1

SBUH HMDOV

AZRBAYCAN TARXNDN YZ XSYYT

Ayna Mtbu Evi Bak 2006

2

Tarix elmlri namizdi, Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn

Azrbaycan tarixi Muzeyinin heraldika bsinin mdiri. Respublikann daxilind

v xaricind ap edilmi 70-dn artq elmi v elmi ilrin mllifi.

sas srlri: Aqoyunlu qounlar (2002-ci il), irvanahlar

dvltinin hrbi dniz donanmas (IX-XIII srlr) (2003-c il rus v Azrbaycan

dillrind, N.liyevl birlikd), Azrbaycan hrbi tarixi (n mhm hrbi-siyasi

hadislrin xronoloji xlassi), (2004-c il, rus v Azrbaycan dillrind,

N.liyevl birlikd), Azrbaycann orta sr silahlar (arxeoloji materiallar

sasnda), (2005-ci il E.Cfrov il birlikd), Ak-Koyunlu-Osmanskaya voyna

(1472-1473 qod) (2006-c il, Y.Aayevl birlikd) kitablar, Azrbaycan

bayraqlar (2005-ci il, N.Vlixanl, Z.Dulayeva, R.Sfrova il birlikd) kataloqu,

Azrbaycann hrbi ii tarixi (I cild) (2006-c il M.Sleymanov, Y.Aayev,

S.Mmmdovla birlikd) hrbi mktblr n drs vsaiti.

3

Mllifdn

Azrbaycan tarixind yzlrc parlaq xsiyyt olmudur. Onlarn hr birinin hyat, yaradclq yolu bugnk nsl rnk ola bilr. El bu kitab da yazmaqda mqsd vtnimizin grkmli xsiyytlri bard danmaq, Azrbaycann kemiini bu tarixi xsiyytlrin hyat v yaradcl prizmasndan gstrmkdir.

Topluya Azrbaycann qdim kemiindn n yeni tarixdk kediyi uzun v kemkeli yolda izlrini qoymu xiyytlr haqqnda ycam mlumatlar daxil edilmidir. El xsiyytlr haqqnda ki tarixi hadislrd bilavasit itirak edib-etmmlrindn asl olmayaraq mllri il onlarn gediin tsir gstrmilr. Sultanlar v ahlar; syanlar v inqilablar; srkrdlr v mmurlar; rssamlar v ailmlr; hkimlr v airlr; fbstkarlar v xeyriyyilr - bu insanlarn oxucu qarsnda canlandrlan talelri Azrbaycann tarixini yani surtd tsvvr etmy imkan verir.

tz baladqda trfimizdn topluya adlar salnacaq tarixi xsiyytlrin geni siyahs trtib edilmi v bu siyahda yzlrc (!) grkmli xsiyytimizin adlar qeyd olunmudu. prosesind biz tez-tez unudulmaz alim, gzl insan, professor krm Cfrin bu szlrini xatrlayrdq: "nsann ata-anas olmayanda ona yetim deyirlr. Daha byk flaktdir ki, millt yetim qalsn. Yetim millt kim deyrlr? z tarixini bilmyn milltlr yetimdir. z dahilrindn, byk adamlarndan xbrsiz yaayanlar yetim hesab edilir. Biz el xalqq ki, byk dahilr, dnya miqyasnda hrt tapan adamlar yetirmiik, amma baqa milltlr onlara sahib olmaq istyiblr".

Toplunun mhdud hcmi biz siyahya adlar salnm btn azrbaycanllar bard danmaq imkan vermdi. Bu sbbdn d oxucunun diqqtin tqdim ediln topluda 100 byk azrbaycanl haqqnda mlumat vermk qrara alnd. Dz, mumi siyahdan 100 nfrin adn semk ox tin bir msl idi. Odur ki biz myyn bir prinsipl hrkt etmk qrarna gldik. Bu prinsip drd mhm rt saslanrd.

Birinci rt. Biz gr, 100 nfr srasnda ad dillr zbri olan xsiyytlrl yana, bu v ya digr sbbdn adlar klgd qalm, faliyytlri sasn mtxssislr mlum olan xsiyytlr d nzrdn qarlmamaldr.

kinci rt. Topluya yalnz mrn baa vurmu, hyat yolu tamamlanm xslrin adlar salnmaldr. Bel ki, yalnz haqq dnyasna qovumu insanlarn hyat yolunu tam nzrdn keirmk, tarixin gediind onlarn rolunu v yerini myynldirmk mmkndr.

nc rt. Qeyd etdiyimiz kimi, mqsdimiz tarixi xsiyytlrin hyat v yaradcl prizmasndan Azrbaycann kemiini gstrmk olmudur. Bel ki,

4

topluya ad salnan tarixi xsiyytlrimizi xronoloji ardcllqla verrkn biz myyn tarixi dvr hat etmy almq. Baqa szl desk, hr tarixi dvr aid 1 - 2 dvlt xadimi v ya grkmli srkrd, 1 - 2 alim, I -2 mdniyyt xadiminin (yni hr dvrd 4 - 8 xsiyyt) olmas sas gtrlmdr. lbtt, riyaziyyat qoxusu gln bu cr yanama btn xsiyytlr barsind danmaa imkan vermmidir. Msln, XIX srin sonu - XX srin vvllrinin mdniyyt xadimlrinin siyahs trtib edilrkn onlarn srasndan Hsn by Zrdabi (ilk milli qzetimizin nairi) v Clil Mmmdquluzad (tkc Azrbaycanda deyil, Yaxn v Orta rqd tannan v seviln on populyar jurnaln nairi) seilmi, ancaq bir ox digr grkmli xsiyytlrimiz siyahdan knarda qalmdr.

prosesind daha bir rt - drdnc rt ml etmk mcburiyyti yaranmdr. Bel ki, bu v ya digr sahni tsvir edrkn eyni vaxtda faliyyt gstrmi onlarca dahi xsiyytimizi grrdk. Msln, XX srin 20 - 30-cu illrinin dbiyyat bard mlumat vermk lazm gldikd 50-y yaxn (!) grkmli adlandrla biln xsin adlar z xd. Onlardan topluya 1 v ya 2 nfri salmaq mcburiyyti bu xslr srasnda n birincilrin v ya daha ox yenilik gtirnlrin seilmsin sbb oldu. Nticd onlarca grkmli xsiyytimiz topludan knarda qald. mid edirik ki, bu qbildn olan nvbti kitabda bu topluya adlar salnmam insanlar barsind mlumat vermk mmkn olacaq.

100 nfrin siyahs trtib edildikdn sonra hr bir xs bard olacaq oerkin formas myynldirilmidir. Forma seilrkn kitabn sasn orta mktblrin son sinif agirdlrin nvanland nzr alnmdr.

Deyirlr ki, "tarix - byk ustadn rsm sridir". Yuxarda sadaladmz rtlr nticsind biz bu rsm srinin tkc ayr-ayr fraqmentlrini ver bildik. nanmaq istrdik ki, bu fraqmentlr, azacq da olsa, gnc nsild Azrbaycann tarixi xsiyytlri haqqnda myyn tsvvr yaradacaqdr. Yalnz z kemiini biln, onunla fxr edn insanlar respublikada aparlan quruculuq ilrini milli zmind mvffqiyytl baa vurmaa qadirdirlr. Dahi bstkar, yaz, musiqinas-alim zeyir Hacbyli hl XX srin vvllrind demidir: "Binann son da he vaxt bnvr dan inkar ed bilmz; ets d, z yuxarlarda dayana bilmz".

S..hmdov

5

Azrbaycan razisind yaranm ilk dvlt Manna dvlti hesab olunur. Manna bir dvlt kimi e.. IX srd formalamaa balasa da onu mrkzlmi dvlt evirn ranzu olmudur. Ciddi tdbirlr v keirdiyi islahatlar nticsind ranzu lkd separatln qarsn alm, daxili sabitliyi tmin etmi, iqtisadi inkiafa tkan vermi, gcl ordu yaratm v btn bu tdbirlrin z dvltini regionun n qdrtli dvltlrindn biriin evirmidir. Onu ad Azrbaycan tarixin mrkzlmi dvlr trfdar olan siyasi xadim kimi yazlmdr.

ranzu (e..740-719)

Azrbaycan razisind ilk dvltilik nnlri Urmiya gl trafnda yerln vilaytlrd formalamaa balamdr. Bu vilaytlr qonular hl e.. XIV srdn yrlr etmilr. al thlksi il zln Urmiyatraf vilaytlr - Zamua, Gilzan, Allabria, Messi, Manna, Parsua, Uidi, Qzlbunda, Andiya, Zikertu,

Sanqibudu v Puluadi birlmk mcburiyyti qarsnda qalmlar. Vahid dvlt yaratmaq chdini ilk df Zamua vilaytinin balar hyata keirmilr. E.. 881-ci ild tayfa bas Nur-Adad Zamua vilayti daxilind btn tayfalar birldirmidir. Vahid dvlt "Manna dvlti" adn almdr.

Lullubey-kuti tayfalarnn birindn z adn gtrm Manna dvlti cnub-qrbd Assuriya dvlti, qrbd Urartu dvlti, cnubda Zaqroelam qurumlar v cnub-rqd Maday vilayti il hmsrhd olmudur. Hrbi chtdn daha gcl olan Assuriya, Urartu v Babilistan Manna n byk thlk trdirdi. E.. IX srin 80-ci illrindn balayaraq assur qounlar, demk olar, hr il Mannann vilaytlrin yrlr tkil edir, lakin gcl mqavimtl zlirdi.

E.. IX srin sonlarndan balayaraq Manna iki cbhd mbariz aparmaa mcbur olur: Assuriya qounlar il brabr, Mannaya Urartu qounlar da yrlr edir. Mannada gcl mrkzi hakimiyytin olmamas, tayfa balarnn davti onlara qar mbarizni zifldirdi. Mxtlif xarakterli istehkamlar olan mannallar dmn gcl zrblr vururdular.

6

Manna arlar z mstqilliyini qorumaq v razi btvlyn tmin etmk mqsdi il diplomatik sylrini d davam etdirirdilr. Txminn e.. VIII srin 40-c illrind Manna dvlti Assuriya il mttfiq olub Urartuya qar mhariby balamdr. Bu yolla o ninki z mstqilliyini saxlam, htta Urartu qounlarn ial olunmu torpaqlarndan qovmudur.

Manna dvltinin on qdrtli dvr ar ranzunun hakimiyyti illrin tsadf edir. ranzu hl gnc yalanndan xarici dmnlrl toqqumalarda itirak etmi, mahir dy v srkrd kimi zn gstrmidir.

O hminin bir sra qiyam hakimlrin nc arna qar xlarnn ahidi olmu, bel xlarn yatrlmasnda itirak etmidir. E.. 740-c ild ar elan ediln ranzu anlayrd ki, lknin mvcudluuna n byk thlk ayr-ayr tayfa v vilayt balarnn separatlq meyillridir. lkd olan prakndlik n iqtisadiyyat inkiaf etdirmy, n d dmn qar mbariz aparmaa imkan verirdi.

ranzu separatln qarsn almaq n nc btn vilaytlr z caniinlrini ba qoyur. Caniinlr arn sadiq mmurlar srasndan tyin edilir v daim mrkzi hakimiyyti dstklyirdilr. Caniinliklr sisteminin ttbiq edilmsi mrkzlmi dvlt qurulmas yolunda ilk addmlardan hesab olunur.

lkd sabitliy nail olduqdan sonra ranzu iqtisadi laqlri gclndirir, kinilik, maldarlq, sntkarlq v ticarti inkiaf etdirir. O, sad xalqn hyat il yaxndan tan idi v odur ki iqtisadi tdbirlri il onlarn gzrann yaxladrmaa alr. Tsadfi deyil ki, Mannada iqtisadiyyatn btn sahlri srtl inkiaf edir.

Mrkzlmi dvlt aparatnn qurulmas savadl insanlara olan ehtiyac artrrd v odur ki ranzunun hakimiyyti illrind Manna dvltind yzlrc mmur hazrlanmd. Qonu razilrd olduu kimi, Mannada mixi yazlardan, bzn d heroqliflrdn istifad olunurdu.

qtisadi inkiaf saysind dvltin glirlrini artran ranzu gcl qoun yaratmd. Manna ar ranzu qounlarn Assuriya nmunsi sasnda tkil etmi, at arabalar v piyada dstlri trtib etmidi. Manna dvltinin qounlar ayr-ayr vilaytlrdn gtiriln dstlrdn ibart idi. Dstlr silah nvn gr deyil, hans vilayt mnsub olduqlarna gr blnrdlr; yni bir dstd hm dy arabalar, hm svarilr, hm d piyadalar olurdu. ranzu piyada dstlrin hmiyytini artrm, onlar ar silahlanm v yngl silahlanm dstlr blmd. Lakin daimi qounlarn olmamas v dvltin hrbi qvvsinin razi yma dstlrindn tkili mhariblri qsamddtli edirdi: dylri kin sahlrin qaytarmaq vacib idi. Bu amil hm d ranzunun bir srkrd kimi byk insan tlfatna gtirn irimiqyasl dylr girimmsinin sas sbbi idi. ranzu

7

sasn srtli reydlrdn ibart mliyyatlar keirmyi v dayaq mntqlri olan qalalar ina edilmsini stn tuturdu.

Mrkzi hakimiyytin gclnmsi v iqtisadi inkiaf lk razisind hr v qalalarn saynn artmasna sbb olurdu. Dvltin paytaxt zirtu hri regionun n iri snt v ticart mrkzlrindn saylrd v Mannann hrbi-inzibati v siyasi mrkzi idi. Hr bel yaay mntqsi arn ayr-ayr vilaytlrd dayaq mntqsi olmaqla yerli hakimlri nzart altnda saxlamaa v xarici dmn qar mbariz aparmaa imkan verirdi. Artq bu dvrd od siqnalizasiyas sistemi yaradlmd: dmnin yaxnladn grn srhd qalasnn dylri hndr yerd tonqal qalayr v lknin drinliklrind olan hr v qalalar xbrdar edirdilr. Qalalarda iri rzaq v silah anbarlar yaradlmd.

lknin hrbi v iqtisadi qdrtinin artmas ranzuya beynlxalq siyast daha fal qarmaa imkan verirdi. Dvltlraras laqlri qurarkn ranzu ilk nvbd lksinin maraqlarn stn tuturdu. Assuriya dvlti il dostluq mnasibtlri yaradan ranzu Mannan regionun nfuzlu hrbi-siyasi qvvsin evirmidi. z hrbi qvvlri v Assuriyann mttfiqlik kmyin arxalanan ranzu Urartu il mhariby balayr. Qsa mddt rzind onun qounlar vvllr Urartu trfindn zbt edilmi Urmiya glndn qrbd v imalda yerln torpaqlar geri qaytarr. ranzunun mri il burada srhd xtti boyunca qalalar ina olunur. imal-rq istiqamtind irlilyn Manna qounlar Xzr dnizin atr v ona "Gn batan dniz" adn verirlr. imal istiqamtind Manna dylri Araz aynadk irlilyirlr. Qonu dvltlrl toqqumalardan qalib xan ranzu dvltinin razisini xeyli genilndirir. Bellikl, Mannann imal srhdlri Araz ay, cnub srhdlri Parsua vilayti, cnub-rq srhdlri Midiya vilayti, rq srhdlri Xzr dnizin atr.

ranzu e. 718-ci ild vfat ednd varisin gcl dvlt qoyub gedir. Manna dvlti iqtisadi v mdni chtdn yksk inkiaf sviyysin atm, hrbi baxmdan mhtm, qdrtli dvlt evrilmidi.

8

E.. VII srdn balayaraq Azrbaycan

razisin imal trfdn kimmer, skit, sak

tayfalar kmy balmlar. Onlar burada

mskunlam v yerli haliy qaynayb-

qarmlar. Bu zaman imali

Azrbaycanda, Araz ay sahilind

massaget tayfalar yaayrd. E..VI srd

ran hmni dvltinin bas II Kir bu

tayfalar bu tayfalar tabe etmk mqsdi

il imala yr edir. Massagetlr tayfa

balar Tomrisin (bzi mnblrd -

Tomris) bal il inadl mqavimt

gstrirlr. E.. 530-cu ild hlledici

dyd II Kir mlub edilir v ldrlr.

Azrbaycan tarixin Tomris lknin

azadl urunda mbariz aparan

srkrd-qadn kimi daxil olmudur.

Tomris

(e.. VI sr)

E.. VII srdn etibarn imali Qafqaz, Krm yarmadas v Qara dniz sahillrind yaayan qdim trkdilli xalqlar - kimmer, skit, saklar cnuba doru k etmy balayrlar. Onlarn byk qismi Qafqaz dalarn aaraq Azrbaycan razisind mskunlar.

Azrbaycann imal v qrb rayonlarnda kimmerlr mskn salrlar. Onlardan bizim dvrmzdk Qmr, Qmrl, Qmrli, Kmrli adlar il tannan kndlr yadigar qalmdr.

Sak tayfalar imal-qrb rayonlarnda, hminin Kr v Arazn qovuduu yerd v Araz ayndan Urmiya glnn imalnadk uzanan razilrd mskunlarlar. Onlarn mskunlad razilr Balasakan, yni "sak dz", Sakatala, yni "sak otla" (indiki Zaqatala), Sakasena, yni "saklara bnzynlr" adlar il tannrd.

Skit tayfa birliklri sasn indiki Cnubi Azrbaycan razilrind mskunlamlar. Tdricn yerli hali il qaynayb-qarm tayfalar Azrbaycan zlri n vtn sanm, zldn burada yaayan hali il brabr lkmizd quruculuq ilri il mul olmu, razilrimizi dmnlrdn qorumular.

9

Kimmer, sak, skit tayfa birliklrin onlarca ayr-ayr tayfalar daxil idi. Bu tayfalar arasnda sak tayfa birliyinin trkibind olan massagetlr seilirdilr. Onlar sasn imali Azrbaycanda - Araz ay sahilind mskunlamdlar.

E.. V srd yaam qdim yunan tarixisi Herodot "Tarix" srind massagetlrin tsvirin byk yer ayrmdr.

Massagetlr kri hyat trzi srr, sasn maldarlqla mul idilr. Mal-qara, sd, t, yun, dri mhsullar istehsal edn massagetlr qonu xalqlarla ticart laqlri qurur, mhsullarn onlara satr, zlrind olmayan mhsullar is onlardan alrdlar. Kri hyat trzi srmlrin baxmayaraq sntkarlq yksk inkiaf sviyysin atmd. Massagetlr llrini torpaq qbirlrd dfn edir, axirt dnyasna, lmdn sonrak hyata inandqlarna gr mrhumun yanna qab-qacaq, silah, bzk yalar qoyurdular. n hrmtli xslrin qbirlri zrind kurqan ucaldlrd. Bel kurqan qbirlr yzlrc

mxtlif bahal yalar - qzl v gm qab-qacaq, da-qalarla bzdilmi bilrziklr, boyunbalar, zklr, silahlar qoyulurdu.

Massagetlrd hr bir hddi-blua atm kii dy hesab olunurdu, hminin qadnlar v yeniyetmlr d silah iltmyi bacarrdlar. Massagetlrin ordusu tkc svarilrdn ibart idi.

E.. VI srin 40-c illrind massagetlrin tayfa bas vfat etmi, onun olu kiik olduundan mvqqti olaraq tayfa bas vzifsin onun hyat yolda Tomris seilmidir. Massagetlrd qadnlarn hquqlar kiilrin hquqlar il eyni olmudur.

ran hmni dvltinin banisi II Kir ial siyast yrdrk qsa mddt rzind Aralq dnizindn balam Xzr dnizindk razilri zbt etmidir. Yz minlrl dys olan hmni ordusunda svarilr, piyadalar, dv svari dstlri, daatan qurular da var idi. Midiya, Lidiya, Babil kimi dvrn mhtm dvltlrinin mvcudluuna son qoyan II Kir dnyann hakimi olmaq fikrin dmd. Qrbd rqiblrini mlub etdikdn sonra o, imala - Araz ayna doru z tutur. Onun fikri burada yaayan massagetlri mlubiyyt uradb imali Azrbaycan zbt etmk idi.

II Kir massagetlrin bas Tomris mktub yollayaraq ondan tabe olma tlb edir. Mktubu alan Tomris drhal tayfann n mdrik v tcrbli xslrindn ibart asaqqallar uras arr v mktubu sslndirir. Massagetlr ya II Kirin tlbini qbul edib qul olmal, ya da onun tlbini rdd edib ar mhariby hazrlamal idilr. Azadlqsevr massagetlr ikinci yolu seirlr - Tomris II Kir rdd cavab verir.

Rdd cavab alan II Kir brk qzblnir v byk ordu il imala doru yr balayr. Qounlarnn banda II Kir z dururdu, o, massagetlri qrmaq, onlann qann xsn axtmaq istyirdi. II Kirin ordular Araz kerk imala doru irlilyirlr.

Massagetlrin qounlar tdricn geri kilirlr. Onlar kfiyyatlarndan dmnin sayca ox stn olmas bard mlumat almdlar. Ona gr d massagetlr geri kilrk dmni srhddn uzaqladrmaq, sonra kskin zrblrl onun qvvlrini zifltmk v nhayt, son zrb il dmni tam mhv etmk qrarna glirlr. Massagetlrin ordusu hissy blnr: birinci hiss hmni qoununun qarsna xr v onu z ardnca susuz, shralq yerlrl aparr. Bu hissnin banda Tomrisin olu dayanrd v o, vaxtar hmnilr zrblr vuraraq onlan sanki dy sslyir v yenidn geriy kilrk lknin drinliklrin aparrd. Bu hissni tqib edn II Kir el znn edirdi ki, onun nnd

10

btn massaget ordusu cmlib. slind is massagetlrin sas qvvlri hmni ordusunun sanda v solunda cmlmidilr. hmni qounu srhddn uzaqladqdan sonra massagetlrin bu qounlar hcuma kerk II Kirin rzaq v su ehtiyatlarn mhv edir, onun z lksi il laqlrini tam ksir.

Thlkni baa dn II Kir mharibni tezlikl bitirmk qrarna glir. Onun qounlar irli atlr v massaget ordusunun birinci hisssin atr. Dy zaman massaget dylrinin ksriyyti v onlarn balar - Tomrisin olu hlak olur. Lakin onlar vziflrini yerin yetirmidilr: dmn ordusu z lksindn xeyli uzaq dm v mhasiry alnmd. Olunu itirmk Tomris n n qdr ar olsa da, o, ordusunda ruh dknly yaranmamas n bunu biruz vermmy alr.

Massaget qounlar II Kirin ordusunu sadan v soldan dvry alr. Geriy qaytmaa alan II Kirin ordusu il massagetlrin arasnda ar dy ba verir. Massagetlr torpaqlarn, vtnlrini qoruduqlarn anladqlar n byk radtl vuruurlar. stlik, onlar hlak olmu yoldalarnn qisasn almaa can atrlar. al mqsdi il Azrbaycana glmi hmni dylri is canlarn xilas edib Araz kemy alrlar. Sayca az, lakin mnvi baxmdan stn olan, qlb ruhu il yaayan massagetlr qalib glirlr. hmni qounlar darmadan edilir, II Kir ldrlr.

Dydn sonra Tomris II Kirin csdini tapdrr v onun boynunu vurdurur. Tomrisin mri il II Kirin ksilmi ba qanla dolu uvala atlr v bu zaman o, mhur klamn deyir: "Sn qan imy glirdin. Doyunca i".

Tomris v onun dylri byk qurbanlar hesabna olsa da torpaqlarn dmn tapdana vermirlr.

11

E.. IV srin 30-cu illrind btn rqd yeni fateh - Makedoniyal sgndr gcl ordu il hmni ran dvltin qar hcuma kemi v bir ne dyd bu dvltin qounlarn sarsdc mlubiyyt uradaraq, rq doru yrn davam etdirmidir. sgndr qsa mddt rzind Aralq dnizinin Hind ayna qdr razilrini zbt etmidir. Btn rq hkmdarlar arasnda tkc Atropat adl xs onunla dil tapa bilmidir. Vaxtil hmini qounlar il birg makedoniyallara qar vurumasna baxmayaraq, sgndr onu yerli hakim kimi tanm v onun iran torpaqlarna, indiki Cnubi Azrbaycan razisin toxunmamdr. Atropat z torpaqlarn iqtisadi v mdni baxmdan inkiaf etdirmidir. E.. 323-c ild sgndr vfat ednd v onun dvlti paralananda Atropat z dvlti Atropatenann mstqilliyini byan edir v tezlikl Atropatena regionun n qdrtli dvltin evrilir.

Azrbaycan tarixin Atropat tin tarixi raitd mstqillik qazanm hkmdar v mrkzlmi dvlt trfdar olan siyasi xadim kimi daxil olmudur.

Atropat

(e.. VI sr)

Atropat adnn kk "Ater", yni "od, alov" demkdir. Atropat Kiik Midiya ad il tannan Cnubi Azrbaycanda zadgan ailsind dnyaya gz amdr. Midiya ad il e.. 672 - 550-ci illrd mvcud olmu mhtm bir dvlt tannr. Bu dvltin razisi Araz ayndan ran krfzindk, Kiik Asiyadan indiki fqanstanadk uzanrd. Onun Kiik Midiya adlanan hisssi dvltin mrkzi olan Cnubi Azrbaycana aid idi. E.. 550-ci ildn balayaraq hmni dvlti Midiyan vz etdi, vvlki kimi Kiik Midiya adlanan Cnubi Azrbaycan bu dvltin trkibin qatld. hmnilrin imali Azrbaycan zbt etmk mqsdlrinin qars Tomrisin bal il massagetlr trfindn alnd.

Dy kimi frqlndiyi n Atropat dst bas tyin edilir v hrbi vziflrl tdricn daha yksk pilllr qalxrd. E.. IV srin 30-cu illrind o, Kiik Midiyann satrap tyin edilir. "Satrap" anlay "caniin" mnasn vermkl vilayt bas demk idi. Vilaytin btn qanunverici, icraedici, mhkm

12

hakimiyyti satrapn lind idi, stlik, o, vilaytin qounlarnn bas v bzn d dini bas hesab edilirdi. Bu zaman Kiik Midiyada atprstlik yaylmd. Atropatn vilayti digr vilaytlr nisbtn daha sabit idi v iqtisadi baxmdan inkiaf etmidi. ri quldarlar itat altna alan Atropat halini vergilrl incitmy imkan vermir, daltsizliklrin qarsn alr, lkd sntkarlq v ticarti inkiaf etdirirdi. Onun nfuzu tkc Kiik Midiyada deyil, hm d Arazdan imalda, indiki imali Azrbaycanda da byk idi. Atropatn qounlarnda dy qadnlardan ibart Arazn imalndan toplanm xsusi dst var idi ki, bu dstnin dylrin Avropa mlliflri "amazonka"lar deyirdilr.

hmni dvltinin bas III Dara dvltin btn varidatn znn v yanlarnn ylnclrin srf edir, tmtraql saraylar v imartlr tikdirirdi. Artan xrclri dmk n o, vergilri artrrd. E.. 336-c ild Makedoniyal sgndr hmni dvltin hcum ednd III Darann mri il Atropat baqa satraplarla brabr dmn qar vurua gedir. Qranik v ss dylrind hmni qounlar mlub olsalar da, Atropat zn bacarql srkrd v merd dy kimi gstrir. E.. 331-ci ild hlledici Qavqamela dyn o z qounlar il brabr. Arazdan imalda yerln alban, sak, massaget tayfalarnn dylrini aparmd. Atropatn balq etdiyi dstlr dmnin bir cinahn zir, lakin III Darann qorxaql v vaxtndan vvl dy meydann trk etmsi nticsind dy mlubiyytl baa atr. Xzrin cnub sahillrin atdqda III Dara silahdalarndan biri trfindn ldrlr v bellikl, hmni imperiyas squta urayr. Yeni dvlt - Makedoniya imperiyas formalamaa balayr.

Makedoniyal sgndrin qounlar Kiik Midiyaya atdqda onun Atropat barsind fikri mnfi idi. Bel ki, Atropat hmnilrin satrap olmu, onlara xidmt etmi, ne-ne makedoniyal dyn ldrmd. Bu zaman da vilaytlrind olan Atropat gizlnib cann qurtara bilrdi. Lakin o, qrlmaq thlksi il zlmi xalqn xilas etmk qrarna glir. Kiik bir dst il o, Makedoniyal sgndrin hrbi drgsin glir v czasn kmy hazr olduunu bildirir. Tarixd daltli hkmdar kimi tannan Makedoniyal sgndr bu hrktdn heyrtlnir. O baa dr ki, Atropat slind vtnprvr hkmdar v qorxmaz insandr. sgndr Atropata toxunmur v Kiik Midiyaya qoun yeritmdn rq doru yrn davam etdirir.

sgndr trfindn Kiik Midiyaya satrap tyin olunmu Atropatn adamlarndan biri lkni idar ed bilmir, iqtisadiyyat dalr, insanlarn narazl artr, quldur v canilrin say artr. Vzifdn knarladrlan, lakin xalq arasnda byk nfuza malik olan Atropat quldur dstlrini mhv edir. E.. 328-ci ild sgndrl Atropat grrlr v sgndr onu yenidn Kiik Midiyann satrap tyin edir. Vilaytin vziyytini sabitldircyin sz vern Atropat Kiik

13

Midiyaya Makedoniya qounlarnn yeridilmmsini xahi edir v sgndr bununla razlar.

Bir sra tdbirlr nticsind Atropat iqtisadiyyat brpa edir. ay vadilrind, Urmiya gl trafnda yerln torpaqlarda kinilik, balq v zmlk inkiaf edir. Da razilrind yaylaq maldarl yaylr, mal-qara v at ilxlarnn say gn-gndn artr. Dmir, qzl, gm, mis yataqlarnn ilnmsi genilndirilir, "Midiya ya" ad il tannan neft uzaq lklr gndrilirdi; neftdn raqlarda v hrb iind istifad edilirdi. Qazaka, Fraaspa, Fanaspa, Aqnazana, Vera hrlri regionun on iri sntkarlq v ticart mrkzlri kimi tannrd. Bu baxmdan Atropatn iqamtgah yerln Qazaka hri xsusil frqlnmidi. Arxeoloji qazntlar nticsind myyn edilmidir ki, sntkarlar yksk keyfiyyti il seiln silahlar, metal v gil qablar, paralar, bzk yalar v s. dzldirdilr. Vilaytd Makedoniyal sgndrin pul sikklri geni istifad edilirdi.

Qdim mlliflr Strabon, Plutarx, Ptolemey v digrlri Atropatn mdni inkiafa byk diqqt yetirmsini xsusi qeyd edirlr. Sonrak dvr mlliflri Kiik Midiya halisinin azri dilind dandn qeyd edir, yazda is yunan yazlarndan istifad etmlrini xbr verirlr.

E.. 323-c ild Makedoniyal sgndr vfat edir v onun imperiyas paralanmaa balayr. Atropatn gcl ordusu pekar dylrdn v bacarql srkrdlrdn ibart idi. Arazdan imalda yaayan tayfalarla yenidn laqlri genilndirn Atropat hrbi qdrtini daha da artrr. Btn grlm tdbirlr nticsind Atropat Kiik Midiyan tabe etmy alan makedoniyallarn qarsn ala bilir.

z mvqelrini gclndirdikdn sonra o, Kiik Midiyan "Atropatena dvlti" ad il mstqil dvlt elan edir. Dvltin paytaxt Qazaka hrind mstqilliyin rmzlrindn biri olan pul sikklri buraxlr. Hmin dvltin razisi indiki Cnubi Azrbaycan torpaqlarn v imali Azrbaycann bzi rayonlarn hat edirdi.

Atropatena dvltinin yaradlmas Azrbaycan xalqnn tarixind lamtdar hadis idi. Ona gr ki, yenidn dvltilik nnlrimiz brpa edilir, dvlt rmzlrimiz, milli ordumuz formalar. Azri dili dvlt dili sviyysind inkiaf etdirilir. "Atropatena" sz tdricn dyirk "Aderbayqan" sz kimi ilnir v sonralar "Azrbaycan" terminin evrilir. "Azrbaycan" sz is "Od allahnn qoruduu mkan" demkdir.

14

Qdim Azrbaycan dvlti Albaniyada yaayan 26 tayfadan hr biri z btlrin sitayi edirdi. Bu is lknin vahidliyi n thlk trpdirdi. Alban hkmdar Urnayr bunu nzr alaraq 314-c ild xristianl dvlt dini elan edrk tkallahl yaymaa balayr. Onun bu uzaqgrn addm Albaniya dvltinin btvlyn, alban xalqnn vahidliyini tmin edir. Azrbaycan tarixind urnayr Albaniyada

xristianl dvlt dini elan etmi dvlt

xadfimi, Roma il mhariblrd z

dltinin mstqilliyini v razi

btvlyn qorumu srkrd kimi daxil

olmudur.

Urnayr

(e..IV sr)

Tarixi Azrbaycan razisi haql olaraq qdim sivilizasiya ocaqlarndan biri saylr. Yaxn rq v rqi Avropa

mdniyytlrinin ksidiyi yerd yerln dvltin corafi movqeyi bir ox etnomdni xsusiyytlrin mvcudluunu rtlndirirdi. E.. III minillikd bu razid unikal "Kr-Araz mdniyyti" formalar. R.. IV srd bu razid yaam ayr-ayr tayfalar Albaniya dvlti ad il tannan qurumun trkibind birlmidilr. Qdim yunan mllifi Strabon yazrd ki, Albaniya halisi vahid mrkzdn idar olunan 26 tayfadan ibartdir. Bu tayfalarn vahid mdniyyti alimlr trfindn rti olaraq Yaloylutp mdniyyti kimi qeyd olunur. Antik dvr mlliflri qeyd edirdilr ki, Albaniyada 30-dan artq hr mvcud olmudur. Arxeoloji qazntlar nticsind sbut edilmidir ki, antik dvr alban hrlri siyasi-inzibati v sntkarlq-ticart v mdni mrkzlr olmudur.

Albaniyada hakimiyytd olan hkmdarlar yerli Arranilr slalsin mnsub olmular, sonralar bu slal Arakilr slalsi il vz edilmidir. Mlumdur ki, birinci slalnin ad Arran ad il baldrsa, ikinci slalnin ad Azrbaycanda qdimdn mskunlam trk tayfas saklarn ad il bal olmudur.

15

Artq I - II srlrd Yeruslimdn (Qdsdn) Albaniya razisin xristianlq yaylmaa balad. vvllr mxtlif btlr sitayi edn Albaniya halisi tdricn xristianl qbul edir. Arxeoloji qazntlar sbut edir ki, xristianla qdr Albaniyada btprstlik hkm srm, insanlar gn v od, su v torpaa sitayi etmilr. Cnubi Azrbaycanda atprstlik hkm srdy bir dvrd Albaniyada (imali Azrbaycan) btprstlik hkm srr, btlr qurbanlar ksilirdi. Tarixi mnblrdn mlum olur ki, Flstindn Albaniyaya xristianl gtirnlr arasnda Yegie adl birisi fallq gstrirmi. O, Qi (indiki Ki) kndind ilk mbd ina etmidir. Daha sonra kilslr digr yerlrd d ina olunmaa balanmdr v artq VII srd, rblrin yrlri rfsind hr kndd kils var idi. hrlrd olan kilslrin say is onlarca idi. ndiki ermni "mlliflr"in Yaxn rqd xristianl ilk qbul ednlr srasnda z cdadlar, "qdim ermnilri" gstrmlrin baxmayaraq, aparlm tdqiqatlar bunu tkzib edir. Yazl xristian mnblrind gstrilir ki, Albaniyada xristianlq Ermnistandan (Van glndn qrbd olan razi nzrd tutulur) tez yaylmdr. Qafqazda ilk xristian mbdi olan Qi mbdi "rq kilslrinin anas" adlandrlr. zdniraq ermni "tdqiqatlar" gah Albaniyann he vaxt mvcud olmadn, gah Albaniyann "Byk Ermnistan" adl uydurma dvltin hisssi olduunu, gah da alban kilssinin ermni kilssin tabe olduunu iddia etslr d, aparlm tdqiqatlar bunu tkzib edir. Azrbaycan Respublikasnn ki rayonunun Ki kndind 2000 - 2001-ci illrd Azrbaycan arxeoloqlar v Norve krallnn arxeoloqlar trfindn aparlm birg tdqiqatlar buradak alban kilssinin dorudan da Flstindn rqd olan razilrd on qdim kils olduunu sbut etmi, bu da ermnilrin btn iddialarna qar tutarl cavab olmudur.

Albaniyada xristianln dvlt dini statusu qazanmas alban hkmdar Urnayrn ad il baldr. Hl 337-ci ild onun cdad Sanatruk (bzi mnblrd Sanatrk) ermnilrin romallarla lbir olub. Albaniya istiqamtind yrlr etmlrini grb Azrbaycana imaldan glmi trk hun tayfalar il birlrk Van gl istiqamtin gzlnilmdn gcl yr etmidir. Onun qounlar dmnlri darmadan etmi, alban svarilri Van glnn qrb sahillrin xmlar. ndiki dvrd btn bu tarixi hqiqtlri unudan ermni "tarixilr", guya, "dnizdn-dniz olan razilrin" onlarn olmasn iddia edir, slind tarixd ba vermi hadislri is xatrlamamaa alrlar. Halbuki qdim Albaniyann razisi Xzr dnizindn balayb beriya srhdlrin qdr uzanmdr, Gy gl is Albaniyann daxili gl olmudur.

Hkmdar Urnayrn ad ilk df 314-c ild kilir. Bel ki, o, Albaniya razisind yaayan tayfalar uzaqgrnlikl birldirmk qrarna glmi, bu yolda sas vasitnin din olmasn anlamdr. Nticd o, 314-c ild xristianl Albaniyann dvlt dini elan etmidir. Tkallahl qbul etmkl o, tayfalarda olan

16

btlri mhv edir v tayfalar vahid din trafnda birldirirdi. Xristianln qbul edilmsi, hminin quldarlq quruluunun yeni, feodalizm quruluu il vzlnmsi prosesi Albaniyan daim tabe etmy alan v ran feodallar trfindn idar olunan Sasani dvlti il, hminin rqi Roma (sonralar Bizans) dvlti il mbariz raitind ba verirdi. Xristianl Flstin missionerlrindn (yni xristianln mnbyindn) qbul etmsi is mstqil alban kilssi yaratmaa, Roma xristian rhbrlrindn asl olmamaa imkan verirdi. Eyni zamanda, Sasani hkmdarlar da alban halisin tsir imkanlarn itirirdilr. Bellikl, Urnayrn addm Albaniyann vahidliyini v mstqilliyini tmin edn addm kimi qiymtlndirilmlidir.

Qafqazda ilk xristian dvlti olan Albaniya z xristianl digr Qafqaz xalqlar arasnda yaymaa balayr. Buradan missionerlr Qafqaz dalar v Xzrsahili llr yollanr, Qafqaz dalarndan imalda tkallahll yayrlar. Mhz alban missionerlrinin saysind xristianlq regionda aparc din evrilir, vacib siyasi amil dnr. Nticd alban hkmdar imali Qafqaz v Volqaboyu halisin tsir etmk imkan qazanr v bu imkandan istifad edir.

Urnayrn regionda artm qdrtini grn Sasani hkmdar II apur onunla qohum olmaq istdiyini bildirir v razlq alr. II apurun bacs il evlnn Urnayr qrbdn gln yeni thlknin qarsn almaa alr. Bel ki, Roma qounlar laltlar olan ermnilrl Albaniyan zbt etmk fikirlrindn dnmmidilr.

Haiy xaraq qeyd etmk lazmdr ki, romallarn Albaniyaya ilk yr e.. 66-c ild ba vermidir. O vaxtdan bri romallar mtmadi olaraq Albaniya zrin yrlr etmi, lakin gcl mqavimtl zlmilr. Dnyann n qdrtli dvlti saylan Roma imperiyas btn sylrin baxmayaraq Albaniyan zbt ed bilmmidir.

359-cu ild Roma ermni qounu yr hazrlad dvrd Urnayr II apurla grb dmnin hcumunu gzlmmyin, ksin, hcum edib onu z torpaqlarndaca mlub etmyin vacibliyini sbut edir. Birlmi alban -Sasani ordusu Suriya istiqamtind yr edir v Amida hri yaxnlndak dyd dmnlrinin belini sndrr. Bu dvr mnblrind Urnayr haqqnda bel yazlmdr: "Urnayr, rfli dy, z anl adn o, byk mhariblrd qazanm, Ermnistann daxilind z zfr bayran sancmdr".

Qlbdn sonra vtn qaydan Urnayr lkd quruculuq ilri il mul olmudur. O, xristianl yaymaq n xsusi qanunlar qbul etmi, dini mktblr amdr. Torpaqlarn bir qismini kils torpaqlar adlandrmdr ki, onlardan gln glir kilsnin xrclrini dsin. Bununla bel, dd-baba dinlrindn imtina etmynlr qar o, yumaq mnasibt gstrmi, he bir cza tdbirlri hyata keirmmidir. Nticd artq IV srin ortalarnda xristianlq

17

Albaniyada sl dvlt dini olmudur. Bu, Sasani hkmdarnn xouna glms d, Urnayr kimi gcl mttfiqi itirmk istmyn II apur bu tdbirlr gz yumma stn tutmudur.

371-ci ild Roma qounlar yeni, daha gcl bir yr balayr. Alban - Sasani ordusu onlar qarlayr, lakin Dzirav yaxnlnda ba vern dyd mlub edilir. gidlikl vuruan Urnayr bu dyd ar yaralanr v mhafizilrinin kmyi il vtnin atdrlr. Lakin romallar da byk itkilr vermidilr. Nticd Roma - Sasani danqlar balayr. 387-ci ild imzalanan mqavily sasn, Ermnistan dvltinin ad dnyann siyasi xritsindn silinir. Van gl trafnda olan torpaqlar Roma il sasanilr arasnda blnr. Nvbti ermni dvlti 1918-ci ild, Azrbaycann ermnilr balad rvan hri trafnda yaranmdr.

Urnayrn mqavildn sonrak taleyi mlum deyil. Hr halda, bir ey mlumdur ki, o, dvltinin mstqilliyini v razi btvlyn tmin etmi, xalqn blnmsin imkan vermmidir.

ki rayonu Ki kndind qdim Alban kilssi

18

E.. IV - eramzn VIII srlrd imali Azrbaycan razisind mvcud olmu Albaniya dvlti hkmdar Cavanirin vaxtnda iklnm dvrn yaamdr. Cnubdan rb hcumu thlksi, imaldan xzr tayfalarnn hmllri, qrbdn Bizans dvltinin tzyiqi - btn bu amillr Albaniya dvltinin mvcudluu n

Byk thlk yaradrd. Lakin fikti srkrdlik istedad, grgin diplomatik faliyyti v vtnin olan mhbbti Cavanir btn problemlri hll edib lksinin razi btvlyn v mstqilliyini tmin etmy imkan vermidi. Daxili sabitliy nail olan Cavanir lknin iqtisadiyyatnn v mdniyytinin inkiafna byk diqqt yetirirdi. Nticd erkn orta srlr dvrnd Albaniya regionun n inkiaf etmi dvltlraras birin evrilmidi. Azrbaycan tarixind Cavanir grkmli

dvlt xadimi, diplomat v srkrd kimi

tannr.

Cavanir (642-681)

Sasani zlm altnda olan Albaniya dvlti daim z mstqilliyi urunda mbariz aparrd. Ard-aras ksilmyn syanlar xalqn azadlq zmini nmayi etdirirdi. VI srin sonlarnda Albaniyada Mehranilr feodal slalsi hakimiyyt glir. Girdiman vilaytini (masir mkir-Qazax-Tovuz blgsi) zn dayaq sen Mehranilr hm yerli haliy, hm d imaldan Azrbaycana km v burada mskunlam sabirlr tayfalarna arxalanrd. Mehranilr slalsindn olan Varaz Qriqor Sasani hkmdarlarnn Albaniyada zrdtliyi yaymaq istyin qar xrd, nki anlayrd ki, bu yolla sasanilr albanlar zlrin tabe etmy alr. Geni dnyagr il seiln Varaz Qriqor tkallahll stn tutur v xristianl qbul edir (Varaz Qriqor ad onun xristian olmasn gstrir). Sasanilri lkdn qovan v zn alban ar elan edn Varaz Qriqor lknin dvltilik nnlrini brpa edir v z iqamtgahn Girdiman qalasndan Brdy (o zaman alban dilind

19

Partav adlanrd) krr. Sasanilrin vassal hesab ediln Mehranilr mstqil daxili siyast aparr v z silahl qvvlrin malik idilr. 633-c ild Sasani dvltin rblrin hcumu balayr. Sasani ahnah III Yezdgird btn qvvlri rblr qar ynldir. Onun xahii il Varaz Qriqor alban qoununu kmy gndrir. Qounun banda onun olu Cavanir dayanrd. l sular v Kadisi yaxnlndak dylrd Cavanirin Albaniya dylri mrdlikl vuruurlar. Salnamilr yazrlar ki, ahnah xsn Cavaniri fxri paltar, kmr, zfr borular, "hakimiyyt rmzi olan iki qzl qalxan v iki qzl niz, qzl dstyi olan qlnc", hminin bzk yalar il tltif etmidi. Cavanir z qounu il Sasani dvltinin paytaxt Ktesifon (Mdain) hrinin mdafisind v Nhavnd dynd itirak etmidir. Bu dylrd 11 df yaralanan Cavanir mrdliyi il ad qazanmdr. Htta rb tarixilri d onun srkrdlik mhartindn xbr verirlr. 9 il qrbtd olan Cavanir zngin dy tcrbsi toplamdr. Lakin Sasani dvltinin squta uradn grdkd o, vtn qaytmdr. 642-ci ild Varaz Qriqor vfat edrkn Cavaniri zn varis elan etmidir.

Bu zaman Albaniya srhdlrin rblrl toqqumalarda mlub olmu Sasani ordusunun qalqlar yaxnlar v Cavanirdn snacaq istyir. Cavanir onlara torpaqlarnda mskunlamaa icaz verir. Lakin yaxl qiymtlndirmyn sasanilr yerli halini talan etmy balayrlar. Bunu eidn Cavanir qounlar il onlar mlub edir v z razilrindn knara atr. Bel bir vaxtda Albaniya rb qounlar srhdlrin yaxnlar.

rblri gcl rqib hesab edn Cavanir qonu beriya hkmdar Atrnersexl ittifaq yaradr, daha sonra is Bizansa gedib imperator II Konstantinl danqlar aparr. O, rblr qar birg mbariz aparma tklif edir. Bu zaman rb qounlar artq Albaniya razisindn kerk imali Qafqaza yollanmdlar. Lakin rblr burada Xzr xaqanlnn qounlar trfindn darmadan edilmidilr.

mperatorla danqlar zaman Cavanir hiss edir ki, mli kmklik gstrmk istmyn Bizans imperatoru mxtlif rtlrl Albaniyan zndn asl vziyyt salmaq istyir. Bu sbbdn d Cavanir danqlarn xeyirsiz olduunu grb vtnin qaydr.

662-ci ild Albaniyaya xzrlr hcum edir. Onlar Albaniyann imal razilrini talan etmy balayrlar. Lakin Cavanir qounuyla onlara qar x edir v Kr ay sahilind ba vermi qanl dyd xzrlri mlubiyyt uradb lkdn qovur. 664-c ild xzrlr yenidn Albaniyaya hcum edir. Bu zaman Albaniyann cnub srhdi boyunca rb qounu cmlmidi. rblrl cnubda v xzrlrl imalda mharib aparman mmknszlyn anlayan Cavanir Xzr xaqannn grn gedir v danqlar aparr. Cavanir bir srkrd v dvlt bas kimi hrmt bslyn xaqan tezlikl Cavanirl razla

20

glir. mzalanm mttfiqlik mqavilsini daha da mhkmltmk mqsdi il Cavanir xaqann qz il evlnir. Bellikl, qohumluq laqsi vasitsil Cavanir xzrlrl ittifaq yaradr, z imal srhdlrinin thlksizliyini tmin etmkl brabr, zn gcl mttfiq qazanr. Xzrlr alban sirlrini, l keirdiklri qnimti v mal-qaran da qaytarrlar. Bundan sonra lazm glrdis, Cavanir z qounundan baqa, xzr qounundan da istifad ed bilrdi.

O zaman imali Afrikadan Hindistan srhdlrindk uzanan rb xilafti dnyann on mhtm dvlti idi. Bunu anlayan v bs yer z adamlarnn qann axtmaq istmyn Cavanir rblrl danqlara balamaq qrarna glir.

rb xlifsi Maviy dmn hesab etdiyi Cavanirin czi mhafiz dstsi il Dmq doru gldiyini eidnd vvlc buna inanmr. O, 633 - 642-ci illrd rblr qar Cavanirin igidlikl vuruduunu bilirdi v ona gr d albanlarla mharib olacan gzlyirdi. Cavanirin gzlnilmz hrkti onu aba salr. Hr halda, mrd insanlara daim hrmtl yanaan xlif Maviy Cavaniri hrmtl qarlama mr edir. 667-ci ild Dmqd aparlan danqlarda xlif Albaniyann daxili mstqilliyini tanyr. Bu o demk idi ki, rb qounlar Albaniyaya yeridilmyck, Albaniyann daxilind he bir i qarmayacaqlar. vzind Cavanir hr il myyn mbld vergi dyck. lksinin mstqilliyini qoruyub-saxlaya bilmi Cavanir verginin miqdarnn da az olmasna razlq alr. Xlif Cavanir fxri silah, qiymtli hdiyylr v htta fil balayaraq onu hrmtl yola salr.

Vtnin qaydan Cavanir qsa zaman rzind lknin hyatn normalladrmaa nail olur. Albaniya iqtisadi baxmdan ox inkiaf edir. Onun paytaxt Brd btn rqd iri ticart mrkzi kimi tannmaa balayr. Burada rq v qrbdn, imal v cnubdan gln yollar ksiirdi.

670-ci ild xlif Cavaniri Dmq dvt edrk rblrl Bizans arasnda gedn danqlarda vasiti olmasn istyir. Bu istk Cavanirin hm xilaftd, hm d Bizansda nec byk nfuza malik olmasndan xbr verir. Cavanir vasitilik missiyasnn hdsindn mvffqiyytl glir v Albaniyadan rblrin xeyrin ylan vergilrin 1/3 hisssinin azaldlmasna nail olur. Albaniyada olan sabitliyi Arazdan cnubda da grmk istyn xlif bu razilrin d idar olunmasn Cavanir tklif edir. "Artq tamah ba yarar" deyn Cavanir bu tklifdn imtina edir. ri feodallarn hakimiyytini mhdudladran Cavanir lksind sabitlik yaratmaa mvffq olur. lkd yeni-yeni qalalar tikilir (onlardan Cavanir qalas z mhtmliyi il seilir), hrlrd yeni-yeni binalar ina edilir. Cavanirin tapr il tarixi Moisey Kalankatl, Avanlarn tarixi" srini yazmaa balayr. lkd mdniyyt srtl inkiaf edir.

Lakin 681-ci ild bir ne alban feodal Cavanir sui-qsdi tkil edrk onu ldrr. Salnamilr gstrir ki, badan-ayaadk silahlanm suiqsdi saray

21

yanlar gec ikn silahsz Cavanir hcum etmilr. Lakin o, qlncn syrmaa macal tapm v gcl mqavimt gstrmidir. Arxadan vurulan zrb onu lmcl yaralam v o, gn sonra dnyasn dyimidir. Myyn edilmidir ki, sui-qsdin tkilind Bizansn da li olub: imperator Cavanirin rblrl yaxnlq etmsindn v xzrlrl mttfiqliyindn ox narahat olmudur.

Azrbaycan tarixind Cavanir znmxsus yer tutur. Mhartli dy, mrd insan olmaqla brabr, o, pekar srkrd, mahir diplomat v n sas lknin maraqlarn hr eydn stn tutan grkmli tarixi xsiyyt kimi Azrbaycan xalqnn tarixind bu gn d yaayr.

22

Qonu Ermnistan dvlti trfindn tcavz qalm Azrbaycann tkc razilri deyil, mdniyyti, tarixi d thlk altndadr. Bel ki, zlrini Qafqazn avtoxtonlar kimi gstrmy alan, azrbaycanllar is kri adlandran ermni tdqiqatlar xalqmzn yaratd bir ox maddi mdniyyt nmunlrini adlarna xarrlar. Onlar htta tarixi xsiyytlrimizi bel hyaszcasna znkldirmkdn l kmirlr. Bel tcavz mruz qalm xsiyytlrimizdn biri mhur Alban tarixisi Moisey Kalankatldr. Qdim Azrbaycan dvlti olan Qafqaz Albaniyas tarixin hsr edilmi birinci v yegan tarixi srin mllifi hal-hazrda Moses Kalankatvasi adl il ermni tarixisi kimi qlm verilir.

Moisey Kalankatl Albaniya tarixi srinin mllifi, ilk v biz mlum olan yegan alban tarixisi kimi Azrbaycan tarixind hmiyytli yer tutur.

Moisey Kalankatl (VII srin sonu VIII srin vvli)

Qafqaz Albaniyas

bas Cavanirin hakimiyyt illrind lkd sabitlik yaranm, iqtisadi dirli balanm, bu is z nvbsind elm v mdniyytin inkiafna sbb olmudu. lkd yeni-yeni mktblr alm, air, memar v alimlrin almas n yax rait yaranmd. ndi Zngzur razisi kimi tannan Syunik adl alban vilaytind yerln mktbd alban air v filosofu Mafusail drs deyir v srlr yaradr, Cavanirin saray airi Dvdk poemalar il btn rqd tannr, lkd mhtm saraylar, qalalar, mbdlr ina edilirdi. Cavanirin mri il VII srin II yarsnda Moisey Kalankatl albanlarn v Albaniya dvltinin tarixini yazmaa balamd.

Moisey Kalankatl qeyd edir ki, o, Albaniyann Uti vilaytind yerln Kalankat kndind anadan olub. Alban tayfalarndan biri olan utilrin ad da Uti vilaytinin adndan gtrlb. Hmin tayfa Qanx (Alazan) ayndan balam cnuba doru

23

uzanan razilrd, o cmldn Yuxar Qarabada, Trtr ay sahillrind yaayrd. Mnblrd utilrin Krn hr iki sahilind v htta Xzr dnizi sahilind yaamalar gstrilir. Hal-hazrda utilr "udin" ad il tannr v Azrbaycan Respublikasnn Ouz rayonunun Nic kndind yaayrlar. VII srd byk kndlrdn saylan Kalankat kndi Brd hrindn cnub-qrbd, Trtr ay sahilind yerlirdi. Brd - Dbil ticart yolunda yerln bu knd dadan tikilmi mdafi divarlar il hasarlanmd. Orta srlrd rb corafiyanaslar kndi "Qolqatus" kimi gstrmilr. Mnblrd yazlr ki, Yeruslimd (Qds) V - VIII srlrd albanlar trfindn tikilmi monastrlar srasnda Kalankat monastr da var imi. Btn deyilnlr sbut edir ki, Moisey Kalankatl sln alban olmu, Albaniya razisind doulmu v burada faliyyt gstrmidir. Olann adnn Moisey olmas onun ailsinin xristian olmas il baldr. Mlumdur ki, IV srdn balayaraq VIII sr - rblrin Azrbaycanda brqrar olmasna qdr lkmizd sasn xristian dinin ibadt edirlrmi.

Moisey Kalankatl "Albaniya tarixi" adl srini Cavanirin lmndn sonra tamamlamdr. srd alban airi Dvdyin Cavanirin lmn hsr etdiyi poemadan bir hissni vermsi bunu tsdiqlyir. Lakin srd hadislr 999-cu ildk tsvir edilir. Bu o demkdir ki, Moisey Kalankatlnn lmndn sonra onun sri hanssa namlum alban tarixisi trfindn davam etdirilmidir.

Albanlarn yazlar artq e.. II srd mlum olmudur. Hm tarixi mnblrin mlumatlar, hm d qazntlar nticsind taplm yalar zrind olan yazlar gstrir ki, qdim alban lifbasnda 52 hrf olmudur.

Moisey Kalankatlnn "Albaniya tarixi" sri hissdn ibartdir. srin ilk shiflrind n qdim dvrlrdn, faktik olaraq briyytin yarand zamanlar ba vermi hadislrdn bhs edilir. Tbii ki, bu zaman mllif dnyann yaranmas, insann peyda olmas haqqnda informasiyan "ncil" saslanaraq vermidir. Kitabn 1-ci hisssinin 1-ci v 2-ci fsillrind Bibliya tarixi rh olunur; albanlarn mnyi Yafs nsli il balanlr v z yazs olan 15 xalq srasnda gstrilir. Bu mlumat sbut edir ki, albanlar artq qdim dvrlrd digr xalqlardan frqlnmilr. Daha sonra mllif Albaniyann corafi tsvirini verir v onun srhdlrini gstrir. Bu mlumat masir ermni saxtakarlarna byk zrb vurur, nki Albaniyann ta qdimdn Azrbaycan razisind mvcud olmasn gstrir v ermnilrin yaadqlan razilr he bir aidiyytlri olmamasn sbut edir. 4-c fsild mllif ilk alban hkmdar kimi Arran adl xsin adn kir, sonra is Arakilr slalsindn olan Urnayr, II Vae, III Vaaqan kimi alban arlarnn hakimiyytini tsvir edir. Mlumdur ki, hm Arrann nsli, hm d Arakilr (r-sak) qdim trkmnli tayfalardan ml glmilr. Moisey Kalankatl Albaniyada tkallahlln yaylmasn, xristianln qbul edilmsini tsvir edir. ndiki ermni mlliflr bildirirlr ki, guya, albanlar xristianl

24

ermnilrdn qbul ediblr. Lakin hm Kalankatlnn sri, hm digr mlliflrin tarixi srlri, hm d son dvrlrd Azrbaycan - Norve arxeoloqlarnn kinin Ki kndind apardqlar qazntlar sbut etmidir ki, albanlar xristianl ermnilrdn ox-ox vvl, Suriya v Flstindn glmi missionerlrin tsiri il qbul etmidilr. Kalankatl alban kilssinin z basna malik olmasn v faktiki mstqil olduunu bildirir. Halbuki indiki ermni "tarixilr" alban kils xadimlrinin guya ermni kilssin tabe olduunu iddia edirlr. Qaraban Aquen hrind 488-ci ild keiriln mclisdn sz aan Kalankatl alban feodallarnn qanun qbuletm prosesini tsvir edir. Onun srind albanlarn Sasanilr v Bizansa qar mbarizsi v s. siyasi hadislr haqqnda da mlumat var.

Kitabn 2-ci hisssind mllif Arakilr slalsinin squtu, Mehranilrin hakimiyyt glmsi, Cavanirin bal il alban qounlarnn Sasani - Bizans v Sasani - rb mhariblrind itirak haqqnda danr. Mllif byk rbt hissi il Cavanirin grdy ilrdn, hyata keirdiyi tdbirlrdn shbt ar.

3-c hissd rblrin Cnubi Qafqaza hcumlar gstrilir. Mllif Albaniya hkmdarlarnn v katolikoslarnn siyahsn, hminin dvrn bir ox rsmi sndlrinin tam mtnlrini vermkl indiki ermni saxtakarlarna byk zrb vurmu olur, nki gstriln xslr arasnda bir nfr d emni yoxdur.

Mtnin thlili gstrir ki, 710-cu ildn sonrak hadislr kitaba baqalar, Kalankatlnn davamlar trfindn lav edilib.

Moisey Kalankatlnn qlm ald "Alban tarixi" sri Azrbaycann erkn orta srlr tarixin aid nadir yerli mnbdir. O, dn-dn qeyd edir ki, Albaniya mstqil dvltdir, albanlar is z tarixi, dili, yazs v mdniyyti olan xalqdr. Bu mlumatlar zdn-iraq ermni "tdqiqatlar"n Azrbaycanda he vaxt yerli dvltlrin olmamas, Qara dnizdn balam Xzr dnizin qdr btn razilrin ermnilr mxsus olmas bard uydurmalarn alt-st edir. Onlar Moisey Kalankatlnn dediklrini inkar ed bilmirlr, ona gr d Albaniyan guya "Byk Ermnistan" dvltinin xrda bir vilayti, srin mllifini is "Moses Kalankatvasi" adl bir ermni kimi qlm vermy alrlar.

Tarixi dalti brpa etmk, Moisey Kalankatlnn alban tarixisi kimi Azrbaycan xalqna mxsus olmasn btn dnyaya sbut etmk indiki nslin, masir Azrbaycan tarixilrinin mnvi borcudur.

25

Azrbaycan VIII srin vvllrind rb xilaftinin trkibin daxil edilir. lk vaxtlar mlayim siyast yrdn srb xliflri artq VIII srin ortalarnda xalqa szn sl mnasnda zlm etmy balayrlar. VIII srin II yarsndan etibarn xalq ayaa qalxr, syanlar edir. Ard-aras ksilmyn syanlar tdricn iri xalq azadlq hrkatna evrilir. Xrrmi xalq-azadlq hrkat rblr qar ynln n iri mqavimt hrkat olmudur. Hrkatn bana Babk gldikdn sonra o daha da mtkkil kil alm, tdricn azadlq mharibsin evrilmidir. Gcl ordu yaradan Babk rblr qar 20 il mbariz aparmdr. Sonda Babk tutulub edam edils d, onun sylri hdr olmamdr: bir mddt sonra Azrbaycanda rblrin hakimiyyti devrilmi v onun yerind mstqil dvltlr yaranmdr. Azrbaycan tarixin Babk xalq-azadlq

mharibsinin bas v grkmli srkrd

kimi daxil olmudur

Babk (816-838)

rb hakimlrinin zbanalqlar, talan vergi siyastlri Azrbaycanda kskin narazla sbb olurdu. VIII srin ortalarndan etibarn rblr qar gcl syanlar baland. 748 v 794-c illrd Beylqanda, 752-ci ild mkird, 793 - 794-c illrd Brdd ba vermi syanlar tinlikl yatrld.

Tariximizd azadlq mbarizsinin parlaq shiflrindn biri, blk d n mhtmi rb xilaftin qar 60 ildn artq davam etmi xrrmilr hrkatdr. Xrrmilrin ("xur" - alov, Gn) tlimind sosial daltsizliy qar mbariz, azad kndli icmasnn yaradlmas ideyalar mhm rol oynayrd. Onlar islam ehkamlarn qbul etmir v Azrbaycanda qdimd yaylm atprstliy qayd tlqin edirdilr. Xrrmilrin sas mqsdlri Azrbaycan yadellilrdn azad etmk idi. 778-ci v 807 - 808-ci illrd Azrbaycanda xrrmi syanlar ba vermidir.

26

816-c ildn xrrmi hrkatnn banda Babk dayanmdr. Babk 798-ci ild rdbil yaxnlndak Bilalabad kndind kasb bir aild doulmudur. rblrin yazdna gr, onun ad "Hsn" olmu, xrrmilr qoulduqdan sonra is atprstlik tlimind n hrmtli adlardan olan "Babk" adn gtrmdr. Atasn erkn itirn Babk uaq yalarnda vvlc obanlq elmi, sonra sarvan olmu, daha sonra is usta kmkisi ilmidir. Xrrmilrin bas Cavidan ibn Shli Babkin csarti, vtnprvrliyi clb etmi v onu zn kmki gtrmdr. Cavidan hlak olduqdan sonra xrrmilr Babki zn ba semilr. Xrrmilrin mrkzi rdbildn 145 km imal-qrbd Bzzeyn danda qurulmu Bzz hr-qalas olmudur.

Babk ilk gndn zlmkarlar mhv edib, zilnlr azadlq verck bir mbarizy baladn byan etmidi. Bu ar onun trafna minlrl mzlum kndli, sntkar, hr yoxsullarn toplamd. Babk onlardan gcl qoun yaratmaa nail olmudu. Bunu grdkd xlify dmn olan bir sra iri feodallar Babk qoulmular. Xrrmi qounlarnn hrbi tkilat dvrn tlblrin cavab verirdi. Qounun sas hisssi kndlilrdn tkil edilmi piyadalar idi. Svari hisslr azlq tkil edirdi. Qounlar silahlarla tchiz etmk n emalatxanalar almd. Qounlarda kfiyyat xidmtinin tkilin byk diqqt yetirilirdi.

Xrrmi hrkatnn genilnmsi xlif l-Mmunu Azrbaycana ordu gndrmy vadar edir. 819-cu ild srkrd Yhya ibn Maz Azrbaycana soxulsa da, syan yatra bilmir. Xlif onun yerin sa ibn Mhmmdi komandan tyin edib Azrbaycana gndrir. 821-ci ild Brd dynd Babk qalib glir. Xlif Zreyq ibn li l-zdi v hmd ibn l-Cneyd l-Askafinin bal il Azrbaycana yeni qoun gndrir. Babk yen d qlb alr v l-Askafi xrrmilr trfindn sir gtrlr. Xlif bu df ordu komandan vzifsin rblrin on yax srkrdlrindn olan Mhmmd ibn Hmeyd t-Tusini tyin edir. O, 827-ci ild Azrbaycana qoun yeridir, lakin 829-cu ilin yaynda Htadsr da yaxnlnda (Bzzdn 6 km aral) Babk t-Tusinin ordusunu mlub edir. 830-cu ild digr srkrd - brahim ibn l-Leys xrrmilrin stn gndrilir, lakin o da mlub olur.

Mlubiyytlr xilaftd aqnlq yaradr v Babk tbbs lin alr. Onun qounlar hcum mliyyatlar keirmy balayr. Albanlar yaayan imali Azrbaycan halisi d Babk qoulur. 830-cu ild xrrmilr Hmdan hrini tutur v bunun nticsind xilaftin rq vilaytlrinin mrkzdn qoparlmas thlksi yaranr. Czir, Suriya v Misird xalq syanlar balayr.

Yeni xlif l-Mtsim yeni qounlar trtib edir v onlarn trkibind trklr oxluq tkil edir. Artq 833-c ild shaq ibn brahimin balq etdiyi rb qounlar Hmdan yaxnlnda Nsr adl srkrdnin balq etdiyi xrrmi qounlarnn mlub etmy mvffq olur. Xlif Kiik Asiyada Bizansa qar

27

aparlan mharibni dayandrr. O baa dr ki, xrrmilr qar mbarizd dvltin btn qvvlri sfrbr olunmaldr. rb ordusu yksk sviyyd silah v dy sursat il tmin edilir. Trk svarilrindn baqa, qounun trkibind piyada hisslr geni yer verilir: qalxandayanlar, oxular, nefatanlar, yandrc mrmi atanlar, mhndis-da dstlri, qarovul-mhafiz hisslri. Paytaxt Samir hri il cbh arasnda rabit xttinin yaradlmasna byk diqqt yetirilir. Btn yolboyu qarovul mntqlri qurulur. lk df rabit gyrinlrindn istifad edilmy balayrlar.

835-ci ilin yaynda Afin Heydr ibn Kavus rb qoununun komandan tyin edilir. Bizansla aparlan dylrd frqlnn Afin sln Usruana (Frqan) trklrindn olmudur. Blgy gln kimi o, Zncan il rdbil arasnda olan yollar v yolboyu istehkamlar brpa edir, vvlc rdbild, sonra is Brzndd qrargah qurur. Brznddn Bzz qdr olan msaf 50 km-dir. O, sas diqqti kfiyyat xidmtinin faliyytin v xrrmi kfiyyatlarnn zrrsizldirilmsin ynldir. Xrrmilr trafnda istehkamlar zola yaradlr. Babk bel raitd partizan xarakterli mliyyatlara keir v xrda kskin zrblrl rblrin hrkt srtini azaldrd. lrin bel getdiyini grn bzi yerli feodallar xrrmilr xyant edib bu df rblrin trfin kemy balayrlar. Bel ki, Tbriz hri v ah qalasnn sahibi feodal l-Baisin xyanti nticsind bir xrrmi dstsi rblr trfindn mhasiry alnaraq mhv edilir.

835-ci ild xrrmilr rblrin silah v sursat karvanlarna, xrda dstlrin hcumlar edir, rzaq karvanlarn l keirirlr. Xrrmi srkrdsi Trxann iki iri rb karvann mhv etmsi rblr byk zrr vurur. Babkin hcumlar is el gzlnilmz olurdu ki, bzi hallarda Afin dylrin gec d atlardan dmmyi mr edirdi.

Yerli raitdn mhartl istifad edn v da mharibsinin qanunlarn mkmml biln xrrmilr dalq razilrd daim qalb glirdilr. Nticd Afin srkrdlrin sas qvvlrdn aralanb dalara hrkt etmyi qadaan edir. Buna baxmayaraq 836-c ild Htadsr da yaxnlnda Babk nvbti qlbsini qazanr. O, Bua l-Kabirin 5 minlik qoununu mhv edir. 837-ci ild yeni trk svari hisslri il mhkmlndiriln Afin hlledici hcumlara balayr. Onun Babkl danqlar aparmaq chdi Babk trfindn qtiyytl rdd edilir. Afin Babkin sir dm olunun li il yazlm v tslim olmaa aran mktubu Bzz gndrir. Cavab mktubunda Babk ona bel yazr: "40 il qul kimi yaamaqdansa, bir gn azad yaamaq daha stndr".

837-ci ilin yaynda rblr Bzz tam yaxnlar v onu mhasiry alr. Xrrmi qounlarnn pusqu yerini yrnn Afin bu dstni mhv edir. Bundan sonra rblr atma qurular v neftatan dylrin kmyi il Bzzin hcumuna balayrlar. Xrrmilr inadla vuruurlar, lakin qvvlr nisbti brabr deyildi.

28

837-ci il avqustun 27-d Bzz qalas squt edir. Babk xrda dst il Arrana doru hrkt etmy balayr. Lakin vvllr onun mttfiqi olmu alban knyaz Shl ibn Smbat artq rblrin trfin keibmi. Tutulub rblr veriln Babk v onun qarda bdallah xilaftin mrkzi hri v xlifnin iqamtgah saylan Samiry aparlr. 838-ci il martn 14-d xlif l-Mtsimin itirak il Babk v onun qarda zabla edam olunurlar. rb mlliflri xsusi olaraq qeyd edirlr ki, Azrbaycann xalq qhrman lmn mrdlikl qarlayr.

Xrrmilrin Babkin bal il apardqlar xalq-azadlq mharibsi Azrbaycan tarixinin n anl shiflrindndir. rimiqyasl v qanl mharibd o zaman dnyann on gcl dvltlrindn olan rb xilaftin 20 il mqavimt gstrmi xrrmilr txmini hesablamalara gr dmnin 200 mindn artq dysn v onlarca srkrdsini mhv etmidir. Mharib mlubiyytl nticlns d, Azrbaycann azad edilmsi n zmin yaranmdr. Mharib zncirvar reaksiya sasnda digr regionlarda da syanlar dourmu v son nticd rb xilaftinin paralanmasna sbb olmudur.

Babkin ad is Azrbaycan xalqnn istiqlaliyyt urunda mbariz rmzin evrilmidir.

29

IX srin II yarsnda Azrbaycanda yaradlm feodal dvltlri arasnda n mhtmi Sacilr dvlti olmudur. Bu dvltin tmlini bu Sac Divdad qoymu, byk olu Mhmmd is onun iqtisadi inkiafn tmin etmidir. bu Sacn kiik olu Yusifin hakimiyyt illri Sacilr dvltinin n parlaq illri saylr. Gcl ordu hesabna xilaftdn asll lv etmi, Bizasn qounlarn geri atm Yusif btn Azrbaycan z hakimiyyti altnda birldirmidir. Azrbaycandan knarda olan bir ox razilr d onun dvltin birldirilmidir.

Yusif 927-ci ild islamn mqdds hrlrin hcum edn qrmti triqti il vurumada hlak olmudur. Bellikl, Yusif ibn bu Sac Azrbaycan

tarixin btn Azrbaycan torpaqlarn ilk df

vahid Azrbaycan dvlti hdudlarnda

birldirn hkmdar, grkmli srkrd v

islamn mqdds yerlri urunda hid olmu

dy kimi daxil olub.

Yusif ibn

bu Sac Divdad (912-927)

Xrrmilr syan v onun ardnca rb xilaftini brm digr syanlar bu dvlti tam zifltmi v IX srin II yarsnda onun paralanmas il nticlnmidi. vvllr rb dvltin daxil olmu razilrd mxtlif feodal dvltlri yaranmaa balamd. Azrbaycanda da bir ne bel dvlt yaradlmd. irvan razisind Mzydilr, sonra is Ksranilr slalsi irvanahlar dvltini yaratm, Arranda ddadilr slalsi hakimiyyt glmi, Cnubi Azrbaycanda Sacilr, Salarilr v Rvvadilr slallri bir-birini vz etmidi.

Sacilr slalsinin banisi "Afin" lqbli bu-s-Sac Divdad trk mirlri nslindn olan adl-sanl srkrd idi. Vicdanl xidmti mqabilind xlif trfindn dflrl mkafatlandrlan srkrd 866-c ild Kuf hri v Mkk yolunun risi vzifsin tyin edilmidi. slam dnyasnda bu vzif n rfli v msuliyytli vziflrdn biri saylrd, nki onu icra edn xs dnyann hr yerindn Mkky gln zvvarlarn thlksizliyini tmin etmli idi. Onun olu Mhmmd ibn bu Sac Mkk v Mdin hrlrinin hakimi tyin edilmidi. Vzif borcunu layiqinc yerin yetirdiyi n bu Sac yenidn Azrbaycana

30

qaytarlmd. rb xilafti paraland dvrd mstqil dvlt yaratmaa alan bu Sac 879-cu ild vfat edir. Atasnn lmndn sonra olu Mhmmd Azrbaycana qaydr. 889-893-c illr toqqumalarndan sonra Maraada mhkmlnn Mhmmd artq tam mstqil siyast yeritmy balayr.

Paytaxt Maraa hri olan Sacilr dvltinin srhdlri o zaman qrbd Ani v Dvin, rqd Xzr dnizi, cnubda Zncan, imalda is Drbndi hat edirdi. Azrbaycan razisindki xrda dvlt qurumlar Sacilr vergilr dyirdi. Uurlu iqtisadi tdbirlr hyata keirn Mhmmd dvltinin iqtisadi mstqilliyini tmin edir, z pullarn buraxr.

Sacilr dvltinin n parlaq dvr Mhmmd ibn bu Sacn qarda Yusif ibn bu Sacn ad il baldr. Qardann vfatndan sonra hakimiyyt gln Yusifin ordusu regionun n qdrtli ordusu hesab edilirdi. Sacilr dvltinin hrb tkilat z sadliyi il seilirdi. Dvlt bas ba komandan vzifsini icra edir, srlkr titulunu dayan srkrd sgri qoun v istehkam qarnizonlarna, hacib ol-xass titulunu dayan srkrd is qvardiya dstlrin balq edirdi.

Sacilr dvltinin hrb snti bir trfdn regionun iqtisadi, sosial v siyasi inkiafndan asl olmu, digr trfdn is mum-mslman-mumtrk hrb snti il sx bal olmudur. Buna baxmayaraq Sacilr ordusunda bu dvr Azrbaycan hrb sntin xas olan xsusiyytlr d vard. Trk v rb hrb sistemlrinin on yax chtlrini z qounlarnda ttbiq edn Yusif dylrd parlaq qlblr qazanrd.

Yusif ibn bu Sac qsa mddt rzind Azrbaycan razisind keirdiyi mliyyatlar nticsind iri feodal hakimlrini zn tabe edir, dvltin birldirilmsin maneilik trdnlr ldrlrd. Bellikl, Yusif ibn bu Sac Azrbaycan torpaqlann ilk df vahid Azrbaycan dvlti hdudlarnda birldirn hkmdar olur. imali v Cnubi Azrbaycan vvllr vahid kild yalnz yadelli dvltlrin (Sasanilr, rb xilafti) trkibind olmudur. Btn Azrbaycan znd birldirn ilk yerli dvlt Sacilr dvlti olmudur.

z qdrtli ordusu il Yusif Azrbaycan srhdlrin yaxnlamaa chd gstrn Bizans xristian dvltinin qounlarn geri oturdur.

Azrbaycan kimi hmiyytli corafi mvqey malik v byk glir gtirn lknin llrindn xmasndan hiddtlnn v Yusifin gclnmsindn ehtiyat edn rb xliflri Sacilr dvltini datmaa alrlar. Onlar mxtlif txribatlar trdir, quldur dstlri, sui-qsdlr yolu il Yusifi aradan gtrmy alrlar. Btn bu sylr pua xdqda onlar hrbi gc l atmaq qrarna glirlr. rb qounlar Azrbaycan srhdlrin toplamnaa balayr. Bu xbr Yusif atan kimi srtl hrkt edrk Rey, Zncan, bhr v Qzvin hrlrini tutur. O, srkrdlik mharti gstrrk 7 minlik ordu il xlif Xaqan l-

31

Mflihinin 20 minlik qoununu mlub edir. Xlif yeni ordu toplayr v Yusif qar ikinci ordu gndrir. Cnubi Azrbaycann Srab hri yaxnlnda ar dy ba verir. Bu dyd d Yusif qalib glir. Qlblrdn arxaynlaan Yusif ordunu buraxr v xrda dst il

rdbil yollanr, lakin 919-cu ild rblr trfindn sir gtrlr. Sacilr dvltinin basz qalmasndan istifad edn xlif srkrd Mhmmd l-Fariqini byk rb qounu il Azrbaycann zrin gndrir. Yusifin sir dmsi xbrini alan Bizans imperatoru da Azrbaycan zrin qoun kir.

Azrbaycan byk thlk il zlir. Lakin Yusifin sadiq silahdalarndan Subuk adl srkrd Sacilr dvltinin btn qounlarn toplayr v l-Fariqini darmadan edir. Daha sonra o, srtli yr edrk Dvin istiqamtindn hcum edn Bizans qounlarna hml edir v onlan geri oturdur. Xlif Azrbaycan tuta bilmycyini grnc Yusifl dmn deyil, mttfiq olmaq istyir. O, Yusifi hbsxanadan azad edir. Onu mstqil Sacilr dvltinin bas kimi tamyr. Yusif Rey, Qzvin, bhr v Zncan z dvltin birldirir. Daha sonra o, Van glndn qrbd yerln rmniyy vilaytini tutur. slind, son ermni dvlti 387-ci ild lv edilmidi; bu razilr is gah Sasanilr, gah Bizans, gah da rb xilafti trkibin daxil olurdu. 921-ci ild Yusif rmniyyni rblrin lindn alr.

Bu dvrd islamn mqdds hrlrin qar byk thlk yaranmd. rbistanda, Bhreyn razisind qrmtilr ad il tannan triqt meydana glmi v qrmtilr islamn mqdds hrlri v ziyartgahlarna hcum etmy balamdlar. Onlar xlifnin qounlarn mlubiyyt uradrlar. Yusif bilirdi ki, bir zamanlar onun atas v byk qarda Mkk v Mdin hrlrinin thlksizliyini can-bala tmin etmilr. Odur ki qrmti hcumu thlksi yarananda o z qounlarnn bir qismi il cnuba doru yr edir. Bir ne dyd qrmtilri geri atan Yusif 927-ci il dekabrn sonunda Kuf hrinin qarsnda ba vern dyd ar yaralanr v islam amallar urunda hid olur. 929-cu ildn balayaraq Sacilr dvltini qulamlar arasndan xan srkrdlr idar etmy balayr.

Bellikl, Yusif ibn bu Sac Azrbaycan tarixin btn Azrbaycan torpaqlarn ilk df vahid Azrbaycan dvlti hdudlarnda birldirn hkmdar, grkmli srkrd v islamn mqdds yerlri urunda hid olmu dy kimi daxil olur.

32

IX yzilliyin ortalarndan etibarn Azrbaycan mdniyyti srtl inkiaf etmy balayr. Bunun n lverili tarixi zmin yaranmd. vvlc Sasani imperiyas, sonra is rb xilafti trkibind olan Azrbaycan Yaxn v Orta rqin mhur mdniyyt ocaqlar il sx qarlql laq saxlam, rq mdniyytinin inkiafnda yaxndan itirak etmidir.

Azrbaycan alimlri Orta Asiya v Hindistan hdudlarndan tutmu Priney yarmadasnadk uzanan ox geni razilri hat edn xilaftin srhdlri daxilind ba vermi mdni oyand - Mslman intibahnda bilavasit itirak etmilr. Xilaftin sququ nticsind Azrbaycanda balam siyasi dirli hyatn btn sahlrind, o cmldn elm v mdniyytd z ksini tapmdr.

Bu dvr grkmli Azrbaycanl alimlrindn biri filosof Bhmnyar ibn Mrzban olmudur.

Azrbaycan tarixind Bhmnyar ibn Mrzban grmkli mtfkkir, bir ox flsfi v etika srlrinin mllifi, orta sr rq flsfsinin inkiafnda byk rolu olmu alim kimi tannr.

Bhmnyar ibn Mrzban (?-1066)

rb xilaftinin squtu nticsind Azrbaycanda yaranm mstqil feodal dvltlrin hkmdarlar elmin, maarifin inkiafina xsusi fikir verir, dvrn qabaqcl xsiyytlrini saraylarna dvt edir, onlarn yaradcl n rait yaradrdlar. Azrbaycann Tbriz, amax, Gnc, Brd, rdbil v digr hrlrind alm mdrslr savadl mtxssislr yetidirirdilr. Sonradan onlarn bir oxu Badad, Dmq, Qahirnin ali thsil ocaqlarnda thsillrini davam etdirrk elm yeni-yeni thflr verirdilr.

Dnya sivilizasiyasnn n qdim mrkzlrindn biri saylan Azrbaycann imalla Cnubun, rql Qrbin ksidiyi yerd yerlmsi d burada elm v mdniyytin mxtlif sahlrinin inkiaf n lav imkanlar yaradrd. l-Biruni, bn Sina, l-Frabi, Blzuri, Msudi, l-stxri, bn Havgl, l-Kindi v digr mhur rq alimlri Azrbaycann elmi-dbi mhiti il bilavasit bal olmular.

IX-XII srlrd dnya mdniyytin Qtran Tbrizi, Mhsti Gncvi, Xaqani irvani, Nizami Gncvi, mr Gncvi, Yusif ibn Tahir, Flki irvani,

33

Mcirddin Beylqani, Xtib Tbrizi kimi dbiyyat xadimlri, cmi bubkr, Msud ibn Davud kimi memarlar bx etmi Azrbaycan mdni oyann n mhm mrkzlrindn biri idi. Bu dvrd Azrbaycann vahid dvlt srhdlri daxilind birldirilmsi Azrbaycan dbi dilinin formalamasna sbb olur v azrbaycanllar vahid bir xalq kimi dnyada tannr.

Azrbaycan alimlri mxtlif elm sahlrinin, o cmldn tbabt, flsf, astronomiya, tarix v corafiyann inkiafnda dnya elminin nnd gedirdilr. Eynlqzzat Miyani, Mkki l-Brdyi, Sid l-zdi kimi filosoflarmz, bu Miaz bdai Xoylu kimi tbibimiz, bubkr Mhmmd irvani kimi hquqnasmz, Fazil Fridddin irvani kimi astronomumuz "Azrbaycan ntibah"nn grkmli nmayndlridir.

"Azrbaycan ntibahnn ilk grkmli simalarndan biri Bhmnyar ibn Mrzban olmudur. Bhmnyar blhsn ibn Mrzbann uaql v gncliyi barsind mlumdur ki, o, Cnubi Azrbaycanda sad azrbaycanl sntkar ailsind anadan olmudur. Bir df Azrbaycanda olan grkmli rq alimi bu li bn Sina sntkar Mrzbann emalatxanasnn yanndan kend hytd oynayan uaqlardan ona od gtirmyi xahi edir. Sbadan od v ya kmr gtirmk n uaqlarn qab yox imi, buna baxmayaraq uaqlardan biri ovucuna torpaq tkdrr v kzrn kmrlri bu torpan stn ydraraq bn Sinaya gtirir. Bu uaq Bhmnyar imi. Uan alna heyrtlnn bn Sina onun valideynlri il danr v ua onun yanna gndrmlrini xahi edir. Bellikl, Bhmnyar bn Sinann agirdi olur.

Hm bn Sinann qeydlri, hm d onun srlrini thlil etmi alimlrin fikrinc, grkmli alimin bir ox nailiyytlri onun gnc Bhmnyarla apard shbtlr v mbahislr sasnda qazanlmdr. Bir mddt kedikdn sonra Bhmnyara o dvrn sas aparc elmlrindn trafl mlumatlar vern v onu istiqamtlndirn bn Sina agirdinin mstqil almasna icaz verir. rqin n mhur mdrslrind drs demy balayan Bhmnyar sonda vtni Azrbaycana qaydr v burada znn on mhur srlrini yazr. "Metafizika elminin mvzusuna dair traktat" adl folsofi srind Bhmnyar qdim yunan v Roma filosofiarnn srlrini thlil etmi, onlarn nticlrini XI sr elmi sviyysindn yoxlam, frziyylrin qiymt vermidir. Bhmnyar hrkt, mkan v zaman anlaylarnn flsfi rhini vermi, onlarn vhdtini, bir-birindn ayrlmazln gstrmidir.

"Mntiq dair zint kitab" adl digr srind Bhmnyar o dvrd flsfnin trkib hisssi kimi tzc formalamaa balayan mntiq v onun qanunlar aradrm, onun anlaylarnn trifini vermidir. O zn qdrki rq flsfsini drindn yrnmi, onun nailiyytlri il yaxndan tan olmu, mntiqd anlay, hkm, istiqlal anlaylarn geni iqlandrmdr.

34

"Mvcudatn mrtblri" adl nvbti flsfi srind Bhmnyar dnya, onun qanunlarn, yaranma v inkiafetm sbblrini aradrm, insann bu dnyada tutduu yeri v oynad rolu nzrdn keirmidir. O, idrakda hiss v rasional mqamlarn laqsini vermidir. Bhmnyarn "Thsil kitab" adl sri d hatliliyin, mzmun drinliyin gr onun yaradclnda xsusi yer tutur.

Bhmnyar flsfi srlrind bildirir ki, hr eyin sasn on mumi mnada varlq tkil edir. Varlq, onun fikrinc, iki formada olur: vacib varlq v mmkn varlq. Vacib varlq zruridir, mtlq mvcuddur, sbbsizdir, he kim trfindn yaradlmayb, bdidir, mmkn varl yaradandr. Mmkn varlq qeyri-mvcud v mvcud frz edilndir, onun varl v yoxluu birsbblidir, daha dorusu, o, nticdir. Bhmnyar yazrd ki, Allah mxluqatdan zamanca qabaqdr. Onun fikrinc, nticnin drk olunmas ilk sbbin drk olunmasna aparb xarr. Bhmnyarn bu fikirlri mslman alimlri trfindn msbt qarlansa da, mtkllimlr (ortodoksal filosoflar) onun "sbbin varlndan nticnin varlnn hasili vacibdir", habel "ilk sbb zaman etibaril nticy brabrdir" fikirlrini qbul etmirdilr.

Bhmnyarn etik baxlar topland "Gzllik v sadt kitab", hminin bir ox tzkirlri d biz qdr glib atmdr. "Musiqi kitab" adl sri etik-flsfi xarakter dayr. Bhmnyarn hal-hazrda Sankt-Peterburq v Daknd arxivlrind saxlanlan bn Sina il flsfi yazmas onun bir filosof kimi nec pxtlmsini, kamillmsini yrnmy imkan verir.

Maraqldr ki, hl salnda Bhmnyarn srlri rq filosoflar trfindn drindn yrnilmi, onlar z krlrk oxaldlmdr. Avropa Bhmnyarn srlri il XIX srd tan olmu v onlarn bir qismi Almaniyann Leypsiq hrind ap edilmidir. Onun XX srd d aktualln itirmyn flsfi srlri Tehranda v Qahird nr olunmudur.

rqin grkmli alim v mtfkkirlri bl Abbas Lvkri, fzlddin Xnci, Nsirddin Tusi, Siracddin Urmvi flsf elmind zlrini Bhmnyarn davamlar hesab etmilr.

bn Sinann agirdi v davams, Azrbaycan filosofu Bhmnyarn orta sr mslman rqind flsfi fikrin inkiafnda byk rolu olmudur.

Bhmnyar ibn Mrzban 1066-c ild Cnubi Azrbaycanda vfat etmidir.

35

rb xilaftinin squtu nticsind Azrbaycanda balayan siyasi dirli elm v mdniyytin inkiafnda da zn bruz verdi. Bu dvrd Azrbaycan Mslman ntibah adlanan mhm mrkzlrindn biri idi. Azrbaycan intibah mdniyytinin ilk byk airlrindn biri, rqd tannan ilk Azrbaycan airi Qtran Tbrizi idi. Azrbaycan tarixin Qtran Tbrizi

dvrn hadislrini srlrind trnnm

edn istedadl ir, ilk izahl lt trtib

etmi filoloq alim v mtfkkir kimi

daxil olmudur.

Qtran Tbrizi (1012-1080)

rb xilaftinin squtu nticsind Azrbaycanda balayan siyasi dirli, mstqil dvltlrin meydana glmsi elm v mdniyytin inkiafnda da zn bruz verdi. Bhs ediln dvrd Azrbaycan "Mslman intibah" adlanan mhur mdni oyann n mhm mrkzlrindn biri idi. Bhmnyar ibn Mrzban kimi filosof, Xtib Tbrizi kimi filosof v dbiyyatnas, Eynlqzzat Miyani kimi air v filosof, bu Miyaz bdai Xoylu kimi hkim, bu Bkr Mhmmd irvani v Fazil Friddin irvani kimi astronom, Yusif ibn Tahir Xoylu v mr Gncyi kimi dbiyyatnas, Nizamddin bl-la Gncvi, Flki irvani, mir zzddin irvani, Mcirddin Beylqani, Qivami Gncvi kimi air, Mhsti Gncvi kimi air yetidirn Azrbaycan mdni mhiti sonda "Mslman ntibah"na Xaqani irvani v Nizami Gncvi kimi dahilr bx etdi.

Qtran Tbrizi (bu Mansur Qtran Cili Tbrizi Azrbaycani) 1012-c ild Tbriz yaxnlnda adiabad adlanan xrda hrcikd anadan olmudur. Hmin hrcikd mktbi bitirn Qtran sonradan Tbriz km v burada mdrsd thsilini davam etdirmidir. Artq mdrsd oxuyarkn o, ilk qsidlrini yazmdr.

O dvrd Azrbaycanda feodal prakndliyi hkm srrd. Burada bir ne mstqil dvlt vard. Cnubi Azrbaycan paytaxt Tbriz hri olan Rvvadilr dvltinin trkibind idi. 1028-ci ild Orta Asiya razisindn Azrbaycana ouz trk tayfalar glir. Rvvadilr dvltinin hkmdar bu Mnsur Vhsudan onlarn azrbaycanllarla qohum olmasn nzr alaraq bu

36

ouzlara dvltin razilrind mskunlamaa icaz verir, sonra is onlar z ordusuna yazr. Azrbaycan ikinci vtnlri kimi qbul edn ouzlar canla-bala Bizansa qar vuruurlar. Mdrsd thsilini bitirdikdn sonra airlik istedad il seiln Qtran Tbrizi Gncy kr. Bu dvrd Gnc Azrbaycan ddadilr dvltinin paytaxt idi. sasn imali Azrbaycann qrb razilrind yerln bu dvlt cnub-qrbdn Bizansn, qrbdn is onun mttfiqi olan grc feodallarnn tcavz il zlmidi. Tiflis mslman mirliyini (bu dvlt VIII - XII srlrd mvcud olmu, rbmnli Cfrilr slalsi trfindn idar olunsa da, halinin ksriyytini trklr tkil edirdi) daim dstklyn ddadilr dvlti hrbi baxmdan gcl dvlt olmu, lazm gldikd Rvvadilr d kmklik gstrmidir. Mhz bu dvltin qounlar Azrbaycann digr feodal dvlti - irvanahlar dvltin imaldan ediln tcavzlr qar mbariz aparmaa kmklik edirdi.

Gcl istehkamlarla qorunan Gnc mslman dnyasnn rq hdudlarnn mdni mrkzi saylrd. Burada mktblr, mdrslr, xsi v hr kitabxanalar, rsdxana, tibb ocaqlar, oxsayl sntkarlq emalatxanalar v tacir dkanlar faliyyt gstrirdi.

Gncd drs demy balayan Qtran Tbrizinin airlik istedad barsind shbtlr ddadilr dvltinin bas bdl Hsn Lkriy atanda o, airi artdrb dinlmi v onu sarayna dvt etmidir. Lirik eirlrind insana mhbbt, tbit vurunluu trnnm edn air bu tklifi qbul etmidir.

Hmin vaxtdan etibarn saray airi Qtran Tbrizinin ksr eirlri siyasi v hrbi-siyasi hadislrin trnnmn, dvlt bas v onun kmkilrinin vsfin hsr olunmudur. Maraqldr ki, bizim gnlrd onun bu eirlri mhm tarixi mnb kimi tdqiqatlar trfindn qiymtlndirilir. Bel ki, air 1036 - I037-ci illrd bu Mnsur Vhsudann Gncy sfrini tsvir edir, onun bdl Hsn Lkri il apardqlar danqlardan xbr verir. Hminin onun ouzlarn Azrbaycana glii, onlarn yerli hali il qayrayb-qarmas haqqnda verdiyi mlumatlar maraq dourur. Mlumdur ki, ouzlarn bir qismi ddadilr dvlti razisin kdkd burada yax qarlanm v Gnc trafnda mskunlamlar. Hkmdar onlar ddadi qounlarna daxil etmidir. 1037 v 1038-ci illrd Bizans v grc qounlarnn ddadilr dvltin hcumlarnn df edilmsind, dmnlrin mlubiyyt uradlmasnda ouzlarn byk rolu olmudur.

Qtran Tbrizinin n mhur srlri "Qvsnam", "Qunam", "Vamiq v zra" v "Divan"dr ki, o da sasn qsidlr toplusundan ibartdir.

airin qsidlrindki mlumatlar ox vaxt obyektiv xarakter dadndan bir ox feodallar ona qar xr, onu hkmdarn gzndn salmaa alrdlar. Bu dvrd ona qar olan kskin mnasibt airin eirlrind z ksini tapmdr.

air hqiqti yazmaq vzin mddahlqla mul olma qbul etmirdi.

37

Txminn 1041 - 1042-ci illrd Qtran Tbrizi ddadilr dvltini trk edrk Tbriz glir. O burada dhtli Tbriz zlzlsinin ahidi olur v onu z srind tsvir edir.

1046-c ild Tbriz glmi mhur rq airi v syyah Nsir Xosrov burada bir ox alim v airlrl grmdr. O znn "Sfrnam" kitabnda Qtran Tbrizinin eirlrini yksk qiymtlndirmidir.

Filoloq alim Qtran Tbrizi fars leksiko-qrafiyas tarixind izahl lt yazan ilk tdqiqat olmudur. Yaad dvrd "Lti-Qtran" v ya "Frhngi-Qtran" ("Qtrann lti") adlanan elmi sr sonralar "Tfasir filuqatil-yurs" ("Fars szlrinin izahl lti") v ya sadc, "Tfasir" adlandrlrd. Ltd o, fars szlrinin izahn vermi, onlarn trk analoqlarn gstrmidir.

Qeyd etmk lazmdr ki, bu dvrd btn elmi srlri rb dilind, bdii srlri fars dilind yazmaq dbd idi. Ona gr d trkmnli airlr, o cmldn Azrbaycan airlrin bel bir lt olduqca vacib idi. Sonrak dvrlrd zlri ltlr trtib etmi bir ox air v filoloqlar Qtran Tbrizinin ltini yksk qiymtlndirmilr. Azrbaycan v ran poeziyasnn inkiafnda Qtran Tbrizinin ltinin byk rol oynadn bir ox alimlr qeyd edir.

Daha sonrak dvrlrin mnblrind Qtran Tbrizinin bir ara Naxvanda yaad gstrilir. Lakin mrnn axrnda o, yenidn Tbriz qaydr.

Qtran Tbrizi 1086-c ild Tbrizd vfat etmi v Shrab mhllsi yannda airlr qbiristanlnda dfn olunmudur.

XII sr Mrkzi Asiya airi Ridddin Vatvat yazrd ki, onun tsvvrnd tkc bir sl air vardr ki, o da Qtran Tbrizidir.

38

XII srd Cnubi Qafqazda n sabit dvlt irvanahlar dvlti olmudur. Bu, Mzydilr v Ksranilr slallrind olan irvanahlarn uurlu daxili v xarici siyastlrinin nticsi idi. irvanah I Axsitan hakimiyyti illrind irvanahlar dvlti znn n qdrtli alarn yaayrd. irvaah I Axsitan hakimiyyti illrind Azrbaycann irvan blgsind yaranm siyasi sabitlik, onun Azrbaycan Atabylr dvlti v Grcstanla dostluq siyasti, hrbi qdrtin artrlmas iqtisadi inkiafa v mdniyytin trqqisin msbt tsir gstrmidi. Azrbaycan tarixin irvanah I Axsitan ibn

Mnuhr dvltinin iqtisadi inkiafn tmin

etmy cat atan, qonu dvltlrl dostluq

laqlri qurmaa alan dvlt xadimi, qdrtli

ordu v gcl hrbi donanma yaradan tkilat,

1175-ci il qlbsi il orta srlr dvrnd ruslarn Azrbaycana yrlrinin qarsn tamamil alan

srkrd, irvan hrind yzlrl yeni mxtlif

tyinatl binalar ina etdirn qurucu xs kimi

daxil olmudur

I Axsitan ibn Mnuhr (1160-1196)

irvanahlar dvlti XII srd Cnubi Qafqazda n sabit dvlt olmudur. Hl VI srd Sasani ahnah irvan vilaytini idar etmk n buraya Mzydilr slalsindn olan hakimlr gndrir. Bu slalnin nmayndlri zlrini "irvanah", yni "irvan hakimlri" adlandrmaa balayrlar. Sasanilr, sonra is rb xilafti dvrnd irvanahlar xrda yerli hakim hesab olunurdular. rb xilafti paralananda irvanah Heysam ibn Xalid 861-ci ild z mstqilliyini byan edir. Bellikl, xritd irvanahlar dvlti meydana glir.

Drbnddn Kr aynadk razilrd mhkmlnn irvanahlar adtn neytral mvqe tuturdular. Bu onlara z razilrind siyasi sabitlik yaratmaa imkan verir. Siyasi sabitlik is z nvbsind tsrrfatn dirlii v mdniyytin iklnmsin sbb olur. 1027-ci ild Mzydilr slalsi vzin hakimiyyt Ksranilr slalsi glir, lakin lknin siyasi inkiaf yolu dyimz qalr. 1066-c ild irvanah I Friburz gcl trk dvlti olan Byk Slcuq dvltindn asll qbul edir. irvanahlar dvlti slcuqlara vergilr dmli v lazm gldikd sgri qvv il kmk gstrmli idi. Asllqdan yaxa qurtarmaa alan irvanahlar, nhayt, 1123-c ild buna nail olurlar. Bir trfdn slcuqlar, digr trfdn grclrl mbariz raitind hakimiyyt glmi irvanah III Mnuhr

39

1120 - 1160-c illrd dz 40 il hakimiyytd olmu v dvlti gclndirmidir. III Mnuhrn olu I Axsitan (bzi mnblrd I Axsartan) 1160 - 1196-c illrd hakimiyytd olmudur. irvanah I Axsitan tarazlam xarici v daxili siyast hyata keirmidir. Azrbaycan Atabylri dvlti il sx dostluq laqlri yaradan irvanah Grcstanla da dostluq laqlri qurmudur. 1173-c ild Grcstanda ar III Georgiy qar iri feodallarn qiyam qalxanda irvanah ona hrbi kmk gstrmidir.

I Axsitann vaxtnda lkd sntkarlq v ticartin inkiafna byk diqqt yetirilir, haqsz vergilr v rsumlar lv edilir. Nticd irvanahlar dvlti rqd n varl dvltlrdn birin evrilir, onun amax, Drbnd, Bak, abran, Qutasfi hrlri iri ticart v sntkarlq mrkzlri kimi mhurlar. vvllr slcuqlara vergi kimi gndriln 40 min dinar indi mdafi tikililrinin inasna, ordunun gclndirilmsin, hrbi gmilrin yaradlmasna ynldilir. Qsa zaman rzind hrbi dniz qvvlri irvanahlar ordusunun vacib trkib hisssin evrilir. irvan hrbi gmilri "bk" tipli dy v "baqala" tipli nqliyyat gmilrindn ibart idi. Hrbi donanmaya "mir l-bhr", yni "dniz sahibi" adlanan vzifli xs balq edirdi. ri gmilrin kapitanlar "mir", xrda gmilrin kapitanlar "ris", kmki gmilrin kapitanlar is "itiyyam" adlanrd. Dvltin btn hrbi gmilri Bak hrinin hrbi limannda cmldirilmidi.

irvan donanmasnn hrbi bazas da Bakda yaradlmd. Limann mdafi sistemi hrin sahilyan divar xttindn, Sbayl qalasndan v xbrdarlq brclrinn ibart idi. Sahilyan divar xtti hl irvanah III Mnuhrn mri il ina edilmidi v hri hr trfdn hatlyirdi. Divar xttinin bir hisssi dniz doru Sbayl qalasna trf gedirdi. ndi hmin qala divar rihri hatlyir. z dvr n mhtm qalalardan biri olan Bak qalas mxtlif forma v ll brclrl gclndirilmidi. Qala divarnn nnd drin xndk qazlmd. Dmn qounlar hr yaxnlaanda xndk dniz suyu il doldurulurdu. Xndyin olmas dmnin divardadan qurularnn divara yaxnlamasna imkan vermir, stlik, divarn altna lam atmaa da mane olurdu.

I Axsitan hakimiyyt gldikdn sonra 1161-ci ild Bakda inasna balanan Qz qalas rsdxana v mayak rolunu oynamdr. Hndrly 28 m, divarlarnn eni 4 - 5 m olan bel mhtm qurunun ina edilmsi gstrir ki, irvanah I Axsitan lkd elmin inkiafna byk diqqt yetirirmi. Tsadfi deyil ki, Qz qalas orta sr Azrbaycan memarlnn unikal incilrindn biri saylr.

1175-ci ild irvanahlar dvlti xarici tcavz mruz qalr. 73 gmidn ibart rus donanmas Volqa ayndan kerk Xzr xr v irvan sahillrin yan alr. Onlarla lbir olan qpaqlar imaldan Drbnd keidini aaraq quru yolla irvana hcum edirlr. Qpaqlar Drbnd v abran zbt edirlr. Rus donanmas Xzrdn Kr keib irlilmk v razilri talamaq mqsdi gdrd. Lakin

40

irvanahn hrbi donanmas kifayt qdr gcl idi. Sar adas yaxnlnda ba vermi dniz dynd irvanah rus donanmasn darmadan edir, ruslarn 75 gmisindn 73- geri kilib aradan xr. Bu qlb orta srlr dvrnd ruslarn dnizdn Azrbaycana hcumlarna birdflik son qoyur. Qpaqlarn qarsn almaq mmkn olsa da, onlar lkdn xarmaq ox tin idi. Bel raitd yaxl unutmayan grc ar III Georgi irvanahn kmyin glir. Birlmi irvan - grc qounlar qpaqlar lkdn qovur.

Bu qlblr, lbtt, irvanah I Axsitann nfuzunu artrr. 1192-ci ild irvanahlar dvltinin paytaxt amax hri gcl zlzl

nticsind dalr. hrin ksr iri v xrda binalar uur, on minlrl insan hlak olur. Hlak olanlar arasnda irvanah I Axsartann ailsi d var idi. Yer tkanlarnn gc o drcd byk imi ki, htta yaxnlqdak da qalalarnda da dantlar olur. amaxllarn kmyin btn Azrbaycandan minlrl insan glir. mumi sylrl hr yenidn brpa olunmaa balayr. Lakin irvanah yax baa dr ki, zlzl yenidn tkrarlana bilr. Ona gr d yeni paytaxt n yer seir. Bellikl, Bak hri irvanahlar dvltinin ikinci, ehtiyat paytaxt elan edilir. Mqsd hr hans bir thlk yaranarsa, hkumti v xzinni amaxdan Bakya krmk idi. XII srd Bak hri artq paytaxt ola bilck qdr byyr. hrd gedn tikinti ilri geni vst alr. Saraylar v qalalar, bazarlar v dkanlar, mscidlr v mdrslr hri bzyir. Sntkarlq-ticart mrkzi kimi inkiaf edn Bak Drbnddn sonra Xzr sahilind ikinci mhm ticart liman hesab edilir v sasn neft v duz istehsals kimi hrt tapr. hrd gmi trsanlri, sntkar emalatxanalar, anbarlar, evlr v imartlrin say gn-gndn artr.

irvanah I Axsitann hakimiyyti illrind Azrbaycann irvan blgsind yaranm siyasi sabitlik, onun Azrbaycan Atabylri dvlti v Grcstanla dostluq siyasti, hrbi qdrtinin artmas iqtisadi inkiafa v mdniyytin trqqisin msbt tsir gstrir.

41

1136-c ild msddin Eldniz trfindn yaradlm Azrbaycan Atabylr dvlti (Eldnizlr dvlti) tariximizd n mhtm dvltlrdn biri olmudur. 1175-ci ildn etibarn dvlti idar edn Mhmmd Canah Phlvan onu daha da qdrtlndirmidir. Atasnn n yaxn silahdalarndan srkrdlik v dvlr idariliyi drslri alm Cahan Phlvan dvlti daxili sabitliyinin tmin edilmsin ynlmi kompleks tdbirlr hyata keirir. Bunun saysind qdrtli ordu yaradan, Drbnddn ran krfzindk, Diyarbkirdn fqanstan srhlrindk razilri tabe edn Cahan Phlvan dvltinin razisin bir df d olsun dmn qvvlri buraxmamdr! Azrbaycan tarixin Mhmmd Cahan

Phlvan mrklmi dvlt yaratmaa

alan, Azrbaycann vahidliyini tmin edn

xs kimi daxil olmudur.

Mhmmd Canah Phlvan (1175-1186)

136-c ild msddin Eldniz trfindn yaradlm Azrbaycan Atabylri dvlti (Eldnizlr dvlti) tariximizd n mhtm dvltlrdn biri olmudur. Grkmli srkrd v uzaqgrn siyasi xadim olan msddin Eldniz tin hrbi-siyasi vziyytd ninki z dvltinin mstqilliyini tmin etmi, htta az vaxt rzind bir ox iri feodallarn zbanalna son qoyaraq btn Azrbaycan z hakimiyyti altnda birldirmidir. Naxvan hri bu dvltin paytaxt olmudur. Naxvann rqin n gzl hrlrindn birin evrilmsi mhz msddin Eldnizin ad il baldr. 1161-ci ild raq sultanlnn taxtnda nmayndsini oturdan msddin Eldniz bu dvlti d idar etmidir. Onun byk olu Mhmmd Cahan Phlvan raq sultannn xacibi tyin edilmidi. O dvrd xacib sultann kmkisi olmaqla dvltin vzirindn d yksk vzif hesab edilirdi. msddinin kiik olu Qzl Arslan raq sultanl qounlarnn ba komandan olmudur. Bel ki, Azrbaycan Eldnizlr slalsinin hakimiyyti altnda olan raq sultanl faktik olaraq Eldnizlr dvltinin trkib hisssi hesab edilmidir. irvanahlar dvlti d Eldnizlrdn asl vziyytd olmudur. Bellikl, Azrbaycann vahidliyi tmin edilmidir. msddin Eldnizin hakimiyytinin sonuna yaxn Eldnizlr dvlti Drbnd hrindn ran krfzindk olan razilri hat etmidir.

42

1175-ci ild - msddin Eldnizin vfatndan sonra byk olu Mhmmd Cahan Phlvan hakimiyyt bana keir. Atasnn pekar srkrdlrindn hrbi drslr alm, dvlt xadimlrinin rhbrliyi altnda dvltiliyin sirlrini yrnmi, elm v mdniyytl yaxndan maraqlanan Cahan Phlvan hakimiyyt glnd artq hans tdbirlri hyata keircyini yax bilirdi. Hl raq sultannn xacibi ildiyi zaman o anlamd ki, iri feodallar dvltin dayaqlar olsalar da, onlar nzartsiz qoyanda dvlt ziflyir. ri feodallarn arasnda ba vern mnaqilr ucbatndan son nticd dvltin ordusu v iqtisadiyyat tnzzl urayr. Mhz bu sbbdn d o, sas diqqtini mrkzi hakimiyytin gclndirilmsin verir, bir sra dndy tdbirlr kompleksini hyata keirir. Btn vacib vziflr o z xsi mmlklrini tyin edir. Hminin iri hrlr v vilaytlr d mmlklrini ba qoyur. Qeyd etmk lazmdr ki, "mmlk" sz xsi qul mnasn vers d, o mmlklr bizim "qul" kimi qbul etdiyimiz anlaydan frqlnirdi. Bel ki, mmlk kimi qeyd alnm gnc mtlq 5 illik tlim-xidmt mrhlsi keirdi. Yalnz bundan sonra o, tam hazrlql dy hesab olunurdu. Bel mmlklr hkmdarn xsi mhafiz dstsin gtrlr, onun v ailsinin, hminin dvltinin xzinsinin thlksizliyini tmin edirdi.

Bel dylr arasndan n yaxlar seilir v onlarn tlimi davam etdirilirdi. Tlimin altnc ilind mmlklr xsusi rmz kimi bad alaraq hkmdar sarayna daxil olmaq v burada xidmt etmk slahiyyti qazanrdlar. Bellikl, mmlk saray qayda-qanunlar il qonaq qbul etm, ikaytilrl mnasibt saxlama v s. proseslrl yaxndan tan olurdu. Yeddinci xidmt ilind mmlk hkmdar hat edn xslr srasna daxil edilir, ona "hkmdarn silahdan", "hkmdarn mehtri", "hkmdarn paltar qoruyan" v s. vziflrindn biri verils d, slind, btn dvlt hmiyytli ilrd itirak etmy balayrd. Bu zaman dvlti idar etmk qanunlar il tan olur, bzi hallarda mslhtlr vermk hququna malik olurdu. Bellikl, 35 yana atm v btn gstriln mrhllri kemi mmlk siphsalar, yni qoun komandan tyin edil bilr, 37 yana atdqda is mir titulunu ala bilrdi. mir titulu alm mmlk iri inzibati vahidlr ba v vacib dvlt vziflrini icra edn xs tyin edilmk hququ qazanrd. Vilayt balar v vzifli xslr mmlklrdn tyin edildikd vzifni layiqinc icra edirdilr. Buna onlarn kediyi zngin hyat drsi imkan verirdi. Hrtrfli hazrlqdan baqa, mmlklrin bir stnly d var idi. Onlar uaq ikn kasb aillrdn seilir v ya qul bazarlarndan alnr, bu sbbdn d onlarn qohum-qrabas olmurdu. Bu, bir-birlri il qohum olan iri, gcl feodal nsillri il hkmdarn apard mbarizd vacib mqam idi. Dorudan da, Mhmmd Cahan Phlvann mmlkIri btn hallarda ona sdaqtl xidmt etmi, onun vfatndan sonra is onun qarda v oullarna xidmt gstrmidilr.

43

Yksk pekarl v hrtrfli hazrl il seiln mmlklr tbqsinin yaradlmas mrkzlmi dvlt quruculuu yolunda feodalizm dvr n vacib nailiyyt idi.

Mmlklr arxalanan Cahan Phlvan itat gstrmyn, daim mstqilliy can atan v bununla dvlti paralamaa alan bzi iri mirlrin mqavimtini qtiyytl qrr.

Dvltinin mrkzi olan Azrbaycan idar etmyi Mhmmd Cahan Phlvan qarda Qzl Arslana taprr. Bununla Eldnizlr dvltinin siyasi, iqtisadi, mdni hyatnda Azrbaycann aparc rolu tmin edilir. Qzl Arslan hm d Mhmmdin oullar bu Bkr v zbyin trbiyisi olmudur.

Mhmmd Cahan Phlvan is zn raq sultan azyal III Torulun atabyi elan edrk onun adndan sultanl idar etmy balayr. Bel ki, III Torul Naxvanda yaayr, Cahan Phlvann mmlklri is onun adndan sultanh idar edirdi.

Silahl qvvlrin sas 50 minlik daimi qoundan ibart idi. Feodallq dvrnn n zif chtlrindn biri d daimi qoun hisslrinin vzin yerlrdn ylan praknd qounlarn mvcud olmas idi. Bel qoun qfil dmn hcumunun qarsn ala bilmir, daxild qiyamlar yatrmaqda tinlik kirdi. Daimi qoun is hm mrkzi hakimiyyti gclndirmy, hm d mstqillik v razi btvlyn tmin etmy imkan verirdi.

Eldnizlr dvltinin razisin l-Cibal, raq, Gilan, Mazandaran, sfahan, Rey, Hmdan daxil edilmidi. Xilat, Diyarbkir, Fars, Xuzistan, Mosul, Kirman v Tbristan vilaytlrinin balar da bu dvltdn asl idilr. Dvltin razisi bydyndn paytaxt Naxvandan Hmdana krlr.

Dvltd sntkarlq v ticartin trqqisin, knd tsrrfatnn inkiafna byk diqqt yetirilirdi. Tsadfi deyil ki, "Azrbaycan Renessans" kimi tannan mdni oyan mhz bu dvltin mvcudluu dvrd ba vermidir.

1186-c ild Mhmmd Cahan Phlvann vfatndan sonra hakimiyyt gln Qzl Arslan atas msddinin v qarda Mhmmdin yolunu davam etdirir.

44

Yaxn rq dbiyyat tarixind epik poeziyann ilk sanball nmayndlrindn hesab ediln Thft l-raqeyn adl msnvisi, Mdain xrablri adl mhur flsfi qsidsi, Qsideyi-irniyy adl digr mhur qsidsi Xaqani trfind yazlmdr. Onun Hbsiyy adlandrd qsid v mrsiylrind feodal sarti, zlm v haqszlq leyhin kskin ittihamnamlr sslnir, fryad qoparlrd. nsan lyaqtini, comrdliyi, yaradc myi yksk qiymtlndirn Xaqani irvani vtnprvr air olub.

srlri Yaxn v Orta rq lklrind yaylaraq masirlrinin nzrini clb edn air saray hyat rivsind daim iztirablar keimidir ki, bu da onun dbi irsin tsirsiz qalmamdr. Onun srlri tkc bdii keyfiyytlri il deyil, dvrn sosial-iqtisadi raitini yrnmk baxmndan da hmiyytlidir. Azrbaycan tarixin fzlddin Xaqani irvani

poeziyamzda ilk epik msnvi, hminin flsfi

qsidlr yazm air, saray airi olmasna

baxmayarq, saray hyatna qar csartl xan insan

kimi daxil olmudur.

fzlddin Xaqani irvani (1126-1199)

fzlddin brahim ibn li Nccar Xaqani irvani 1126-c ild irvanahlar dvltinin paytaxt amaxda anadan olmudur. O dvrd amax regionda v mumiyytl mslman rqind elm v mdniyyt oca kimi tannrd. Burada yerli v glm alim v diblr irvanahn saraynda v ya mdrslrd drs deyirdilr. 8 yanda atasn itirmi fzlddin dvrnn mhur alimi v hkimi misi Kafiddin mr ibn Osmann himaysind olmu, onun trbiysi il bymdr. misi ona o dvrk elmi biliklrin saslar barsind mlumat vermi, onda mtaliy hvs oyatmdr.

fzlddin hl gnc yalarndan eir yazmaa hvs gstrmidir. O, ilk eirlrini mhur rq airi Snainin slubunda yazrm. Maraqldr ki, fzlddinin hl "Hqayiqi" txlls il yazd ilk eirlri ona xalq arasnda hrt qazandrmdr. Nticd 1151-ci ild, airin 25 ya tamam olanda irvan ahlarnn mlik -ras, yni airlr mclisinin bas bl-la Gncvi onu saraya dvt etmidir. O dvrd saray airlri maddi baxmdan korluq kmir, onlarn btn tlbatlar saray xzinsi hesabna dnirdi. vzind is onlar z

45

hkmdarlarnn vsf etmli, onun btn hrktlrin haqq qazandrmal idilr. ox az hkmdar var idi ki, saray airlrin tzyiq gstrmdn onlara azad yaradclqla mul olmaq imkan versin. Btn bunlardan bixbr olan fzlddin saraya glir. ox kemir ki, bl-la Gncvi il dostlar, onun qz il evlnir v eirlrini d onun verdiyi "Xaqani" txlls il yazr. fzlddin veriln txlls onun xaqana, yni irvanaha mxsus olmasn gstrirdi.

Xaqani irvani klassik rq poeziyasnn btn janrlarnda yksk sntkarlq nmunlri yaratmdr. irvanahlarn sarayna gln mhur rq airlri Ridddin Vtvat, xsikti sirddin v bdrrzzaq sfahani v baqalar gncin fitri airlik istedadndan danr, onunla eir yarna xrdlar. 1156-c ild Mkky ziyart gedn Xaqani yolst bir ox Yaxn rq lklrind d olmudur. Sfrdn qaytdqdan sonra Xaqani Yaxn rq dbiyyat tarixind epik poeziyann ilk grkmli nmunlrindn hesab ediln "Thft l-raqeyn" adl msnvisini yazmdr. air srd sfr macralar il yana, Yaxn rq xalqlarnn hyatndan, rast gldiyi alimlrl grlrindn ald tssratlarn tsvir etmidir. Xaqani burada z, sil-ncabti v ailsi haqqnda trafl mlumat vermidir.

"Mdain xrablri" adl mhur flsfi qsidsind tarixd adil qlm veriln Sasani ahlarnn xaraba qalm "Tai Ksra" adl saraynn timsalnda zlm il hrtlnmi saraylarn viran olaca fikrini irli srm, masirlrini bu xaraba qalm saraydan ibrt drsi almaa armdr. lbtt, saray airinin bel eirlr yazmas gzlnilmz idi.

"Qsideyi-iniyy" adl baqa mhur qsidsind air insan lyaqtini, comrdliyi, yaradc myi yksk qiymtlndirmidir. Hm Xaqaninin dvrnd, hm d ondan ox-ox sonra yaam Yaxn v Orta rqin 30-dan ox grkmli airi bu flsfi qsidy nzirlr yazmdr.

Xaqaninin lirik srlri, xsusil insan mnviyyatn yksldn, saf eqi, mhbbti, vfa v sdaqti trnnm edn qzllri diqqtlayiqdir. Xaqaninin lirik qzllrind eyni zamanda ictimai mvzular da ksini tapmdr. O, bir sra eirlrin mhitindn, zlmkar hkmdarlardan gileylnmi, nadanlarn ykskd, arif adamlarn, alimlrin is zlaltd olduunu csartl sylmidir. Xaqaninin qit v rbailri airin daxili hycanlarn, ictimai mhit mnasibtini drk etmk baxmndan mstsna hmiyyt malikdir. Bu srlrind air trafnda cryan edn hadislri real surtd ks etdirmy alm, saraylara nifrtini, xalqa yaxnlq v sdaqtini, "Xaqani" deyil, "Xlqani" olduunu poetik bir dild bildirmidir.

Xaqani irvani vtnprvr airdir. O, vtni irvani fsunkar tbitli bir diyar, bolluq, brkt lksi, airlr yuvas kimi trnnm etmidir. Bzn zlmkar ahlardan v nadan masirlrindn ikaytlnrk amaxn dar qfs, qaranlq

46

zindan adlandrsa da, qrbtd olarkn hmi rkdn sevdiyi doma yurda can atmdr. Doma yurdun gzl tbit mnzrlri, znn drin ictimai-trbiyvi amallar, flsfi grlri yazd srlrd parlaq ksini tapmdr. Xaqani qsidlrind feodallarn zlmn v zbanaln, ictimai daltsizliyi csartl qamlamdr.

Xaqaninin dbi irsi ox zngindir. Onun "Hbsiyy" adlandrlan qsidlri v mrsiylri d yaradclnda mhm yer tutur. O, feodal sarti, zlm v haqszlq leyhin kskin ittihamnam olan "hbsiyy"lrind fryad qoparmsa, mrsiylrind ruhi zablarn, sonsuz kdrini ifad etmidir. 20 yal olu Ridin lmn yazd mrsiylrd airin ruhi sarsntlar, zab v iztirablar, hyatdan ksknly xsusil tsirli v riqqtlidir. Xaqani eyni zamanda mahir nasir olmudur. "Thft l-raqeyn" msnvisin nsrl yazd mqddim v dvrnn mhur adamlarna mnsur mktublar mrkkb bdii trzi-ifad, istiar, eyham v mbalilri il diqqti clb edir.

Xaqanid riyakar saray hyatna qar narazlq yarananda o, yazd mdhiyylrin pemanln kmidir. Bdxah saray airlrinin haqsz hcumlarna mruz qalan, sarayda zn "qanad qrlm qu kimi dmir qfsd" hiss edn air saraydan tamamil z dndrmk qrarna glmidir. Bu mqsdl yenidn sfr xmaq haqqnda xahi etmi, lakin xahii rdd edilmidir. Xaqani gizli surtd irvandan getmy chd gstrmi, lakin I Axsitann mri il hbs olunaraq 1170-ci ild abran qalasna salnmdr. 7 ay hbsd qaldqdan sonra azad ediln air, nhayt, 1173-c ild ailsi il birlikd irvan hmilik trk edib Tbriz km v mrnn axrnadk orada yaamdr.

Yaxn v Orta rqin bir ox grkmli airlri (mir Xosrov Dhlvi, .Cami, blqasm irazi, mri, Qaani v b.) Xaqani irvanini zlrinin ustad adlandrm, srlrin nzirlr yazmlar. srlri randa, Hindistanda dflrl nr edilmidir. Yaradcl XIII srdn bri tdqiqatlarn diqqtini clb etmi, rqin btn tzkirlrind ondan byk air kimi bhs olunmudur.

Xaqani irvani 1199-cu ild Tbrizd vfat edib v Tbriz yaxnlnda, sonralar "Mqbrt -ra" ("airlrin dfn olunduu yer") adlandrlan Surxab qbiristannda dfn olunmudur.

47

rq Renessansnn zirvsi grkmli Azrbaycan airi Nizami Gncvi ad il baldr. Onun srlrind dvrn n humanist, mumbri ictimai-flsfi, sosial v mnvi-xlaqi ideallar parlaq bdii ksini tapmdr. Nizami Gncvi lirikas, yksk sntkarl, mhbbt dnyvi mnasibti, insan taleyi il bal humanist dnclri il seilir. Mhbbt mvzusunun rq dbiyyatnda geni yaylmasnda, ictimai-bri ideallarla, humanist mzmunla znginlmsind Nizami Gncvi poemalarnn mhm rolu olmudur. Nizami Gncvi (lyas Yusif olu) dnya dbiyyat

xzinsin be dahiyan mzmun poemadan ibart

Xms (Belik) bx etmi bir sntkardr. Onun

ad yalnz Azrbaycan tarixind deyil, mumn dnya

tarixi dbiyyatna grkmli air v mtfkkir kimi

yazlmdr.

Nizami Gncvi (1141- 1209)

lyas Yusif olu 1141-ci ild Azrbaycann qdim Gnc hrind anadan olmudur. Adi bir snti olan atas olunun thsil almasn istmi v onu vvlc mktbd, sonra is mdrsd oxutmaqn lindn glni sirgmmidir. Mdrsd veriln biliklrdn baqa, lyas xsi mtali saysind orta srlrd mlum olan bir ox elmi biliklr yiylnmidir. O xsusn Yaxn rq xalqlarnn ifahi v yazl dbiyyatn, rb, fars v yunan dillrini, qdim yunan tarixini v flsfsini, hind flsfsini, astronomiyan yrnmi, tibb v hnds elmlrin bld