemeye alr. Dnrmzn Kuran- Kerimi yorumundane kan yn, zellikle btn ilim (marifet) konusudur.20 hyya baktmzda
onun, bilgi meselesine yaklamnda Kuran ve Hadise ne derece yer ve nem
verdiini kolayca grebiliriz. Gazl, ortaya koyduu grlerini ayet ve hadislerle
desteklemeye zen gstermi ve tm slam dnrlerinin kesin bilgi kayna
olarak kabul ettii bu iki kaynaa, yani Kuran ve Hadise o da son derece nem
vermitir.
Duyularla elde edilen bilgide yanlma olabilecei kabul edilen bir grtr.
Ancak Kuran ve mtevatir Hadise dayanan bilgilerde yanlma olmaz. Bunlar kesin
bilgilerdir. Bu ynyle de Kuran ve Hadis, dnrmzde ne kan nemli bilgi
kayna olarak karmza kar.
I.IV. I. 2- Tasavvuf Kaynak
Genel olarak sfler bilgi teorisi metoduna smadklarn, onu atklarn
sylemilerse de, kendilerini anlatmak, sahip olduklar bilginin mahiyetini tantmak
ve tezlerini savunmak iin bir ynden bilgi problemiyle ilgilenmeye mecbur
kalmlardr. nk mistik bilginin her eye ramen bir bilgi olduunu daima ileri
20 Gazl, Miktl-Envr, Ner. Ebul-la Aff, Kahire, 1964, s. 41
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
19/94
- 12 -
srmler ve hatta gerei yakalama hususunda akl ve duyu bilgisini dlayarak,
tasavvuf kayna tek bilgi kayna olarak sunmulardr.21
Tasavvuf kayna delil olarak kullanan tasavvufu slam bilginleri, kinatta
olup bitenleri ilham bilgi yoluyla temellendirmeye alrken, akln fonksiyonunu
en aza indirme gayretinde olmulardr. Sfler, akln verilerini ve ruhun
tezahrlerini byk lde din esaslara balamaya gayret ederler. lerde
grlebilecei gibi bu genel yaklamn Gazlde de mevcut olduunu ve bunu
eserlerinde, zellikle de hyda kullandn grmekteyiz.
Yine ileride grlebilecei gibi Gazl eserlerinde, konulara yaklarken hem
akl ve mantk yorumlara gitmekte, hem de tasavvuf yorumlar kullanmaktadr.
Yine Gazlnin eserlerinde, marifet bilgisini elde etmek iin kefyolunun nemini
ve gvenilirliini sk sk dile getirdiini grmek mmkndr.
I.IV. I. 3- Kelm ve Felsef Kaynak
Kelm ilminde mtekaddimn ve mteahhirn kelmclarnn nde
gelenlerinden birisi olarak kabul edilen Gazl, zaman zaman onlarla ayn gr
paylam, ancak zaman zaman da onlar tenkit etmitir. Bunu yaparken de
felsefeden tamamen syrlmam, bilgi konusunda felsef etkilerden
uzaklaamamtr.22 O, bilginin kaynaklarn ortaya koyarken, yorumlarnda hem
kelm yntemlerinden hem de felsef yntemlerden istifade etmitir.
Gazl, felsefede ve kelmda ortaklaa kullanlan varlk delillerini hem
felsef hem de teolojik ynden ele almtr. Gazlnin sadece teolojik yntemle
yetinmemesi, bunun yan sra felsef yntemi de kullanmas kendi dnemine kadar
tevars eden kelm geleneinin tek bana yeterli olmadn ve bunun iin felsef
21 Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 2922 Bkz., Gazl, Tehftl-Felsife, Meksidl-Felsife
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
20/94
- 13 -
yntemi de kullanma ihtiyac duyduunu syleyebiliriz. Sadece felsefe yntemlerini
kullansayd, felsefeye ynelttii tenkitlerle kendisi de kar karya kalrd.23
I.IV. I. 4- Rya
Bilgi kayna olarak Gazlnin kabul ettii bir yol da ryadr. O, insann
rya yoluyla da bilgi edinebileceini, nefsini tasavvuf yoluyla temizleyebilen
insanlardan bazlarnn uykuda bilgi elde edebileceini kabul eder. Zira uykuda ruh,
bedenin basksndan kurtularak daha da aktifleir ve btn ilimlerin nakedilmi
olduu Levh-i Mahfuza ykselerek onunla irtibata geebilir, bylece de oradanbilgiler elde edebilir. Ancak bu bilgiler ou zaman apak olmayp, bir takm
iaretlerle geldii iin, aka anlalmaz. Gazl, mukadderatn Levh-i Mahfuzdaki
yazsna, Kuran- Kerimin hafzlarn kafasna yazlmasn misal vererek yle der:
Kuran- Kerim hafzlarn kafasnda ezber olarak mevcuttur. Hlbuki hafzn
beynini para para etsen bir harf dahi bulamazsn.24 Burada Levh-i Mahfuzun
dnya gzyle grlmesinin mmkn olmad, ancak nefsini tasavvuf yoluyla
temizleyebilen insanlarn rya yoluyla bilgi edinebilecei ileri srlmektedir.
Gazlye gre, rya ile mhedeler, ancak peygamberlere ve mchede ile
kendilerini onlara yaklatran velilere mahsustur. Dier insanlar iin rya yoluyla bu
mhedelere benzeyen ve fakat zayf olan baz mhedeler de mmkndr. Bu bir
keiftir ve ancak kalpten perdeyi kaldrmakla mmkndr. Bundan dolay da ancak
slih ve sdk kimselerin ryalarna itimat edilebilir. ok yalan konuann, fesat veisyan ok olann ryasna gvenilmez. nk onlarn kalbi kararmtr ve
grdkleri ryalar hayaletten ibarettir. Bunun iin Resl-i Ekrem, uykuya abdest ile
yatmay tavsiye etmitir. Bu da i temizliine iarettir. Aslolan da i temizliidir.
D temizlii, i temizliinin kemalindendir. cilalanp parlad vakit, ilerde
olacak eyler kalp gzyle grlr.25
23
Naim ahin, Gazlye Gre Allahn Varlnn Delilleri ve Estetik Delil, Konya, 2004, s. 2724 Gazl, hy, IV/90325 Gazl, hy, IV/902
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
21/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
22/94
- 15 -
I.IV. II. 2- Mahedt- Btniye ( Mahedeler)
Bu bilgiler insann kendi aln, susuzluunu, korku ve sevincini, btn idurumlarn bilip idrak etmesi eklindeki bilgidir. Bu ve benzeri bilgiler be duyu
organna ve akln fonksiyonuna bal olmayan bilgi eitleridir. 29 nsan bu tr
bilgilere, i duygularnn arzu etmesi ve ihtiyalarn hissetmesi yoluyla ular.
I.IV. II. 3- Mahsust-i Zhire (D Hissedilenler)
Duyu organlar yardmyla edinilen intibalar yoluyla meydana gelenbilgilerdir. Tuz beyazdr, Ay ve Gne yuvarlaktr gibi. Bu bilgilerde insann
duyu organlarndan kaynaklanan bir eksiklik olabilir. Bu durum elde edilen bilginin
kesin bir bilgi olmasna mani olabilir ve kiiye gre deiir. Mesela gz yanlmas,
nesnenin yaknl veya uzakl kesin bilgiye engel tekil edebilir. Burada
duyulardan gelen idrak hatas, akl tarafndan tashih edilir ve akl duyularn dt
yanlgya dmez.30
I.IV. II. 4- Tecrbiyt (Tecrbeden kan Bilgiler)
Birbirini takip eden iki olayn defalarca tekrarlanmas sonucunda meydana
getirdii alkanlklarla ortaya kan bilgiye tecrbeden kan bilgiler ad verilir.
Ate yakar, iki sarho eder, ekmek al giderir gibi. Bunlar tecrbe ile elde
edilen bilgilerdir ve bu hkmlerde akln fonksiyonu vardr. Akl, tecrbelerdenkarlan hkmlere dayanarak klli hkmler karr.31
29
Gazl, Mihakkun-Nazar, s. 5830 Gazl, el-Munkz, s. 631 Gazl, Mihakkun-Nazar, s. 60
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
23/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
24/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
25/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
26/94
- 19 -
Bu yaklamyla Gazlnin Allah hakknda bir bilginin imknn kabul
ettiini, hatta insann asl zellik ve gayesinin bu bilgiye ulamakla ortaya
kacan benimsedii grlr.
39
Gazlye gre Allah fikri aklda ftr olarak ve bedhiyyt cinsinden bir
bilgi halinde vardr; ama sonradan eitli sebeplerle unutulmu veya saptrlp inkr
edilmitir.40
Gerek Bat dncesi ve gerekse slam dncesinde baz dnrler, Allah
hakkndaki bilginin ve inanmann ftr olduunu kabul ederler. Fesada uramamve zne yabanclamam insan tabiatnn bu bilgiye doutan hazr ve yatkn
bulunduunu Ontolojik Delil ad altnda ele almlardr.41
Genel olarak metafizik, Allahn zat, sfatlar, hkmleri ve kazas,
varlklarn zuhuru ve dzenlenmesi, ferd cevherler, yksek varlklar, mufrk
akllar, kmil ruhlar, melek ve eytanlarn hlleri zerinde durur ve peygamberlik
bilgisi, mucize, keramet, uyku, uyanklk ve ryalarn makamlaryla megul olur.42
u bir gerek ki Allah, varlklarn en zahirdir. Her insan, yaratlta
Allahn var olduu bilgisine sahiptir ve Allah varlklarn en ycesidir. Onun
dndaki varlklar, Onun kudreti, iradesi ve yaratmasyla varlk kazanmlardr. Bu
nedenle, mevcudatn en ak idrak edileni Gazlye gre Allahtr. Bunun iin de
en kolay, ilk bilinmesi ve anlalmas gereken de Allah olmaldr.43
Bu ifadelerden de anlalabilecei gibi metafizik bir bilgi mmkndr ve
insanda doutan bu tr bir bilginin elde edilmesine yatknlk vardr. Ancak bu
bilgi, yaratl amac dna kan kiilerde ortaya kmayabilir.
39 Gazl, Miktl-Envr, s. 4940 Gazl, Mznul-Amel, Beyrut, 1979, s. 9241
Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 15442 Gazl, Risletl-Ledniyye, Ter. A. ener- .Topalolu, Beyrut, 1986, s. 2143 Gazl, hy, IV/576
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
27/94
- 20 -
Allah bilmenin birok yolu vardr. Akl deliller, kozmolojik deliller,
teleolojik deliller ve din tecrbe delilleri gibi. Bunlardan din tecrbe delili
dorudan mistik ve tasavvuf bir bilgi temeline dayanr. Bu nedenledir ki, Gazlasndan geree, hakikate ulama noktasnda tasavvuf bilginin ok byk bir
nemi vardr.
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
28/94
- 21 -
III- TASAVVUF BLG
Sfler tasavvuf bilgi trne makul olarak zevk (vastasz bilgi) adnverirler. Bu deyim bir kavrama fiilinden ok, bir i idrak hli olan vastasz tecrbe
hlini iaret eder. Bazen buna ilah bilgi (ilm-i lednn=lednn bilgi), srlarn
bilgisi (ilm-i esrr) ve gaybn bilgisi (ilml-gayb) de derler.44
Gazlnin el-Munkz adl eserinde grlecei gibi, hakikati anlamaya olan
susaml onu neticede tasavvuf ilmini renmeye itmitir.
u bir gerek ki, ilham yolu ile elde edilen veya baka bir ifadeyle Allah
katndan gelen bilginin sarslmas yahut mantk deliller ile rtlmesi sz konusu
olamaz.45 te bu temele yani ilham bilgiye dayanan tasavvuf felsefesi, zerinde
durulmaya ve irdelenmeye deer bir gerek olarak karmza kar.
Gazlye gre tasavvuf, akl ve nakl ilimleri ihata eden veya onlarn
btnn ihtiva eden bir ilimdir. Baka bir ifadeyle, zahir ilimlerin btnn, bir
nevi ruhunu oluturmaktadr. Daha nce duyulan ve anlamlar zihinde netlememi
olan hususlarn hakikati, tasavvuf ile elde edilebilir. nk o, tasavvufu btn
ilimlerin ahlk ve derun boyutu olarak grmektedir.46 Gazl tasavvufu, Kelm ve
Fkh yardmyla d tamamlanm binann i dzenlenmesini tesis etme yntemi
olarak grmekte ve sosyal hayat bir btn olarak ele alarak problemlere ynelik
zmn btncl olmas gerekliliinden hareket ettii izlenimi vermektedir.
Bu noktada Fazlurrahmann u tespiti Gazlnin tasavvufa bakn net
olarak ortaya koymaktadr: O, tasavvufu dinin btnleyici paras hline getirerek,
44 Ebul la Aff, bnl-Arabnin Tasavvuf Felsefesi, Ter. Mehmet Da, stanbul, 1999, s. 11245
Abdulhalim Mahmud, -el-Munkzu mined-Dell erhi ve Tasavvufncelemeler, Ter. Salih Uan,stanbul, 1997, s. 371
46 Gazl, hy, I/188189
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
29/94
- 22 -
Snn slam yeniden kurmakla kalmad, ayn zamanda, tasavvufu gayr-i slam
unsurlardan ayklayarak slah etti ve onu Snnliin hizmetine sundu.47
Buna ramen kalb bilgi, kef, ilham, lednn ve gayb bilgi ve marifet
terimleriyle ok yakn alakas olan tasavvuf bilgi, gerek kayna, gerek deeri ve
gerekse tahlili ve ifadesi bakmndan karmza nemli glkler karmaktadr.48
nk tasavvuf ilmi, herkes tarafndan anlalmas zor bir bilgi elde etme
eklidir. Onun iindir ki tasavvuf, baz kesimlerce pheyle karlanmaktadr.
Gazlnin aadaki szleri, tasavvuf ilminin anlalmasnn zor olduununkavranmas asndan nemlidir:
Tasavvuf ehli, renmekle elde edilen bilgiye deil de ilhamdan
kaynaklanan bilgiye meyleder. Onun iin de ilim okumay, yazlm eserleri tahsil
etmeyi ve onlardaki delilleri aratrmay arzu etmez. Aksine burada bilgi elde etmek
iin metod, nefs mchedesi, kt sfatlar yok etmek, her eyden alakay kesmek
ve btn varl ile Allaha ynelmektir. Allah, her eyden ilgiyi keserek btn
benliiyle kendisine ynelen kulunun kalbine hkim ve sahip olur, bilgi nurlaryla
onun kalbini aydnlatmaya kefil olur. Allah kalbe hkim olunca, oraya rahmet rahat
akar ve nur kalpte parlar, sadr inirah bulur, melekt srr ona alr, rahmet nuruyla
birlikte kalpten perde kalkar, ilh esrarn hakikatleri kalpte parlamaya balar.
Burada kula den grev, Allahn aaca rahmet kapsnda kalbi temizlemek, iyi
niyetli bir irade ile ona hazrlanmak ve Allahn rahmetini gzetlemektir.49
Bu szyle Gazl, Peygamberler ve vellere ilah srlarn kefolunduunu,
gslerine nur aktn ve buradaki renmenin, okuyup-yazma ile deil de,
dnyadan yz evirme, alakalar kesme ile yani Allaha tevecch ile olabileceini
belirtir.
47
Fazlurrahman, slam, Ter. M. Da, M. Aydn, Ankara, 1992, s. 19548 Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 9249 Gazl, hy, III/42
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
30/94
- 23 -
Gazl ve baz tasavvuf ehline gre Hakka varabilmek, Allah hakknda bir
marifete ulaabilmek iin teolojik bir bilgiye ihtiya yoktur. nk onlara gre,
Allah bilgisi kitaplardan renilmez. Gazl, Allah bilgisinin, kulun ruhhazrlndan sonra, Allahn kendisini kula tantmas tarznda olacan belirtir. 50
Yine dnrmze gre enbiya ve evliyann hakikat bilgileri ve gerei
kavramalar sadece bir ilim ve renim yoluyla deil de, belli bir hazrlk
dneminden sonra insanlarn anlayamayaca bir ekilde Allahn kendisini onlara
kavratmas eklinde olur. Bylece veliye, peygamberliin mahiyetini anlama ve
peygamberlik tecrbesini kavramak iin bir kap aralanmaktadr. Zaten, velayetinkendisi de n nbvvet kandilinden almaktadr.51
Yine Gazlye gre ruh ve beden egzersizler kiinin iradesi dhilindedir.
Fakat bundan sonra Allahn rahmetini celbetmek hususunda kiinin yksek
mertebelere kabilmesi ve bunu devam ettirebilmesi iin iradesini iyi ynde
kullanmas gerekmektedir.52 Buras tasavvuf bilginin en ayrc zelliini tekil
eder.
Allah bilgisine sahip olmann ve Onun kendisini insana tantmasnn art;
mal, evlat, makam v.b. dnya ile ilgili balardan kopma, dilin daima Allah anmas
ve nihayet dildeki zikrin kalbe intikal edip hatta kiinin kalbinden de lafz ve
kelimeler silinip yalnz onlarn manasnn kalmasdr.53
Bu artlar yerine getiren kii, tasavvuf yola girip bu yolun gerektirdii
lleri uygulamaya balaynca, kendisinde kefler, mhedeler zuhur etmeye
balar; ancak kiinin bu durumu, kendisinde bu zellikler olmayan dier insanlarca
farkl ekillerde yorumlanabilir.
50 Gazl, Mznul-Amel, s. 3151
Gazl, el-Munkz, s. 6152 Gazl, hy, III/4353 Gazl, hy, III/42
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
31/94
- 24 -
Bunun iin de Gazl, bir hlin delillerle aratrlmasna ilim, o hli
yaamaya zevk, duyarak ve tecrbe ederek hsn- zan ile kabul etmeye de iman
demektedir.
54
Gazl kalbin bilgisine Marifet veya rfan ismini verir. Yine ona gre
ilim, atei grmek, marifet de ona dokunmak gibidir. Bu durumda marifet, ilme
gre daha derin ve gerei bize daha yakndan tantan bir bilgi olmaktadr. Szlk
anlamyla marifet, phe kabul etmeyen ilimdir.55
Allah, dnyay karanlk, gnei de onun iin k klmtr. Bunun gibi,karanlk kalpler iin marifeti k yapmtr. Bulutlarn gne n engellemesi
gibi, dnya sevgisi de marifet n engeller.56
Gazlnin bu grleri nda riyazet, mchede, srarl talep ve sfdnce ile elde edilebilen btn bir bilgi (tasavvuf bilgi) mmkndr sonucuna
varlabilir. Bu nedenle Gazl insan saadete ulatran marifet ilminin ksmlarn
aklarken yle demektedir:
hiret yolunu gsteren ilim, mkefe ve muamele olmak zere ikiye
ayrlr. Mkefe ilmine ilm-i btn da denir Mkefe ilmi, sddk ve
mukarreblerin ilmidir. Bu ilim kt huylardan arnlp temizlendii vakitte, kalbe
tecelli eden bir nurdan ibarettir. Bu sayede birok eyleri grr, adlarn duyar,
mcmel ve kapal olarak bunlar manalandrmaya alr, hatta Allahn sfat vefiilleri hakknda hakik marifet sahibi olur. Dnya ve hireti yaratmakta ve dnyay
hiret zerine takdimdeki hikmetini anlar57
Gazlye gre gayb ve yakn bilgi, Nefs ile Bri Tela arasnda,
husulnde vasta olmayan bilgi olduu iin ve bu bilginin gayb lambasndan saf ve
54 Gazl, el-Munkz, s. 6355
Gazl, Ravdatt-Tlibn ve Umdets-Slikn, Beyrut, 1986, s. 3656 Gazl, Ravdatt-Tlibn ve Umdets-Slikn, s. 3757 Gazl, hy, I/57
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
32/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
33/94
- 26 -
iktisaba aykrdr. nk bu perdenin ortadan kalkmas, kulun irade ve ihtiyar
dndadr.60
Gazl tasavvuf bilginin biliniini bizzat yaamaya balayarak u fikirlere
yer verir: Bilmedii taraftan kalbine ilk olunmak ve ilham yolu ile azck bir ey
olsun kefeden bir kimse, tarikatn gerekliini anlar ve bilir. Byle bir ey ile
karlamayan ve kendini bilemeyenlere yakan da bunu inkr etmemektir. Zira
burada marifet derecesi cidden nadir ve naziktir. Hikyeler, tecrbeler ve er
deliller bunun varlnn ahididir.61
Bu bilginin oluumunda Allahn inayeti ve hidayetinin gerekliliine; Bizim
iin mchede edenleri bizim yolumuza hidayet ederiz62 ayetini delil getiren
Gazl, ayetin yorumunda, Bildii ile amel edenlere, Allah bilmediklerini retir.
renmeden, ibadete devam sayesinde gnlde zahir olan her hikmet, keif ve
ilham yolu iledir63 ifadelerine yer verir.
Gazl, tasavvufun bir baka ifadesi olan lm-i Lednnyi de: D
tesirlerden azade olarak kalbin derinliklerine yerletirilen ilimdir64 diye tarif eder.
Dnrmz marifetten maksadnn u drt eyi bilmek olduunu belirtir:
Bunlar da nefs, Rabb, dnya ve hirettir.
Allaha ulamak isteyen kiiye yaraan, Allah bilip yalnz Ona, Onunemirlerine ve rzasna bakmaktr. Nefsini bilmeyen Rabbini de bilemez.65
Kii nefsini, Rabbini, dnya ve hireti bildii takdirde onda Allah
marifetten Allah sevgisi, hireti marifetten de hirete heves, dnyay marifetten de
60Gazl, hy, III/4161 Gazl, hy, III/5162 Ankebut, 29/6963
Gazl,hy, III/5164 Gazl, hy, III/5565 Gazl, hy, III/873
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
34/94
- 27 -
dnyadan nefret hsl olur ve en mhim ii hirette kendisine faydal olacak ve
kendini Allaha ulatracak ey kalr. Burada kalbine hkim olduu vakit, her iinde
sahih bir niyete sahip olur. Kendisi iin dnya hiretten daha sevimli olduu venefsinin arzularn Allahn rzasna takdim ettii mddete, gurur ve aldanmalardan
kurtulamaz.66
Ne zamanki sfde kmil akl ile Allah ve nefsini bilerek Allah sevgisi
galebe alarsa, o zaman nc bir eye muhta olur ki, o da ilimdir. Yani Allaha
giden yola nasl slk edilir sorusunun cevabn bilmesi ve Allaha kendisini
yaklatran ve Allahtan uzaklatran eyleri renmesi, bu yolun afet ve sonularnanlamasdr.67
Buraya kadar Gazlnin bilgi meselesine bakn ele aldk ve tasavvuf
bilginin alt yapsn oluturmaya altk. Dnrmzn kesin bilginin tasavvuf
yoluna girmeyle mmkn olabilecei dncesini ele alp aklamaya altk.
Ancak konunun iyice akla kavumas iin kesin bilgiyi olumlu veya olumsuz
ynde etkileyebilecek akl, nefs, kalp ve ruh gibi temel kavramlarn irdelenmesinin
daha faydal olaca kanaatini tamaktayz.
66 Gazl, hy, III/87467 Gazl, hy, III/874
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
35/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
36/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
37/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
38/94
- 31 -
bilgiyi izah iin yle veya byle bavurulan bir bilgi ve ifade kayna olarak
grlmtr.76
unu da belirtmek gerekir ki, insan akl, z bakmndan ilk insanda ne
idiyse gnmz insannda da ayndr. Deien, sadece kazanlm bilgi ykdr.
Uygar insan ilkel insandan ve yirminci yzyl insann milattan nceki insandan
ayran, farkl yapan sadece kazand fazladan bilgilerdir.77
Gazl, insanlarn akln tarif ve hakikati hususunda ihtilafa dtklerini, akl
kelimesinin mterek bir ok manalara geldiini, ayn kelimesinde olduu gibimterek manalarda kullanlan kelimelerin kapsad btn manalarn bir araya
toplayan bir tarifin doru olmadn ve akln drt manada kullanldn kabul eder.
1- Akl, insan dier hayvanlardan ayran zelliktir. nsan akl sayesinde
nazar ilimleri renmeye istidat kazanr ve birok gizli hner ve sanatlar renir.
2- Mmeyyiz bir ocuun caiz olan eyleri caiz, muhal olanlar da muhal
olarak bilmesi de akln anlamlarndan birini tekil eder. ki saysnn bir saysndan
byk olduu, bir szn hem doru hem yanl olamayaca gibi.
3- Tecrbeden elde edilen bilgilerle akl arasnda bir iliki kurularak,
tecrbelerin olgunlatrd kimseye akll, bunun aksine cahil ve ahmak denmesi
akln anlamlarndan birini oluturur.
4- lerin neticesini nceden kavramak demektir. Bu anlamyla akl, insan
hayvandan ayran bir zelliktir. 78
76
Necip Taylan, Gazlnin Dnce Sisteminin Temelleri, s. 7277 Abdulhalim Mahmud, -el-Munkzu mined-Dell erhi ve Tasavvufncelemeler, s. 24824978 Gazl, hy, I/215216
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
39/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
40/94
- 33 -
ilim sfatndan ibarettir. kincisi ise, ilimleri anlayan manas murat olunur ki, o
zaman da kalbin kendisi olur. Hlbuki biz biliriz ki, her limin, bizatihi kendisiyle
kaim olduu bir varl vardr. lim, o varla giren bir vasftr. Sfat ise, mevsufunayn deildir. lim manasnda olan akl, razdr. razn bir mahalle ihtiyac olduu
iin, ilk yaratlmasna ihtimal verilemez.84
Gazl, kiinin ehvet, gazap ve eytana itaat ettiinde bir takm kt huylara
sahip olacan belirttikten sonra sorunu yle irdelemeye alr: Gazap, ehvet ve
eytan, Rabbn sfat olan aklnn sevk ve idaresi altna alsa, Rabbn sfatlardan
olan ilim, hikmet, yakn ve eyann hakikatini idrak, her eyi olduu gibi anlamakgibi hasletler kalbinde yerleir, ilim ve basiret sayesinde hakimiyet salar. lmin
kemali sayesinde herkesin nne gemeye hak kazanr. Gazap ve ehvete itaat
ihtiyac kalmaz. Bylece ehveti zapt edip itidale getirmesinden namus, kanaat,
huzur, zhd, ver, takva, nee ve gzel suret meydana gelir. Ayrca hay, zek
akl, ho grrlk, msamaha ve benzeri gzel huylar meydana gelir. Yine
gazabna hkim olup onu itidale sevk etmekle ecaat, kerem ve ltufkrlk, nefis
hkimiyeti, sabr, hilim, balayc olmak, metanet, vakar ve benzeri iyi hasletlere
sahip olur.85
Yine Gazlye gre, akl nazara almadan yalnz taklit ile yetinmek cehalettir.
Kuran ve Snnetin nurunu atarak yalnz akl ile yetinmek de aldanmaktr. Akl,
Kuran ve Snnetin nurunu bir arada bulundurmak lazmdr. Zira akl ilimler
besinler, er ilimler de ilalar gibidir. Hasta bir insan, tedavi edilmeden yediiyemeklerden zarar grr. Kalb hastalklar da ayn ekilde eriattan faydalanlan
ilalarla tedavi edilirler. Bu ilalar da kalbi dzeltmek iin peygamberlerin tatbik
ettikleri ameller ve ibadet vazifeleridir. er ibadetlerle hasta kalpleri tedavi
etmeyip akl ilimlerle yetinenler, hastay tedavi etmeden ona kuvvetli yemek yedirip
daha ok zarar verenlerin durumuna derler. Akl ilimlerle er ilimlerin
84 Gazl, hy, III/1285 Gazl, hy, III/26
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
41/94
- 34 -
birbirlerini nakzettiklerini ve bunlarn bir arada bulunmasnn mmkn olmadn
sananlarda ise basiret krl vardr.86
Akln doru bir ekilde kullanan kii, kendi dnce sisteminin tam
merkezine Allah yerletirir. Akl ve ilimle Allah bulan kimse de Ona inanr.87
Netice olarak diyebiliriz ki, mutasavvflarn aklcl, felsef anlamda salt
aklclk deildir. nk onlara gre vahiy, ilham ve duyular da akl gibi bilgi
kaynadr. Akl, zat itibariyle snrl olduu iin tek bana hakikate
ulaamamaktadr. Bunun iin onlar akln yanna psikolojik ynn temsil edenkalbi, Kuran ifadeyle fud da koymaktadrlar.88
Allahn insanlara bahettii en byk nimet, zek ve selim akldr ve bu
nimetler sonradan elde edilemez.89 nk akl, insann doutan getirdii bir
kabiliyettir. Allah onu, imtihana ekecei kullarna kendisi iin bir hccet olsun
diye vermitir. Bir btn olan akln iki yan vardr. Bunlar; fehm (anlay) yani
teorik akl ve basiret yani pratik akldr. Bunlarn ne akldan ayr bir varlklar
vardr, ne de bunlar akln bir blmdr. Bunlar bir eit akln birbirinden ayr iki
fonksiyonudur. Tabiat ve nasslar ise, akln varl iin birer delildir. Bunlar ontik
ynden akldan nce gelirler, onlar akla ve akl da onlara uygundur. Akln varl
bunlar sayesinde bilinir.90
Grld gibi Gazl, akla ok nemli ilevler yklemekte ve akl ilevahyin veya ilhamn birletirilmesiyle insanolunun gzelliklere ulaacan, tek
bana akl n plana kardnda da geree ulamakta skntya deceini ve
neticede helke srkleneceini kabul etmektedir. Dolaysyla akl vahyin nda
kullanmann gereklilii kendiliinden ortaya kmaktadr. Akl tek bana
86 Gazl, hy, III/3987 Mehmet Necmettin Bardak, Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf, s. 5088
Mehmet Necmettin Bardak, Sosyo-Kltrel Hayatta Tasavvuf, s. 5189 Gazl, hy, III/87390 Hseyin Aydn, Muhtasar Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976, s. 78
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
42/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
43/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
44/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
45/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
46/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
47/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
48/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
49/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
50/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
51/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
52/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
53/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
54/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
55/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
56/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
57/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
58/94
- 51 -
Gazl kalbe madd ynden deil, manev ynden baklmas gerektiini u
ekilde aklamaya alr:
Allaha yaknlk iin alan beden deil, kalptir. Kalp derken, yrek
dediimiz et parasn kastetmiyorum, belki benim mevzum olan kalp, hasselerin
(be duyumuz) anlayamayaca Allahn srlarndan bir sr ve ilah bir letafettir.
Bazen buna ruh-i insan, bazen nefs-i mutmaine denir. eriatta ise buna kalp denir.
nk hissin idrak edemedii bu ey, srrn ilk binitidir. Bunun vastasyla beden, o
latifeye binit ve alet oldu. O srrn perdesini kaldrmak mkefe ilmine aittir. Kalp,
u grlen varlklardan yce, kymetli bir cevher ve bir emr-i ilahdir. 137
Gazl kalp huzurunu temin iin dnyalklarla ahireti gerektirenlerin bir
arada bulunamayacan u szleriyle aklamaya alr: Dnya himmetiyle hiret
himmetinin bir gnlde toplanmas, susam ya veya sirke ile dolu bir bardaa su
dkmek gibidir. Ne miktarda su dklrse, o nispette ya veya sirke azalm olur.
kisi ile birden dolmasna imkn yoktur. Biri girince dieri kar. 138 Kalp muayyen
bir eye balanrsa o ey ona daha kolay kefedilir.139
Gazlye gre Allah bilen, Allaha yaklaan, Allah iin amel eden, Allaha
doru sayeden ve nihayet Allah katnda olanlar kefeden kalptir. Dier uzuvlar
kalbe tabi ve onun hizmetileridir. Onlar, kalbin altrd alet ve vastalardr.
Efendinin hizmetisini, ustann aletini altrd ve kulland gibi, kalp de dier
azalar yle altrr ve kullanr. Msivadan tecerrt eden kalp, Allah katnda enmakbul bir uzuv olduu gibi, baka eylere dalan kalp de o nispette Allahtan uzak
olur. Aranan, muhatap ve mesul tutulan yine kalptir. Msivadan temizlendii
zaman, Allaha yaklap saadete eren ve felah bulan bu kalp olduu gibi, msivay
iine alp gizledii zaman da, ekvete ynelip hsranda kalan yine bu kalptir.
Gerekte Allaha itaat eden kalptir. Uzuvlara dalan ibadetler onun nurlardr.
137
Gazl, hy, I/138138 Gazl, hy, I/448139 Gazl, hy, I/460
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
59/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
60/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
61/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
62/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
63/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
64/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
65/94
- 58 -
1- Gazlye gre bu vasflardan ehvet ile gazap, eytann giri yollarnn en
byklerindendir. nk gazap, akl yok eder. Akln askeri zayflaynca eytann
ordusu hcuma geer.
156
eytann kalbe giri yollarnn tannmasn salayan ise, basiret nurudur. Hrs
ve haset, basireti krletirdii zaman kul gremez hle gelir ve ite o zaman eytan
ieri girmeye yol bulur. Aslnda ne kadar irkin olsa da arzusuna ulatracak her
eyi eytan, hrsl olan kiiye gzel gsterir.157
2- eytann kalbe girecei byk kaplardan biri de helal olsa bile doyasyayemektir. Zira insan doyuncaya kadar yiyince ehveti takviye eder. ehvet ise
eytann silahdr. 158
Gazl fazla yemekte alt ktln olduunu belirtir. Bunlar:
a- Allah korkusu kalbinden gider.
b- Yaratklara kar merhamet duygusu kalbinden kar.
c- Arlk verir, taat ve ibadetine mani olur.
d- Hikmetli szleri duysa da kalbi yumuamaz.
e- Kendisi hikmetli szler konusa da bakalarna tesir etmez.
f- Mhim baz hastalklara sebebiyet verir.159
3- eytann kalbe alan kaplarndan biri de ev, mobilya ve elbise ilesslenme sevgisidir. eytan insann gnlnde bu hastal grnce, artk o gnlde
kulukaya yatar ve oradan ayrlmaz.160
156 Gazl, hy, III/71157 Gazl, hy, III/73158
Gazl, hy, III/73159 Gazl, hy, III/74160 Gazl, hy, III/74
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
66/94
- 59 -
4- eytann kalbe giden byk kaplarndan bir dieri de tamadr. Tama
kalbe galebe alnca, eytan buna tama ettii eyleri eitli riya ve hilelerle
sevdirir. yle ki, deta tama ettii ey onun mabudu olur.
161
5- Acele de eytann kalbe giden byk kayglarndan birisidir. nk i
veya eylem anlayp bilindikten sonra yaplmaldr. Anlayp bilmek de dnmeye
muhtatr. Acele ise bunlara manidir. Acele zamannda eytan da vesvese verir162
6- eytann kalbe giden yollarndan biri de altn, gm ve dier ticaret
maddeleri, evler ve hayvanlardr. htiyatan fazla olan bu gibi maddeler eytannmerkezidir. Yalnz yetecek kadar eyi olann kalbinde baka bir ey yoktur. 163
7- eytann kalbe giden giri kaplarnn byklerinden biri de, cimrilik ve
yoksulluk korkusudur. Bu korku insan infaktan alkoyar ve biriktirmeye, ymaya
davet eder ki, neticesi elim azaptr.164
8- eytann kalbe giden byk kaplarndan biri de mezhep taassubu ve
ehvet arzular ile hasmlara kin tutmak, onlar kmsemek, onlara hakaret dolu
gzlerle bakmaktr. Bu hl, fasklar olduu gibi bidleri de helke gtrr. Zira
insanlara hakaret edip onlara kusur aramakla uramak, insanda kt bir haslettir.
Bu tabiatta olan kimsenin hayaline eytan, bunun gzel bir ey olduunu
yerletirir.165
9- eytann byk aldatma yollarndan biri de kulu, insanlar arasndaki
mezhep ihtilaflar ve bu husustaki dedikodularla megul edip kendisini
unutturmaktr.166
161 Gazl, hy, III/74162 Gazl, hy, III/75163 Gazl, hy, III/75164
Gazl, hy, III/76165 Gazl, hy, III/78166 Gazl, hy, III/80
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
67/94
- 60 -
10- eytann kalbe giri kaplarndan biri de cehaletleri sebebiyle akllar
ermeyen baz kimseleri, Allahn zat ve sfat zerinde ve akllarnn alamad bu
gibi meselelerde dnceye sevk eder, pheye drr ve onlar dinin esasndaartr. Allah hakknda baz hayaleyler hatrlarna getirir ki, bu gibi hayaller ile
ya bidat sahibi olur veya kfre giderler. 167
11- eytann kalbe giri kaplarndan biri de s-i zan (kt zan)dr. Kim bir
zan ile bakasnn ktlne hkmederse, eytan bu kimseyi o adamn aleyhinde
dil uzatmaa ve gybet etmeye sevk eder de bu sebeple helke gider yahut o adamn
hakkna riayet edemez, ikramda kusur eder, ona hakaretle bakar ve kendini ondanhayrl grr. Bunlarn hepsi tehlikelidir.168
Sonu olarak Gazlye gre demolunda bulunan her kt huy, eytann
bir silah ve kalbe giri yollarndan biridir ve bunlardan uzaklalmas gerekir ki,
kii bu sayede huzur ve mutluluun anahtarn eline alabilsin.
Gazl, eytann kalbe mdahele yollarn bu ekilde sraladktan sonra kalbi
korumann yollarn da gsterir. O kalbi korumann aresini bu yollar kapamakta
bulur. Bu da ancak kalbi bu kt huylardan temizlemekle mmkndr.169
Ona gre Allah anmak eytan kalbe uramaktan alkoyar. Zira gerek
zikir, ancak kalbi takva ile tamir ettikten ve kalbi kt sfatlardan temizledikten
sonra kalpte yerleir.170
Gazl, ibadetlerde esas unsurun kalp olduunu ve eytann zellikle namaz
esnasnda kiiye vesvese verdiini yle aklamaya alr:
167 Gazl, hy, III/80168
Gazl, hy, III/81169 Gazl, hy, III/82170 Gazl, hy, III/83
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
68/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
69/94
- 62 -
Gazlye gre kalp hastalklar drt ksmda ele alnabilir:
III. V.a- Uzun Emel
Uzun emel insan drt ktle iter. Bunlar; ibadeti terk ve ibadette
tembellik, tevbenin terki ve ertelenmesi, dnyaya ballk ve ahireti unutma ile
kalbin katlamas ve ahireti unutmadr. Bunlarn ilac ise ksa emeldir.
III. V.b- Acelecilik
Drt byk afete sebebiyet verir. Bunlar; elde edilemeyen istekler iin
geveklik ve mitsizlik sonucunda almay terk etmek, dua ve istekler iin acele
neticesinde geveme ve mitsizlik, hakszla uradnda hemen kin beslemek ve
mslmann helakine sebep olmak, dnmeden karar vermek ve hataya dmektir.
lac ise ilerde teennidir.
III. V.c- Hased
badetleri ifsat eden bir illettir. Ktlkleri be ksmdr. Bunlar: badetleri
mahveder, gnahlara ve ktlklere sebep olur, faydasz yorgunluk ve tasa,
basiretin krelmesi, mahrumiyet ve baarszlktr. lac ise insanlara nasihattir.
III. V.d- Kibir
Dinin aslna ve temeline zarar veren ldrc bir hastalktr. nsanlar drt
konuda zarara srkler. Bunlar; basiretin kapanmas, Allahn buz ve nefretine
maruz kalmak, dnya ve ahirette aalanma ve ceza, ahirette azap ve cehennemdir.
lac ise tevazu ve huudur.173
173 Gazl, Minhcl-bidn, s. 115124
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
70/94
- 63 -
Bu hastalklardan uzak olan kalpte ilim meydana gelince, kalbin hli deiir.
Kalbin tutumu deiince, azalarn amelleri de deiir. Yani amel hle, hl ilme, ilim
de tefekkre baldr.
174
Gazlye gre kalp, Kuranda insann en yksek deerlere ynelen yandr.
nsann fizyolojik ve gnlk ihtiyalarn aan yksek deerlerle ilikisini kalp
kurar. nsanda Allahn kendisine muhatap ald yn kalptir. Kurana gre,
insann dnen, kavrayan, anlayan, inanan, phe eden yn kalptir.175
Bu noktada gnmzde zellikle grsel medyada sk aralklarla gndemegelen ve Gazlde ve dier tasavvuf erbabnda nemli bir yere sahip olan Kalp
Gz kavramnn ele alnmasnn faydal olaca kanaatini tayoruz. Acaba
gerekte byle bir kavram mmkn mdr? ayet varsa bunun fonksiyonlar
nelerdir? nsan, zahiri gznn dnda bir organla bakalarnn gremedii bir
takm gerekleri grebilir mi?
III. VI- Kalp Gz
Baz mutasavvflar zellikle de Gazl, insann bir d gz olduu gibi bir
de i gz olduunu kabul eder ve buna Kalp Gz adn verirler. Nasl ki, d
gz bedenin dnda ise i gz yani kalp gz de bedenin iindedir daha dorusu
kalptedir. D gzn btn fonksiyonlarna kalp gz de sahiptir; yani nasl d gz
insann d dnyasn grp alglamasn salyorsa, kalp gz de insann idnyasn yani manev dnyasn grmesini salar. Ayrca mutasavvflarn kalp
gz dedikleri bu gzn kendine has daha baka zellikleri de vardr. Kalpte nuran
(kl) bir organck olmasna ramen gzle, plak d gzle grlmez. Esas hayat
kayna bu gzdedir. Hakik insan ruhu kalbin bu noktasnda yer etmitir.176
174
Gazl, hy, III/767175 Ruhattin Yazolu, Gazl Dncesinde Ruh ve lm, Ankara, 2002, s. 86176 Mehmet Bayrakdar, Tasavvuf ve Modern Bilim, s. 9293
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
71/94
- 64 -
Gazl, mutasavvflardan bir ksmnn beden gibi kalbin de gznn var
olduunu, grnen eylerin ba gzyle, grnmeyen hakikatlerin de kalp gzyle
grldn kabul ettiklerini belirtir.
177
Yakn zamanlara kadar bu kalp gzne metafizik bir kavram olarak
baklyordu. Baz limler bunun tamamen manev bir varlk olduunu, hakikatte
byle bir gzn olmadn iddia ederler. Mutasavvflar ise gerekten madd olarak
kalpte byle bir gzn var olduunu, ancak onun fonksiyonlarnn manev ve
metafizik olduunu savunuyorlard. 1938lerde, biri ngiliz Sir A. Keith, dieri
sko olan J. Flack isimli iki anatomist, kalpte mutasavvflarn tavsif ettikleri birnokta kefettiler. Bu nokta tpta bazen onu kefeden bu iki anatomistin adyla
Keith-Flack ve bazen da Sinoatrial Node adyla anlmaktadr. Gzle
grlmeyen, ancak mikroskopla grlen bu nokta organck, kalbin st Vena Cava
ile sa Atriumuna bititii yerde bulunmaktadr. Kalbin gayri irad hareketini
salayan bu nokta, deta bir ambulansn veya yangn arabasnn lda gibi her
saniye yanp-snen daimi bir hareketle vcuda k ve enerji samaktadr. Zaten bu
k tamamen snerse insan hayatn yitirmektedir. Kalp ve vcudun i elektrii
bununla salanmaktadr. Mutasavvflarn ite bunun iin kalbi nur olarak
vasflandrmalar boa deildir.178
Gazlnin, insann embriyolojik geliim safhalar ile bilgi elde etme yollar
ve vastalaryla bir paralellik kurarak mahiyet ve karakter itibariyle farkl bilgi
trlerinin, insann her bir organnn bir fonksiyonu olmasn gstermesi ve neticedeOrganik Bilgi Teorisi denebilecek bir teori kurmaya almas ve neticede kalp
gznn bilgi elde etmenin son nokta olduunu sylemesi dikkat ekici bir
yaklamdr.
Gazl, el-Munkz adl eserinde yle demektedir: unu bilmek icap eder ki,
insan aslen yaratlta bilgiden mahrumdur. Allahn yaratt lemlerden habersiz
177 Gazl, R.Ledniyye, s. 1819178 Mehmet Bayrakdar, Tasavvuf ve Modern Bilim, s. 9495
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
72/94
- 65 -
yaratlmtr. lemler oktur. Saylarn Allahtan baka kimse bilmez.179 Nitekim
Kuran- Kerimde:
Rabbinin ordularn Ondan baka hi kimse bilemez180 ayetini buna delil
olarak zikrettikten sonra yle devam eder:
nsann bu lemlerden haberdar olmas idrakler vastasyla olur. draklerden
her biri, insan kendisiyle varlklar lemine muttali olsun diye yaratlmtr.
lemlerden kastmz varlklarn cinsleridir. nsanda ilk yaratlan dokunma hissidir.
Onunla soukluk, scaklk, kuruluk, nemlilik, yallk, yumuaklk, sertlik gibivarlklarn vasflarn anlar. Dokunma hissiyle renkleri ve sesleri katiyen
anlayamaz. Bunlar dokunma hissi yannda yok mesabesindedir. Sonra onda grme
hissi yaratlr. Onunla renkleri ve ekilleri anlar. His leminin en genii budur.
Sonra onda iitme hissi oluur. itme hissiyle sesleri ve nameleri iitir. Daha sonra
tatma hissi yaratlr. Bylece insan hisler lemine nfuz edebilir. Sonra onda yedi
yana yaklanca temyiz (muhakeme) etme gc oluur. Bylece o insan vcudu
yeni bir devresine girer. Bununla his leminde bulunmayan ve ondan fazla olarak
yeni baz eyleri anlar. Daha sonra insan yeni bir geliim devresine girer. Onda akl
etme gc geliir. Aklla vacip, caiz ve mbah olan eyleri anlar ve daha nceki
devrelerde bulunmayan eyleri de idrak eder. Akln tesinde bir baka devre daha
vardr ki, orada baka bir gz (Kalp Gz) alr. Onunla gayb grr, gelecekte
vuku bulacak hadiseleri ve daha akln anlamaktan aciz kald baz eyleri anlar.181
Bu aklamalardan sonra ortaya kan sonu udur: Gazlye gre bilgi, ilk
nce bir hissetme iidir. Bunu salayan da his organlardr. Bunlar ncelik srasna
gre deri, gz, kulak ve dildir. Bundan sonra bilgi, temyiz ve akl erdirme iidir.
179
Gazl, el-Munkz, s. 64180 Mddessir, 74/31181 Gazl, el-Munkz, s. 6566
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
73/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
74/94
- 67 -
IV) RUH
Ruh kelimesi szlkte havann ve her eyin esintisi, rzgrn serinlii, nefis,can, kuvvet, lmsz ilke, ilah kvlcm, canl ilke, aktif g gibi anlamlara
gelmektedir.183
Canl varlklarn ve bilhassa insann ruh yaps Gazl psikolojisinde ok
nemli bir yer tutar. Zira o, hemen hemen her kitabnda ruh kavramn ve insann
ruh hllerini ve hastalklarn konu edinerek derin derin aratrm ve bu
hastalklara, huzursuzluklara zm yollar gstererek insann huzur ve saadetinitemine almtr.184
Gazlnin eserlerinde ruh, iki manada kullanlr: Birincisi, kayna cisman
kalbin boluunda bulunan bir latif cisimdir. Damarlar vastasyla bedenin her
tarafna yaylr. Grmek, duymak, koku almak ve benzeri zelliklerle hayat nurunun
buradan azalara akmas, odann kelerinde dolatrlan lambadaki n o keleri
aydnlatmasna benzer. Tabipler ruh dedikleri zaman bu manay kastederler ki,
kalp hareketinin yakt latif bir buhar demektir.185
Ruhun ikinci manas ise insann grlmeyen, mdrik ve lim olan bir
parasdr. Allahn Sana ruhtan sorarlar. De ki Ruh, Rabbimin emrindendir.186
ayetindeki murad da bu ruhtur.187
Dnrmze gre ruh, Rabbinin emrinden olduu iin Rabbine gitmeyi
kasteder. Ondan geldi, Ona gider. Beden ise onun biniti ve vastasdr.188
183 bn-i Manzur, Lisnl-Arab, II/455184 Sleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler Szl, s. 168185 Gazl, hy, III/10186
sra, 17/85187 Gazl, hy, III/10188 Gazl, hy, I/139
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
75/94
- 68 -
Ruh kelimesi Kuranda yirmibir ayette ve sadece isim olarak
gemektedir.189
Gazl, birinci anlamyla ruhun cisim, ikinci anlamyla da ilah lem ile
ilikiyi salayan bir emir olduunu kabul etmektedir.
Gazlye gre varlklar ierisinde canl varlklarn ve onlar arasnda da
insann ayr bir yeri vardr. nk ilah emir ve hitaplar canl varlklardan sadece
insana yaplmtr.190
Yine Gazl, insann vcut ve ruh olmak zere iki eyden yaratldn kabul
eder ve yle der: Bil ki, insan iki eyden yaratlmtr: Biri vcuttur ki, onu zahir
gzle grmek mmkndr. Biri de ruhtur ki, onu zahir gzle grmek mmkn
olmaz. Belki, kalp gzyle grmek mmkn olur. Biri vcut ve biri de ruh olan bu
iki eyin her birinin bir iyilik, bir de ktlk taraflar vardr.191
Buradan karlabilecek netice, insann Allahn emirlerine uymas
sonucunda iyilik yn, yasaklad eylere veya eytann emirlerine uymas
sonucunda da ktlk yn ne kar.
Gazl ruhun mahiyetinin ve sfatlarnn bilinemeyeceini u ekilde
aklamaya alr: Eer ruhun hakikatinin ne olduu, ona mahsus sfatlarn neler
olduu sorulursa, bilin ki, eriat kilidi bu hususun ruhsat kapsn balamtr.Ancak ruhun Allah Telnn emrinden, yani emir leminden bir emir olduu
eklinde cevap vermeye izin verilmitir.192
Peygamberin, Allahn emriyle hakknda konuulmamasn istedii ve
mahiyetinin bilinmesinin olduka zor olduu ruh kavram zerinde yaplan
189 akir Kocaba, slamda Bilginin Temelleri, s. 137190
Ruhattin Yazolu, Gazl Dncesinde Ruh ve lm, s. 44191 Gazl, Kimy-y Saadet, Ter. Ali Arslan, stanbul, 2004, II/465192 Gazl, Kimy-y Saadet, II/34
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
76/94
- 69 -
yorumlarn gerekle bir ilikisi var m? Ruhun mahiyeti nedir? Ruh, Gazlnin
dedii gibi kalp gzyle grlebilir mi? sorular akla gelebilir.
IV. I- Ruhun Mahiyeti
Ruhun mahiyeti problemi yllar boyunca insanl en ok dndren
konulardan biri olmasna ramen, halen konuya niha bir zm getirilememi ve
Gazlnin de ifade ettii gibi getirilmesi de olduka zordur. nk Gazl, Hz.
Peygamberin konumad ruh hakknda bakasnn sz etmeye hakknn olmadn
ve hi kimsenin ruhun gizemliliini zmeye g yetiremeyeceini, bu yzdengayesinin aslnda ruhun mahiyetini bildirmek deil, niteliklerini anlatmak olduunu
ifade eder.193 nk ruhun mahiyetini Allah peygamberimize bildirmemi,
peygamberimiz de hakknda konuulmasn men etmitir.
Ruhun mahiyetinin ayette de belirtildii gibi bilinmesi mmkn olmadna
ve Hz. Peygamberin de hakknda konuulmasn tavsiye etmediine gre bu konuda
yorum yapmaya almaktan ziyade, ruh ile beden arasndaki mnasebetin
aratrlmas daha uygun olacaktr.
IV. II- Ruh-Beden Mnasebeti
Gazlye gre beden ruhun binei, dnya meydan, hayat mal ve meta,
hareket ticareti, ilim kazanc, hiret maksad ve mercii (dnecei yer), din yolu vemetodu, nefs-i emmre bekisi, nefs-i levvme uyarcs, duyular casuslar ve
yardmclar, yine din zrh, akl stad, his talebesidir.194 nsanda esas olan, ruh
yndr.
Miza bozulursa insan bazen iyiyi kt, kty de iyi grr. Bozuk mizal
olanlarn bu hli iin esas ile kendi aralarn kapatan bir hastalk hlinin neticesidir.
193 Gazl, hy, III/10194 Gazl, R. Ledniyye, s. 7
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
77/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
78/94
- 71 -
paralar hatta Rabban ve ilah bilgilerden bir ksm alr. Bu gibi bilgileri dier
akl ve fikr ruhlar idrak edemezler. 196
Gazlnin canl varlklarn hepsinde ortak olarak bulunan ruh eitlerini
yorumlamas ve tasnifi de nemlidir. Aada da grlebilecei gibi onun ruh
eitlerini tasnifi ve bu ruh eitleri hakkndaki yorumlar modern bilime bile k
tutacak mahiyettedir.
IV. IV- Canl Varlklarda Bulunan Ruh eitleri
Gazl, Aristoteleste olduu gibi canl varlklarda eit ruh olduunu
kabul eder. Bunlar: Nebat Ruh, Hayvan Ruh ve nsan Ruh olarak sralanr. imdi
bunlar ele alalm.
IV. IV. I- Nebat Ruh
Gazl, canl varlklarn ilki olan bitkinin gc veya zelliinin olduunu
kabul eder.
1) Dourucu G (el-Kuvvet el-Mvellide): Bitki bu g sayesinde rer ve
kendi benzerini meydana getirir.
2) Bytc G (el-Kuvvet el-Mrebbiye): Bitkinin byyp gelimesi,eitli ynlere hareket ederek dal-budak salmas bu g ile mmkn olur.
3) Besleyici G (el-Kuvvet el-Gziye): Bitkinin kendi gdasn almas ve
bunlarla beslenmesi bu g ile mmkndr.197
196 Gazl, Miktl-Envr, s. 7677197 Gazl, Meksidl-Felsife, s. 272273
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
79/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
80/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
81/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
82/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
83/94
- 76 -
a- drak edip muhafaza edemeyenler. Bunlar sureti veya anlam idrak ederler.
Ancak onu muhafaza edemezler.
b- Muhafaza edip akledemeyenler. Bunlar da ya sureti veya anlam muhafaza
ederler. Ancak akletme gleri yoktur.
c- Hem idrak edip hem de tasarruf edenler. Bunlar ise surette veya anlamda
tasarruf ederler.213
Gazl, burada suretin idrakinden kastnn d duyunun idrak ettii eyi dahasonra i duyunun idrak etmesi olduunu, anlamn idrakinden kastnn da d
duyunun itiraki olmakszn i duyunun idrak etmesi olduunu kabul eder.214 Ksaca
burada suretin idraki fiil ile olmakta, anlamn idraki ise suretlere gerek kalmadan i
idrak ile olmaktadr.
Gazl, i idrak glerini beekilde ele alr ve bunlar u ekilde sralar:
1- Ortak Duyum ve Hayal Gc:Dier duyularn kendisinden yayld ve
etkilerinin onda topland duyudur. Ortak duyu, dier duyularn sanki toplanma
alandr.215
Ortak duyumun zellii vardr.
a) Duyularla idrak olunan eyleri nce duyularda hazrlayp daha sonra idrak
etmek.
b) Akl klliler olmakszn ahs czileri idrak etmek.
213
Gazl, Mericl-Kds, s. 44214 Gazl, Mericl-Kds, s. 45215 Gazl, Meksidl-Felsife, s. 280
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
84/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
85/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
86/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
87/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
88/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
89/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
90/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
91/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
92/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
93/94
-
7/27/2019 Gazali'de Tasavvuf Felsefesi
94/94