tÜrk mİmarİsİnde İz birakanlar i-mimar dalgıç ahmed ağa

TÜRK MİMARİSİNDE İZ BIRAKANLAR

I

Çevre ve Şehircilik BakanlığıProje Genel Yayın Yönetmeni Mehmet Lâtif Çiçek

Yayın KoordinatörüŞahin Torun

Yayın KuruluCihan AktaşAhmet BozkurtM. Ebru Erdönmez DinçerZübeyir SaltukluMehmet Sarıtaşİrvin Cemil SchickÖmer Yılmaz

RedaksiyonAhmet Bozkurt

Çevirilerİrvin Cemil Schick

ISBN....................

Ankara, 2015

Tasarım

Baskı

Matbaa Sertifika No: 16725


İÇİNDEKİLER

Takdimİdris Güllüce ................................................................................................................. 10

ÖnsözMehmet Lâtif Çiçek ...................................................................................................... 12

Türkiye’nin MimarlarıUğur Tanyeli ................................................................................................................ 15

Azadlı Sinanİ. Aydın Yüksel ............................................................................................................ 33

Mimarbaşı Acem Alî Candan Nemlioğlu ....................................................................................................... 43

Mimar Sinan İlber Ortaylı ................................................................................................................. 53

Mimar SinanReha Günay ................................................................................................................. 59

Mimar HayreddinŞahin Torun .................................................................................................................. 69

Mimar Davut AğaPeren Birsaygılı Mut ................................................................................................... 83

Sedefkâr Mehmed AğaMine Alpay Gün .......................................................................................................... 91


İÇİNDEKİLER

Sedefkâr Mehmed AğaCelâleddin Çelik ......................................................................................................... 107

Mimar Dalgıç Ahmed AğaAyşegül Damla Gürkan .............................................................................................. 117

Hezarfen İbrahim AğaZafer Akay ................................................................................................................. 127

Mimar Hacı İvaz PaşaMelek Paşalı ............................................................................................................... 141

Mimar Hacı İvaz PaşaMetin Önal Mengüşoğlu ........................................................................................... 149

Mehmed Tâhir AğaNazife Şişman ............................................................................................................ 161

Mimar Kara Ahmed AğaBelkıs İbrahimhakkıoğlu ............................................................................................. 171

Seyyid Abdülhalim EfendiAhmet Turan Köksal .................................................................................................. 183

Seyyid Abdülhalim EfendiSelman Can ................................................................................................................ 193

BalyanlarFüsun Alioğlu ............................................................................................................ 201

Sarkis BalyanAlyson Wharton ......................................................................................................... 215

Balyanlar Üzerine Yeni OkumalarSelman Can ................................................................................................................ 227

Gaspare FossatiCengiz Can ................................................................................................................. 235


Fossati BiraderlerNilay Özlü ................................................................................................................. 251

İoannidislerOya Şenyurt ............................................................................................................... 267

Konstantinos Dimadis ve Nikolaos DimadisEva Aleksandru Şarlak .............................................................................................. 281

Alexandre VallauryNilay Özlü ................................................................................................................. 295

Raimondo D’Aronco:Paolo Girardelli ........................................................................................................... 311

Raymond Charles PéréCenk Berkant .............................................................................................................. 323

Aleksandros KakulidisGriğoris Oikonomides-Agni Psychogiou ................................................................... 341

Patroklos KambanakisLila Theodoridu-Sotiriu ............................................................................................. 353

Periklis D. FotiadisSavvas E. Tsilenis-Agni Psychogiou ......................................................................... 365

Hermann JansenEsra Akcan ................................................................................................................. 375

Mimar Kemaleddin BeyElif Dastarlı ............................................................................................................... 385

Mimar Kemaleddin BeyKöksal Alver ............................................................................................................... 397

Vedad TekAli Ayçil ..................................................................................................................... 411

İÇİNDEKİLER


İÇİNDEKİLER

Mimar M. Vedad BeyAfife Batur .................................................................................................................. 423

Mimar M. Vedad TekHaydar Ergülen ......................................................................................................... 443

Giulio MongeriCengiz Can ................................................................................................................. 459

Henri ProstBurak Altınışık ........................................................................................................... 469

Edoardo De NariLucia Orlandi ............................................................................................................. 481

Vasilis KuremenosEleni Fessas-Emmanouil ............................................................................................ 495 Levon NafilyanHandan Şen Köksal .................................................................................................... 509

Paul BonatzT. Elvan Altan ............................................................................................................ 523

Arif Hikmet KoyunoğluAlparslan Kotan ......................................................................................................... 533

Bruno TautEsin Boyacıoğlu ......................................................................................................... 545

Konstantinos Pan. KiryakidisEmmanouil B. Marmaras .......................................................................................... 553

Zühtü Başar Nevin Meriç ............................................................................................................... 563

Clemens HolzmeisterAydan Balamir ........................................................................................................... 571


Keğam KavafyanHasan Kuruyazıcı ...................................................................................................... 585

Ernst Arnold EgliOya Atalay Franck ..................................................................................................... 595

Yazarlar ..................................................................................................................... 605

İÇİNDEKİLER

117

Mimar Dalgıç Ahmed AğaAyşegül Damla Gürkan

Osmanlı mimarlık tarihinin zirvesi ve “altın çağı” olarak görülen 16. yüzyıl, bu yüzyılın yaklaşık yarısı boyunca Hassa Mimarlar Ocağı’nın başmimarı olarak görev yapmış ve gerek başkentte, gerek farklı eyaletlerde pek çok mimari eserin yapımını veya denetimini üstlenmiş olan Mimar Sinan ile özdeşleştirilmiştir. Fa-kat 16. yüzyılın son on üç yılında iki farklı Osmanlı mimarı daha Hassa Mimarlar Ocağı’nın başına getirilerek başmimarlık görevini yerine getirmiştir. 16. yüzyıl sonu ve 17. yüzyıl başında inşa edilen yapıların nicelik ve niteliğinde, imparator-luğun mali açıdan en zengin ve mimari açıdan en üretken dönemine rastlayan Mimar Sinan’ın elli yıllık uzun Başmimarlık döneminde inşa edilen yapılanlara kıyasla, gözle görülür bir düşüş olduğu kabul edilse dahi, bu eserler ve onları inşa eden mimarlar da Osmanlı kültür tarihinin bir mirası ve parçası olarak en az Mimar Sinan kadar kıymetli ve incelenmeye değerdir.

Mimar Sinan’ın 1587’de ölümünden sonra yerine Mimar Davud Ağa atan-mış ve 1598 yılına kadar başmimarlık görevinde bulunmuştur. Davud Ağa’nın ölümünden sonra yerine, “Dalgıç” lakabıyla anılan Ahmed Ağa getirilmiştir. Hayatı ve eserleri hakkında detaylı bilgi içeren risaleleri de kapsayan pek çok dönem kaynağı sayesinde hayatı ve mimarlığı hakkında ayrıntılı bilgilere sahip olduğumuz Mimar Sinan’ın aksine, onu takip eden bu iki başmimar hakkında bu derece detaylı bilgilere sahip değiliz. Bu yazının konusunu teşkil eden Dalgıç Ahmed Ağa’nın hayat hikâyesini, bir Osmanlı mimarı ve devlet adamı olarak aldığı görevleri ve geride bıraktığı eserleri kaleme alan ve kendi dönemine ait herhangi bir risale veya eser mevcut değildir. Elimizdeki bilgiler, 20. yüzyılda mimarlık tarihi hakkında araştırmalarda bulunan birkaç araştırmacının, arşiv belgeleri, dönem tarihleri ve mimarın çalıştığı eserlere dayanarak ortaya koydu-ğu tespitlerden ibarettir. Bu makale de büyük ölçüde, bu değerli araştırmacıların tespitlerinin derlenmesi ve değerlendirilmesinden ibaret olacaktır.1

1 Şehabeddin Akalın, “Mi’mar Dalgıç Ahmed Paşa”, Tarih dergisi, 1958/ 13, s. 71-80; Orgun, M. Zarif, “Mimar


118

III. Murad Türbesi.(Fotoğraf: Ayşegül Damla Gürkan)

Mimar Davud Ağa’dan sonra “Ser-mi’marân-ı Hassa” yani Hassa Mimarlar Ocağı’nın başmimarlığına getirilen Dalgıç Ahmed Ağa, yaklaşık olarak on sene bu makamda kalmış ve Sultan III. Mehmed ile Sultan I. Ahmed dönemlerinde baş-mimarlık görevini yerine getirmiştir. Başmimarlık görevinden sonra beylerbeylik makamına getirildiği ve paşalığa kadar yükseldiği bilinmektedir. Bugüne ulaşan eserlerinden ve arşiv kayıtlarından, bir dizi binanın yapım ve onarımında bulun-muş, mühendislik bilgisi kuvvetli bir mimar ve aynı zamanda döneminin ahşap sanatı örneklerinin en güzelleri arasında sayılan sedef kakmalı ahşap eserleri ortaya çıkarmış olan başarılı bir sedefkâr olduğu anlaşılıyor. Buna rağmen ha-yatının pek çok bölümü, Sinan dışındaki pek çok Osmanlı mimarı gibi, oldukça meçhuldür.2

Nerede ve ne zaman dünyaya geldiği henüz bilinmeyen Mimar Dalgıç Ah-med’in adı ilk olarak “Dergâh-ı âlî” çavuşları arasında geçer ve “dalgıç” lakabın-dan da anlaşıldığına göre başlangıçta, Osmanlı askeri sisteminin akıncıları içinde bir gurubu teşkil eden serdengeçtiler arasında bulunması muhtemeldir.3 “Dal-kılıç” ve “dalgıç” isimleri, Osmanlı askeri teşkilatında akıncı fedailer için kul-

Dalgıç Ahmet”, Arkitekt, 1941/ 42, s. 59-62.2 Akalın, s. 71.3 Akalın, s. 72.


119

III. Murad Türbesi Kapısı.(Fotoğraf: Ayşegül Damla Gürkan)

lanılırdı. Ahmed Ağa’nın daha sonra Beylerbeyi olması ve sefere gönderilmesi, kendisinin daha önce orduya intisabı olduğu savını güçlendirir niteliktedir.4 Mimarlık görevi sırasında Dalgıç Ahmed Çavuş ismine, kaynaklarda ilk olarak H 999 tarihinde, Sultan Bayezid Köşkü yıktırılarak yerine inşa edilen ve Sepetçiler Köşkü diye anılan Yalıkapısı’ndaki kasrın inşaatının maliye defterinde rastlanır. Bu binanın inşasında Dalgıç Ahmed Ağa’nın ismi, bazı satın alma işleriyle ilgili olarak geçer. Bundan yaklaşık beş sene sonra, H 1004 (1595-96) senesinde Ahmed Çavuş ismi kaynaklarda suyolları nazırı olarak geçmeye başlamıştır.5 Mimar Si-nan’ın başmimarlığı sırasında Davud Ağa’yı suyolu nazırı olarak beraberinde çalıştırdığı gibi, Davud Ağa da Ahmed Çavuş’u aynı görevde çalıştırmıştır.6 Ah-med Çavuş’un suyolu nazırlığı sırasında İstanbul’da yapılan işler arasında şehrin muhtelif bölgelerindeki çeşmeler, suyolları ve şadırvanların tamir ve yenilemesi ile sarayın suyolu üzerinde yapılan “âbhane”lerin yıktırılması yoluyla saraya gelen suyun temizlenmesi sayılabilir.7

4 Orgun, s. 61.5 Akalın, s. 72.6 Ahmet Refik Altınay, Türk Mimarları, İstanbul, 1977, s. 65.7 Akalın, s. 72, 73.


120

Tarihçi Selânikî, H. 1007 yılının Safer ayının ilk günlerinde, mimarbaşı Davud Ağa’nın öldüğünü ve yerine Dalgıç Ahmed Ağa’nın getirildiğini kaydeder.8 Dal-gıç Ahmed Ağa’nın başmimar olarak atandığı yıl olan H 1007 ve H 1008 yıllarının inşaat masraflarını gösteren defter kayıtları sayesinde, Ahmed Ağa’nın göreve getirildiği yıllarda devam eden veya başlayan bir dizi tamir ve yenileme işlerini tespit etmek mümkün olmuştur. Tamir edilen binalar arasında Topkapı Sara-yı’ndaki padişaha ait hamam, Valide Sultan ve Darüssaade Ağası’nın ikametine mahsus odalar, Eski Saray’daki padişah odası ile Enderun ve Birun odalarının camları, Galata Sarayı’ndaki saray ağasının köşkü ve İbrahim Paşa Sarayı’ndaki gılman odaları yer alır. Bunlara ek olarak, “harc-ı hassa”ya bağlı olan, yani kamu alanları olarak nitelendirebileceğimiz alanlardaki tamir ve yenilemeler arasın-da Kavak ve Dil iskeleleri, Atmeydanı’ndaki fırınlar, Kâğıthane’deki baruthane, Sinan Paşa ve Mirza Baba Türbeleri ve Karabaş Tekkesi bulunmaktadır.9

Mimar Dalgıç Ahmed Ağa’nın görev aldığı en önemli inşaatlardan biri Eminönü’ndeki Valide Sultan Camii’dir. Mimar Davud Ağa’nın başmimarlığı döneminde temelleri atılan Valide Camii’nin inşaatına, 1598 yılından 1603 yılına kadar, Dalgıç Ahmed Ağa’nın başmimarlığı döneminde de devam edilmiştir.10 Bu cami için denize çok yakın bir konum seçildiğinden binanın temeline sürekli su dolmaktadır ve bu yüzden caminin temelleri oturtulana kadar görevli mimar-lar oldukça güçlük çekmiştir. Mimarlık tarihçisi Goodwin, bu zorlukların Dalgıç Ahmed Ağa’nın mühendislik bilgisi ve tecrübesiyle çözüldüğünü; demirlerle güçlendirilmiş, taştan ve sağlam bir dizi köprüden meydana getirilen temellerin Dalgıç Ahmed Ağa sayesinde oturtulduğunu iddia eder. Yazara göre mimara “dalgıç” unvanını kazandıran, bu inşaatın temellerinin atıldığı esnada gösterdiği başarıdır.11 Yazarın, “dalgıç” kelimesinin o dönemde serdengeçtilere verilen bir isim olduğunu bilmediği anlaşılıyor ve bu, söz konusu unvana dayanarak ortaya koyduğu, Yeni Valide Camii’nin temellerinin Dalgıç Ahmed Ağa’ya ait olduğu savını şüpheli hale getiriyor. Zira Selânikî, Valide Camii’nin temellerinin Mimar Davud Ağa döneminde atıldığını ve bu zor işin, Davud Ağa’nın kendisi tara-fından başarıldığını kaydeder.12 Temellerin Dalgıç Ahmed Ağa tarafından değil,

8 “Ve evâ’il-i safer-i sene-i mezbûrede mühendis-i ruzgâr, san’atında pehlivân-ı âlem Mi’mâr-başı Davud Ağa maraz-ı tâ’ûndan şikest vâki’ olup, hâkdân-ı dünyâdan göçdi. Devrân-ı bî-savab yerine böyle bir mümtâz u ser-efrâz üstâd getürmek, heyhât u heyhât! Ve mi’mâr-başılık ağalığı Su-yolu nâzırı Dalğıç Ahmed Çavuş dimekle ma’rûf u meshûr ve benâm ve fâ’iku’l-akrân ağaya ta’yin buyuruldı. Fi’t-târîhi’l-merkûm, (413b)”, Selaniki Mus-tafa Efendi, Tarih-i Selânikî II, hazırlayan Mehmet İpşirli, Ankara, 1999, s. 763, 764.

9 Akalın, s. 74.10 Altınay, s. 69.11 Godfrey Goodwin, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, çev., Müfit Günay, İstanbul, 2012, s. 427.12 “”Ve yevmü’s-sebt fî 17’ muharremde Dîvân olmayup, erkân-ı devlet vüzerâ-yı izâm ve ulemâ-i kirâm Vâlide

Sultan hazretlerinün câmi-i şerîfünün bünyâdına mübârek vakt u kutlu sâ’at t’yîn olunup, Mollâ Futûhî Efendi zâyiçe yazup temel bırağıldı. Velâkin leb-i deryâ kârib olmağla ve dağ eteği mahal olmağın leyl ü nehâr tulum-balar ile suyı değirmenler yüridür câridür. Ale’l-ittisâl çekilmektedür. Avn-i Bârî yârî kılursa âbdâr yerdür. Ve ağır binâdur. Kâdir-i ber-kemâl Allah müyesser eyleye. Külli mihnet ü meşakket çeilmek üzredür. Allâhümme yessir velâ tü’assir Rabbi temim bi’l-hayr. Server-i serdâr-ı mühendisân-ı rüzgâr Mi’mar Davud Ağa ilm ü ma’rifet-i binâda mümtâz u ser-efrâz olup, kârg’ah-ı âlemde dahi leb-i deryâda böyle bir düşvâr azîmü’l-binâya temel bırağılmamışdur. El-hak te’lifât ve tasnîfât-ı bünyâd u bünyânında izhâr eyledüği mahâret kendüzinün bu fende kudreti ne mertebe idüğine delîl-i vâzıhdur. Allah tebârek u ta’âlâ itmâm u ikmâl müyesser eyleye. Aceb eser-i hâs olup, numûne-i devrân olacakdur.” Tarih-i Selânikî II, s. 761.


121

Mimar Davud Ağa tarafından atılmış olması daha muhtemel gözüküyorsa da, bu inşaatın temellerinin atılma sürecinin Dalgıç Ahmed Ağa’nın görev aldığı bir inşaatta gerçekleştirilmiş olması yine de oldukça önemlidir. Bu yüksek derecede mimarlık ve mühendislik bilgisiyle becerisi gerektiren yapı inşaatında görev al-mak, Ahmed Ağa’nın bir mimar ve mühendis olarak bilgi ve tecrübesine büyük bir katkı sağlamış olmalıdır. Kendisinin Davud Ağa’nın ölümünün ardından baş-mimar tayin edilmesinde, bu inşaatta kazandığı tecrübe ve katkı sağladığı başa-rının etkili olduğu düşünülebilir.

Mimarbaşı Davud Ağa 1598 yılında ölümü üzerine yerine Dalgıç Ahmed Ağa getirildiği esnada, Yeni Valide Camii’nin yanı sıra devam eden bir diğer önemli inşaat da, Sultan III. Murad Türbesi idi. Ayasofya Camii’nin haziresinde, Atmey-danı tarafında inşa edilen bu türbenin yapımı, Dalgıç Ahmed Ağa’nın Başmimar-lığı döneminde tamamlanmıştır.13 Ahmed Ağa türbeyi tamamlamakla kalmamış, aynı zamanda onun ahşap kapısını da kendi yapmıştır. Devrinin ahşap sanatının en güzel örneklerinden olan bu kapıda yer alan “amel-i Dalgıç Ahmed” ibare-si sanatkârın imzası niteliğindedir ve Osmanlı ahşap sanatında, sanatkârın im-zasını taşıyan nadir eserlerden biridir.14 Dalgıç Ahmed Ağa, kendisinden sonra Hassa Mimarlar Ocağı’nın başına geçecek ve Sultan Ahmed Camii’ni inşa ede-cek olan Mehmed Ağa ile birlikte, sarayda yetişen sedefkârlardan Ahmed Usta isminde birine çıraklık ederek sedefkârlık öğrenmiş ve zamanla döneminin en iyi sedefkârları arasına girmiştir.15 Günümüze ulaşan eserleri arasında yine III. Mehmed Türbesi’nde bulunan, fakat daha sonra Türk ve İslâm Eserleri Müze-si’ne aktarılan cüz mahfazası da bulunmaktadır.16 Sekiz köşeli olarak tasarlanan ve fildişi işlemeli ayaklar üzerine oturtulan bu eserin çekmece ve kubbe kısımları sedef ve bağa kaplamadır ve etrafında, fildişi ve sedef ile tezyin edilmiş muhtelif bordürler mevcuttur.17

Dalgıç Ahmed Ağa’nın, görev aldığı tamir, yenileme ve inşaatlardan ayrı olarak inşa ettiği kendisine ait bilinen tek eseri, kendisinin başmimarlık hizmetin-de bulunduğu III. Mehmed Türbesi’dir. Bu türbenin, mimarbaşı Ahmed Ağa’nın bilgi ve gözetiminde inşa edildiğini, H 1013 (1604) tarihli ve I. Ahmed tarafından Galata kadısına gönderilen bir hükümden anlıyoruz. Bu hükümde I. Ahmed, babasının türbesinde kullanılmak üzere Marmara’dan gemilerle getirilecek olan mermerlerin acele olarak gönderilmesini emretmektedir.18 Bu hükümden an-

13 Goodwin, s. 426.14 Reşat Ekrem Koçu, İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, 1958, s. 320, 321.15 Akalın, s. 76.16 Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Rehberi, İstanbul, 1939, s. 26.17 Akalın, s. 76.18 “Galata kadısına hüküm ki Hassa mimarlarım başı olan Ahmed süddei saadetime mektub gönderüb hala binası

ferman olunan merhum ve mağfürunleh babam Hüdavendigar tabe serahünün türbei şerifeleri mühimmatıy-çün mermer lazım olmağın Marmara adasından getürmeğe rencber gemileri gönderilmişdir. Mermerleri varan gemilere tahmil eylemekde reaya ve forsa ve sair iş üzerinde olanlar muavenet eylemeleri babında emir şerifim virilmek içün arz etmeğin buyurdum ki… Vusul buldukda zikrolunan gemileri eğlemeyüb anda olan mermer-leri muaccelen gemilere tahmil itdirmekde reaya ve forsa ve sayir iş üzerinde olanlara muavenet itdürüb avk ve their itdirilmeye. Bu husus gayet umuru mühimmedendir. Ana göre mukayyed olub ikdam ve ihtimamda dakıyka fevt itmeyesin. Amma bu bahane ile fukaradan bir akça ve bir habbe alınmak ihtimali olmıya.” Ahmed Refik Altınay, Hici On Birinci Asırda İstanbul Hayatı, İstanbul, 1931, s. 26, 27.


122

laşıldığına göre III. Mehmed Türbesi’nin inşaatına, ölümünden bir sene sonra başlanmıştır.19 Dalgıç Ahmed Ağa’nın tek eseri olan III. Mehmed Türbesi’ni ince-lemek, mimarın üslubunu anlamak açısından faydalı olacaktır.

II. Selim Türbesi’nin güney doğu tarafında inşa edilen III. Mehmed’in türbesi, Ayasofya Külliyesi’nin haziresinde inşa edilen dördüncü türbedir. Yapı genel hatlarıyla, kendisinden önce inşa edilmiş olan Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim ve III. Murad türbelerinde uygulanan mimari sistemleriyle büyük benzer-lik gösterir. Bu türbeleri, kenar sayıları, pencere düzenlemeleri ve kubbeye ge-çiş tarzları gibi mimari unsurlarındaki küçük farklılıklara rağmen, aynı mimari sistemin çeşitlemeleri olarak görmek mümkündür. Birbirini takip eden bu dört sultan türbesinin yan yana inşa edilmiş olan son üç tanesi, söz konusu mimari tarzı aynı mekânda ve bir arada sergiler niteliktedir.20

19 Orgun, s. 61.20 Hakkı Önkal, Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara, 1992, s. 187.

III. Mehmed Türbesi’nden Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’ne getirilen, Dalgıç Ahmed Ağa eseri cüz mah-fazası. (Fotoğraf: Ayşegül Damla Gürkan)


123

III. Mehmed Türbesi, yan cepheden görünüm.(Fotoğraf: Ayşegül Damla Gürkan)

III. Mehmed türbesi, içte ve dışta aynı kenar sayısının tekrarlandığı, sekizgen gövdeli bir yapıdır. Eserin giriş açıklığı, binanın doğu cephesinde, II. Selim Türbesi’nin girişinin hemen yanında ve güney doğu tarafında yer alır. Girişin, II. Selim Türbesi girişi tarafına yakın olacak şekilde doğu cephede açılmış olması, birbirini takip eden ve yan yana sıralanan bu türbeler arasındaki görsel ve mimari diyalog ve uyumun gözetilmiş olduğu ihtimalini akla getiriyor. Giriş açıklığının önünde, mermer sütunlar tarafından taşınan üç kemer gözlü revak, dört tipte iki sütunun, iki renkli mermerden oluşan sivri kemerlerle birbirine bağlanmasıyla oluşturulmuştur. Bu üç gözlü revak, muhtemelen 18 veya 19. yüzyılda bazı değişikliklere uğramıştır; geç Osmanlı dönemi barok ve rokoko resimlerini andıran duvar resimleri ve sütun başlıklarının tarzı bu değişikliği ilk bakışta fark ettirir. Sütunlar, yüksek kaidelere oturmaktadır ve sütun başlıkları iyon tarzındadır. Oysa türbenin yapıldığı dönemde sütun başlıkları genellikle baklavalı ve mukarnaslıydı; iyon tarzında sütun başlıkları türbenin inşa edildiği dönemde görülen bir mimari öğe değildir. Yine aynı dönemde yapılan türbe-lerde revakların girişindeki yan panolar çinilerle süslenirken, bu türbedeki yan panolar ve alınlıklar yıldız, çiçek ve manzara resimleriyle süslenmiştir.21 Bu ve-riler ışığında türbenin revak kısmının 18 veya 19. yüzyılda değişikliğe uğradığı neredeyse şüphe götürmez.

İçte muntazam bir sekizgen arz eden türbe, çift kubbelidir. Dış kubbe beden duvarları tarafından taşınır. Pandantifli iç kubbe ise, duvarlardan 1.23 metre öne

21 Önkal, s. 187.


124

III. Mehmed Türbesi, yan cepheden görünüm.(Fotoğraf: Ayşegül Damla Gürkan)

alınmış, köşe mihverleri üzerine yerleştirilmiş ve sekiz büyük kemerle birbirine bağlanan sekiz mermer sütun tarafından taşınır. Dış kubbeyi taşıyan duvarlar ve baklavalı başlıklara oturtulan kemerler, çok yüksekte birer bağlantı kemeriy-le birbirine bağlanmıştır. Dıştakinin beden duvarlarına oturduğu ve içtekinin kolonlar tarafından taşındığı çift kubbeli düzenin Sultan türbelerinde kullanı-mı Kanuni Sultan Süleyman Türbesi ile başlamış; III. Mehmed Türbesi’nin de aralarında bulunduğu Ayasofya’daki üç Sultan türbesinde tekrarlanmıştır. III. Mehmed Türbesi, bu planın uygulandığı son Sultan türbesidir.22 Çift kubbeli mi-mari düzen, dıştaki kubbenin daha yüksek yapılmasına imkân veren bir sistem olduğundan, söz konusu türbelerin emsallerine nazaran daha yüksek kubbeli ve anıtsal binalar olarak tasarlanmalarına yardımcı olmuştur.23

Üç sıra halinde ve ikişer ikişer olarak duvarlara yerleştirilmiş pencereler mekâna bol ışık sağlar. Bunlardan ahşap kapaklara sahip alt sıradakiler düz at-kılı ve mermer söveliyken, ikinci ve üçüncü sıradakiler sivri kemerli alçı pence-relerdir. Bol ışık alan iç mekânın tezyinatı, çinilerle ve kalem işi süslemeleriyle sağlanmıştır. İkinci pencere sırasına kadar uzanan çinilerin kalitesi, kendinden önceki türbelerin çinilerine kıyasla bir derece düşüktür. Duvar satıhları yeşil kare çinilerle kaplıdır ve bunları bordür çinileri çerçeveler. Buna karşılık ikinci ve üçüncü sıradaki pencerelerin araları ile kemerler, pandantifler ve kubbe, ka-lem işi süslemeleriyle tezyin edilmiştir. Besmele ve Cuma Suresi ile sonda hatta-

22 Önkal, s. 187.23 Aziz Doğanay, Osmanlı Tezyinatı: Klasik Devir İstanbul Hanedan Türbeleri, 1522-1604, İstanbul, 2009, s. 41.


125

tın imzasını ihtiva eden lâcivert zeminli kartuşlara beyazla yazılmış ayet kuşağı, ikinci ve üçüncü pencerelerin arasına yerleştirilmiştir ve bütün mekânı dolanır. Bu ayet kuşağına ek olarak pandantiflerin ortasında bulunan yeşil zeminli yu-varlak madalyonlara altın yaldızla Lâfza-yı Celâl, İsm-i Nebi, Çehar Yâr-i Güzin, Hasan ve Hüseyin isimleri yazılmıştır.24 Kanımca, türbe tezyinatının en göze çar-pan öğesi, zemin seviyesinde olup bütün iç mekânı çerçeveleyen çini kuşaktır. Bu kuşak, beyaz zemin üzerine natüralist bir tarzda nakşedilmiş ve vazoların içine yerleştirilmiş kırmızı çiçeklerden oluşur. Natüralist tarzda yapılan ve zemin se-viyesinde çizilen bu çiçekler iç mekânda, Cennet bahçesi tasvirlerini çağrıştıran bir atmosfer yaratır. Türbenin dış cephesinde yer alan ve bir şiirden alıntılanan “Firdevs oldu merkadi Sultan Mehmed’in”25 kitabesiyle birlikte okunduğunda bu Sultan Türbesi’nin, Cennet bahçelerinin bir yansıması olarak tasarlanmış ola-bileceği akla geliyor.

III. Mehmed Türbesi, mimarın kendine ait ilk ve son eseridir. Dalgıç Ahmed Ağa’nın Başmimarlık görevinden ne zaman alındığı kesin olarak bilinmemek-le birlikte, H 1013 (1604) yılında bu görevden alınmış olduğu sanılıyor.26 Yine bu tarihlerde mimarın, paşalığa terfi ettiği biliniyor.27 Başmimarlık görevinden alınarak paşa olduğu dönemde yapılan Silivri Köprüsü inşaatının muhasebe defterinde, bu inşaatın denetimini yapmak üzere Dalgıç Ahmed Paşa’nın gö-

24 Önkal, s. 188.25 Önkal, s. 190.26 Orgun, s. 61; Koçu, s.27 Akalın, s. 78; Orgun, s. 61.

III. Mehmed Türbesi, çini ayet kuşağı.(Fotoğraf: Ayşegül Damla Gürkan)


126

revlendirildiği anlaşılıyor.28 Başmimarlık görevini yürütmeyi bıraktığı zamanda dahi, Dalgıç Ahmed’in mimarlık bilgi ve tecrübesinden faydalanılmıştır. Paşa-lığa terfi edişinden yaklaşık bir yıl sonra Silistre Beylerbeyliği’ne atanan Dalgıç Ahmed, Anadolu’da çıkan Kalenderoğlu isyanını bastırmak üzere gönderilen ordunun maiyetine verilmiş ve bu savaşta öldürülmüştür.29 Sayıca az da olsa, sanatını tanımak imkânı verdiğinden oldukça önemli olan mimari ve ahşap sa-natı eserleri dışında, Harameyn evkafına tahsis ettiği bir vakfı da, mimarlığı ve sedefkârlığıyla tanınan Dalgıç Ahmed Ağa’nın gelecek kuşaklara bıraktığı mirası arasındadır.30

KaynakçaAkalın, Şehabeddin, “Mi’mar Dalgıç Ahmed Paşa”, Tarih dergisi, 1958/ 13. s. 71-80. Altınay, Ahmet Refik, Türk Mimarları, İstanbul, 1977.Altınay, Ahmet Refik, Hicri On Birinci Asırda İstanbul Hayatı, İstanbul, 1931.Goodwin, Godfrey, Osmanlı Mimarlığı Tarihi, çev. Müfit Günay, İstanbul, 2012.Doğanay, Aziz, Osmanlı Tezyinatı: Klasik Devir İstanbul Hanedan Türbeleri, 1522-1604. İstanbul, 2009.Koçu, Reşat Ekrem, İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, 1958.Orgun, M. Zarif, “Mimar Dalgıç Ahmet”, Arkitekt, 1941/ 42. s. 59-62.Önkal, Hakkı, Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara, 1992.Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî II, hazırlayan Mehmet İpşirli. Ankara, 1999.Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Rehberi, İstanbul, 1939.

28 Orgun, s. 61.29 Akalın, s. 78.30 Akalın, s. 79.

tÜrk mİmarİsİnde İz birakanlar i-mimar dalgıç ahmed ağa

Documents