ANDRZEJ ROMANOWSKI

ZNALEZISKA MONET RZYMSKICH NA ZIEMI DOBRZYŃSKIEJ

Na terytorium pomiędzy Wisłą, Drwęcą i Skrwą, a więc na dzisiejszej Ziemi

Dobrzyńskiej zanotowano szereg stanowisk archeologicznych, które rzucają światło na dzieje

tego regionu w młodszym okresie przedrzymskim i okresie wpływów rzymskich1. W tym

pierwszym okresie omawiany teren był zasiedlony w niewielkim stopniu,

najprawdopodobniej przez przedstawicieli kultury przeworskiej2. W późniejszym czasie, od

fazy B2a osadnictwo zagęszcza się aby osiągnąć kulminację w fazie B2/C13. We wczesnym

okresie rzymskim są to już jednak osadnicy kultury wielbarskiej4. Najstarsze materiały

datowane są na okres wędrówek ludów5.

Wśród zabytków z interesującego nas okresu zarejestrowano także monety rzymskie.

Pochodzą one z 14 miejscowości, przy czym w jednym tylko wypadku, numizmaty pochodzą

ze znanych w tym rejonie stanowisk archeologicznych6, które koncentrują się w północnej i

południowej części tego terytorium. Zauważalny jest ich brak w części centralnej i

południowo - zachodniej, przylegającej do Wisły. Fakt, że monety znajdowano poza znanymi

stanowiskami, pozwala nam w pewnym stopniu uzupełnić mapę osadniczą regionu. Mapa

rozrzutu znalezisk zabytków monetarnych pokazuje nam, że część z nich może być związana

ze znanymi skupiskami stanowisk - zwłaszcza w północnej, równoległej do Drwęcy części

regionu. Jednak kilka z nich zlokalizowano we wspomnianej centralnej strefie co pozwala

nam przypuszczać, że być może również i ten rejon był miejscem zamieszkałym w

interesującym nas okresie.

Na tym niewielkim obszarze, ok. 4000 km2

uchwycono 116 monet rzymskich z 14

miejscowości. Ich liczba stanowi ok. 1/10 znalezisk z terenu prawobrzeżnego Mazowsza i

Podlasia7 i jest porównywalna do znalezisk z reszty regionu

8. Pamiętać jednak należy, że jest

1 28 stanowisk omówionych w artykule K. Hahuły (Hahuła 1988).

2 Fazy: A1 – B1 (ok. 200 przed Chr – pocz. I w. po Chr.). Hahuła 1988, s. 96.

3 Pocz. II w. - 2 poł. II w.

4 Hahuła 1988, s. 89, 96, 99.

5 Być może wskazuje na to ceramika z cmentarzyska w Jeziorkach datowana do fazy D (2 poł. IV w. – 2 poł V

w.) (Hahuła 1988, s. 91). 6 Chodzi o cmentarzysko w Rętwinach, gm. Radomin, pow. Golub-Dobrzyń (Romanowski 2008, s.112, nr 177).

Nie jest wykluczone, że związek z cmentarzyskiem ma sesterc Antonina Piusa, znaleziony w miejscowości

Złotoria, gm. Lubicz, gdzie zlokalizowane jest cmentarzysko datowane na późny okres rzymski (Hahuła 1988, s.

91, 101 nr 28, Romanowski 2008, s. 155, nr 265). 7 Znaleziska monet rzymskich z Ziemi Dobrzyńskiej ujęte są, w takich właśnie ramach terytorialnych

(Romanowski 2008, s. 5).

to tylko wycinek masy monetarnej, którą użytkowano w kulturze żywej, zatem możemy

założyć, że nasycenie omawianego terenu rzymskim pieniądzem, było znacznie większe.

Większość znanych monet zawierały dwa skarby z miejscowości Bógpomóż, gm. Bobrowniki

i Sitno, gm. Zbójno. Było to 99 denarów emitowanych od panowania Hadriana do Marka

Aureliusza (monety datowane od roku 117 do 169). Szczególnie ciekawie przedstawia się to

pierwsze znalezisko, dokonane w 1903 r. Jego skład jest nietypowy w porównaniu z innymi

skarbami monet rzymskich, znanymi nie tylko z terenu Mazowsza ale także szerzej9. Według

pierwszego autora informacji o tym znalezisku – Gustawa Zielińskiego miało ono zawierać

52 denary Hadriana, zabezpieczone w glinianym naczyniu razem z kilkoma kawałkami

bursztynu10

. Dziwi nieco tak dalece posunięta jednorodność zespołu. Już Andrzej Kunisz

zwracał uwagę, że należy podejść krytycznie do wersji autora opisu skarbu, dotyczącej jego

zawartości11

. Istnieje możliwość, że nie wszystkie monety z tego znaleziska należały do

emisji Hadriana. Stwierdzić jednak można z pewnością, że w tym zestawie znajdowały się

przynajmniej trzy denary tego władcy, wydzielone przez Zielińskiego12

. Możliwe jest, że taki

właśnie opis skarbu, ma związek ze sposobem interpretacji jaki G. Zieliński prezentował

bardziej generalnie. Przykładem tego może być drugi ze wspomnianych zespołów – skarb z

Sitna, znaleziony około 1880 roku. Zespół ten został także opisany przez Zielińskiego, który

widział monety z tego depozytu u właściciela Sitna p. Szparagla13

. W tym przypadku

widzimy bardziej standardowy zestaw monet – są to denary emitowane przez trzech cesarzy:

Hadriana, Antonina Piusa i Marka Aureliusza. Zwróćmy jednak uwagę na monety Hadriana,

których według autora opisu było 21 sztuk. I tym razem denary Hadriana wystąpiły w dużej

8 Na całym terenie prawobrzeżnego Mazowsza i Podlasia (ok. 50 tys. km

2) zarejestrowano 1098 monet

rzymskich (Romanowski 2010 a; 2010 b, w druku). 9 W typowych II-III wiecznych zespołach rzymskich monet, mamy zazwyczaj większą rozpiętość

chronologiczną zawierającą się zwykle w przedziale od 2 połowy I w. do początku wieku III. 10

Zieliński 1905, szp. 352: „W roku 1903 włościanin ze wsi Bógpomóż w pow. Lipnowskim, kopiąc dół na

kartofle znalazł naczynie z ciemno szmelcowanej gliny, w którem było 52 sztuk monet i kilka kawałków

bursztynu. Całe wykopalisko odesłanem zostało do moskiewskiej komisyi archeologicznej. Hadryana z r. 118.

Av. Popiersie w wieńcu laurowym w prawo, w ot. nap. Imp. Caesar Trajan. Hadrianus Aug. Rv. Felicitas w

postawie stojącej w profilu w lewo, trzymająca w ręce prawej kaduceus, w lewej róg obfitości przedziela napis:

Fel – Aug., w ot. nap. P. M. Tr. P. COS. III. sztuk 43.”Av. Głowa w prawo, w ot. nap. Hadrianus Aug. COS. III.

P. P. Rv. Postać kobieca z wagą w ręce prawej, rogiem obfitości w lewej, w ot. nap. Moneta Aug. Sztuk 5.

Av. Głowa w prawo w wieńcu laurowym, w ot. nap. Hadrianus Augustus P. P. Rv. Postać kobieca z wagą w ręce

prawej, rogiem obfitości w lewej w ot. nap. COS. III. sztuk 4.” 11

Kunisz 1973, s. 16. 12

Są to denary Hadriana typu: RIC 119, 256, 339. Romanowski 2008, s. 16, nr 8 – tam pełny wykaz literatury. 13

Zieliński 1905, szp. 351-2: „W posiadaniu p. Szparagla właściciela Sitna w pow. Lipnowskim płockiej gub.,

widziałem następujące rzymskie monety, różnemi czasy na terytoryum Sitna znajdywane, o bliższych szczegółach

znalezienia, których nic nie umiano mi objaśnić. Hadryana i Sabiny z r. 126-128: Av. Głowa kobieca w prawo, w

ot. nap. Sabina Augusta. Rv. Concordia stojąca, podająca wieniec, w ot. nap. Concordia Augusta. Sztuk 21.

Antonina Piusa z r. 155: Av. Głowa w wieńcu laurowym w prawo, w ot. nap. Antoninus Aug. Pius P. P. Tr. P.

XVIII. Rv. Postać w todze z prawą ręką podaną na przód, z lewą opartą na tarczy, w ot. nap. Cos – IIII. – sztuk

17.”

liczbie, a do tego wszystkie bite były dla cesarskiej małżonki Sabiny. Fakty te nie budzą

zaufania co do rzeczywistej zawartości skarbu14

.

Podsumowując kwestię skarbów stwierdzić możemy, że w ich skład wchodzą monety

typowe, dla tak datowanych zespołów z terenów środkowoeuropejskiego Barbaricum15

. Ich

obraz wydaje się być zafałszowany w wyniku raczej nierzetelnych informacji. Jednak można

stwierdzić, że monety te należą do największej fali napływu monet rzymskich, jaka miała

miejsce pod koniec II i w początkach III w. i związana była z wydarzeniami politycznymi i

militarnymi tamtego czasu16

. Sytuację tę można powiązać z masowym odpływem denarów z

terenów Cesarstwa na Północ w czasach panowania Marka Aureliusza i Kommodusa, a

„wypłaty” te interpretować jako wynik kontaktów politycznych - trybuty, wojenne

kontrybucje czy opłaty za wykup jeńców17

.

Monety ze znalezisk luźnych w liczbie 11 egzemplarzy, zanotowano w 10

miejscowościach. Są to prawie w całości II wieczne denary, typowe dla naszych ziem. Wśród

nich zarejestrowano jednego subaerata, emitowanego przez Antonina Piusa lub Marka

Aureliusza18

. Oprócz wspomnianych monet, do tej kategorii znalezisk należą jeszcze dwa

inne egzemplarze – sesterc Antonina Piusa (138-160) i aureus Trajana Decjusza bity dla

Herenni Etruscylli (249-251)19

. Na terenie prawobrzeżnego Mazowsza i Podlasia, sesterce nie

14

Wątpliwości co do przekazanego przez G. Zielińskiego składu skarbu miał także A. Kunisz (1973, s. 104). 15

Bursche 2004, s. 195-196. 16

Chodzi tu o wojny markomańskie toczone w latach 166-180 (Kaczanowski, Kozłowski, s. 237). 17

Bursche 2004, s. 197-8. 18

Dla Faustyny I lub II (141-176). 19

Odpowiednio: z miejscowości Złotoria, gm. Lubicz i Rypin, gm. loco.

są częstymi znaleziskami20

. Daty ich emisji mieszczą się pomiędzy rokiem 84 a 244, czyli od

panowania Domicjana do Gordiana III. Ich stosunkowo równomierny rozrzut chronologiczny

wskazuje na dość regularny, jednostkowy napływ na wspomniany teren. Obecność wśród

odkryć z Ziemi Dobrzyńskiej aureusa Trajana Decjusza, wpisuje się w szerszy horyzont

znalezisk tego typu. Złote monety z połowy III w. znajdowane są niemal na całym obszarze

Polski21

. Zjawisko to wiązane jest z toczonymi w tym czasie nad Dunajem wojnami Rzymu z

plemionami gockimi. Z terenów Cesarstwa wypłynął wtedy strumień złotych monet, które

dostawały się na północ zapewne jako łupy lub trybuty22

. Szczególną rolę jaką ten pieniądz

odgrywał na terenie Barbaricum potwierdza fakt, że znaczna część znanych z tego horyzontu

znalezisk, jest zaopatrzona w otwory co wskazuje na używanie ich jako ozdób23

. Z pewnością

miało to prestiżowe, a może również magiczne znaczenie wśród północych plemion. Ten

aspekt podkreśla dodatkowo, znaleziony na terenie wschodniego Mazowsza, zespół aureusów

z tego okresu – skarb ze Starej Wsi, gm. Liw. Skarb zawierał 28 ułamków 22 monet tego

nominału, z czego 9 fragmentów miało otwory24

.

20

Zarejestrowano 12 egzemplarzy (Romanowski 2008). 21

Przede wszystkim na terenach zajmowanych przez kulturę wielbarską. W mniejszym stopniu aureusy te

reprezentowane są na terytorium zajętym przez osadnictwo przeworskie. 22

Bursche A. 1988, s. 44; Romanowski 2007, s. 34. 23

Na podstawie nawet pobieżnej kwerendy można przyjąć, że stanowią one ok. 50% znanych z naszych ziem

aureusów z tego okresu. 24

Skarb znaleziono wiosną 1941 r. podczas budowy lotniska na terenie cmentarzyska kultury wielbarskiej.

Monety zdeponowane były między grobami, w czterech zagłębieniach (pozostałość po kołkach ?) o średnicy 5

cm rozmieszczonych w półkolu o średnicy około 50 cm . W każdym zagłębieniu znajdowała się pewna ilość

złotych monet poprzecinanych na ćwiartki. Romanowski 2008, s. 123-126, nr 203 (tam wykaz literatury).

Jedyna rzymska moneta związana ze stanowiskiem o charakterze sepulkralnym została

znaleziona w miejscowości Rętwiny. Jest to bliżej nieokreślony denar cesarski znaleziony w

popielnicy razem z brązową bransoletą i dwoma fibulami z osłoniętą sprężynką25

. Cały zespół

grobowy miał składać się z 12 (?) popielnic, a oprócz wymienionych zabytków znaleziono

tam również dwie brązowe szpile, paciorek i dwa przęśliki26

. Na terenie prawobrzeżnego

Mazowsza monety z tego typu znalezisk znajdowane są głównie na nekropolach

użytkowanych przez ludność kultury wielbarskiej27

. W obrębie zlokalizowanych tu

wielbarskich cmentarzysk28

, znajdujemy przede wszystkim II wieczne denary29

. Można chyba

przypuścić, że i omawiany denar był podobnie datowany, co korespondowałoby z

datowaniem innych zabytków z tego cmentarzyska30

. Większość uchwytnych na

prawobrzeżnym Mazowszu i Podlasiu monet, wystąpiła w wyposażeniu grobów ciałopalnych

- przede wszystkim w grobach jamowych. Znalezisko z Rętwin jest tu jedynym, znanym

przykładem monety ulokowanej razem z innymi przedmiotami w popielnicy31

.

Kilka rzymskich monet znalezionych na Ziemi Dobrzyńskiej, pochodzi ze stanowisk o

niejasnym charakterze. Stan ich rozpoznania nie pozwala nam na sprecyzowanie kontekstu

archeologicznego odkrytych monet. Przykładami są znaleziska z miejscowości Osiek nad

Wisłą, gm. Oborowo i z okolicy Dobrzynia nad Wisłą. W pierwszym przypadku, w rejonie

odkrytych monet znaleziono również fibule z okresu wpływów rzymskich (brązowe i jedną

złoconą). Niewykluczone jest, że odkrycia te mają związek ze znaleziskami monet i innych

zabytków z okresu wpływów rzymskich na przeciwnym brzegu Wisły w miejscowości

Otłoczyn32

. W przypadku drugim, denar Marka Aureliusza wybity dla Faustyny II, datowany

na lata 171-176 (zaopatrzony w otwór), został znaleziony ok. 50 m od sprzączki datowanej na

okres wędrówek ludów i fragmentów ceramiki33

.

25

Lissauer 1887, s. 145, nr 1: „1. Rentfiny bei Dobrzyń in Polen. Hier wurden in einer Urne folgende Beigaben:

ein Armband nebst zwei Fibeln mit Rollenhülse aus Bronze und ein römischer Denar aus Silber aus der

Kaiserzeit gefunden welche in den Besitz des polnischen Museums zu Thorn übergingen. Mittheilung des Herrn

Dr. v. Rozycki.” 26

Materiały te datowane są na fazę B2/C1 (Hahuła 1988, s. 91, 100, nr 16). 27

Oprócz znaleziska z Oblina w gminie Maciejowice i być może monety z Mławy (Romanowski 2007, s. 35). 28

Wyłączając skarb ze Starej Wsi, jako depozyt o szczególnym charakterze. 29

Oprócz denarów i subaeratów znamy z tych znalezisk także aureusa i antoniniana (Romanowski 2007, s. 35). 30

Patrz przypis nr 26. 31

Romanowski 2007, s. 36. 32

Romanowski 2008, s. 94-95 nr 151; Dymowski 2008, s. 82. 33

Romanowski 2008, s. 25, nr 30.

We wszystkich omówionych kategoriach znalezisk, przeważają II wieczne denary34

.

Nieliczne monety o innym nominale – sesterc, aureusy mają swoje odbicie w większej skali.

Daty emisji znajdowanych tu monet, mieszczą się pomiędzy latami panowania Trajana (98-

117) a Trajana Decjusza (249-251). Zauważyć jednak należy, że trzon stanowią monety

Antoninów, choć w przypadku Hadriana jest to obraz najpewniej nieprawdziwy. Brak monet

Republiki i wczesnego Cesarstwa, może odzwierciedlać niski poziom zasiedlenia tych

terenów w młodszym okresie przedrzymskim i starszych fazach wczesnego okresu

rzymskiego35

. Mniejsza liczba tych wczesnych monet, jest cechą ogólną znalezisk z naszych

ziem. Wśród drugowiecznych emisji zwraca uwagę brak monet Kommodusa (180-192), które

są na ogół reprezentowane w znacznej liczbie. Dodać jednak można, że jego monety są w

znaleziskach z prawobrzeżnego Mazowsza, proporcjonalnie słabiej reprezentowane niż emisje

Antonina Piusa (138-161) i Marka Aureliusza (161-180). Emisje późniejsze, poza dwoma

wyjątkami nie są znane. Znalezienie monet, jednego z Sewerów (193-235)36

i Trajana

Decjusza, sygnalizuje lepiej reprezentowany materiał z tych okresów, na całym

prawobrzeżnym Mazowszu. Pieniądz pozostałych, trzeciowiecznych cesarzy, jest uchwytny

na wspomnianym terenie w nikłym stopniu. W związku z tym brak znalezisk ich monet, na

Ziemi Dobrzyńskiej nie może dziwić. Znaczący jednak wydaje się brak IV – wiecznych

34

Bursche 2004, s. 195-196; Romanowski 2007, s. 40. 35

Patrz wyżej. 36

Denar z Osieka nad Wisłą i zapewne aureus, bliżej nieokreślony - znaleziony w miejscowości Gorzechowo,

gm. Brudzień Duży (Romanowski 2008, s. 28, nr 40).

brązów, które choć nieliczne, dość wyraźnie zaznaczają się na Mazowszu37

. Ten bardzo

nieznacznie, sygnalizowany wzrost napływu monet, emitowanych przez członków dynastii

Konstantynów, wiązany jest z przejściową stabilizacją Cesarstwa w tym okresie38

. Fakt, że

nie rejestrujemy między Drwęca i Skrwą monet czwartowiecznych może być spowodowany

istniejącym stanem badań. Możliwe jest jednak, że zjawisko to ma związek z rozrzedzeniem

sieci osadniczej w tym rejonie i być może spadek jego znaczenia, nawet już w fazie C239

.

Wskazywać na to może, zmniejszająca się liczba punktów osadniczych z tego terenu, bardzo

już widoczna w późniejszych okresach40

.

Znaleziska monet rzymskich z terytorium dzisiejszej Ziemi Dobrzyńskiej, wpisują się

w obraz znany nam z terenów całego prawobrzeżnego Mazowsza. W zasadniczych

elementach odzwierciedlają także szersze tendencje, widoczne na naszych ziemiach - w

szczególności na obszarach zajętych w okresie wpływów rzymskich przez osadnictwo

wielbarskie.

Mapa. 1. Znaleziska monet rzymskich na Ziemi Dobrzyńskiej (Romanowski 2008, 82, mapa 1-fragm.; opr. M.

Różycka).

37

Romanowski 2007, s. 41-42. 38

Kunisz 1969, s. 104-118, 136. 39

Od 2 poł III w. 40

Fazy C3-D (Hahuła 1988, s. 90, Ryc. 4).

Zestawienie znalezisk monet rzymskich z Ziemi Dobrzyńskiej (numeracja jak na mapie).

8. BÓGPOMÓŻ, gm. Bobrowniki, pow. Lipno, woj. kujawsko-pomorskie

30. DOBRZYŃ NAD WISŁĄ - okolica, gm. Dobrzyń nad Wisłą, pow. Lipno, woj. kujawsko

– pomorskie

40. GORZECHOWO, gm. Brudzień Duży, pow. Płock, woj. mazowieckie

87. KUJAWA, gm. Osiek, pow. Brodnica, woj. kujawsko - pomorskie

94. LIPNO - okolica, gm. Lipno, pow. Lipno, woj. kujawsko-pomorskie

103. ŁUKOMIE, gm. Rościszewo, pow. Sierpc, woj. mazowieckie

141. OPALENICA, gm. Brodnica, pow. Brodnica, woj. kujawsko – pomorskie

151. OSIEK NAD WISŁĄ, gm. Oborowo, pow. Toruń, woj. kujawsko-pomorskie

177. RĘTWINY, gm. Radomin, pow. Golub - Dobrzyń, woj. kujawsko-pomorskie

179. RYPIN, gm. Rypin, pow. Rypin, woj. kujawsko-pomorskie

199. SITNO, gm. Zbójno, pow. Golub-Dobrzyń, woj. kujawsko-pomorskie

209. STEKLIN, gm. Czernikowo, pow. Toruń, woj. kujawsko-pomorskie

219. ŚWIĘTOSŁAW, gm. Ciechocin, pow. Golub-Dobrzyń, woj. kujawsko-pomorskie

265. ZŁOTORIA, gm. Lubicz, pow. Toruń, woj. kujawsko-pomorskie

BIBLIOGRAFIA:

Bursche A.

1988 Kontakty Cesarstwa Rzymskiego z ludnością kultury wielbarskiej w III

i IV w. w świetle źródeł numizmatycznych, [w:] Kultura wielbarska w

młodszym okresie rzymskim, (materiały z konferencji), red. Gurba J.,

Kokowski A., t. I, Lublin, s. 37-48.

2004 Dalsze monety ze skarbu w Liwie, powiat Węgrów. Trzeciowieczne

denary na terenach Barbaricum, [w:] Studia z dziejów antyku. Pamięci

Profesora Andrzeja Kunisza, red. W. Kaczanowicz, Katowice, s. 192-

205.

Dymowski A.

2008 Najnowsze znaleziska monet rzymskich z prawobrzeżnego Mazowsza i

Podlasia, WN, LII, s. 70-98.

Hahuła K.

1988 Kultura wielbarska na Ziemi Dobrzyńskiej, [w:] Kultura wielbarska w

młodszym okresie rzymskim (materiały z konferencji), red. Gurba J.,

Kokowski A., t. I, Lublin, s. 87-103.

Kaczanowski P., Kozłowski J. K.

1998 Wielka Historia Polski, t 1., Najdawniejsze dzieje ziem polskich,

Kraków.

Kunisz A.

1969 Chronologia napływu pieniądza rzymskiego na ziemie Małopolski,

Wrocław-Warszawa-Kraków.

1973 Katalog skarbów monet rzymskich odkrytych na Ziemiach polskich,

[w:] Materiały do prahistorii ziem polskich, t. V: Epoka żelaza, z. 5:

Okres rzymski, Warszawa.

Lissauer A.

1887 Die prähistorischen Denkmäler der Provinz Westpreussen und der

angrezenden Gebiete, Leipzig.

Romanowski A.

2007 Znaleziska monet rzymskich z terenów kultury wielbarskiej na Podlasiu,

prawobrzeżnym Mazowszu i zachodniej Białorusi, WN, R. LI, 2007, s.

29-53.

2008 Die Fundmünzen der Römischen zeit In Polen. Rechtsufriges Masowien

und Podlachien, Collection Moneta 84, Wetteren 2008.

2010 a Inwentarz znalezisk monet rzymskich z prawobrzeżnego Mazowsza i

Podlasia, „Numismatický Sborník”, Praha 2010 (w druku).

2010 b The inflow of Roman coins on the east-of-the-Vistula Mazovia

(Mazowsze) and Podlachia (Podlasie), [w:] Materiały z XIV

Międzynarodowego Kongresu Numizmatycznego (XIV International

Numismatic Congress), Glasgow 2009, 31. 08 – 04. 09 (w druku)

Zieliński G.

1905 O pomnikach przedhistorycznych Gubernii Płockiej, WNA, t. V, nr 3,

szp. 315-324.

KATALOGI:

RIC The Roman Imperial Coinage (wyd. H. Mattingly, E. A. Sydenham, C.

H. V. Sutherland, R. A. G. Carson, P. H. Webb, J. W. E. Pearce, P. M.

Bruun, J. P. C. Kent), t. 1-10, London 1923-1994

Kontakt z autorem:

Andrzej Romanowski

Muzeum Narodowe w Warszawie

Gabinet Monet i Medali

Al. Jerozolimskie 3

00-494 Warszawa

aromanowski@mnw.art.pl