Jacek Jeremicz

Znaleziska siekier ze środowiska wodnego z epoki brązu i wczesnej epoki Ŝelaza w

międzyrzeczu Wieprza i Bugu.

Wśród przedmiotów metalowych epoki brązu i wczesnej epoki Ŝelaza, które

znajdowane są w środowisku wodnym duŜy procent stanowią siekiery. Jako narzędzia

uniwersalne, słuŜące pracy, walki, łowów, czy oznaki prestiŜu stanowią cenną grupę

zabytków, niosących ze sobą dodatkowe funkcje symboliczne i społeczne (Bąbel 1998, s. 8).

Jest to szczególnie istotne na terenach połoŜonych na wschód od Wisły gdzie przedmioty

brązowe nie są tak liczne jak na Pomorzu, Śląsku, czy Wielkopolsce.

Z międzyrzecza Wieprza i Bugu znanych jest na chwilę obecną osiem znalezisk

związanych z wodami. W przypadku sześciu z nich środowisko występowania zostało

określone poprzez kolor patyny, gdyŜ zazwyczaj były one odnajdowane przez

przypadkowych odkrywców. Wszystkie z omawianych znalezisk były pojedyncze i związane

z wodami stojącymi; stawami, które zapewne wcześniej były naturalnymi zbiornikami

wodnymi i torfami. Z okresu BA1-BB2 znane są trzy znaleziska. W miejscowości Busówno

znaleziono siekierę miedzianą typu Brusy, która mimo, Ŝe jest zaliczana do siekier płaskich,

to wykazuje cechy charakterystyczne dla unietyckich okazów z podniesionymi brzegami.

Występowanie tego okazu łączy się z funkcjonowaniem na terenach Lubelszczyzny kultury

mierzanowickiej, która pozyskiwała przedmioty brązowe z centrum metalurgicznego

powiązanego z kulturą unietycką (Szpunar 1987, s. 18). ZaleŜność od metalurgii unietyckiej

wykazuje równieŜ okaz z Topornicy. Na okresy BD-HB1 datowana jest siekierka typu

Grodnica z Brusa Starego koło Włodawy . Zabytek ten posiada najlepsze powiązania ze

środowiskiem wodnym. Inne egzemplarze tego typu znane są ze stanowisk powiązanych z

wodami z Pomorza Zachodniego z Domacyna pow. Białogard, Steklna pow. Gryfino oraz

miejscowości Łobez i Smogolice pow. Stargard Szczeciński (Jeremicz 2008 w druku). Mimo,

Ŝe zabytki zachodnie znajdowane były razem z innymi przedmiotami, to z egzemplarzem z

Topornicy łączy je zdeponowanie w płytkich zbiornikach wodnych.

Powszechny typ Kowalewko reprezentowany przez znaleziska z miejscowości

nieznanej oraz z Masłomęcza pow. hrubieszowski posiadają nieliczne analogie wśród

czterech znalezisk z Wielkopolski i Śląska, jednak te ostatnie były deponowane głównie w

rzekach i strumieniach (Jeremicz 2008 w druku). Ponadto okaz z Masłomęcza, datowany na

HB1 posiada łukowato fasetowane powierzchnie boczne, które mogą wskazywać na bałtyjski

ośrodek metalurgiczny jako miejsce jego powstania (Kłosińska 2006, s. 310).

Z okolic Kocka pochodzi siekiera typu Dębowiec wariant A, znaleziona w torfie.

PowyŜszy rodzaj siekier był typowy dla wschodniobałtyjskiego ośrodka metalurgicznego co

pozwala go traktować jako import kultury bałtyjskiej. Razem ze znaleziskiem z Masłomęcza

wskazywałby kierunek przenikania wpływów w metalurgii, a być moŜe równieŜ w sferze

symbolicznej. PowyŜszy typ, datowany na przedział BC-HA1 posiada analogie znalezisk

wodnych z terenu wschodniej Wielkopolski.

Poza znaleziskami metalowymi na uwagę zasługują dwa znaleziska siekierek

krzemiennych ze stanowisk 1 i 2 z Brusa Starego pow. włodawski datowane na epokę brązu i

związane z kulturą strzyŜowską (Mazurek 1991, s. 283-284, 294-295). Kontekst wodny w ich

przypadku, mimo, Ŝe wątpliwy, bo oparty głównie na analogii koloru patyny do koloru

zabytków brązowych, tworzy ewenement, gdyŜ inne siekiery krzemienne deponowane w

środowisku wodnym nie są znane z terenu Polski (Jeremicz 2008 w druku).

WaŜną kwestią jest stwierdzenie pierwotnego środowiska zalegania zabytków, które

oparte jest na określeniu aktualnego miejsca odnalezienia siekier oraz na kolorze patyny

pokrywającej ich powierzchnię. Oba powyŜsze czynniki nie potwierdzają definitywnie

miejsca deponowania. Poziom wód zmieniał się od okresu epoki brązu, więc moŜliwa byłaby

sytuacja, gdy siekiera zdeponowana w środowisku suchym zostałaby zatopiona przez

podwyŜszający się poziom wód. Taka teoretyczna moŜliwość musiałaby zostać potwierdzona

regionalnymi badaniami nad zmiennością stanu wód, gdyŜ przy lokalnych zmianach

wysokości wód moŜliwa byłaby równieŜ zmiana środowiska zalegania z mokrego na suchy.

RównieŜ kwestia koloru patyny moŜe zostać podwaŜona. Z badań konserwatorskich wynika,

Ŝe kolor patyny zaleŜy od wielu innych czynników, takich jak kwaśność gleby, występowanie

na danym terenie charakterystycznych gatunków drzew, których soki korzenne mogą w

zetknięciu z brązem imitować kolor brunatny charakterystyczny dla środowiska mokrego.

Skład stopu brązowego, warunki klimatyczne, warsztatowe i technologiczne oraz sposoby

opracowania powierzchni odlewu równieŜ mogą wpływać na cechy patyny (Ślesiński 1982, s.

187- 192). Pomimo powyŜszych problemów warto zwrócić uwagę na siekiery związane w

sposób domniemany ze środowiskiem wilgotnym, gdyŜ ich ilość i sposób deponowania moŜe

prowadzić do poznania sfery symbolicznej społeczeństw pradziejowych.

Znaleziska siekierek z terenów międzyrzecza Wieprza i Bugu wskazują na silne

powiązanie wymienionych terenów z zachodnimi i północnymi społecznościami epoki brązu i

wczesnej epoki Ŝelaza. Środowisko ich deponowania moŜe wskazywać na recepcję zarówno

brązowych narzędzi i technik metalurgicznych ale równieŜ na przysposobienie idei

związanych z symboliczną wartością siekier traktowanych nie tylko jako narzędzie, ale i

skuteczną broń. Warto podkreślić, Ŝe powyŜsze znaleziska wskazują na istnienie tradycji

topienia przedmiotów w wodzie wśród społeczności zasiedlających ziemie na wschód od

Wisły, juŜ od najwcześniejszych faz epoki brązu.

Katalog znalezisk:

Wykaz skrótów:

Chron. - chronologia w obrębie epoki brązu i wczesnej epoki Ŝelaza

frag. - fragment

Kult. - próba identyfikacji kulturowej ze względu na miejsce odkrycia

Lit. - literatura

Pow. - powiat

(ryc.) - rycina

stan. - stanowisko

Środ. - środowisko

t. - typ

tabl. - tablica

war. - wariant

Zb. - zbiory, miejsce placówki w której znajduje się obecnie zabytek

[K] - Kuśnierz 1998 - siekierki tulejkowate

[Sz] - Szpunar 1987 - siekierki z brzegami

MR - Muzeum Regionalne

MPŁW - Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego

1. Brus Stary

Pow.: włodawski

Chron.: BA2-BB2

Broń: siekiera t. Grodnica war. A [Sz]

Środ.: staw śabka

Kult.: trzciniecka

Lit.: Mazurek, Telepko 1991, s. 351-353, Szpunar 1987, s. 52

Zb.: MPŁW Włodawa

Uwagi.: wydobyte "w trakcie prac konserwacyjnych"

2. Brus Stary stan. 1

Pow.: włodawski

Chron.: epoka brązu

Broń: krzemienna siekiera dwuścienna o przekroju soczewkowatym

Środ.: domniemane środowisko bagienne

Kult.: trzciniecka/łuŜycka (?)

Lit.: Mazurek 1991, s. 283 i 295

Zb.: MPŁW Włodawa

Uwagi: odkryte w czasie badań AZP, "patyna bagienna"

3. Brus Stary stan. 2

Pow.: włodawski

Chron.: epoka brązu

Broń: uszkodzona krzemienna siekiera

Środ.: domniemane środowisko bagienne

Kult.: trzciniecka/łuŜycka (?)

Lit.: Mazurek 1991, s. 283-284 i 294

Zb.: MPŁW Włodawa

Uwagi: odkryte w czasie badań AZP, "patyna bagienna"

4. Busówno

Pow.: Chełm

Chron.: BA1-BA2

Broń: siekiera miedziana płaska t. Brusy [Sz]

Środ.: torf

Kult.: mierzanowicka ?

Lit.: Kostrzewski 1964, s. 28; Szpunar 1987, s. 18, tabl. 4: 64

Zb.: Muzeum Chełm

Uwagi: wydobyte przy kopaniu torfu

5. Masłomęcz

Pow.: Hrubieszów

Chron.: HB1

Znalezisko: siekiera t. Kowalewko/Wielichowo z cechami t. Litausdorf [K]

Środ.: nieznane

Kult.: łuŜycka

Lit.: Kłosińska 2006, s. 309-310

Zb.: IA UMCS Lublin (?)

Uwagi: „zachowały się ślady cienkiej brunatno-zielonej bagiennej patyny”

6. Kock (okolice) miejscowość nn. (poj.) (tabl. XIX)

Pow.: Lubartów

Chron.: BC-HA1

Broń: siekiera t. Dębowiec war. A (import wschodnio-bałtyjski) [Sz]

Środ.: torf

Kult.: łuŜycka

Lit.: Kłosińska 2005, s. 206-209

Zb.: zbiory prywatne Wiesława Pawłowskiego

Uwagi: odnaleziona przy kopaniu torfu, patyna „bagienna”

7. miejscowość nieznana

Pow.: Krasnystaw (?)

Chron.: HB1

Znalezisko: siekiera t. Kowalewko A [K]

Środowisko zalegania: nieznane

Kultura: łuŜycka

Literatura: Kłosińska 2006, s. 311

Zbiory: MR Krasnystaw

Uwagi: „patyna brunatna sugerująca wilgotne środowisko zalegania”

8. M.: Topornica (poj.) (tabl. XVII)

Pow.: Zamość

Chron.: BA2-BB1

Znalezisko: siekiera z podniesionymi brzegami, t. nieokreślony (tradycja unietycka)

Środowisko zalegania: bliska okolica stawów

Kultura: trzciniecka

Literatura: Kłosińska 2005, s.194-195

Zb.: zbiory prywatne

Uwagi: złoŜe wtórne, patyna „bagienna”

Literatura:

Bąbel Jerzy

1998 Topór. Ciągłość idei. Wystawa Państwowego Muzeum Archeologicznego w 70-tą

rocznicę ustanowienia, Warszawa.

Jeremicz Jacek

2008 ( w druku) Społeczna i symboliczna interpretacja depozytów uzbrojenia brązowego ze

środowisk akwatycznych. [w:] Archeologia Polski Środkowowschodniej t. IX, red. Jan Gurba.

Lublin.

Kłosińska ElŜbieta M.

2005 Nowe znaleziska przedmiotów metalowych z okolic Topornicy pow. Zamość,

Archeologia Polski Środkowowschodniej 7, s.194-198.

2005 Znalezisko siekiery brązowej typu Tautšiai z okolic Kocka pow. Lubartów,

Archeologia Polski Środkowowschodniej 7, s.207-209.

2006 Nowe znaleziska brązowych siekier z tuleją z Lubelszczyzny, Archeologia Polski

Środkowowschodniej 8, s. 307-316.

Kuśnierz Jerzy

1998 Die Beile in Polen III (Tüllenbeile), Prähistorische Bronzefunde IX, 21, Stuttgart.

Kostrzewski Józef

1964 Skarby i luźne znaleziska metalowe od neolitu do wczesnego okresu Ŝelaza z

górnego i środkowego dorzecza Wisły i górnego dorzecza Warty. Przegląd Archeologiczny

15, R. 37, s. 5-133.

Mazurek Wojciech

1991 Znaleziska ze schyłku neolitu i z wczesnej epoki brązu na terenie Pojezierza Łęczyńsko-

Włodawskiego. Lubelskie Materiały Archeologiczne 6, s. 281-296.

Mazurek Wojciech, Telepko Krzysztof

1991 Siekierka brązowa z brzegami ze Starego Brusa. Lubelskie Materiały Archeologiczne 6,

s. 351-353.

Szpunar Andrzej

1987 Beile in Polen I (Flachbeile, Randleistenbeile, Randleistenmeibel). München.

Prähistorische Bronzefunde IX, 16.

Ślesiński Marek

1981 Metody fałszowania przedmiotów z metali, Ochrona Zabytków nr 3-4, t. XXXV, s. 187-

192.

ryc. 1 (mapa)- Depozyty siekier z międzyrzecza Wieprza i Bugu.

Busówno pow. Włodawa; t. Brusy Brus Stary pow. Włodawa; t. Grodnica war. A za Szpunarem 1987, s. 18. za Szpunarem 1987, s. 52.

Topornica pow. Zamość t. nieokreślony Kock pow. Lubartów; t. Dębowiec za Kłosińską 2005, s. 194-195. za Kłosińską 2005, s. 206-209. Masłomęcz pow. Hrubieszów miejscowość nieznana pow. Włodawa za Kłosińską 2006, s. 309-310. za Kłosińską 2006, s. 311-312.

Brus Stary stan. 1, pow. Włodawa Brus Stary stan. 2, pow. Włodawa za Mazurkiem 1991, s. 283-295. za Mazurkiem 1991, s. 283-295. ryc. 2 (tablica)- Znaleziska siekier z poszczególnych stanowisk.