SULTAN II. ABDÜLHAMİD VE DÖNEMİSultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler MüdürlüğüKültür Yayınları No. 12

Proje YönetmeniMehmet Mazak

EditörDr. Coşkun Yılmaz

Tashih ve RedaksiyonMustafa Birol ÜlkerAhmet VurgunF. Nisanur Ülker

TasarımSMEY

KapakMimEmin

Grafik UygulamaEnder Boztürk

Kapak FotoğrafıZemin: Sultan II. Abdülhamid’in fesiTuğra: Ünlü hattat Sami Efendi’nin çektiği 1298/1881 tarihli Sultan II. Abdülhamid tuğrası

ISBN978-605-89744-9-4Ocak 2014© Copyright Sultanbeyli Belediyesi

Baskı-CiltEge Reklam Basım Sanatları San. Tic. Ltd. Şti.Adres: Ege Plaza Ziyapaşa Cad. No. 4 Ataşehir / İstanbulTel. 0216 470 4 470

SULTANBEYLİ BELEDİYESİAbdurrahmangazi Mahallesi Belediye Caddesi No. 4Sultanbeyli - İstanbulTel. 0216 564 13 00 Faks. 0216 564 13 71e-posta belediye@sultanbeyli.bel.trwww.sultanbeyli.bel.tr

Genel KoordinatörNecdet Dursun

SULTANII. ABDÜLHAMİD

VE DÖNEMİ

E d i t ö rDR. COŞKUN YILMAZ

Döneminin önde gelen ve dünya ölçeğinde dikkatle izlenen hükümdarlarından olan Sultan II. Abdül-

hamid, sadece Türkiye’nin değil, İslâm ve dünya tarihinin de önemli tarihi şahsiyetlerindendir.

II. Abdülhamid siyasetiyle kendi saltanat süresini uzatmakla kalmamış, imparatorluğun da ömrünü uzatarak Anadolu coğrafyasında yeni bir devletin imkanlarını hazırlamıştır. O, kişiliği ve politikalarıyla bugün de aktüel siyasete ve söylemlere konu olmakta, pek çok mesele-nin tarihi aktörü olarak gündeme gelebilmektedir. Bu tartışmalar bize gündelik hayatımızı ilgilendiren pek çok kurum ve meselenin tarihi arka planını öğrenme ve sağlıklı politikalar geliştirmemizi sağlamaktadır.

Okumalarımız, O’nun, eğitimden mimariye, sağlıktan sanata, kentleşmeden teknolojiye, eğitimden spora, basından iktisadi hayata varıncaya kadar hemen her alanda izlerinin bugüne ulaştığını gösteriyor. Bu, sadece Türkiye ile sınırlı olmayıp, İmparatorluk coğrafyasını kuşatan ve günümüze yansıyan bir etkidir. “Efsaneleşen” Filistin siyaseti başta olmak üzere bu geniş coğrafyada, politikaları tartışılmakta, icraatları değerlendirilmektedir. Yemen’den Balkan ülkelerine kadar uzayan geniş coğrafyada hâlâ Sultan II. Abdülhamid tuğralı, “Devlet-i Aliyye” armasını taşıyan eserlerini görmek mümkündür. O’nun izini taşıyan çeşmelerden

Önsöz

10

su içilmekte, yollardan geçilmekte, mekteplerde okunmakta, hükümet konaklarında hüküm sürülmekte, saat kulelerinden zaman ayarı yapıl-maktadır. Geniş bir coğrafyada, eski gücünden eser kalmayan Devlet’in varlığını hissettirme amacını da yansıtan bu izler aynı zamanda sinesinde asırları barındıran bir hatıranın günümüze yansımasıdır.

Son yıllardaki akademik çalışmalar; doktora tezleri, sempozyumlar, araştırmalar, kendi dönemi de dahil uzun süre ağır ithamlara ve taban ta-bana zıt hükümlere muhatap olan Sultan II. Abdülhamid’in mağduriyetini ve tarihin hükmünü ortaya koymaktadır. Aslında onun hakkında farklı hükümlere varılması, tarihin konusu ve ilmi çalışmaların sonucu olmaktan çok, siyasi kutuplaşmaların ve tarihin meşrulaştırma vasıtası olarak kulla-nılmasının ürünüdür. Düne göre bugün, onunla ilgili çok daha gerçekçi tarihi veriler ve makul değerlendirmeler ortaya konulmuş durumdadır.

Elinizdeki eserin ilk baskısı Sultanbeyli Belediyesi’nin 11 Şubat 2012’de düzenlediği bilimsel toplantıdan hareketle hazırlandı. II. Ab-dülhamid ve döneminin değerlendirildiği toplantı, bilimsel etkinliklerde benzeri yoğunluğun pek görülmediği geniş bir dinleyici kitlesi tarafın-dan ilgi ile izlendi ve tebliğlerin kitaplaşması istendi. Kitap yayınlanırken 10 yeni yazıya daha yer verildi. Yayınından sonra kitap büyük ilgi gördü ve kısa sürede tükendi. Esere yönelik talepleri dikkatle değerlendiren Belediye yönetimi, 10 Şubat 2013 tarihinde Dârülacezede düzenlediği “Vefatının 95. Yılında Sultan II. Abdülhamid” toplantısındaki tebliğleri de ilave ederek kitabın ikinci baskısını gerçekleştirme kararı aldı. İkinci baskıya ilave edilen konular şunlardır: Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Yılları, II. Abdülhamid’e karşı ve Edebi Muhalefet, II. Abdülhamid’in Cuma Selâmlığı, II. Abdülhamid Döneminde Ordu ve Siyaset İlişkileri, II. Abdülhamid Döneminde Yüksek Öğretim, II. Abdülhamid’in Emlakı ve Irak Petrolleri, Sultan II. Abdülhamid’in Halka Bakışı ve Sosyal Yar-dım Faaliyetleri, II. Abdülhamid’in Kurduğu Evrensel Hayır Kurumu Dârülaceze, Yıldız Sarayı Fotoğraf Albümlerinde Yadigâr-ı İstanbul, Sultan II. Abdülhamid Döneminde Sultanbeyli.

Ülkemizin en önemli uzmanları tarafından kaleme alınan makale-lerde Sultan II. Abdülhamid’in hayatı, kişiliği, sürgün yılları, iktisat, sağlık, eğitim, askeri, kütüphane ve hukuk alanlarındaki faaliyetleri, çalışma temposu, metodu, yönetim anlayışı, devlete ve halka bakışı, sosyal yardım faaliyetleri, dinî anlayışı, dış siyaseti, dergâh ve tekkelerle ilişkileri, ken-

11

disine yapılan muhalefeti, dönemindeki gelişmelerin sebepleri, sonuçları, muhalifleri, iktidar yolunu açan ve kapatan fetvalar, 31 Mart Vakası’nın arkasındaki gerçekler, dönemin sanat, edebiyat, kültürel faaliyetleri, futbolu, 1894 depremi, II. Abdülhamid’in İstanbul’u imarı, emlakı ve Irak petrolleri, Yunanistan’daki bazı mimari eserleri anlatılmaktadır.

Sayfalarını çevirme imkanı bulduğunuz bu eser, ehlinin takdir edeceği gibi, büyük bir emeğin ve birikimin ürünüdür. Kitap bir yö-nüyle de, hocalarımızın tarihine, kültürüne, sanatına meraklı ve günlük hayatın tasviri zor temposuna rağmen, “iğneyle kuyu kazma” ameliyesi olan bu tür faaliyetleri önemseyenlere takdirlerinin de ifadesidir. Kat-kıları için kendilerine müteşekkirim.

Sultanbeyli Belediyesi eğitim, kültür ve sanat etkinliklerine büyük önem vermekte, kadîm birikimi Sultanbeyli ile mukayese edilemeyecek pek çok şehrin gıpta ettiği faaliyetler neticesinde, Sultanbeyli ile ilgili toplumsal hafızadaki kayıtlar, yerini olumlu algılara terk etmektedir. Sultanbeyli Belediye Başkan’ı Sn. Hüseyin Keskin’e, özelde, Sultan II. Abdülhamid’le ilgili toplantının düzenlenmesi ve kitaplaşmasına yakın ilgisi, genelde ise tarihe, kültüre, eğitime ve sanata verdiği önem için çok teşekkür ediyorum. Dârülacezedeki toplantıya ev sahipliği yapan müessese müdürü Nevzat Bayhan’ın misafirperverliğini de teşekkürle anıyorum.

Bu kitabın hazırlanmasında, yazıların temini başta olmak üzere Erhan Afyoncu’nun şükranla anılması gereken yardımları oldu. Coşkun Çakır önemli tavsiye ve katkılarda bulundu. Genç meslektaşımız Ahmet Vurgun tashihi, Mustafa Birol Ülker ile F. Nisanur Ülker kitabın redak-siyon ve son okumasını üstlendi. Sultanbeyli Belediye Başkan Yardımcısı Necdet Dursun ile Kültür ve Sosyal İşler Müdürü Mehmet Mazak süreci, sabır ve nezaketle planlayıp, “îmarcı” bir üslupla takip ettiler. Kendilerine ve bu kitabın tarihini birlikte paylaştığımız ve paylaşacağımız, emeğini, nazarını ve kelamını esirgemeyenlere şükranlarımı sunuyorum.

Şüphesiz tarih, dünü olduğu gibi bugünü de ele alacaktır. Gay-retlerimizin hakikatin tecellisine vesile olması temennisiyle.

DR. COŞKUN YILMAZEditör

5-7 Sunuş

9-12 Önsöz

17-19 Kısaltmalar

21-34 DOÇ. DR. ABDÜLHAMiT KIRMIZI Sultan II. Abdülhamid’in Kişiliğinde Süreklilik ve Kopuş

35-80 PROF. DR. CEVDET KÜÇÜK Sultan II. Abdülhamid’in, Sürgün Yılları

81-88 PROF. DR. AZMi ÖZCAN Sultan II. Abdülhamid, Muhalefet ve Din

89-98 PROF. DR. MEHMET İPŞiRLi Sultan II. Abdülhamid’i Tahta Çıkaran ve Tahttan İndiren Fetvalar

99-110 PROF. DR. ZEKERiYA KURŞUN 31 Mart Olayının Arkasındakiler

İçindekiler

14

111-124 PROF. DR. ALi AKYILDIZ II. Abdülhamid’in Yönetim Anlayışı

125-140 PROF. DR. CEZMi ERASLAN

II. Abdülhamid Devri Politikalarında Din ve Devlet Anlayışına Genel Bir Bakış

141-150 PROF. DR. GÖKHAN ÇETiNSAYA Dış Politika

151-160 PROF. DR. MEHMET AKMAN Sultan II. Abdülhamid’in Hukukî Reformları

161-168 DR. AHMET TURAN ALKAN II. Abdülhamid Döneminde Ordu ve Siyaset İlişkileri

169-180 PROF. DR. COŞKUN ÇAKIR Muktesit Bir Sultan: II. Abdülhamid

181-188 PROF. DR. ARZU TOZDUMAN TERZi II. Abdülhamid’in Emlakı ve Irak Petrolleri

189-212 PROF. DR. NURAN YILDIRIM - DR. BÜLENT ÖZALTAY

Sultan II. Abdülhamid’in Sağlığı ve Sağlık Hizmetleri

213-220 PROF. DR. CEZMi ERASLAN

Sultan II. Abdülhamid’in, Halka Bakışı ve Sosyal Yardım Faaliyetleri

221-238 PROF. DR. NURAN YILDIRIM II. Abdülhamid’in Kurduğu Evrensel Hayır Kurumu Dârülaceze

239-244 YRD. DOÇ. DR. SELÇUK AKŞiN SOMEL II. Abdülhamid Devri Eğitimine Genel Bir Bakış

245-260 PROF. DR. ALi ARSLAN

II. Abdülhamid Döneminde Yüksek Öğretim

261-284 PROF. DR. İSMAiL E. ERÜNSAL Sultan II. Abdülhamid Dönemi Türk Kütüphaneciliği ve Kütüphaneleri

15

285-318 PROF. DR. ABDULLAH UÇMAN II. Abdülhamid Devrinde Edebî ve Fikrî Faaliyetler

319-346 PROF. DR. M. FATiH ANDI Sultan II. Abdülhamid’e Karşı Edebî Muhalefet

347-370 PROF. H.C. M. UĞUR DERMAN Sultan II. Abdülhamid Devrinde Hat ve Tezyînî Sanatlarımız

371-378 PROF. DR. NURHAN ATASOY Yıldız Sarayı Fotoğraf Albümlerinde Yadigâr-ı İstanbul

379-392 PROF. DR. MUSTAFA S. KÜÇÜKAŞCI Sultan II. Abdülhamid ve Haremeyn

393-398 PROF. DR. MEHMET İPŞiRLi Sultan II. Abdülhamid’in Cuma Selâmlığı

399-426 DOÇ. DR. HÜR MAHMUT YÜCER Sultan II. Abdülhamid Dönemi Devlet - Tarikat Münasebetleri

427-438 PROF. DR. VAHDETTiN ENGiN Sultan II. Abdülhamid Döneminin Büyük Afeti: 10 Temmuz 1894 Depremi

439-450 YRD. DOÇ. DR. COŞKUN YILMAZ Sultan II. Abdülhamid’in İstanbul’u İmarı

451-458 PROF. DR. VAHDETTiN ENGiN Sultan II. Abdülhamid Döneminde Sultanbeyli

459-464 PROF. DR. VAHDETTiN ENGiN Sultan II. Abdülhamid Döneminde Futbol

465-484 PROF. DR. HEATH W. LOWRY Sultan II. Abdülhamid’in Kuzey Yunanistan’da Yaptırdığı Mimari Eserlerden Bugüne Ulaşanlar

a.g.e. adı geçen eser a.g.m adı geçen makale a.g.t adı geçen tez Ank. Ankara A.Ü. Ankara Üniversitesi

a.y. aynı yazar b. baskı BEO Bâbıâli Evrak Odası Bkz. Bakınız BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi c. cilt CSR Cevdet-Saray çev. çeviren Def. Defter der. Derleyen DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DUİT Dosya Usulü İrade Tasnifi ed. Editör FO Foreign Office

K ısaltmalar

18

Haz. Hazırlayan HH Hatt-ı Hümâyûn H.HMD Hazine-i Haremeyn Muhasibliği Defteri HMH (Evkaf) Haremeyn Muhasebeciliği İA Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi İ.BH İrade Bahriye İ.DH İrade Dahiliye İ.HUS İrade-i Hususi İ.MF İrade Maarif İst. İstanbul İÜ İstanbul Üniversitesi İÜ.İFM İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası Km Kilometre Mak. makale MF.KT Maarif Nezareti Mektubi Kalemi MF.KTU Maarif Nezareti Kütüphane-i Umumî M.S.Ü Mimar Sinan Üniversitesi MÜİFD Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi no., nr. numara nşr. neşreden p. page PRK.MF Yıldız Perakende Evrak Maarif s. sayfa SATŞ Son Asır Türk Şairleri SBE Sosyal Bilimler Enstitüsü Sh sahife sy. Sayı ŞD. Sicil-i Ahval Defterleri ŞD.DH Dahiliye Nezareti Sicil-i Ahval Defterleri ŞS Şer’iye Sicili TNA The National Archives T.S. Topkapı Sarayı TTK Türk Tarih Kurumu VGMA Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi

19

Vol. Volume vr. varak BOA Y.A. Yıldız Arşivi BOA Y.A.Hus. Yıldız Arşivi Hususi BOA Y.EE Yıldız Esas Evrak YKY Yapı Kredi Yayınları BOA Y.MTV. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrak BOA Y.PRK.BŞK Yıldız Perakende Mabeyn Başkitabeti BOA Y.PRK.HH Yıldız Perakende Hazine-i Hassa Maruzatı BOA Y.PRK.KOM Yıldız Perakende Komisyonlar Maruzatı BOA Y.PRK.SH Yıldız Perakende Sıhhiye Nezareti Maruzatı BOA Y.PRK.ASK Yıldız Perakende Askerî Maruzat BOA Y.PRK.ZB Yıldız Perakende Zabtiye Nezareti Maruzatı