download-thesis.com · web viewطبرسى گذشته از تفسير، در فقه و كلام...

اسالمی معارف و الهیات دانشکدهحدیث و قرآن علوم رشته در ارشد کارشناسی نامه پایان

در آن نقش و قراءات اختالف جایگاهالبیان مجمع تفسیری هایبرداشت

راهنما: استاداکبرنژاد مهدی دکتر

مشاور: استادنیا حسینی محمدرضا دکتر

محقق:.....................

1392 ماه شهریور

تقدیم

مادرم به

1

در کامل متن دانلودdownload-thesis.com

غروب هرگز و پابرجاست همچنان قلبم، آستانه در مهرش آفتاب کهآنکرد. نخواهد

همسرم به و جسارت که معرفت و عشق از آکنده قلبی از قدردانی پاس به

زندگیم، زیبای و یکتا هایتجربه تمام و رسیدن عظمت خواستن،اوست. سبز حضور مدیون

2

http://download-thesis.com/


سپاسگزاری

رسSSانیدن انجام به در مرا نوعی به که کسانی تمام از خالصانه تشکر بادادند: یاری نامه پایان این اسSSتاد دریغبی هSSایمسSSاعدت و کارسSSاز ارشادات ارزنده، هایراهنمایی از

را نامه پایSSان این راهنمایی که اکبرنژاد؛ مهدی دکتر آقای جناب ارجمند دادنSSد، قSSرار خSSود عنایSSات مرهSSون مرا خود زحمات با و بوده دارعهده

نمایم.می تشکر و قدردانی صمیمانه با همکSSاری و مشSSاوره از که نیا حسSSینی محمدرضا دکSSتر آقای جناب از

سپاسگزارم. صمیمانه ننمودند، دریغ اینجانب آقSSای جنSSاب ویSSژه به حSSدیث و قSSرآن علوم گروه محترم اساتید کلیه از

دکSSتر آقSSای و وحی فرزند جمSSال دکSSتر آقSSای مSSروتی، سSSهراب دکSSترنمایم.می تشکر شانارزنده هایکمک و زحمات خاطر به شیرخانی

خSSانم و دارابی فرشSSته خSSانم سSSرکار گSSرامیم دوسSSتان از پایSSان، در ومتشکرم. نژاددیاری فاطمه

3



چکیده

روش، در تواندمی که تSSSاثیراتی و قSSSراءات اختالف مسSSSئله بSSSاالی اهمیت دلیل به آن بر رسSاله این باشSد، داشSته کSریم قSرآن مفسر تفسSیری برداشت یا و گرایش

در که نامه پایSSان این اهSSداف به تحلیلی، – توصSSیفی روش از اسSSتفاده با تا است شناسایی خالصه؛ طور یابد. به دست است، تحقیق سواالت به پاسخگویی راستای

اختالف جایگSSاه طبرسSSی، دیSSدگاه از صSSحیح قSSرائت شSSناخت معیارهSSای و مالک به تحقیق اهSSداف جمله از البیSSان مجمع تفسیری هایبرداشت در آن نقش و قراءات

آید.می شمار

تشSSکیل هم به مرتبط فصل پنج از که است ایگونه به نامه پایSSان این سSSاختاراست. رفته پیش تصاعدی صورت به موضوع اهمیت لحاظ از و است شده

این آن نمSSود. و اشSSاره زیر مSSوارد به تSSوانمی تحقیق این دسSSتاوردهای جمله از کSSریم قSSرآن در قSSرائت اختالف انSSواع دربSSاره طبرسی ویژه هاینظرگاه که؛ است

حد تا تشSSیع و تسSSنن اهل علمای هایدیدگاه با است. که شده شناسایی و بررسی در طبرسی االسSSالم امین که معیارهSSایی و ضSSوابط اسSSت. نSSیز متفSSاوت زیSSادی نتیجه این به و شSSده اسSSتخراج است، برده کار به صحیح قرائت تشخیص و شناخت

مکی و جSSزری ابن همچون نظرانیصاحب دیدگاه با ایشان دیدگاه که ایمیافته دست نقش نامه، پایان نهایی فصل در کهاین دارد. ضمن آشکاری هایتفاوت طالب ابی ابن

در و مجSSزا قسSSمت دو در البیSSان، مجمع تفسSSیری هSSایبرداشSSت در هاقSSرائت اختالفاست. شده تحلیل و بررسی قرآنی هایحوزه سایر و االحکام، آیات هایحوزه

4



مطالب فهرست

صفحه ............................................................. ن�ا�ع�ن�و�

1.............................................تحقیق اتیکل: اول فصل2...........................................................مسئله شرح- 1-13..................................قیتحق موضوع تیاهم و ضرورت -2-13.........................................................قیتحق اهداف- 3-1

3.........................................................یکل اهداف- 1-3-13.......................................................یجزئ اهداف- 2-3-1

4...........................................................قیتحق روش- 4-14.....................................................قیتحق یهاپرسش- 5-14.........................................................قیتحق نهیشیپ- 6-16..........................................................یشناس واژه- 7-1

6...............................................قرائت یلغو فیتعر- 1-7-18.........................................قرائت یاصطالح فیتعر- 2-7-1

10..............................................یطبرس خیش یمعرف- 8-113...............القرآن ریتفس یف انیالب مجمع یاجمال معرفی- 9-1

تفسیر در قراءات گاهیجا و خچهیتار بر یگذر: دوم فصل 15..............................................................البیان مجمع

5



16.......................................................................مقدمه18.............................................هاقرائت اختالف نهیشیپ- 1-220................انیالب مجمع ریتفس در قراءات اختالف گاهیجا- 2-2

21...............قرآن مشهور قراء یدرباره یطبرس دگاهید- 1-2-225..........یطبرس دگاهید از مشهور قراءات تیسند لیدال- 2-2-2

26....................................قراءات اختالف کتب خچهیتار- 3-2

درباره یطبرس یژهیو یهادگاهید یبررس: سوم فصل .قرائت علم نظران صاحب نیب از قرائت اختالف انواع .30

31.......................................................................مقدمه33...................هاقرائت اختالف انواع درباره یطبرس دگاهید- 1-3

و نوشتن صورت در یتفاوت که کلمات؛ اعراب در اختالف- 1-1-333....................................................آوردینم دیپد هاآن یمعنا

34صورت نه گردد؛یم معنا رییتغ باعث که اعراب در اختالف- 2-1-3 یول دهدیم رییتغ را معنا که کلمات؛ حروف در اختالف- 3-1-336...........................................است محفوظ همچنان صورت37....یمعن نه است؛ صورت رییتغ باعث که حروف اختالف- 4-1-338.............دهدیم رییتغ را معنا و صورت که کلمه؛ اختالف- 5-1-338..........................کلمات بودن عقب و جلو در اختالف- 6-1-338.................................کلمات یکم و ادیز در اختالف- 7-1-3

39........................................هالیتحل و هایژگیو ها،یبررس- 2-339....................احرف سبعه ثیحد به توجه عدم ای توجه- 1-2-343.....................................................لهجه اختالف- 2-2-3

6



46......................آن به توجه عدم ای و معنا رییتغ به توجه- 3-2-3

حیصح قرائت شناخت یارهایمع و ضوابط: چهارم فصل 48...............................انیالب مجمع در یطبرس دگاهید از

49............................................قراءات رشیپذ ضابطه- 1-451.....................یطبرس دگاهید از قراءات رشیپذ ضابطه- 2-4

52.............گرید اتیآ با گرید قرائت یسازگار و مطابقت- 1-2-4یصر- 1-1-2-4 53............................................هیآ ذکر با و حا56.................نظر مورد هیآ ذکر بدون و اشاره طور به- 2-1-2-4

57...............................عرب اتیادب قواعد با یهماهنگ- 2-2-465...................................مشهور قراءات با یهماهنگ- 3-2-468...............................عرب یشعرا شعر با یهماهنگ- 4-2-471..................................................لغت با مطابقت- 5-2-474...............................................اتیروا از استفاده- 6-2-477....................................هم با اریمع چند از استفاده- 7-2-4

یهابرداشت در هاقرائت اختالف نقش: پنجم فصل 81................................................انیالب مجمع یریتفس

82.................................................................مساله طرح84.......................................االحکام اتیآ حوزه در ریتاث- 1-5

84...........(قرائت دو نیب جمع ای) مختلف حکم دو نیب جمع- 1-1-57



88................................احکام ریسا بر حکم کی حیترج- 2-1-594................................................یظاهر ابهام رفع- 3-1-595..........................................احکام حیتوض و ریتفس- 4-1-599.............................حکم انیب در ترشیب مبالغه و دیتاک- 5-1-5

ریسا در یطبرس یریتفس برداشت در قرائت اختالف ریتاث- 2-5100....................................................................هاحوزه

101....................هیآ یمعنا ترشیب نییتب و حیتوض ضاح،یا- 1-2-5104................................هیآ یمعنا و لفظ در گسترش- 2-2-5106.......قیمصاد بر یمعان قیتطب ای هیآ یمعنا در صیتخص- 3-2-5108...............................................مبالغه از کاستن- 4-2-5 حیصح برداشت و ریتفس فهم، که یقرائت دانستن مردود- 5-2-5

110............................................دینمایم اختالل دچار را اتیآ

116............................................................یریگ جهینت119.............................................مآخذ و منابع فهرست

130......................................................یسیانگل دهیچک

8



اول فصل

تحقیق کلیات

9



بر دليلى كه است تSSاريخى واقعيت يك کSSریم، قSSرآن در قSSرائت اختالف تفسیر به دستیابی برای باید کریم، قرآن مفسر ندارد. و وجود آن انكار

آگاهی است، قرائت علم هاآن از یکی که علوم؛ بسیاری به آیات، صحیحباشد. داشته کافی تسلط و

محسSSوب تشSSیع جهSSان القدر جلیل مفسران جمله از طبرسی شیخ-ویSSژه اهتمام هاقرائت اختالف بیان به آیات، تفسیر ضمن در که شود؛می-تاریخچSSه و مفهوم بر گذری ابتدا نامه پایان این در است. لذا داشته ای از قSSرائت اختالف انSSواع به رهگSSذر، این از تا شود؛می قرائت اختالف ی

و ضوابط تحلیل و بررسی با سپس و شده اشاراتی نیز طبرسی دیدگاه البیSSان، مجمع در صSSحیح قSSرائت شSSناخت در طبرسی شSSیخ معیارهSSای

اختالف جایگاه یعنی نامه؛ پایان عنوان به نسبت درستی درک و آشناییشود. ایجاد البیان مجمع تفسیری هایبرداشت در آن نقش و قراءات

مساله - شرح1-1 از یکی قSSرائت، علم که باورند این بر خاصه و عامه مفسSSرین اکSSثر

قSرآن از صSحیح تفسSیری به دسSتیابی برای مفسر که است علومی بن فضل مرحSSوم مفسSSرین، این از اسSSت. یکی نیازمند آن به کریم، فهم این به البیان، مجمع تفسیر مقدمه در که است؛ طبرسی حسن

که داندمی علمی پSSانزده از یکی را قرائت علم و است نموده تصریح باید کSSریم، قرآن مفسر و باشد داشSSته کSSافی تسSSلط هاآن بر ابتSSداءانماید. اقدام کریم قرآن آیات تفسیر به سپس

قSSرائت اختالف دارای که را آیSSاتی البیSSان، مجمع تفسیر در ایشان اسSSت. و برشSSمرده را آن گوناگون هایقرائت و نموده مشخص بوده،

عبارت به است، پرداخته هاقرائت آن توجیه و توضیح به موارد اکثر در-آن کSSردن رد یا و هاقرائت دیگر بر گذاشتن صحه برای را دالیلی دیگر،

است. نموده بیان ها ایگونه به البیان مجمع تفسیر در قراءات اختالف جایگاه بنابراین؛

از طبرسی که تفسSSیریی هSSایبرداشت در نSSاخواه خواه که است بوده تا است صSSدد در پژوهش این است. حال، گذاشته تاثیر نموده، آیات-برداشت این که دهد قراد بررسی و ارزیابی مورد را مهم مسئله این گذاشSSته تفسSSیر این در را تاثیراتی چه و بوده هاییبرداشت چگونه ها،است. بوده تاثیرگذار البیان مجمع تفسیر در حد، چه تا و

10



تحقیق موضوع اهمیت و - ضرورت2-1 آیات گوناگونی، هایروش و هاشیوه از همواره کریم، قرآن مفسران

آیات به توجه با تفسیرها این نمایند. گاهمی تفسیر را کریم قرآن از گاه روایات، از استفاده با گاه گیرد،می صورت کریم، قرآن از دیگری

... . و اجتهاد روی نقل از هم شود؛می محسوب جامع تفاسیر از که البیان مجمع تفسیر

اوقSSات بSSرخی است. و کرده استفاده ادبی شواهد هم و عقل از هم و این است. حSSال داشته آیه از را برداشتی خاصی، قرائت بر تکیه با هم

آیه از که تفسSSیری صSSحت تشSSخیص برای ما که شودمی ایجاد ضرورت چه ایشSSان که بSSپردازیم نکته این بررسی به آن، صSSحت عدم یا و شده

دقیق بررسی و مطالعه انSSSد. باگرفته پیش در مSSSورد این در را روشی از که متفSSاوتی هSSایقSSرائت به مراجعه هSSا،روش این از یکی که یابیمدرمی دقیق بررسی ضSSرورت و اهمیت جااین از باشSSد. ومی اسSSت، شده آیات

مجمع تفسSSیری هSSایبرداشSSت در آن نقش و قSSراءات اختالف جایگSSاهگردد.می آشکار البیان،

تحقیق - اهداف3-1است: قرار بدین جزئی و کلی اهداف دارای نامه پایان این

کلی - اهداف1-3-1 تفسSSیری هSSایبرداشSSت در هاقSSرائت اختالف تSSاثیر به دسSSتیابی-

البیان. مجمع در صSSحیح غSSیر از صحیح هایقرائت شناخت معیارهای بررسی-

البیان. مجمع تفسیر

جزئی - اهداف2-3-1 آیات در هاقرائت اختالف بیان به طبرسی اهتمام دلیل بررسی-

البیان. مجمع تفسیر در کریم قرآن مختلف11



و کSSریم قSSرآن مختلف قSSراء دربSSاره طبرسی دیدگاه واکاوی-آنان. نمودن معرفی چگونگی

به توجه با آیSSSات از طبرسی برداشت هSSایشSSSیوه شSSSناخت-ها.قرائت تفاوت

تحقیق - روش4-1است. توصیفی – تحلیلی صورت به و ایکتابخانه تحقیق روش

تحقیق های- پرسش5-1 البیSSان مجمع تفسSSیری هایبرداشت در تاثیراتی چه هاقرائت - اختالف1

است؟ داشته بSSرای را هSSاییمالک و معیارها چه خود، تفسیر در طبرسی - مرحوم2

است؟ داشته نظر در صحیح غیر از صحیح قرائت شناختهستند؟ نوع چند بر هاقرائت اختالف طبرسی - ازدیدگاه3است؟ بوده چه هاقرائت اختالف بیان به طبرسی اهتمام - دلیل4

تحقیق - پیشینه6-1 است. نگرفته صورت تحقیقی مستقل، طور به موضوع، این درباره

علوم کتب و مباحث در هاقرائت اختالف درباره که گفت توانمی اما درباره مستقلی هایکتاب کهاین یا و است شده بیان مباحثی قرآنی

هاقرائت اختالف نقش درباره نیز است. و شده نگاشته هاقرائت اختالف اما ؛ است شده نگاشته اینامه پایان نیز تفسیرنمودن، چگونگی در

اجمالی طور به و فقط و ننموده خاصی تفسیر بر تصریحی هیچ مجمع به منحصر اینجانب نامه پایان عنوان اما ؛ است شده بررسی

باشد.می القرآن تفسیر فی البیان جامعاند:پرداخته قراءات اختالف بحث به که هاییکتاب جمله از )دانى سعيد بن عثمان عمرو ابى قلم به السبع القراءات فى البيان

در هاآن آراء و قرآنى هفتگانه قاريان معرفى در( قمرى 444 متوفاى که است ایگونه به كتاب ساختار.مىباشد قراءات اختالف زمينه

نگارش از او انگيزه( 1: است موضوع دو دربردارنده مولف مقدمه12



طور به سبعه قراء اختالف با رابطه در گروهى درخواست كه اثر، اين شده بيان است بوده مباحث تكرار از خالى و نيكو اختصار و ايجاز شصت و يكصد از سبعه قراء راويان از حديث چهل نقل( 2. است

كه مىباشند قراء شاگردان ترينمهم جااين در راوى از منظور طريق به. مىباشند آيندگان و بعدى طبقات به وى قرائت انتقال اصلى عامل تربيش هرچه ترويج بر دانى عمرو ابى: گفت مىتوان خالصه طور

و مشهور روايات و طرق تمامى وى. گماشت همت هفتگانه قراءات مىگذشت طرق 500 از او زمان در كه را سبعه قراءات مشهور غير

.پرداخت هاآن بسط و شرح به و آورد گرد كتاب اين در و كرد استقصاء محمدباقر ترجمه و الفضلی عبدالهادی نوشته القرآنيه القراءات

است. یافته تالیف قرآن قراءات درباره که است کتبی دیگر از حجتی و جديد روشى با كتاب اين در است معاصر پژوهان قرآن از كه مؤلف

نموده بررسى را قرائتها اختالف موضوع مختلف روايات از استفاده با و شده متذكر را قرائتها تطور سير كتاب، اول فصل در وى است. قرن كه) بعد به دهم مرحله از مىگويد و كرده ذكر مرحله 16 آن براى و گرفته صورت باره اين در كتاب تدوين و تاليف مساله( است سوم

دوم فصل در است. داشته آموزشى جنبه تربيش قبلى مراحل در سوم فصل در كرده، تقسيم شاذ و متواتر به را آن و تعريف را قرائت و قرائتها اختالف عوامل چهارم فصل در نموده، ذكر را قرائتها مصادر اين را قرائت در اختالف عوامل از يكى و مىكند تشريح را آن وجوه هاآن و نكرده واحد قرائت به ملزم را مسلمانان( ص) پيامبر كه مىداند

در مالك ششم و پنجم فصل در است. گذاشته آزاد قرآن قرائت در را تجويد علم با قرآن قرائت كه جاآن از و مىدهد توضيح را قرائتها اختيار را قرآن تالوت در تجويد نقش هفتم فصل در دارد نزديكى رابطه با. مىكند بيان را آن ضوابط و تجويد به مربوط امور داده، توضيح

كتاب اين خالصه، بصورت مطالب بيان و كتاب اين ويژگيهاى به توجه .باشد قرائت بحث تدريس براى مناسبى منبع مىتواند

جمله: از است؛ شده نگاشته موضوع این با مرتبط نیز مقاالتی و هایبندیتقسیم بررسی و تحلیل» عنوان با پژوهشی علمی مقاله

دولتی، باف پارچه کریم کریم« توسط قرآن قراءات در شده ارائه و قرآن هایپژوهش فصلنامه در ایازی علی محمد و حجتی محمدباقر-حوزه در شاخص دانشمندان نظریات اصل ابتدا مقاله این حدیث: در

شده مطرح قرائت اختالف انواع درباره قرائت علم و قرآن علوم ی هرکدام نواقص به و بندی دسته را شده ارائه نظرات است. سپس

13



که یافت دست رابطه این در الگویی به توانمی سپس و شودمی اشارهبود. خواهد هابندی تقسیم تمام جامع ها،آن از برخی با شباهت عین در

اختالف تاریخ بر ایمقدمه» عنوان تحت پژوهشی علمی مقاله و مقاالت مجله63 شماره در معارف مجید قرآن« نوشته قرائت اسالم صدر در قرائت جایگاه مورد در ابتدا مقاله این ها: دربررسی

در هاقرائت اختالف بررسی به آن از پس است. و شده مطرح مباحثی ضمن است؛ پرداخته جداگانه طور به صحابه خدا)ص( و رسولعصر

و مصاحف توحید از پس قرائت اختالف با رابطه در نیز هاییبحث کهاین مجاهد ابن ظهور زمان در نیز و قرآن الخط رسم اصالح از پس

اختالف که است آن بیانگر مقاله این از حاصله است. نتایج پرداخته گیریاوج و نداشته مفهومی و اکرم)ص( معنا پیامبر دوره در قرائت

باشد.می عثمان سوم خلیفه زمان به مربوط بحث این مورد قرآنی های واژه برخی دستوری » تحلیل عنوان با ایمقاله و

کریم« نوشته قرآن تفسیر در آن تاثیر و سبع قراءات در اختالف این مبین: در صحیفه مجله38 شماره در اسماعیلی حاجی محمدرضا

قرآن تفسیر در که هاییقرائت اختالف از دسته آن بررسی به پژوهش هاقرائت اختالف و است شده پرداخته نمایدمی ایجاد معنا تفاوت کریم

است. نموده بررسی عرب ادبیات قواعد لحاظ از تنها را

شناسی - واژه7-1 اصSSطالحی و لغSSوی تعریف و شناسSSایی مبحث، شSSدن تر روشن بSSرای

است. ضروری و الزم قرائت

قرائت لغوی - تعریف1-7-1 »قSSرأ«»قSSرأ« اسSSت. مصSSدر از مىباشSSد، قSSراءات آن جمع كه قرائت

فSSارس، بن)ا دارد اجتمSSاع و جمع بر داللت كه است صSSحیحى اصل دارد. وجSود نظر اختالف قSرأ واژه . دربSSارهقSری( مSاده ذیل ،1404 كردهانSSد؛ ذكر آن بSSراى متعSSددى معانى ادب و لغت علماى زجSSاج، مثال في المSSاء قSSرأت به و كرده معنى آوردن، گرد و كردن جمع به را قرائت

اصSSفهانی، )خSSدایی است نمSSوده استشهاد »جمعته«، معنى به الحوض(.11ص ،1378

14



و اسSSقاط رمى، و انداختن معنى به مىگويد: »قرائت نحوى قطرب ،1ج ،1380 سیوطی، ؛278ص ،1ق،ج1415 است« )زركشى، القاء

(. 250ص

خوانSSدن و تالوت معSSنى به قSSرائت كه است آن بر عقيده را گروهى ص ،1375عطیSSه، )ابن است پذيرفته را رأى همين عطيه اسSSت. ابن

282.)

آن تمSSام به نسSSبت قSSرأ« را »قSSرائت، لغت دانشSSمندان از گروهى محققSSان كه طSSور آن ولى مىداننSSد؛ عSSربى در اصSSيل واژهاى معSSانى، عSSربى و اصSSيل ريشه داراى خواندن و تالوت معنى به قرائت مىگويند، تالوت معSSSنى به را واژه امSSSر- اين آغSSSاز عSSSرب- در بلكه نيسSSSت؛

دست به دست و شSSSده گرفته عSSSبری یا آرامى زبSSSان نمىدانسSSSت. از حجSSتى،) گشت معمSSول عSSربى زبSSان در تالوت معنى به تا است گشته

(.11ص ،1378اصفهانی، خدایی ؛248 ص ،1372

و كلمSSات و حSSروف كردن رديف يعنى است: قرائت، شده گفته نیز يعSSنى اسSSت؛ خواندن همان قرائت، فارسى صوت. معناى با هاآن تلفظ اسSSت؛ محSSور چSSيز دو قSSرائت تحقق دهSSان. در فضاى در كلمات تلفظ و حقيقت جSSزء دو حSSروف. هر اعSSراب و عالئم ديگSSرى حSSروف، يكى

نمىگSSيرد. به شSSكل هاآن از يكى بSSدون قSSرائت كه هستند، قرائت جوهر در اسSSت؛ حSSروف تلفظ از سSSخن قSSرائت، بخش در چSSون سخن ديگر حقيقت جSSزء نSSيز هاآن اعSSراب حSSروف، خSSود بر افSSزون حSSروف تلفظ

نمىشSSود. تلفظ حSSرفى هيچ اعSSراب، بدون كه نوعى به مىباشد، قرائت مىشSSوند. نگاشSSته نيز اعراب بدون كلمات و حروف نگاشتن، در گرچه

هر در حSSروف تمSSام تلفظ و نSSدارد قSSرآن به اختصSSاص نكته اين البته و(.109ص ،1381 )احمدی، است چنين اين زبانى و فرهنگ

مواضع »قSSرائت« در واژه رسSSدکهمی نظر به شSSد؛ گفته چهآن بنSSابر لSSذا باشSSد؛ داشSSته گونSSاگونی کاربردهSSای و مختلف معSSانی گونSSاگون،

-آن عSSرب، ادبیSSات و زبان در آن بودن اصیل غیر یا اصیل از نظر صرف مSSدنظر مجید الله کالم آیSSات در آن وقSSوع و کریم قرآن یحوزه در چه

و خوانSSدن معنSSای به لغSSوی لحSSاظ »قSSرائت« از که است این اسSSت،است. کریم قرآن آیات و کلمات حروف، نمودن تالوت

15



قرائت اصطالحی - تعریف2-7-1

كسر به اسSSت: »قSSرائت م( آمSSده952) انصSSارى زكريSSاى تعريف در كSSريم قSSرآن كه است اين از عبSSارت قSSراء نظر از راء تخفيف و قSSاف

هم( پى و )پيوسSSته تالوت صSSورت به قSSرائت كهآن از اعم شود؛ قرائت از دريافت و فراگيرى طريق از )ادا(- يعنى صورت به يا و شود برگزارج م،1963 فSSاروقی، گيرد« )تهSSانوی قرائت- انجام استادان و مشايخ

(.1158 ص ،5

از عبSSارت اسSSت: »قرائتها كرده معرفى گونه بدين را قرائت زركشى در اختالف اين كه است وحى عبSSSارات و الفSSSاظ به مربSSSوط اختالف تشSSديد و تخفيف قبيل از هاآن كيفيت و قSSرآن كلمات و حروف با رابطه

،1ج ق،1415 اسSSت« )زرکشSSی، شده نقل قراء سوى از هاآن امثال و(.38ص

به علم از عبارت است: »قرائتها گفته قرائت تعريف در جزرى، ابن و ناقل به كه اختالفى كيفيت، اين اختالف و قSSرآن كلمSSات اداى كيفيت و نقل را آن كه كسى به را اختالف اين يعنى است« ؛ منسوب آن راوى(.3 ص ق،1400 جزری، )ابن مىدهند نسبت است، كرده بازگو

است: »قرائت، كرده تعريف صورت اين به را قرائت بناء، دمياطى خSSدا، كتاب ناقلين اختالف يا و نظر اتفاق آن رهگذر از كه است علمى

و فصل و كSSردن سSSاكن و خوانSSدن متحرك و اثبات و حذف با رابطه در و ابSSدال و تلفظ كيفيت قبيل از هاآن امثSSال و كلمSSات و حSSروف وصل

اسSSSSت« شناسSSSSايى قابل شSSSSنيدن، و سSSSSماع طريق از هاآن همانند(.5 ص ق،1422 )دمیاطی،

منSSدرج قرائتها تعريف در را سSSماع و نقل دميSSاطى، و جSSزرى ابن كه چSSرا شSSمردند؛ بر قرائت در هايىشرط عنوان به را هاآن و ساختهاند

16



بايد كه است سنتى قرائت، پSSيروى كSSريم قSSرآن تالوت در آن از لزومSSا(. 12 ص ،1378 اصفهانی، )خدایی شود

و رسم تالوت، روش و راه از است عبSSارت گویSSد: قSSرائت، نولدکه روش از است عبSSارت نقطههSSا. يا و حركSSات حSSروف، با قرآن نگارش(. 25 ص ،1372 حجتى، از نقل )به نگارش و رسم با قرآن تالوت

مىنویسSSد: قSSرائت قراءات اصطالحى معناى در فضلى الهادى عبد كه كیفیSSتى و صSSورت همSSان به كSSریم قSSرآن تلفظ از است عبSSارت از عبSSارت یا مىكSSرد. و تلفظ سلم و آله و علیه الله صلى خدا رسول

در كه است كیفیSتى و صSورت همSان به كSریم قرآن تلفظ و خواندن آن و شSSده خوانSSده سSSلم و آله و علیه الله صلى اكرم رسول حضور

بر كSSریم قرآن كردهاند. خواندن تأیید را خواندن و تلفظ آن حضرت، تلفظ كه نمىكند فSSرقى اسSSت؛ شSSده روایت و نقل كه لفظى اساس

تأیید مSSورد كه دیگSSران خوانSSدن و تلفظ یا و باشد حضSSرت آن خSSود )فضSSلی، باشSSند نفر چند یا یك كهآن از اعم است؛ گرفته قرار ایشان

(.92ص ،1380 زاده، عظیم ؛81 ص تا، بی

همSSان که: قرائت، است آمده قرائت اصطالحی تعریف در چنینهم كريم قرآن خواندن و تالوت قSSرآن تالوت از گونهاى به است. اصطالحا يكى اجتهاد حسب بر و كند حكايت الهى وحى نص از كه مىشود اطالق

شSSرط قSSرائت علم در كه مضSSبوطى اصSSول و پايه بر معروف قراء، از و است واحSSدى نص داراى قSSرآن باشSSد. البته اسSSتوار اسSSت، شSSده

)خSSSSSSدایی است واحد نص آن آوردن دست به سر بر قSSSSSSراء اختالف جعفSSر)ع( ابی امام از که گونه(. همان10 و9 صص ،1378 اصفهانی،

و واحد عند من نزل واحد القرآن فرماید: »إنمی که است شده روایتSSل من يجيء االختالف لكن واة قب نيسSSت. اين بيش يكى قSSرآن ؛ الSSر

گرفته )قاريSSان( صSSورت راويSSان جSSانب از آن قSSرائت سر بر اختالفات (.630ص ،2ج ق،1407 است« )کلینی،

آن از كه مىشSSود روايت وجه يك و لفظ يك صSSورت به قرائت گاهى يك از بيش به قرائت گاهى مىگردد. و قراء« تعبير بين عليه »متفق به

مىكنند. لSSذا، قراء« ذكر بين فيه »مختلف را آن كه مىشود روايت وجه علSSوم قديمىترين از كه قرآن نص احتمالى وجوه از وجهى يعنى قرائت

آمSSوزش اولين زيSSرا، اسSSت؛ عظيم بس منزلتى داراى و بوده اسالمى17



)خSSدایی است بSSوده آن قSSرائت و قSSرآن حفظ دين، علSSوم از صSSحابه(.13ص ،1378 اصفهانی،

يك يا كلمه يك قرائت معناى به قرائت است: اختالف شده گفته نیز(.178ص ب، ،1383 )معارف، است وجه چند به آيه

قSSSرائت، اختالف كه است اين شSSSود توجه آن به بايد كه مسSSSألهاى خود بلكه نيست؛ قرآن در كاهش يا و افزايش تحريف، معناى به هرگز

ضSSبط و ثبت و آسSSمانى كتSSاب اين به مسSSلمانان، عميق توجه نويSSدگر اختالف مSSوارد، از بسSSيارى در عالوه، مىباشد. به مصاحف الخط رسم

همين با نSSدارد. قSSرآن همراه به معنوى و كتبى تفاوت گونه هيچ قرائت شيعه اتفاق مورد مسلمانان، بين مشهور و معروف تركيبهاى و واژهها

ص )همSSان، است سSSنت اهل آله- و و عليه الله پيامبر- صلى بيت اهل3.)

بSSدین قSSرائت اصSSطالحی معنSSای از جSSامعی تعریف رسدمی نظر به الفاظ و کلمات تلفظ و ادا طرق از است عبارت قرائت که؛ باشد گونه رسSSیده ثبSSوت به اسناد با که قرآن؛ قاریان قرائت طبق بر کریم، قرآن

است.

طبرسی شیخ - معرفی8-1-نوشته البیان مجمع تفسیر محور حول نامه، پایان موضوع کهجاییآن از

به اجمSSالی صورت به است، ضروری لذا گردد؛می طبرسی بن فضل یبپردازیم. وی تفسیر و طبرسی شیخ معرفی

ه.ق( از548) طبرسى حسن بن فضل على ابو االسSSSSSSSالم، امين فى البيان »مجمع ارزشمند تفسير صاحب و هجرى ششم قرن علماى افتخار او به تشيع جهان كه است عالىقدرى شخصيت القرآن«، تفسير على ابو او كنيه(.S 64ص ،1374 حلبى، ؛58ص ،1379 )مودب، مىكند

طبرسى والدت گفتهاند. سSSال االسالم امين يا الدين امين را لقبش و البيSSان« مجمع و »طبرسى كتSSاب صSSاحب نيسSSت، معلSSوم خSSوبى به

اسSSت، دانسSSته قمSSرى هجرى469 يا468 سال حدود در را او والدت

18



يا79 به او عمر مSSدت اين بر بنا مىباشSSد،548 سSSال در وفاتش سال.(244ص ،1384 مهر، علوی) مىگردد بالغ سال80

تفSSرش به منسSSوب بSSرخى و طبرسSSتان به منسSSوب را او بSSرخى و دانسSSSتهاند (،241ص ،1388 )بیهقی، است درست دومى ظSSSاهرا

ص ،1374 )حلSSبی، دانسSتهاند طSSوس سSSناباد مردم از را او هم برخى آوانگSSاری در وی، انتسSSاب دربSSاره نظر اختالف دلیل به (. بنSSابراین64

و افنSSدی عبدالله همانند برخی است؛ شده اختالف نیز طبرسی شهرت منسوب کهآن دعوی به ؛ اندخوانده طبرسی را او خوانساری محمدباقر

یا طSSبرانی یا طبری طبرستان، به نسبت کهآن است. حال طبرستان به مجمع مؤلف دقیق نSSSام بلکه طبرسSSSی، نه و بSSSود؛ خواهد طبرسSSSتانی

به منسSSوب تفرشی و است تفرشی معSSرب که است طبرسی البیSSان، )حکیم دارد انتسSSSاب جابSSSدان که است اراک و قم نSSSزدیکی در شSSSهری

ص ،13ش ،1389میرشمسی، ؛5ص ،30 و29 شماره تا، بی باشی،(.64ص ،1374 حلبی، ؛8

عالم و »خبير و ستوده تفسير علم در را او كه كسى نخستين شايد »النقض« صاحب رازى قزوينى الجليل عبد معتمد« شمرده، و امين و

به ه. ق556 سال به يعنى طبرسى مرگ از پس سال هشت كه باشد شSSيعه اگر اسSSت: »... و گفته که اسSSت؛ بSSوده مشSSغول خويش تأليفران از كه خواهند اماميه SSود مفسSSد، الفى خSSاعتى از زننSSامعتبر جمSSو ن

جعفر قSSول از و زننSSد، الف بSSاقر محمد تفسSSير از ...، نزنند نSSامعروف ابو كبSSير شSSيخ تفسSSير آن از بعد و عسSSكرى، حسن تفسير از و صادق، شSSيخ تفسSSير و طبرسSSى، على بو خواجه تفسSSير ... و طوسSSى، جعفر خبSSير همه كه غيرهم، و عليهم، الله رحمة رازى الفتوح ابو الدين جمال

معتمد« و امين و عالم همه آخريان و معصوم همه بوده: اوليان عالم و(. 304 ص ،1371 رازی، )قزوینی

و ]رئيس »عين« »دين« و »ثقSSه« »فاضSSل«، را او نSSيز ديگSSران گفته البيSSان مجمع باب در العلماء رياض در افندى و بزرگ[ شمردهاند اسSSت.« طبرسى نشSSده نوشSSته آن مانند كه است اسSSت: »كتSSابى

كتاب از »و است داشته مصنفاتى نيز كالم و فقه در تفسير، از گذشته بSSوده نSSيز مجتهد كه مىشSSود ظSSاهر رضSSاع مبحث در دمشSSقيه لمعه

(.68ص ،1374 حلبی، ؛490ص ،1ج ه.ق،1375 )شوشترى، است.«19



خSSويش عصر متداول علوم در طبرسى كه است اين بر گواه قرائن علSSوم و غSSيره و شSSعر بيSSان، معSSانى، نحSSو، صرف، چون ادبى، علوم از

رياضى مانند ديگر علSSوم در و حديث، و تفسير فقه، كالم، چون شرعىداشت. تبحر شعر، در نيز و

فSSرق و اصناف همه به و نمىداده نشان تعصبى اقوال نقل در ايشان كس هر از مىدانسSSته، معقSSول و صحيح را چهآن مىنگريسته، ديده يك به نام تأخير و تقديم در و مىكرده بازگو موافق، چه و مخالف چه باشد؛ كه

كمSSتر مصSSنفان و مؤلفSSان ميSSان اسSSت. در نداشSSته خاص، غرضى آنان مخالفان به نسبت اعتراض و طعن از كالمش كه يافت توانمی را كسى

مبراسSSت. نقص اين از ساحتش طبرسى لكن باشد؛ خالى خود طريقه دعSSوى. اين بر عدلند گSSواه دو الجSSامع جوامع و البيSSان مجمع تفسSSيرنى علمSSاى حSSتى كه است نكتهاى او انصSSاف SSيز سSSتراف آن بر نSSاع

داشتهاند. بن محمد بن حسن ابSSوعلی به تSSوانمی طبرسی اسSSتادان جمله از ابوالوفSSاء ثSSانی، مفید به معSروف و طوسی شیخ فرزند طوسی؛ حسن

بن حسSSین بن حسن و نیشSSابوری، مقSSری علی عبدالله بن عبSSدالجبار به تSSSوانمی نSSSیز وی شSSSاگردان از نمSSSود. و اشSSSاره رازی قمی بابویه

بن علی بن محمد ابSSوجعفر الSSدین رشSSید فضSSل، بن حسن فرزنSSدش عبیدالله بن علی الSSدین منتجب شSSیخ و مازنSSدرانی سSSروی شهرآشوب

و7صص ،30 و29 ش تا، بی باشی، )حکیم نمود اشاره قمی بابویه ابن8.)

سSSال داشSSت. در اقSSامت مقSSدس مشهد در سال50 از متجاوز وى آل سSSادات عنSSايت مSSورد نSSيز ديار اين در و شد منتقل سبزوار به523 گذرانيد شهر اين در را خود عمر از سال25 قريب بود. طبرسى زياره

548 سSSال به شSSهر همين در عSSاقبت و پSSرداخت تSSأليف و تصSSنيف به و مSSدفون شSSهر آن در و انتقSSال مقSSدس مشهد به جنازهاش و درگذشت،

به بSSود سSSبزوار در اين »واسSSت. معروف مشهد در او آرامگاه گشت، هشSSت« و چهل و پانصد سSSال الحجSSه، ذى دهم ]عيSSد[ اضSSحى شب

(.243 ص ،1388 )بیهقی،

20



القرآن تفسیر فی البیان مجمع اجمالی - معرفی9-1 و تبحر اثبSSات در همه كه است متعSSدد و عSSالى مصSSنفاتى را طبرسى

الئح دليل و واضح برهSSانى كمSSال، درجSSات و فضل مSSراتب در او تسلط كتSSاب سه تفسSSير شSSمردهاند. در بSSاز مSSورد19 تا را او تأليفات است،

افى« و »الكSSSافى البيSSSان«، »مجمع SSSامع« از »جوامع الشSSSبه وى الج است. مانده ارمغان

مجمع یعSSنی خSSود کبSSیر تفسSSیر روش و توصیف در طبرسی که چهآن فرمایSSد:می که است تعبSSیر و توصSSیف بهSSترین اسSSت، داشته بیان البیان

است. پیراستگی و فشردگی غایت در که کتابی تالیف به کردم »شروع جمع خSSود در را قرآن فنون و علوم همه که کتابی نیکو، ترتیب و نظم با

و غSSوامض و لغSSات و اعSSراب و قرئت علم از آن عیون و نصوص کند. و وارد که اخبSSاری و شSSده نSSازل که آیاتی و آن جهات و معانی و مشکالت

داشSSته بر در را آن حرام و حالل و احکام و حدود آثار، و هاداستان و شده چهآن ذکر و آن در گرایSSان باطل هSSایطعنSSه جSSواب در سSSخنی باشSSد. و صSSحت بر بسSSیاری مواضع در آنان مقابل در عنهم الله مارضی اصحاب

که نقلی و عقلی مسSSائل و فSSروع و اصSSول از و هسSSتند معتقد چه آن از کمSSتر و ایجSSاز از برتر اختصSSار و اعتSSدال وجه بر اندکSSرده اسSSتدالل تحمل تواندنمی را بسSSیار علوم سنگینی زمان این در هاذهن زیرا پرگویی؛

(.76ص ،1ج ،1360 کند« )طبرسی،

از ايشSSان كه چSSرا اسSSت؛ تبيان تفسير از متأثر البيان مجمع تفسير دليل به را طوسى شSSيخ تبيSSان تفسير تنها عصر، آن تفاسير تمام ميان

در و نيست منظم كه دارد اعSSتراض آن بر اما مىپسSSندد؛ آن جSSامعيت جهت همين به دارد؛ خلل مطSSالب بSSرخى رسايى در نيز و ادبى مباحث

تهذيب به نيز طبرسى و نياورد دست به هادل در را خود جاى تفسير اين اثر اين در وى مىنويسSSد. را البيان مجمع تفسير و مىپردازد آن اصالح و

ادبيSSات، جمله از را مبSSاحثى خSSود بلكه نكSSرده؛ اكتفا تبيSSان مطSSالب به تصSSحيح به گSSاهى و مىافزايد آن بر ديگر مبSSاحث و نSSزول شSSأن گSSاهى

تبيSSان تفسSSير مانند البيSSان مجمع رو اين از مىپردازد؛ شSSيخ مطSSالب به تSSرىبيش دقت ادبيSSات و لغSSات بررسى در كه تفSSاوت اين با اسSSت، افSSزوده آن بر را عSSرب اشSSعار جمله از فSSراوان شSSواهد و داده خSSرج

با را بخش هر البيSSان مجمع تفسSSير در كه است اين مهمتر است. نكته نSSزول، شSSأن لغت، مبSSاحث و كSSرده بيSSان جSSداگانهاى عنSSوان و تSSرتيب

21



را غيره و تفسير قراءات، حجت، اين كه است نمSSوده جSSدا هم از كامال(.245ص ،1384 مهر، علوی) نمىشود يافت تبيان تفسير در ويژگى

فنSSون البیSSان مجمع خSSود؛ کبSSیر تفسSSیر تSSألیف در طبرسی مرحSSوم این و داشSSته نظر مSSورد بسSSیار را اشSSتقاق و لغت و صرف و نحو ادبی،

بررسی مSSورد دقت با را نحSSوی مسائل که است تفسیری اولین تفسیر کنSSد.می حکSSایت نحو علم در او بسSSیار تسSSلط از مسئله این و داده قرار عصر فرید نحSSو، در امSSام این گفتSSه: » و خSSود تSSاریخ در بیهقی کهچنSSان

تفاسSSیر دیگر از بیش تفسSSیرش در اشSSتقاق و تصSSریف و لغت بSSود«، میرشمسSSی، از نقل به ؛185ص ،1372 )خرمشSSاهی، دارد ظهSSور(.15ص ،13ش ،1389

نSSيز، سSSنت اهل نSSزد و است خSSورده متعSSددى هSSاىچSSاپ تفسSSير اين التفسير در ذهبى جمله از سنت، اهل دارد. دانشمندان ويژهاى جايگاه

شSSلتوت، محمSSود شSSيخ ( و101 ص ،2 ج تا، بی )ذهبی، المفسرون و كتSSاب اين نوشSSته، البيSSان مجمع بر كه مقدمهاى در مصر، اسبق مفتى

)علSSوی انددانسSSته تفاسSSير ارزشSSمندترين از محتSSوا و نظم نظر از را(.247ص ،1384 مهر،

مفتح، محمد جمله از دانشSمندان از بSرخى را البيSان مجمع تفسSير سى در نجفى الSSدين ضSSياء و رازى محمد نSSورى، حسين بهشتى، احمد چاپ به را آن فراهانى انتشارات و كردهاند ترجمه جلد رسانده. اخSSيرا وزارت كه كSرده ارائه آن از گزارشى ترجمهاى كSرمى آقSاى جناب نيز

)همان(. است نموده چاپ را آن ارشاد

22



دوم فصل

قراءات جایگاه و تاریخچه بر گذری

23



مقدمه

دارای بلكه نیسSSت؛ ظهSSور نو پديSSده يك گونSSاگون، قرائتهSSاى پديSSده داشSSته ادامه نSSيز قSSرآن تSSاريخ طSSول در و است کهن بسSSیار ایپیشینه

اصSSلى قSSرائت متن در گSSاه هيچ گونSSاگون قرائتهاى وجود این است. با بودهاند. قSSرآن اصلى قرائت حاشيه و كنار در نگرفتهاند. همواره قرار

بSSوده مطSSرح مسSSلمانان تمSSام بين در عمSSومى قSSرائت يك بر همSSواره نSيز اكنSSون هم كه است قSرائت همSان قSرآن، عمSSومى است. قSرائت

(.128 و127صص ،1381 )احمSSدی، هسSSتند آن بر مSSردم عمSSوم آن انكSSار بر دليلى كه است تاريخى واقعيت يك قرائت اختالف بنابراین دوره، هر در كه است گونSSSاگونى جلوههSSSاى داراى اما نSSSدارد؛ وجSSSود

آن رفع بSSراى اسSSالمى دانشSSمندان و رسSSيده ظهSSور به آن از جلوهاى(.11ص الف، ،1383 )معارف، كردهاند اتخاذ تدابيرى

که مSSورد این به تفسSSير و قSSرآن علSSوم وادى پژوهشSSگران بSSرخى دارنSSد. لSSذا اذعSSان الله)ص( است، رسول قرائت همان کنونی، قرائت

مىشود: اشاره هاآن از برخی به جااین در

نقل ( را72 )درگذشت السSSلمانى عبيSSده اعSSتراف سيرين، بن حمد كه است قرائSSتى همان هستند، آن بر كه مردم عموم قرائت كه مىكند

SSتى بودند: »القراءة آن اله( بر و عليه الله )صلى الله رسول عرضت الSSتى القSSراءة الSSه( .. هى و عليه الله )صلى النبى على النSSاس يقرؤها ال

(.147ص ،2 ج ،1374 معرفت، از نقل اليوم« )به

الله عبد بن يحSSSSSSیى ( مىگويSSSSSSد: به220 )درگذشت يزيد بن خالد تلقونSSه« نقل »إذ كلمه در ديگرى قرائت ( گفتم: نافع173 )درگذشت

قSSرائت از غSSير كس نداريم. هر كارى نقلها اين به گفت: ما وى مىكند، »النه نهد؛ شمشير به گردن يا كند، توبه بايد يا كند؛ قرائت مردم عموم

ما اللوحين بين ليس بما يقرأ رجال وجدنا لو نحن و الناس قراة غير قرأ ص ق،1410 عصSSفور، عنقSSه« )آل نضSSرب او التوبة اال بينه و بيننا كان

بر كه را قرائتى ديگر جاى (. در147 ص ،2ج ،1374 معرفت، ؛180 ق،1410 عصSSفور، )آل مىداند گمنSSام باشد، مردم عموم قرائت خالف

اسSSت، سSSبعه قSSراء از يكى كه بصSSرى عمSSرو ابو از نSSيز ( و181 ص آن كنSSد، قSSرائت مردم عموم قرائت خالف بر كسى مىكند: اگر روايت

اذ الواحد أتهم اسSSت. »انى گمنSSام قSSرائت SSان اذا الشSSما خالف على ك 24



ج ،1374 معرفت، ؛452 ص ،1 ج ،1385 العامة« )زرقانی، به جاءت(. 148 ص ،2

قرائتهاى و ندارد تربيش قرائت يك قرآن که هستند باور این بر برخی و شSSود پرهSSيز آن از بايد و هسSSتند قSSرآن حقيقت از خSSارج گونSSاگون،

برهSSان تأييد مSSورد و مىباشد عارضى پديSSده يك قرآن در قرائت اختالف،ص1383 رجSSبی، ؛101ص ،1381 )احمدی، نمىباشد روايات و عقل49.)

این نماید،می نظر جلب امامیه نظر از چهفرماید: آنمی طبرسی شیخ طبق بر را قSSرآن قSSرائت اجماعSSا، و باالتفSSاق مSSذهب علمSSای که است

از انSSد. ودانسSSته جایز است، معلوم و معروف مسلمین بین که قرائتی خصوص به قرائت یک انتخاب تنهSSایی(، به عاصم از حفص قرائت )مثال

)طبرسSSی، اندشSSمرده مکSSروه را هاقرائت دیگر صحت عدم به اعتقاد با-قرائت به رجوع طبرسی شیخ تنها نه بیان این (. با18ص ،1ج ،1360

از البیان مجمع تفسیر در نیز خود بلکه است؛ دانسته جایز را دیگر های دیگSSر؛ عبSSارت به انSSد. ونمSSوده اسSSتفاده صSSحیح تفسSSیر درجهت هاآن

برخوردار باال بسیار جایگاهی از البیان، مجمع تفسیر در هاقرائت اختالفهستند.

و مسSSلم امSSری را قSSراءات اختالف وجSSود طبرسی شSSیخ کهاین در ایجSSاد زمSSان و تاریخچه درباره وی اما نیست؛ شکی داند،می انکارناپذیر

است. نداده نظری قراءات اختالف االسSالم امین نSزد در قSرائت علم جایگاه و اهمیت میزان درباره اما

مشSSتمل مفصل خطبه از پس وی که است کSSافی نکته همین طبرسی، بيSSان نSSيز و قرآن علم ويژه به و علم عظمت بيان و الهى ثناى و حمد بر

اسSSت، فن هفت بر مشSSتمل كه را مقSSدماتى البيان، مجمع تأليف سبب دانSSد.مي الزم قSSرآن شناسايى در ورود براى را هاآن دانستن و كندمي ذكر دلیل و مشSSSهور، قSSSراء اسSSSامی شناسSSSایی به را فنSSSون آن از یکی که

دهدمی اختصSSاص هاقSSرائت اختالف انSSواع نSSیز و ایشان، هایقرائت سندیت(. 20-16 صص ،1ج ،1360 )طبرسی،

25



هاقرائت اختالف - پیشینه1-2

مآخذ و منابع فهرست26



فوالدوند. ترجمه ،کریم قرآن- 1 الله كت��اب لق��راء الوج��يز المرشد محسSSن، عصSSفور، آل -2

.ق1410 اول، چاپ قم: المولف، ،العزيز من األص��ول جامع جزری، اثیر بن مبارک السعادات ابو اثیر، - ابن3

تا. بی نا، مصر: بی ،الرسول احادیث قم: چSSاپ مدرسSSين، جامعه ،التوحيد على، بن محمد بابويه، - ابن4

.ه.ق1398 اول، الق��راءات في النشر محمSSد، بن محمد الخSSير ابو الجSSزری، - ابن5

.تا بی چا، بی العلمية، الكتب بیروت: دار ،العشر6 SSSS-،______________________ مرشد و المق��رئين منجد

.م1980ق/ 1400 العلمية، الكتب دار بیروت: ،الطالبين 7،_____________________ S- القرا طبقات فى النهايه غايه،

.1351/ 1932 العلميه، الكتب دار بيروت:8 SS-_____________________،_ الس��بع الق��راءات فی الحجه،

.م2000ق/1421 اول، چاپ الرساله، بیروت: موسسه9 SSS-ه، ابنSSSمى، احمد و محمد عطيSSSعل��وم فى مق��دمتان عاص

الطبعة الخSSانجى، مصSSر: مكتبة جفSSری، آرتSSور تصSSحيح به ،الق��رآن.م1954/ 1375 الثانية،

10 S-قم: ،اللغه مقائيس معجم ابوالحسین، زکریا، بن فارس بنا .ق1404 اسالمى، تبليغات دفتر أحمد: تحقيق به ،الق��رآن مش��كل تأويل دینSSSوری، قتیبه - ابن11

.م1954 دوم، چاپ القاهرة، التراث دار قاهره: صقر، تحقيSSق: به ،الق��راءات فى الس��بعة كتاب احمSSد، مجاهد، - ابن12

.م1980 دوم، چاپ المعارف، قاهره: دار ضيف، شوقى صSSادر، بSSیروت: دار ،العرب لسان مكرم، بن محمد منظور، - ابن13

.ق1414 سوم، چاپ

27



ت��اريخ في البي��ان أض��واء محمSSد، حسن صSSابر سSSلیمان، - ابو14.م2000ق/ 1420 اول، چاپ ، الكتب عالم الریاض: دار ،القرآن

سSSجل جا: موسسه بی ،القرآنیه الموسوعه ابراهیم، - االبیاری،15.ق1405 چا، بی العرب،

16 SS-ليمان داود، أبيSSعث بن سSSتاني أشSSأبي سنن األزدي، السجس إحيSSاء بSSیروت: دار الحميSSد، عبد الSSدين محSSيي تحقيSSق: محمد ،داود

.تا بی العربي، التراث قم: فاطیمSSا، ،ق��رآن درعلوم پژوهشى الله، حبیب - احمدی،17

.1381 چهارم، چاپ اندیشه، کیهان مجله ،آن متواتر قرائت و قرآن ،__________- 18. تا بی ،58ش و حوزه پژوهشكده ) سمت ،تفسيرى مكاتب اکبر، علی - بابایی،19

.1381/1386 اول، چاپ تهران، دانشگاه(، بی تهSSران، سمت، ،قرآن تفسير شناسى روش ،-_________20.1379 چا، القSSاهره: ،الق��راءات علم في مب��احث عباس، بن محمد - الباز،21

.م2004 ق/1425 اول، چاپ دارالکلمه،.ق1320 مصر، طبع ،بخارى صحيح ، الله عبد ابو - بخارى،22 تهSSران: رامیSSار، ترجمه: محمSSود ،قرآن آستانه در رژی، - بالشر،23

.1374 چهارم، چاپ اسالمى، فرهنگ نشر دفتر تهران بهمنیار، احمد اهتمام به ،بيهقى تاريخ الفضل، ابو - بيهقى،24

.1388 فروغی، : کتابخانه ایSSازی، علی محمد و حجSSتی محمSSدباقر و کریم دولتی، باف - پارچه25

کSSریم، قSSرآن قSSراءات در شده ارایه های بندی تقسیم بررسی و تحلیل دوم، شSSماره پنجم، و چهل سال ،حدیث و قرآن هایپژوهش مجله

1391.

28



س��نن سSSSSSورة، بن عيسى بن محمد عيسى أبي - الترمSSSSSذي،26 بی الSSتراث، إحيSSاء بSSیروت: دار شاكر، محمد تحقيق:أحمد ،الترمذي

.تا 27 SS-الفن��ون اصطالحات كشاف على، محمد فاروقی، تهانوى،

.م1963 الثقافه، قاهر: وزارة لطفی، البديع عبد تحقيق: به عل��وم في األساس��ية المقدمات يوسف، بن الله عبد - الجدیع،28

.م2006ق/ 1427 سوم، چاپ ، الريان بیروت: موسسة ،القرآن بوسSSتان قم: ،ق��رآنى عل��وم درسنامه حسSSین، آراسته، - جوان29

.1380 ششم، چاپ قم، كتاب هSSایواژه از بSSرخی دسSSتوری تحلیل محمدرضا، اسماعیلی، - حاجی30

مجله قSرآن، تفسSیر در آن تاثیر و سبع قراءات در اختالف مورد قرآنی.1385 ،37 شماره ،مبین صحیفه

مجله ،مفسSSران الگSSوی و اسSSوه طبرسی حسSSن، باشی، - حکیم31 .تا بی ،30 و29 شماره ،قرآنی پژوهشهای

ترجمSSه: ،مص��حف الخط رسم ترجمه قSSدوری، غSSانم - الحمSSد،32.1376 اول، چاپ قم: اسوه، جعفری، یعقوب

33 SS-،تر ،قرآن تاريخ در پژوهشى محمدباقر، حجتیSSران: دفSSته .1372 ششم، چاپ اسالمى، فرهنگ نشر34 SS-،اطیر، ،قرآنى علوم با آشنايى اصغر، علی حلبیSSران: اسSSته

.1374 چهارم، چاپ روايت به عاصم ق��رائت اهميت اکSSرم، اصSSفهانی، - خSSدایی35

.1378 اول، چاپ تهران: رایزن، ،حفص.تا بی نا، تهران: بی ،شناخت قرآن الدین، بهاء - خرمشاهی،3637 SS-____________، ران: مرکز ،پ��ژوهی قرآنSSرهنگی نشر تهSSف

.1372 شرق، بSSيروت/ ،بغداد تاریخ علي، بن أحمد بكر أبي البغدادی، - الخطیب38

.تا بی چا، بی العربي، الكتاب : دار لبنان29



احيSSاء موسسة ،القرآن تفسير في البيان ابوالقاسم، - خویی،39.تا بی چا، بی قم، الخوئى، االمام آثار40،__________ S- ق: ،قرآن كلى مسائل و علوم در بيانSSتحقی

.1382 اول، چاپ ارشاد، تهران: وزارت هریسی، زاده هاشم نجمی القراءات في البيان جامع سعيد، بن عثمان عمرو ابو - الدانی،41

.م2007ق/ 1428 اول، چاپ الشارقة، امارات: جامعة ،السبع الق��راءات فی التیس��یر سSSعید، بن عثمSSان ابSSوعمرو - الSSدانی،42

تSSبریزی، جعفSSری تهSSران: کتابفروشی برتSSزل، مصSSحح: اوتو ،الس��بع.ش1362 دوم، چاپ البشر فض��الء اتحاف الغنى، عبد بن محمد بن احمد - الدمیاطی،43

چSSا، بی العلميSSة، الكتب بSSیروت: دار ،عشر األربعة الق��راءات في.م2001ق/ 1422

44 SS-تو، دیب الدین محیی و مصطفی، البغا، دیبSSفي الواضح مس االنسSSانية، العلSSوم دار و الطيب الكلم دمشSSق: دار ،الق��رآن علوم.م1998ق/1418 دوم، چاپ

طباطبSSايى، ترجمه ،القلوب إرشاد محمد، بن حسن - ديلمى،45 .1376 پنجم، قم: چاپ ، مدرسين جامعه

: دار بSSيروت ،المفس��رون و التفس��ير محمدحسSSین، - ذهSSبی،46.تا بی چا، بی العربى، التراث احياء

35 شماره ،مبین صحیفه مجله قراءات، علی، محمد - راغبی،47.1383 ،36و

سSSوم، چSSاپ کبSSیر، تهSSران: امSSیر ،ق��رآن تاریخ محمود، - رامیار،481369.

و حSSوزه قم: پژوهشSSکده ،ق��رآن تفسیر روش محمود، - رجبی،49.1383 اول، چاپ دانشگاه،

هاىگرايش و هاروش درسنامه علی، محمد اصفهانی، - رضائی50.1382 اول، چاپ اسالمى، علوم جهانى مركز قم: ،قرآن تفسيرى

30



آسSSتان ،ق��رآنى عل��وم با آشنايى مهSSدی، محمد یSSزدی، - رکنی51.1379 اول، چاپ تهران، و مشهد )سمت(، قدس

فى العرف��ان مناهل ترجمه عبSSSدالعظیم، محمد - الزرقSSSانی،52 علSSوم تهSSران: پژوهشSSگاه آرمین، ترجمSSه: محسن ،الق��رآن عل��وم.1385 اول، چاپ فرهنگى، مطالعات و انسانى

عل��وم فی البره��ان عبداللSSه، بن محمد بدرالSSدین - زرکشSSی،53 ذهSSبی حمSSدی جمال مرعشلی، عبدالرحمن محققان: یوسف ،القرآن

.ق1415 دوم، چاپ بیروت: دارالمعرفه، کردی، عبدالله ابراهیم و فSSارابى، مكتبة دمشSSق: ب��الرأي، التفسير حمد، محمد - زغلول،54

.م2004ق/ 1425 دوم، چاپ ،المتخصصة القرآنية الموس��وعة حمSSدى، محمSSود - زقSSروق،55

.م2002/ق1423 چا، بی مصر، االوقاف القاهره: وزارة و تجويد مي��ان تط��بيقى بررسى رضSSا، محمد نیSSا، - سSSتوده56

.1378 چا، بی تهران: رایزن، ،آواشناسى آموزشى قم: مؤسسه ،قرآن علوم محمدباقر، روشن، - سعیدی57

.1379 دوم، چاپ خمينى، امام پژوهشى و ،الق��رآن عل��وم في الفرق��ان منهج محمSSدعلی، - سSSالمت،58

.م2002 اول، چاپ مصر، نهضة القاهره: دار ،الق��رآن عل��وم فى االتق��ان ترجمه الSSدین، جالل - سSSیوطی،59

.1380 سوم، چاپ تهران: امیرکبیر، قزوينى، حائرى ترجمه: مهدى االجاب��ات عبدالسSSSمیع، محمSSSود احمد الحفیSSSان، - الشSSSافعی60

چSSاپ العلمیSSه، بSSیروت: دارالکتب ،القراءات لسواالت الواضحات.م2002ق/ 1423 اول، مشSSهد: به ،ق��رآن تاریخ سSSیدی، حسSSین عبدالصSSبور، - شSSاهین،61

.1382 اول، چاپ نشر، رواق مجله هSSا،قSSرائت اختالف پSSیرامون پژوهشی زهSSرا، - شبیری،62

.تا بی ،31 شماره ،اندیشه31



تهSSSران: ،المؤم��نين مج��الس اللSSSه، نSSSور قاضى - شوشSSSترى،63.ه.ق1375 اسالميه، كتابفروشى

و الق��رآن عل��وم في لمح��ات لطفی، بن محمد - الصSSSSباغ،64 ق/1410 دوم، چاپ االسالمى، بیروت: المكتب ،التفسير اتجاهات

.م1990 قم: منشSSورات ،الق��رآن علوم فی مباحث صالح، - صبحی،65

.1363 پنجم، چاپ رضی، 66 S-،قم: ،منابع فهرست و قرآن علوم عبدالوهاب، طالقانی

.1361 چا، بی الكريم، دارالقرآن قم: اسSSوه، ،ق��رآنى عل��وم از درسهايى الله، حبیب - طاهری،67

.1377 اول، چاپ مSSترجم: ،الم��يزان تفسير ترجمه حسSSین، محمد - طباطبایی،68

جSامعهى اسSSالمى انتشSارات دفSSتر قم: همSدانی، موسSSوی محمSSدباقر.1374 پنجم، چاپ قم، علميه حوزه مدرسين

تفس��ير فى البي��ان مجمع ترجمه حسSSن، بن فضل - طبرسی،69 چSاپ فراهSSانی، تهSران: انتشSSارات سSSتوده، تحقیSSق: رضا به ،القرآن

.1360 اول،70،______________ S- با ،الق��رآن تفس��ير فى البي��ان مجمع

سوم، چاپ خسرو، ناصر تهران: انتشارات بالغی، جواد مقدمه: محمد1372.

71 SS-،______________ األخب��ار غ��رر في األن��وار مش��كاة ، .1379 اول، چاپ الثقلين، قم: دار محمدى، و هوشمند ترجمه

قSSSاهره: ،البی��ان ج��امع تفس��یر ،جریر بن محمد - طSSSبری،72.ق1987 دارالحدیث،

حسSSينى، احمد: تحقيق به ،البحرين مجمع الدين، فخر - طريحى،73.1375 سوم، چاپ مرتضوی، تهران: کتابفروشی

32



النشر مؤسسة قم: ،الخالف حسSSSSSSSن، بن محمد - طوسSSSSSSSی،74.ق1407 األسالمى،

پيرامون مهم حقايقى اسالمی، حسن مرتضی، جعفر - عاملی،75.1377 سوم، چاپ اسالمى، قم: دفترانتشارت ،قرآن

زاده، پویا اعظم و رضی سSSSSادات بی بی و فSSSSائزه، زاده، - عظیم76 چSSاپ قSSرآن، تهران: بنيSSاد ،قرآنى علوم و تاريخ بر نوين نگرشى

.1380 اول، ،قواع��ده و التفس��ير اص��ول الSSرحمن، عبد بن خالد - العSSك،77

.ق1406 دوم، چاپ النفائس، دار بيروت: قم: مفسران، و تفسير تاريخ با آشنايى حسین، مهر، - علوی78

.1384 اول، چاپ اسالمى، علوم مركزجهانى القراءات معجم مکSSرم، سSSالم، عبSSدالعال و عمر مختSSار، - احمد79

.م1997 سوم، چاپ الکتب، قاهره: عالم ،القرآنیه زبانش��ناختى بررسى سSSیدی، حسSSین و محمSSد، سSSلوی - العوا،80

.1382 اول، چاپ نشر، به: مشهد ،قرآن در نظاير و وجوه للق��راء الحجة الغفSSSSار، عبد بن الحسن على ابو - الفارسSSSSی،81

.م1993ق/ 1413 دوم، چاپ للتراث، بیروت: دارالمامون ،السبعة بSSیروت: دارالهSSادی، ،الق��رآن ح��ول آراء علی، اصفهانی، - فانی82

.م1991ق/1411 اول، چاپ چSSاپ هجSSرت، قم: انتشSSارات ،العين احمSSد، بن خليل - فراهيSSدى،83

.ق1410 دوم،84 SS-،ق��رآن ق��راءات تاريخ بر اى مقدمه عبدالهادی، الفضلی،

.تا بی نا، بی جا: اسوه، بی حجتی، ترجمه: محمدباقر85،___________ S- با حجتی محمدباقر ترجمه ،القرآنیه القراءات

تهSSران: انتشSSارات کSSریم، قSSرآن قSSراءات تSSاریخ بر ایعنSSوان: مقدمه.1373 اسوه،

33



86 SSS-انى، فيضSSSاه بن محسن محمد كاشSSSى، شSSSال��وافي مرتض، اول، چSSاپ اصفهان، ، السالم عليه على المؤمنين أمير امام كتابخانه.ه.ق1406

القراءات في الزاهرة البدور الغنى، عبد الفتاح عبد - القاضی،87.م2005ق/ 1426 دوم، چاپ القاهره: دارالسالم، ،العشر

ارموى، الدين جالل تحقیق به ،النقض عبدالجلیل، رازی، - قزوینی88.ه.ق1371 جا، بی بSSیروت: موسسة ،الق��رآن عل��وم في مباحث منSSاع، - القطان،89

.م2000ق/ 1421 سوم، چاپ الرساله،90 S-،الرواة انباه يوسف، بن على الحسن ابى الدين جمال القفطی

القSSاهره: دار ابSSراهيم، الفضل ابو تحقيSSق: محمد ،النحاه انباه على الثقافيSSSة، الكتب بSSSيروت: مؤسسة و األولى، الطبعة العSSSربى، الفكر

.ق140691 SS-عل��وم رج��ال الع��ربي األدب و اإليراني��ون قیس، آل قیس

.تا بی نا، جا: بی بی الثقافيه، والبحوث التحقيقات مؤسسة ،القرآن 92 SS-،راءات اختالف عوامل ابرهیم، کالنتریSSرآن قSSریم، قSSمجله ک

.1377 ،17شماره ،بینات و تفسير در رجال دانش نقش اکبر، علی ارسنجانى، - كالنترى93

.1384 اول، چاپ قم، کتاب قم: بوستان ،قرآنى علوم تهSSران: دار ،الك��افي اسSSحاق، بن يعقSSوب بن محمد - كليSSنى،94

.ق1407 چهارم، چاپ اإلسالمية، الكتب و األص��ول الكافي، شرح احمد، بن صالح محمد - مازندرانى،95

.ه.ق1382 اول، چاپ ، اإلسالمية تهران: المكتبة ،الروضة بSSیروت: البSSاقي، عبد فؤاد محمد تصحيح ،موطأ أنس، بن - مالك96

.ق1406 العربي، التراث إحياء دار

34



بعض من��اهج على أض��واء محمSSSSود، الحميد عبد - متSSSSولى،97ق/1420 جSSا: اسSSالمیه، بی ،القرآن علوم زوايا من المفسرين

.م199998 SS-،ىSSاقر محمد مجلسSSاألنوارالجامعة بح��ار تقى، محمد بن ب

العSSربي، الSSتراث إحيSSاء بSSيروت: دار ،األطه��ار األئمة أخبار لدرر.ه.ق1403 دوم، چاپ في النشر طيبة ش��رح اله��ادي سSSSالم، محمد - محيسSSSن،99

ق/1417 اول، چSSSاپ بSSSیروت: دارالجبSSSل، العش��ر، الق��راءات.م1997

100 SS-____________، العربية عل��وم في أثرها و الق��راءات، .م1998ق/1418 اول، چاپ بیروت: دارالجیل،

101،____________ S- العشر الق��راءات توجيه في المغ��ني، دوم، چSSاپ االزهریSSه، الکلیSSات بSSیروت: مکتبه القSSاهره: دارالجیSSل،

.م1993ق/ 1413 نمSSا، تهSSران: هسSSتی ،قرآن )ع( و علی امام محمد، - مرادی،102.1382 اول، چاپ103 S-،اج بن مسلم الحسين أبي مسلمSSيري الحجSSابوري، القشSالنيس

الحSSديث القاهره: دار الباقي، عبد فؤاد تحقيق: محمد ،مسلم صحيح.ق1412 األولى، الطبعة ،

،الهى كتاب آخرين پيرامون پژوهشى رجبعلی، - مظلومی،104.ق1403 دوم، چاپ آفاق، تهران: نشر

105 S-،قرآنى علوم و تاريخ در مباحثى )الف(، مجید، معارف، .1383 اول، چاپ تهران: نبا،

106 S-_______، ،)تاريخ شناخت در پاسخهايى و پرسش )ب .1383 هشتم، چاپ تهران: كوير، ،قرآنى علوم و

107 S-_______، ،)چاپ تهران: نبا، ،قرآن تاريخ بر آمدى در )ج .1383 اول،

35



108 SS-_______، هSSاریخ بر ایمقدمSSرائت اختالف تSSرآن، قSSمجله ق .1377 ،63دوره ،هابررسی و مقاالت

ترجمSSه: ،الق��رآن علوم فی التمهید هSSادی، محمد - معرفت،109 جSا: سSSازمان بی قSرآن، علSSوم عنوان: آمSSوزش تحت وکیلی، ابومحمد.1374 نا، بی اسالمى، تبليغات

نصيرى، و ترجمه: خياط ،مفسران و تفسير - ____________،110.1379 اول، چاپ التمهيد، فرهنگى قم: مؤسسه

قم: دفSSتر ،ح��رف هفت رؤي��اى و قرآن نزول رضا، - مودب،111.1378 اول، چاپ اسالمی، تبلیغات

112 SS-_______، و ع عص��مت بيت اهل نظر در الق��رآن اعجاز چSSاپ الحSSدیث، قم: احسن ،اس��الم ب��زرگ علم��اى از نفر بيست

.1379 اول،113 S-،البیان مجمع در طبرسی شیخ روش صدیقه، میرشمسی

سSSیزدهم، شSSماره چهارم، سال الهیات، نامه مجله ،الجامع جوامع و1389.

و الق��رآن ت��اريخ في بحوث ابوالفضل، زرندی، محمدی - میر114.1420 اول، چاپ االسالمى، النشر قم: مؤسسة ،علومه

115 SSS-،ائیSSSرحمن عبد بكر أبي النسSSSعيب بن أحمد الSSSس��نن ، ش اإلمSSام حاشSSية و السSSيوطي الSSدين جالل الحافظ شSSرح به ،النسائي.ق1414 المعرفة، بیروت: دار السندي،

رشSSت: ،على ام��ام مص��حف در پژوهشى جعفSSر، - نکونSSام،116.1382 اول، چاپ مبين، كتاب انتشارات

غ��رائب تفس��ير محمSSد، بن حسن الSSدین نظSSام - نيشSSابورى،117 دار عمSSيرات، زكريا تحقیSSق: شSSيخ به ،الفرق��ان رغ��ائب و القرآن

.ق1416 اول، چاپ بیروت، العلميه، الكتب

36



Abstract

This thesis had tried to investigate the role of different readings in the interpretations of Tabarsi in Majma Al-Bayan. So it is necessary to briefly mention the definition of different readings, and then their history and the important pioneers who were effecting in reading and compiling the reading books would be presented.

As all Scientists of Quran and its interpretation are not of the same ideas toward different readings, especially the differences between Shiite and Sunnite clergies, so one of the chapters of this thesis is devoted to investigate Tabarsi's point of view about different readings, some special ideas of him are mentioned there.

About differences in the readings of Majma Al-Bayan's explanations, the principles and criteria which Tabarsi had used in identifying and recognizing the true reading had been talked the most. Unlike other researchers about Quran, he did not confine his principles and criteria in 3 kinds, and had developed his own specific point of view. So this research tries to identify the principles of the true reading from the point of view of Tabarsi in Majma Al-Bayan, to meticulously searching the effects of different readings in his interpretations.

In the final chapter of this thesis, the role of differences in readings in the interpretations of Majma Al-Bayan are presented in 2 separate sections and also analyzing them in Jurisprudence perspectives and also the other perspectives. Therefore, due to the importance of Jurisprudence issues and the verses representing judicial issues, the first part of the fifth chapter is going to represent the effects of different readings in the Tabarsi's interpretations in the field of jurisprudence and judicial issues. The second part of this chapter presents the effects of different readings in Tabarsi's interpretation in the light of Quranic subjects in Majma Al-Bayan.

37



Ilam University Literature and Humanities Faculty

M.A. Thesis in Quran and Hadith

Different interpretations and their role in the perception of Majma Al-bayan

Supervisor:

Mehdi Akbar Nejad

Advisor:

Mohammad Reza Hoseini Nia

By:

Najmiyeh Geravand

38



September 2013

39


download-thesis.com · web viewطبرسى گذشته از تفسير، در فقه و كلام...

Documents