schlechte mienen. kontrollverlust in der antiken bildkunst, in: h.svenshon-m.boos-f.lang (hrsg.),...
TRANSCRIPT
Werkraum AntikeBeiträge zur Archäologie
und antiken Baugeschichte
Carlo und Karin Giersch-Stif tungan derTU Darmstadt WBGS
Wissen verbindet
Helge Svenshon, Marion Boos,Franziska Lang (Hrsg.)
WE,RKRAIJM ANTIKE
Beiträge zur Archäologieund antiken Baugeschichte
Die Deutsche Nationalbibliothck vcrzcichnct dicse Publikatiorr
in der I)eutschen Nationalbibliografie;
dctail l icrtc bibliografische Daten sind im Internet über
http://dnb.d-nb.de abrufbar.
I)as Werk ist in allen seinen Teilen urheberrechtl ich geschützt.
Jede Verwertung ist ohne Zustimmung des Verlags unzulässig.
Das gilt insbesondere für Vervielfält igungen,
Übersetzungen, Mikroverfi lmungen und die Einspcichcrung in
und Verarbeitung durch clcktronischc Systcmc.
O 2012 by WB(i (Wisscnschaftl iche Buchgesellschafl), Darmstadt
Dic Hcrausgabe dcs Werkes wurde durch
die Vereinsmitglieder der WIIG ermöglicht.
Satz und Layout: Erika Fahnenbruck
Einbandgestaltung: Petcr Lohsc, Hcppenhcim
Einbandabbildung: Rom, Ilundtempel auf dem l.orum Boarium.
Foto: wikimedia commons/Rickard Lamrd(icdruckt aul säurefreiem und alterungsbeständigem Papier
Printed in Gcrmany
Besuchen Sie uns im Internet: www.wbg wissenverbindet.de
ISBN 978-3- 534-25607 -5
Elektronisch sind folgende Ausgaben erhältl ich:
etlook (PDIr): 978-3-534-73360-6
eBook (epub): 978 3-534-73361 -3
Inhaltsverzeichnis
Vorwort
Topographische Studie zuden geometrischen Siedlungen der Kykladen
Struktur und Entwicklung der Wohn- und Sakralbauten, Wehranlagen und
Grabbezirke
llladin Burkhardt, Franffurt a. M.
Die Südhalle im Heraion von Samos
Hermann,I. Kienast, München/Athen
und der Zahnschnitt
Überlegungen zum Heraion in Olympia
Demetrios Bouss ios, Darmstadt
Volute - Nautilus - NURBS
Wo('Koenigs, München
Vermessen(d)e Planung
Babylonische Mathematik, Heron von Alexandria und das Theater in Epidauros
Helge Svenshon, Darmstadt .
Schlechte Mienen. Kontrollverlust in der antiken Bildkunst
Ca te r i na Maderna , Ma in2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Zur Einfi.ihrung der peripteralen Tholos in römische Architektur
Anja Bratengeier , Darmstadt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
4 l
5 l
6 l
83
Re
mi
BuArn €l e l
Diwi
A L
thKyIC
EiB;A .u (
I I c r c L r l c s L r r r r l t l i c . i l l c i r \ i r ( ' r ' i r t l c i t c n r p l i r c p L r b b l r c u r r i ' i n ( J s t i r r
I l t t t ' iorr lJotts. I ) trrrrr,sl i t t l ! - .-
I ) e r - t k r r n i l i r r n i s c l r c l l l r L r l . o r n p l c x v o n S . M a l i l A n t r r l r r r r i n I { o r r r
c in u r r r o l le n t l c lcs Se nu lsqc l r l iu t l c u ls , . \n r rc r t l cs Ku is , : r -pa la : tcs ' . '
, \ l i t l t t t t l I l , ' i t t - L ' l r t t t r r r t i . k i i l r t
I t t I t , t I t . t t r ' t , r ' i t h t t
l . , l use r ' ( L rns lan l i r rs
l irr&tl l l l l l ' . , \r i t l r t
l l . r r n r l t l i c l \ ' l o n L r n r c n t c I l o n r s
I | ) r t t r t t ' l , t r l l
16:
19t
l+r
l { c l< .o t ts l r - r r l i1 io r r
l r r c i t r l r l I ' r i c - r .
I rr I c t r t i r t kt tt' l';t' I
ot lcr I--nlrvrrr- l ' /
l r r rs r - l t r t \ i r r . r l sc l r l r r r
I t r { s l t t r t ! . .
MB(B tVi
I ) r r r i s c l r . r o u i s c l r . l i o r i r r t h i s c l r
Annrc l l \un{c l r z r i l l r l cc c t r tc I
k l t r t r : I rL r , - ' . l t t t r ' . I t r , : ; l t r t r '< . . - .
\ r-c h i tcli t rr r-or-drr tr n g
I i l i l o l i sch ' . )
l h s c l r i s l i s c h c r r
l I
I!
l n . \ r l i l r l i cn L rn r t i i c l : c l . c l : i n ( i cs l r r l ch z r i
( 10 . . 1h . n . ( ' h r ' . ) Ln r t l l k t i r r os 1 -5 " .1h . r ' , ( ' h r . )
\ l t r . t B i i t l r c r , l l t ' i r r , ' r ' K r rL l l . | ) t t r r t t : l i r L l l . . . . .
i s c h c n f r l i e s r r r r r r l e l R o i r e
U
HAs i
MK
FrI t
I S
rli
shon
Schlechte Mienen. Kontrollverlust in der antiken BildkunstCaterina Maderna, Mainz
,,[.. .] nicht sind bei Verstand, die der ZornergÄffen, brauchst du nur gerade ihrVerhalten
zu betrachten; denn wie bei Rasenden sichere Anzeichen sind die tollkühne und drohende
Miene, die finstere Stirn, das grimmige Gesicht, der hastige Gang, die unruhigen Hände,
die wechselnde Gesichtsfarbe, schnelles und heftiges Atmen, so gibt es bei Zürnenden
dieselben Merkmale: es brennen, flackern die Augen, starke Röte im ganzen Gesicht [...],die Lippen beben, die Zähne werden zusammengepresst, es sträuben sich und richten
sich aufdie Haare, derAtem gepresst und pfeifend, der sich selber verdrehenden Gelenke
Knacken, Stöhnen und Brüllen ... der Boden von den Füßen gestampft, der ganze Körper
erschüttert [...], scheußlich anzusehen und schrecklich das Antlitz der sich selbst Entstel-
lenden undAufblähenden. Du wirst nicht wissen, ob es eher ein verabscheuungswürdiger
Charaktermangel ist, oder ein hässlicher. Die übrigen Leidenschaften kann man ver-
stecken und im Verborgenen nähren: Zornbringt sich selber ans Licht und zeichnet sich
im Gesicht ab, und je größer er ist, desto deutlicher braust er auf'. Mit diesen Worten
beschreibt Seneca (De ira l, l, 3 - 5. Rosnxsecu 1999), auf den Maximen der älteren Stoa
fußend, die Emotion des Zornes als die womöglich zerstörerischste Kraft und geführ-
lichste Entgleisung der menschlichen Seele. Eine Vorstellung, die sich vom ausgehenden
8 Jh. v. Chr. an bis in die Spätantike hinein als eine der unverbrüchlichsten Konstanten
in den literarischen wie philosophischen Schriftquellen der griechisch-römischen Antike
ausmachen lässt. ln diesem Sinn betonte auch Thukydides in seiner Abhandlung über
den Peloponnesischen Iftieg (3, 8l - 82), dass es unüberlegte, schäumende Wut war,
die, bis hin zum blutdüLrstigen Wahnsinn gesteigert, in den Parteifehden des Bürger-
kriegs (sfasels) die Griechen erfasste, so dass sie sogar im innergriechischen Kon-
flikt gegen ihre eigenen Landsleute - die althergebrachten guten Gesetze des Anstandes
übertraten und mehr noch ihr zivilisiertes Wesen als solches gänzlich abstreiften. Der
geführliche Zorn herrschte selbst in der Götterwelt, fi.ihrte zu Unrechtshandlungen und
I01 ('ulct'inu Mudcrnct
hattc dcn cbcnso gruncl legenden wie zu-
ku nflsr.vei scr.rclcn Konfl ikl rr il Pro urelheus
zur Folgc.r Analog war cs schon bei Honrer
, ( l l ias l , 189-222) dic gcf?ihrl iche F)r.rot ion
clcr al lc Vcrnunfl überwält igenclen Wut
gcwcseu, r,velche selbst den strahlendslcn
I l c ldcn c lc l Gr iechen Ach i l l ohne das
rasche Eirrgreif 'en Alhenus lasl zu clcrn
schlcckl ichen Frevel verleitet hä1te. im
S1r'eit seinen eigenen Bunclcsgcnossen,
clen rnrichl igen Ftirstcn Agarncmnon, auf
cler Stel le zu [( i tcn. Dcr- l lcros ist sich der
verhi ingnisvol len Macht dcs Zorns über-
cl ies durchaus bcwusst. Als er spä1er den
flchcndcn Bil ten cles Priarnos nachkommt,
ihm clcsscn gcfir l lcncn Sohrr Heklor l i i r ein wii ldcvol lcs Begr-äbrris auszul i jsen, bewegt
ihn dic Furchl, cier König ki jnne bcim Anblich cles Leichnams seine Selbstbeherrschung
verl icrcn und in Zorn geraten. rvas clann ."vicclcrum scine eigenen leichl erregbaren Aflcktc
zuur Ausbruch bringen würcle ( l l ias 24. -582--5lt6).r Seine Grenzen f inclet clas lrrat ionale
in dcr al lcnr imnranenlen göl l l ic l icn Ordnung. die sich bei Bedarf- darin manif-cst icren
kann. class eine Gotlheit unvclschcns cingreif i . clen Handelnclen zur E,insicht veranlasst,
oder. lnl ls cl ies nichl r l t igl ich ist, cine in der Folge bevorstchcndc Kataslrophe abrvendet.
Enlsprechentl wurclen cl ic gricchischerr Karnplgel i ihrten vor dcn'r Zorn des bl inciwütigen
Zur uulbrauscndcn Wut t lcs Alcs, dic nur mit Miihc von t lcr Vcrnunft Athcnas gezi igelt rvcrdcnkann. vg l . z . B . l lo rncr ' . I l i r s 15 . l l0 -149. P lo r rc thcus in :A ischy los , Dcrgef -essc l tc Pro tnc thcus199-201i: . .Sobald dic Cüttcr angclangcn nri t clcnr Zorn, 'und Zrvictt 'acht untcf ihncn hochgclccktihr HanDt. i dic nri t dcrn Zicl zu sl.ol jcn Krorros von cicm Stuhl./ clamit Zcus Hcn'sci rrunnrcht,jcnc.,r ' icdcrunr/ vol l Ei lcrs. chss Zcus rr ic I Ierr rvi lr l inr ( i i i t tcrrciclr - i Da war trotz klügstenRats zu übcrzcugcni cl ic ' l ' i tancn. LJlarros'Kinclcr ut icl clct-Mutt.ct- l-rd./ ich tr icht inrstande:l ist igcrr \Vortcs Kunst und Machtt nrissachtcnd glaLrbterr sic in ihrcl Kral i Gcfi ihl / sic würdennrüh los . durch ( iov : r l t , Hc l l cn dcs Rc ichs" . Nach Wr t tNrn I996. Vg l . Mr tn t r l t )811, 156-178;In< ;or . , , rNr 2002" bcs . 9E- 100.Bcrrcrker. isrvcrtcrrvcisc tr i l '11 rrran bcrcits in der Fri ihzcit dcr-gr- icchrschcrr Litcratur f i r lgl ich aut 'cinc r lurchaus di l lcr-cnzicrtc psychologischc Vorstcl lung vorn nrägl ichcn Antt ieb zunr Handclttcntrvccle r als unnrit tclbalc l- , .r lgc r t 'n I lhcrlcsung rrncl Urkcnntnis odcr als cbcnso unrnit t ' : lbarc
Folgc dcl Lnrotion. Zurn l 'hl inonrcn umlusscnd [)ulr,r l t)85" lrcsondcrs i6-114.
.lltlt.l ; Kop/ dt's Kcnlotrn'n tlcr Siitl-LIaloltt' 2
dt's Purlhcnon. rrnt.110 t,. ('ltr.. London, Brili.slt
St hl et h t t' Mieuc n. Ko n tro l l ya r l tr.t t i n t lt' t' unt i k c tt ll i l dktut,t t 1 0 5
Aias von der gi i t t l ichcn Vernunll Athenas
derart gcschülzt. class sie clcn rnächtigen.
von dcr l lat io nicht mehr crreichbar-en
Krieger in geist igc Urnnachtung versctzte.
so dass cr stei lvcltretend l i i l s ie ein gr-au-
sames f l lutbad unler wehrloscn Schalen
anrichtete. In cier- Vergcbung. die ihnr
seine Kricgsgefi ihrten nach langen, zLrn.r
Te i l ih re rse i ts h i tz igen Dcbat tcn . c lu rch
ein ehlcnvol les f legrübnis schl ießl ich doch
noch poslLlm zr:tei l werclen l ießen. nrani-
lest iertc sich dann cler einsichtige Sicg clcr
kostbarcn Vernunh, der ,solthros.yr?(,, uln
die imnrcr wieder von neLrcnr genrngcn
rierden rnusslc. ' Anclcrs verhielt es sich
mit denr in den ,. l lacchen" clcs E,uripicles
bereits von GebLrrt an durch uncl durch
Al t l t .2 :
S L , I I 'K ,da.s Pt' rlo ttto nu I I u rt
Percu ttt t t tt tnt.t,ta t t n
':;' in dt,r (iigunlo
t . N-Sci t t ' . Bar l i r r .
f ievelhal icn Charakter dcs [)cntheus, wclcher das cir.rdringl iche Bcispiel e ines Menschor
g ib t . der c inen aussch l ie lS l i ch bösen Wi l len bcs i tz t , m i t vc rbrechcr ischer Lc idcnscha l i .
rasenclern Sinn uncl ungerechtcrn Denkcn. d.h. rr i l grLrndsl i tzl ich irrat iorral gcst( ir tcn.r Denk-
vennögen lrandelt. ,1trox, raltallu.s, itttltntbu,s, ncftr.t, horridtrs, imltitr:;,.fi:r'r.r-r sincl Epithela.
die auch in dcr rünrischen [- i tcralur dcl rasenclen Wut stcts bcigeorclnct werclcn. tJnterlag
doch dcl von ihr lrrgri fTene zwangsl i i rr f ig einer l i i r anclcre unberechcnbaren uncl für ihn
selbst unkontrol l icrbaren ( iovaltbcrcitschafl . cl ic Zerst i i rLrng. Vernichtr-rng bis hin zunr
Wahns inn . d .h . d ie Aberkennung sänr t l i chcr Orc lnungss t ruk tu lcn nr i t s ich brachte .
Angesichts clcs IJmstanclcs, dass nran in der Antike vont lodcrncl nt i t reifJcnden, al lc
inneren wie äul3crcn Strukturen vel-nichtenclen Zorn als ciner glcichsam r.rniversel lcn.
Freund uncl Feincl, I leroctr wic Menschen bcclrohcnclen Kral i vicl l i i l t ig lesen Lrncl ht ircn
konnte. scheint es zunäclrsI i iberrasclrcncl. dass nran cl ie Macht scirrer en.rot iorralen Er-
schütlerung inr ( icgensatz t |r tu in einer nur cinl-tcschrainklen Weise bi ldl ich zu sehcn
Vgl. Sophoklcs. Aias 39-5-:1-56. l0: i7- l-120. Zu clcsscn rvohl bct lcutcnclstcr l i teransclrer I-assunsdcsMl ' thosvs l . l )ou t . l< : r r l980 :N, l rn r r l t )8E. l f i6 -105: l l t , tus r r . r .w l9 ( . ) l ; ( i , ruv r l l t ) r ) l l ; voNMi) r . r . rnooru , r , 2 (X) | : Hcsk 2{X)3 .
| ( ) h ( t t / t : t ' i t t t t , \L t t l c t t t t t
i:*di..* ", . ""€
t , \
. I \
]l I{; ', "'%w"
] ' H t , t . t t l , | c l i t t t L . , t t t t | l l . : ' i , ' L : , , t t ' | t l / t t i t l : ' | l | i : t ' | t : t ' l t l r u r : l i g t t t . i . q t ' t . | t , t ' l t ' l t | , t . t t 1 L , t .
, ' I t r ' r I t l r ' ' 6 . . J I t . t . ( l t r ' . . l ' L t r i ; . L r t r r t r r '
bc l \ i l t t t . I ) r t s gcs l l t l l c t - rsch sc i t t lu s l -x i1cr r , \ r ' ch l i l ' un s ich durc l l rus 1 ' r r - l i scn tc L rnd in t [ -au1 '
c lc r ' . luhr - l r t tn t l c r tc l i r rn r l r l z t r t rchr rcnc l r ,c lvo l l l i o rnn . rnc lc Potcn t iu l c i r rc r e in t l r ing l i chcn
\ c r - h i l d l i c h i u r g : r i r n l l t c l r c l h e l t i g c l I r n r o t i o n c r r L r n l e r - l l g l i l i s i i c h l i c h o l l ' e n b l r - g e n c r - c l l "
I t t t c lc rs r t l s t l c t -cn rc rba lc Sch i l t l c r -ungcn. ron Ar rbcg i r tn l rn r -cs t r - i l< t i vc l t Au l laqcn. rvc lchc .
lu ls i : le ichs l r rn r rngcsch l i cbure ( i cse1ze. zLr l<c i r rc r -Ze i t i i bc f t rc tcn wLr r t l c r r . F . in bcn ter -kc t rs -
tret '(cs I)hl inonrcn. dls t tcbcrt dcrn Zoln urrch dcn i iberrnri lJiqen l lausch. das i ibcrborclcnclc
l . l te l t c r t . t l i c t rngez i i t c l le L r rs t . j l sor .u r -sc lbs l t l cn u l l zu hc l i ieen Schntc lz . r l .h . l t r ( i r r - rn t le a l l c
t r r i l l c i l Jc t r t l c r t . i i bc r l l i l t i gur r le r r [ . c i r lenscha l lcn bc l r 'a t . I Wcnc len * ' i r uns h ie l h l r rp ls i i ch l i ch
i l c r -zuc i l c l los ge l i i l r r - l i chs tc t t I :n ro l ron ro r r a l l cn" c lcnr / .o ln z r r . so sehcn w i l bc i ( i ( i t t c f t l
L rn t l I l c loc r r znur ' , t l c i chcrn l r [Jcn ( i cs tc r r o t le r - l l l rn t l l t rnsgr . c l i c t lu rch i r r rs u ls u r r i r r i l t c lburer
Vg l . g t u t l ( l s i i t / l i c l r zu t t t Vc rh r i l t r r r s vo r r ( i c s l i k r r r r t l N l i n r i l i i r r g r i c c l t i s chc r r l l i l d c rn so \ \ l e , / 111\ u s c l t L r e k t l c l I ' r n o t i o n c n | o r r r . r r r l ( ) ( ) S . \ l , r r N l L , r . r r , : r l 0 0 i : ( l . u n r s 1 0 0 5 : I i r s l u r r 1 0 0 5 :l \ t i . \ t s r - \ ( . i l r . ( . r ( . 1 0 ( ) ( r " I t r . t i r z o r r 1 0 0 ( r .
\ t l r l t ' t l t / c . \ l i L ' r t t ' t t . K . t t r t t t l l v t ' r ' l t r s r i t t t l . . t t t t r i r t t , t t r i i r t i l , t , t . s t l t ) ,
' \ t t sc l t -L tc l ' t l csse l l c t r l t t l iOr l l t l c r -N l l t ch l in lc r l re l i c r l *c r - t l c r r ka j r r r rc r r . . ln t l r -as l rschc l n r r r r i : chcr -Ar rspr . r i r :L rng bcsc l lnc l r w i I ih r r r s ign i l i l . l l n le |wc isc - j cc loch r r i rhczu i lussch l i c lJ l i ch bc i c le r r. j c r r i g c l l F i g L r l ' c r l . d i e i l r r . c r ( i c r r c s c L r n r l i l r r e n r \ \ ' e s c r r n l c h r i c i t s c h c n t l a L r l . J c r . h a l b i r l l . . z i r iI i s ie r tc l r ( i cn lc i r l sch : r l l c l l v t l r -scs le l l t u ' r r rdcr r - So e twa l re i c lc r r rny th ischen l (c ' taLr r .c r . c l i c .\ \ e n n \ l c l l s t r n o n l r . n c \ l l s s c r o n f l c s i i t r n L r n t l l \ , l c l n s l c r _ n . a l s i n r l c r . \ \ , i l c l n i s t l c s . l ) t _ l L r ß c n .bchc i t l l l l t c te Misc l t "vcsc t t a t t l i l l r l cn . bcr -c i l s ih r -cnr (J r -sp luns nach z r r c ine l r w ,escr l l i che ,' \ t l t c i l t l i c b e t l r . o l l l i c h c \ \ ' i l t l h c i i c l e l r r n r r n u l i s e h e ' n N u t L r l r r l s s o l c h c i r r r r e r s r u c s r c h t e r rK t t l l t r l t s I z t t t l c l l l l i i r sc r l i chcr r Nt tn rc r r r ie l z i r i l i s ie r - l . :n ( i ! ' r ) lo insch l r l i c r r vor r ( i i ) i l ' .n u l rc ll \ ' l c n s c l t c n r e r . k i i r . p c r l c r r . ' , s c i t t i c r u a r r s q c h e n t l c n ( r . . l l r r . ( , h r . . r l r i i c k t c s i c h r l t r . b l i n r l w i i t i g c r .Zo t ' r - r n ic l t ta l l c i r r in rk ' r - i l r r ren c i l t cncn nr l ten . g l i r rz l i c l r r rnz i r i l i s i c r l ec \ \a l t t l i t rgcn K l t r t rp f .es_r ic isc I l l i t ' \ s te r r . Kn t i l lPc l l l r t t t t l l : c lsbroc l ien . sonc le rn c t ren i rL rch rn i rn isc ] r i rL rs . l ) r -a rnu t isc l rI t t t l ' ge | i ssc t tc ALrgc t l . $ ' t i l z t l t l t sehrc i se i r l l i re lc Mi i r r t lu ' . b lcckcnr lc z l ih r rc r r .c l \ c r . , / c r r le( i cs ic l l t szLrge lc l ] t cn c indr . ing i rch lcLr r : r r i s l i i I ih |c $ r1 ! l c is tcn ( i c l i i h ic L rnc l l i i r . ih r .c r r l : r r rch lc r r c g c l l t l c l l ( ' l r l t r - l l k l c t ' l l h . D i c r r c g a t i r c l : n r o l i o n i l c s l l r s c r r c l c n z o r n s u r r r . d c t l a r . i i b c r . h i n a u s
I t t t l t loch c \ l re ' l l l c l ' e wc isc c ie r r t wescn t l c l sc lu -cck l rchcr r ruy th ische n ( i igar r l c r r zugc . * l . c l .i l i c r o t t i l l r c r N l r r l t e r ' ( i c . j l r b c l c i r s q c n L r i n l r r r s \ \ ' u t l c b o l c n . c i n s r t i c n , \ u l r n r g c r h u l t c .i r r t t t c t l ' t l i c Far r r i l i c t i c r o ly t t rP ischen ( i ( i t t c r .z r r s l [ i l zu r . r lh r l \aun i z t r l i . i l l rg a 'a l .g auc l rt l c r r Ket r l l t t t t ' c r t c tgc t l cs l l c ' i l , Jc r r in r K l r rnPt 'gc r ic t spr i l cs tens in f i i i hk luss isc l rc r 1 .c i t . tu t t' I i r l l os
t l cs Nes i t l i vcn sch lech th i r r . F . in l r r f ' c l i csc wc isc gcger r c inor l i c inc l l {1sept i . -6a1tcs i c h t l i c h t i e r i s c l l c \ \ ' c s c l l s a r t t c i l c L t n t l c n t b c l l l c s ( ) n r i r t l c ' s l . o s l b u r s l c n ( i r r l c s . r l c r . i i b c r -a l l cn t ( i r r l cn w i r l l cnc lc r r Ver . l t r rn l i . t1er , .s ry r l i r r r , r , r . l t , . t l c r . r .z r l io . rve lchc a l l c i r r z t r r I l i r rs ichrL t t l c l Bc l r l t l l r t t t l ! . ro t t \ lo t -a l . ( i csc i . ,e r r r r r r t i ( ) l lnLr r r ! r bc l i ih ig tc . F -s bo t i i i r c r - r l rcs n ic Le i .. ' r le rcs c l i c Mr ic r i chr ic i t . d ie r i ige c i rcs Ges ic r r tcs * , i r r r z r r \ c f le f fc r .
Bc t l - l l ch1e1 t l l l t r l c l i c ' / t l s i l l l l l l l c l lgc / ( )gc l rcn l ln iuer r - L r r r r l S t i r -npar . t i c r ) so \ \ rc t l re *c i l a r r l ' -qc l - i ssc l tc t t M i i r r t l c r c lc t -Kc l l l l l t r rc r t i rn \ \ res tg icbc l c lcs ZeLrs lc rupe ls von o l l , rnp iu . , r . ie lc
i \ k . \ r r r x 1 0 0 0 . ( . r l r x s l 1 ) { ) l . ( ; r l r r \ \ r 1 0 0 - j . l 0 . t l { ) S . l - l l _ l - i l : \ r ; \ o l r l l o r , rI l t r l o l i o t t c l c s l o l ' t l s i n r r nse rcn t Ko l ) l c \ l uL r c l r : I ) r r r r . I l g t 5 " ( r ( ) 72 . l l , r r r t r r s l 00 lI l t t - r t \ D . \ l o s r l { l ( ) 1 . I \ l r r r ( ) l r r . R l 0 { ) r . r . r l I I O O t l 0 ( } l
2{)0. i . 1111'
Ni o rllr lr.l-
Z t r n r \ \ c se r t r r n t l z r r r l . r . s . hc i n r r r r g t l e r .Kcn ta r r i cn z . [ ] . S r : r r r t , r , r r n 1976 ; \ , , r t . r , .Nz , r lV i t , r . l I ( )E ( r ;( ) s t l o t l N t l 1 9 9 ' 1 ; l , t l l ' r l r r r l ( ) t ' ( ) r r t ( ) t r l g g T l i r r r r r . , r N r . I l ( ) ( ) f i : F I a j r s r . r r r , R l { x x ) . l g l l 9 5 .\ l l l t n r c r i t z L r n t \ { r l h o s r l c r ( i i g r r n t o n t l t t . l t i c : S r r r o r l r ) r 5 : \ . r . r r , l ( ) f l S : ( r t r r r r x r l 0 0 0 : I l , r u r , r r r ; . r _L , ru r r . u l 0 (X ) ( r i r i t c l c r . l i l l c r . c r r I i o r . s ch ru rgs l l c sc l r i c l t t c ) .
l ' l K r t ' t ' t 1 9 9 0 ' 3 ' 5 l i 3 : S r N x l 9 ( ) J - ( ) s t r o t s r r l 9 ( ) J . l r l . r ' l r i l r ) 9 s : l r x x r , r r l ( x ) - - i . l s r ) 1 9 2 , I l r r n i , rl ( ) ( ) - 1 . i r . r r r r r s t i r l ( . ) ( ) - l . . i . l - - l l ( l e n c t l s n t i t t l c l r i l t L , r . c n I o r . : c h u n t s l c s c l t i t . l t r c 1 .
* , 1
d
{'ulariilu X4udarnu
[iesichler ihrer" l ]r i rcler au { 'r ien SüdnreLopeu
cles l) i l r l l renorr ' ' (Ätr l l" l ) uird im Wcstf.r- ies
r- les Apollon{ernpeis r"on []assire" ' ocler clwa
cien zl ihnei lelschenr-len sou. "Bei[Jer. ' aus
der { i igan to l l rach ie e les l )e rga t t ro t ra l la t 'es"
(Ahh. 2)" su scheincn kaui 'n bessere [)ar-
s tc l lungen a ls c l iese gee ignet " c l ie e ingangs
z i t i c r tcn Wor ' {c Scnccas , c l ie von ihnr be-
schricbcnc .Mir,nc rXcs Zorns' clroher.rcl"
bcbcnrl sci l f l l ictcn Lippcn" blcckcr.rcicn
Zr ihner r und gcs i r - i i r rb tcn l lua lcn z r " r i l l us -
Lriel 'en" i) i i : gl t ihende i : ,r ' r"r:sLlng clcr Frevle r
zelgle sie lr i r ls cinc f irrchtcrrc-ucntle Pussion.
cl ie t-e lb irrrd Scclc voi lst i inci ig clt i rsstc uncl
sicl i i rn I :x.zess - jecler ol"clnerrt ien Sor-rvert i-
n i t i i t cn izog. ALr l ' c l ie an l i ken l i .ez ip ien ten
clei"Uil<jer h:t i lei t sole h ( ir" iulcir cr.rcEcnrlc Fnr{zcn zl l 'c i icl los scl ion f i i r sich al lcin betrachtet.
r l t l . . je r rse i ts r l c r - in l I (on |c r i gcsch i le {c l ' [ cu l land lL ;ngszusa: lu rcnh l inge" e i r re in - r r le r rs ue-
sxeiqerte" erpressiv-becirol l ie hc \\ i rr-krrng. [)ci .nr-1ig vci 'zcn'tc ( icsichtcr cl icntcn clcun auclr
tr ichl so seirr ciazt l . r ler si lurt{ i l 'e:r i l rur l ;r tr ik dcs szcuiscireu ( icscl ichcirs hcsondcrc Akzcntc
zu ver ie i l ren oc le l "a l le in c { ie l i c ' { t ig l i i : i { r le r s ic 1 ' r r - i i r c r rdcn [ : .n io l ioucu zL l r ,c l ' s innb i l c l i i chcn .
V ic in rchr schc incn sc , l c i rc iV l ie l ren ba lc l in e inern r ' ie l g r - r rnc ls r i t z l i cher -en S in r r . a ls e in
{ lc ichsaur a I i l i hLr i i ' " , c9 [ r l cn lc - i r t , l i j l de l l rv i le le r r . a l le Nor lnen e les Ä.nsLr ln t l s ne i ] ie renden.
r l lalJloscir ( ' l l l raktcr der i ;r r{urerr lbstgeschi ie-ben u'oruien ;u sein.
i{Lr1l lnan sicl l t lel l tei t l indh*üien l{c'r i i in i- .1' innerung. cler clen cntsprecheuclen Mythen
zuq lunr lc l i cg t . : ;o hu t tcn r { c i {c i r t luLn 'cn i - rehunnt l i ch i i r sch l "eck l i chenr Fre le l c l ie zer i t ra len
t l i , ' ! t i . t i r , H r ; n n r l t ) l i { } . 7 7 - 9 f l - i ' l i . 7 . l - l i l : l i r L r . r , r . l 9 g { ) " q E - l 0 l ; l { O c r < r v r . , r N u l t ) L ) 2 : ' l n r ^ N 1 r l t ) c ) 2 ;
I r , r r< r : , r r , i9 l . )1 ; ( )suo i l r . rL . l i i t ) : { : ( i , rs r ' .n r t r ro l { )0 : i ;5c rn t , , r r r l l [ ) ( ] -5 .l i ) i ' . r rL t i . i . i ! t ) l l i : i { r -1 . ' i { ) : J t , t . . t t . t t t i ; I9 t l ,1 ; h4 , r r r l t ; ,1x , ( loo l , t , lL l9 t ) f : ( )s l ro t rNt t l t )9 : l l I {o r , r . r t t ' l c )99"
l l i - - i1 . t+ , ib f r . I i ,7 - l ( r l (n r i { t l c l r i l r r r rcn Forse hr r r rgs5 tcsch ie h tc ) .1 l , i ! L i 5 . 1 , ; a . i l | l ' : t ' q r . t r l i r l l n - i i l l l < t c l . : . t i I l l J ! c I , { j a I l l ( } I l a I t l t r r ' : r s c l t i c l t cnc i l , \ hha r r c l l l
: r i c ! r h rmg t l c r h i c l i r L r l g , cg , i i l cncn t r - r ' ugcs I c l l L rngcn n r r r , - 1 i c l i r l u cn ( l cn a r rgc t i i h r t : N r , u l r r r r l ) r , , t u
l ( l l l - - ] , 5 t : n , t i u r ' r 1 )oL ; \ r , i - s X ( , l q -3 : F {o r i } , r ,N l : t r i 99J : i ( u r z r , l t ) 9 ( r : Au r l un< ; r , n l , , r r r r r u . , r xN 1996 ;i . , r ] i o cq ; , , r I { ) { , ) f l . t ! t r 1 \ r } r i { r . r . r 1 , , r u r ru 2 (XX} " bcs . . : l 5 I - . J , ' i ( r ; l u l r t : r n : l . s 2 (X } l i i ) . t r : I l r r u r , s . l ( , i s lN r ; n
.10 i ] : l : { t r . t r ' i ' r ; . L r r 2 { } ( } 5 . t r t t , r : l r r ' , u i r , 1 r . . 1005 . Ku l l r ' , l l u l ( } 05 ; Sc r rn , t r r r r o r . l , r r 2 (X )7 . i 97 -203 .
,@&"l.';
ffi:, , t l t l t .1. . JJur.srr t ,s : ' tu . . t r1<,rn i . ; t , t t t ! | i t , t t t . l : t ' t t ,q-
t tt t' t i l e i t t t'.r t'o l f t gt r t i L c t t !t, l, r1 t l r t ;.t, u r t,s ! r' /t t' tt cl c.r
-5. "| |t. y. ( /ir: ",\ r'ri ll t r li. ),1 c I rt t I t r t I i I u t r l. i r t,s t' t t r t r
\ t i t l t , t l t t r ' t J i . t t t r i i l , l ' . 1 , i l i i l r i l , t r i t ' r | | ) t 1
g c s c l j s r i r . r l i l i , . i r r n l r r s l r i r l i i t , i r , . r r i r . i r r : , ( i r : -
l i i g .cs r rn r i ' , i ' : r l . l r t " r l i r " . j r r i r : i { i l l , . i r i i r i ( l
zn i i r s i , - r t ' i cn ( ! c i rc i i r \ r ' i r i i l i l r t i i i i r r I i c l t u i l t
\ ct ' le1/ l : r i ic l t I s 1 rn1,. ' t :1 I L, ' I 1r ' l -r ' r ' . : i i i t . ,- ' r r i i . ' "r
i r i r i \ ' e r - \ e l I e l r g ( i 1 1 | i c l r L : r i ' r i i r z i 1 ' r ' ' r : , ' 1 , o l u r a r r
( i ig l rn tcn :q rg l r r - r l i t l . l i i - i r l ' 1 r r r ' r l f l ga \ l i r 1 ! , 'n
c r l l r h t ' l - . l r - c n \ \ , : 1 1 i ; i ' r l r i r z L r r r h l r l r o -
r l i s c h c r l ( i l e i c h g c s i e i r i . 1 ' . : r ' \ l l i i i . r r i i r / . i c
l i r l t I g rb l r r r h t . r \ l s r - r i rc |g ro | t lnLr i t l . r , r : l l r 1 ; i l r
{ lbc l i i r r , - i , : i i o l t c i ra i l r ( i r r i i r : i . r -q t :n r l r r r
t l c t ' Kc t r t l rLü0r t i l t t i . r , , ' r r r r r i r .1 r l { r rg r r r10
n l tch ic n i r 'h l z i t I c tz l l ru ' - ' l : , : in l r ' ; l , ' i i r ' l l r i . ;
\ 1 c 1 ' . 1 ) r ' a l s c n l c r r l r r l r s c l r l i L : i r ( r r I i r i ( i r l \ i ) r
n i c l r t h e h l i s r . h l r l t c r l j L . l i r , ' r i l l r r i r i r r l l ' i r L i
l l r / r . r ' [ 1 1 7 , 1 r ' i t t t ' s t i t r l l t
i . i i , . ; t " l ) . l i t y ( . l t r ' . ! , t
, i . , i | | | ! . ; 1 . I i I I t , I L i . t : \ . | ) I t t l
i i t t t \ l t i . r t ' t t t ; t
-) i t- !-tl
r l c r i l . c p i ' l i s t i l l : i i l t f i r f . i N : , { ! [ ! i r . ] ! r
l ' ' 1 1 g 1 , l r l , 1 l r q 1 1 r r : ! r r t , , : r '
sch i r t le r - i i t l re t t l - l r ' 1 b t ' .11 t i i r . j i l r , ' ' r 0 , "
i l u c l l r l ü f ( i e l l l l r . . ' ' , h i L i : r : r t n i J i r , -
l i t L r n t r r L l , : i l r L - l l l i r : ! i r l r , r - , , i i
l i i l r l l Scnc r ' l l i L r r - l t L t , l r r r l . I .
\ c i l i 1 n . r i a l ' t l r l i r i f . i i . ' j L : : . i . r i i r i I l l
\ \ f n r l s l i : . l i n , \ l o r t i b l i l t i l i t t i i n i
\ \ c i I u l r gc l i cL l c i g l i ' , t i l i I { i l I r : l t r ! ' ! ! .
r I I c i , r r t I ! r t ' r u I r j g r i r i i t r i r t l : i i r u r s i i l i c n r i r l c l
. L l c i \ ' i o l r i l r l c s scs i t l e l c r r r r r - ' i l 1 f n \ l l r l \ e r
i r i 1 i ; i L - ' r ' 1 r ' r t . l t l I L t r t t I l t : ; r r ' n t l ! t u l f r t ( ) t r i n L tn r .
i i r " , ' l t i t t r l ' , L i n l I t l t ' r ' l i L r l i t r ! r t l r t i t ( i r ' r t l t l t i l L ' : , z1 l t - t i t s
r , r i : l , l l i n r r l r i L , - ' i i t i r i \ l r , . i r L i r r l g i l i e h , l i c Scc le be
: r l . i i i r : i r i : t . ' i . . , | \ \ l c t l . ' r i i , : r r t t i c o ( lc r \ \ ' i l ( l c l r i iL r i c "
I ' io r r . i ; r t rsgc i rc i i " , ' \n l r l i , . : k i s { . * rc t i ie t r ) i c l r le r . [ ]n te i -
' . , ' r r ' r ' t1 , , : r . l ru , i r " r rns tL , 'n l r i r l \ 1 ) rs tc l i c l l . | . . . l " { l i os lN
! l , l i l n1 r ' r " ' . r . l r ' l l . ' l l l i t h r \ | l i t i 1 t l i r : Vr , ' r 'n r i l t l t . c i i c r l i t i t t "
: L r ' 1 u r , 1 r l , - ' r . l { L r l i , - ' L r n t i ( i t ' l r r s s ' - ' n l t t i t i I J c i l l i l . 1 . 1 ) :
r l r r ; f , L t r t t L n t t r r l t L : ^ r ' i t r l , , i r r i c i . , i l r ' \ \ i r i i ' c n b i l t l L l t : r
r i l i : : . ' r ' r l a r n r I r l L r h t ' . r l i r l r l l c n r , \ . 1 ; l l L r l t t i - . 1 , : i
I i i i i . ' . ' ' i r i r l i u r , c l b r \ \ ' . r : . ' - ' i s t t l i , , ' S e c l c c r l l r i " r ' r r r
l r i : . i t i r l i i i : r . 1 t ; l l i r t i l t - r t i i ! ; i i : ; r i i x [ . t : r i c t r s t ' l t a i l s r c l r
: . ' , i n , i l r - r r r l i r t o i t l g , : r i l . r . i r r ' : l I . l . i ! { o s I i . r t , r . r r t
, i l 1
1 i r ' u i t L ' f
t i r c l
i i i r
I
I rAcr I I ( )9 ( ) ) . l i ! s ( i c ! , r i lb : ! r - i
t l i e r - t r l r l e { ) t t i t r i : n r r l L : r - l i t e
. l ) c r h i l l t r : r ' - r ' , : t l i i t r - i ' i , ' r 1 . - ,
l a z \ \ L i l t . l a i l t t l , , 1 t zL t l - t L i | | ' r : ;
l i " i . i n L l ; n r i r r LL . ' i - ! - ' i r i l , ' r ' , , ' r r ' l r r r r
gc i i r :Scn s l , - l s i l l : r i . r i ! l u l i l ! { - ' i l r
/ : t : i t i l l i l t L i ' ' i " " 1 , , . . l l ' r . l i
i l0 Caterina Maderna
Abb.6: Sogenanntcr ,Gro.fJer Schlacht.sarkophag Ludovi,si', 3.Viertel 3.Jh.n.Chr., Rom, MuseoNazionctle Romorut
1999). Auch wenn die moralische Bewerlung gefühlsgesteuerter Handlungen ebenso wie
die Vorstellungen von der menschlichen Seele als Sitz der Leidenschaften im Verlauf der
griechischen Kulturgeschichte Differenzierungen und Wandlungen unterlag, ist die hier
formulierte Polarisierung einer negativ-bedrohlichen, <la allzu leidenschafllichen Emolion
auf der einen sowie einer guten, duroh strenge Afl'ektkontrolle im Gleichgewioht des
rechten Maßes gehaltenen Seele auf der anderen Seite in der Antike omnipräsent.r2 Be-
reits Heraklit hatte gefolgert, dass der Logos des allgemeinen Weltgesetzes, die Harmonie
im Gleichgewicht der Gegensätze, als ein nach Ziel und Maß gestimmter Einklang auch
die Seele des Menschen bestimme (fi. B l l5). Demokrit, dessen Vorstellungen partiell
in die Ethik der Epikureer Eingang fänden, sah in der durch Mäßigung der Begierden
und Leidenschaflen, durch Abnressung aller Lebensfaktoren erlangten heiteren Ruhe der
Seele (euthymla) das höchste Lebensgut (fr. 191).rr In der Vorstellung der absoluten Not-
wendigkeit einer rechten, im Sinne des Zeus gestalteten, Ordnung wurde nicht zuletzt die
l2 Vgl. überyrcifbnd llÄuup.n l9ll2; lkrxrr,rr.r- 1998; I iurN<; 1999; Kancr 1999; Ar.rc;lrrnN 2000,bcs. 92- I I 0l H,,rt lrs 2001 : I lnarN<; 2006.
l3 ,,Dcn Mcnschcn wird euthymia zutcil durch Mäßigung dcr Lust und des Lcbcns Ausgcwo-gcnhcit symmetrial [...]. Dic in großcn.r Pcndelschlag sich bewegenden Scelen sind wcderwohlbcständig, noch wohlgemut."
\ ' t l t l c t l t t t ' \ l i t ' t t L ' r r . K t t t t / n t l l t t ' t ' l t t ' t i i t t l L ' r t u t t l l t t ' n l l i l t l l , t u t . s t
[ )omes l iz icnr r rs t l c l A l l ck te un( i ( l i c t l l rn i l r rn ru i l l c lb i r r - vc rkn i ip l i c Sc lbs tbc l rc r l schung
des lnc l i v ic l r r iu t rs zu c i t rc r zc l r t r i i l en V : r lu r l l c r rs r ro r - rn t l c r g r iech ischcn I )o l i sgcnrc inschaf t . D ic
( i e l i i h r l i c h k c i t c i r r c s s p o n t l u e l r . t ' t i n i l r r r - c l r r l i c L r n o t i o r r c n b e s l i n r r l l c n I I l r n t l e l n s r l c f i n i c r t c
S o p h o k l c s ( , \ n l i s o r t c X / 5 ) l i l s e i n e n l ) r ' u n q . r l c l s i c h n u r \ c l l r s c i n c r - c i s c n e n " n i c h l r o n r
\c rs tanc l r l r t z r r bc tL r lL ' t rc r r l : t l - cnn tn is \ ( tu / ( ) , !n ( )1 ( ) \ r . , rg r r ) le i ten l i c lJ . I I ) l l l ons \ \ ' i i l e r -s tand
g e q e n c i n c n r ( i s l i e l r c \ o r i r c l l s c h a f i d c r , \ l ' l c l . t c L i b c l t l i c \ ' e n r u n l t g i r r g s o \ \ c i t . ( l i l s s e r i l l
l :n ts . 'u r t sc inc \ S t l l r t cs so{ur c inc p ( } tc l r t i c l l c A l l i z ic rburke i t t les N lc r rsc l rcn i lL r rch c i ie in
Kr rns l unc l I ) i c l r lL rng nuchu l ru rc l i c l gcs tu l tc lc r r l r ruo t io r rcn l i i r ch tc lc . r 'Sc lbs t Ar - i s to te les .
c lc l t l i c No l rvcnr l ig l<c i1 r ,on l r rno t ioncn dr r l chur rs vc r ' l c ic l ig te . l i c l3 l . c i t l c r rsc l r l r l l cn nur au l '
de l C l rL rnr l l l r r : c cbcn t l i cscs r -cch len N l l l . l cs z t r . So he i fJ t cs in sc r i rc l . .N i l \onr lch ischen
H t h i k " z L r r . r ' c c l r t c r r l \ l i t t e '
t l c s 7 l u r . n c s ( l l l 5 b I l l 6 c ) : . . \ \ r c l n L r n z i i r n t . r i o r i i b e r e r
s o l l u n r l \ \ ü n r c r s o l l L r n t l l e r - n e r n i c . n l n n r r n r l l i e l l r n g c c l s o l l . n i l t l g c l o b t . [ : r s o l l
c l e r j e n i g e s c i r r . t l c r s i r , h n i c h l e r - r - c g i r r n t l n i c h l r o n r l e l L c i d c n s c h l l l h c h c r r s c h t n i l c l .
so t rc lenr hant lc l i . n i c cs t i i c I ' c r -n i rn l l r r ro l r lnc l L rn t l r l cnrqcnt i l J bc i r r r r i ch t i scn An luss unc l
d ic l i ch l igc , / .c i t h in t l r r r .c l r z i i rn { [ . . . ] l ] i i s r r r l ie ncnnen w i r . j cnc . t l i c s ic l r r i r . t rc ln . worüber
s ic n ich t so l l cn rnd r r rc l r r ' . u ls s ie so l l c r r . r r rx l l l i r rqc r -c Ze i t L r r r r l d ic s ich ohnc I {uchc ur rc l
S t la fc n ich l bcr -L r l r i {g r | . . .1 " . NLr r t las u r rsqcr r ,o lc r rc .n r i t t le re 1 \4 l l J ' ( i i r r ' ro l t ' r ) bcs t i run ' rc
c i n c n . r ' i c h t i g c n ' . , \ l ' l c k t . e t h i s c h c I L r g c r t l \ ( t ' ( ' / t ' l r r r r r r r i i c s t i e r e s i c l r i n t l c l I ) i : p o s i t i o n . d i c
( i e f i i h l e z r r h l b c n " t i i c n l r n h u l - r c n s o l l c . c i n . l t n i c l ' s c r c i n F e h l r c r - l u i l l c r r . c i n . l r r r r c n i s '
tadc lnsu c l l . ' '
I ) i e b i l r l c r r r l c K r r n s l r c r - l i c h d c l r c h c n r c r r l c r r I ; o r d t : n r r . r g " i n l l l c r r r i r r l n c r - t l u s r c c h t c
MalJ . c l ie i lusgc \ \ ' ( )gcnc l \4 i t1 t : z t r bc rv r rh rcn t l r r r l t r l ch c indr ing l i ch Ar rsc l r r rc l i . t l l r ss s ie c len
c n t s p r e c h c t t r l r , c r . . z c r . r . l c n l \ 4 i e n e l r . i l c s I l ( i s c r r ' r l i c s t c t s i n r ( i l c i c h g c r v i c l r l s c h a l t e n e n
l \4 renen .c lcs ( i r r t c r r ' i r r gcsr rch le r r Kon l r - l rs l gc ! ,cn i i l ) c fs tc l l t c . l l c l c i l s r r r r l c r - I (cn luuro-
l l V g l . I i t r \ l r r r l 1 ) l l ( ) - b c : . l 6 - 5 t ) . l : i n c b c : o n t l t r : e i n L l l i n u l i c h c [ ) l r r ' : l c ] l L r r r l t l c l n o t u c n t l i g c n
f l r i r d u n g i r n r l i o n l l . - r ' \ n t l i c b c u n t l i c I { u t r o t l e : \ l e n : r ' l r r n g c s t e l l c t c L t r r i I i t l c s r r r : c i r r c r - J j l
r ' . C l t r . t t r l r r r i r . t c l i i l r r l en I l l g i i ( l r c " \ l c t i c r r ' . I r l e l e l c i t e t e ( i c l i i h l c un t l Lc r r l c r r sc l u r l i c r r . 1 . r c r - r c r -t i c r t c r ( i cb r : r uc l r t l c s l r r t c l l r ' l k t s ' . r t r t l d l r s i i l t l r l c - l r r s l r n rn r cnw i i k cn ron l . r r r o l i o r r r r n t l Vc l r r un l i
wc r t l c t t i n t l r : r g i se l r c r r S t : l r i c ks i t l t l c t l l c r r t l cn t l i l l t ' r ' cnz i c r " t uusgc lo t c l . Vg l . z . l i . I ) r r r n r 1985 .
3 9 ; N I < r l ) r r r - r o r r l ( ) X ( ) . l r r . n r ' r l 9 ( ) 6 " ( . r ̂ r r s s . l ( ) r N s l o N I 9 9 7 : K r . i i c r i r r t r r 1 0 0 5 .
P la ton . I ) o i i l c i l r . l r c s . 1 . . 17 ( r c l . - 10 - l c Vg l . l r t r t l r ' l i nn i os ( r t ) d . I ' ha i t l on ( r ( r c r r r r t l e " 30 b
tunc l E i 1 r : I ' l r l r i t l t l s I l 5 t l J6 c . l r r r ' 11 r1 : r i r ' l r l i L l r 1 t r ' o l l cn . i n r l c r ' f o r ' : c l r r r n l o l i r r n t c r se h i i t z t cn
B c c l c u t u n g t l c r . \ 1 1 e k l c i n r \ \ t l k P l a t o r r s r q l . I r r r : , i , l ( ) ( ) ( ) . I : r r r x i ; l ( 1 0 ( , .
V s l . ( i . r n \ \ r r r r l ( ) l S . l \ \ r ( ; r l 9 r ) t ) : I I r r ; r r r , s l ( ) 0 1 \ r r s l o i c l c . \ u e h l i r l r : c r l l r e o p h n r s t i i b c f t n l q
t l i c r c \ l l t r i n r r ' r t t l l r n t t i n t l i c I { c c h t s t l r c t , r i r . I S c r l o l r r r r r e ' S l o b l r i t r : . . \ n l l r o l o l i c n + . . 1 . l ( }
l 5
I t '
Schlechte Mienen. Kontrollverlust in der antiken Bildkunst 1 1 3
sondem wiederum auch mithilfe der besonders signifikanten mimischen Formel - seinem
geöffneten Mund, in dem die Zätne drastisch blecken als Furcht erregendes Wesen
stigmatisiert. Der Charakter des Riesen scheint auf diese Weise dem des schrecklichen
Raubtiers der zuvor genannten Bauchamphora mit seiner wilden Mähne und den gef?ihrlich
fletschenden Zäl'nen im weit aufgerissenen Rachen im tatsächlichen Wortsinn ,sichtlich'
verwandt. Auf einer im beginnenden 5. Jh. v. Chr. gefertigten Schale in Münchenre wird
der jugendliche Theseus kaum minder kontrastreich von seinem frevlerischen Gegner
Sinis unterschieden. Während der Held Attikas seinen athletischen Körper in einer aus-
greifenden, dabei gleichwohl fast lässig anmutenden, Pose frontal dem Behachter präsentiert,
um mit der hoch erhobenen Linken den Ast einer Fichte herunterzubiegen, versucht Sinis
vergeblich, dem festen Griff der Rechten seines Bezwingers zu entkommen. Der ver-
brecherische Wegelagerer wird bald mit seiner eigenen ,Waffe' geschlagen werden. Im
antagonistischen Augenblick stehen sich Gut und Böse auch mimisch als Gegensatz-
pole gegenüber: Theseus mit gelassener, fast heiter wirkender Miene; Sinis, der signi-
fikanterweise wie die Giganten und Kentauren einen Felsbrocken zum letztmöglichen
Gegenangriff in die Höhe stemmt, mit zottigem Bart, in der Anspannung unregelmäßig
geschwungenen, buschigen Augenbrauen und einem im Verhältnis deutlich weiter ge-
öffneten Mund, dessen wulstige Lippen die Wildheit des Ausdrucks noch zusätzlich
unterstreichen. Ein im szenischen Zusammenhang fast noch extremerer Kontrast zwischen
,Gut' und ,Böse'bestimmt das Bild eines im ausgehenden 5. Jh. v. Chr. gefertigten unter-
ilalischen Skyphos in New Yorkm (Abb. 4), in dem Marsyas offenbar gerade im Begriff
ist, Artemis, Hera und Athena die Bedingungen für den bevorstehenden musikalischen
Wettstreit zu erläutern. Als Gegenbild zu den schönlinigen Antlitzen der drei Göttinnen
wird der Frevler nicht nur in seiner Physiognomie, sondern auch mimisch, mit der wulstig
gerunzelten Stirn, der markant angespannt zusarnmengezogenen Nasenwurzel und den
akzentuiert nach unten verzogenen Mundwinkeln, als ein seiner Leidenschaft verfallener
und in der Folge zur Hybris verftihrter Charakter diskreditiert. Bezeichnenderweise ist es
hier nicht die körperliche Bewegung des Silens - der sich tatsächlich in lässig eleganter
Pose auf einen Pfeiler stützt, welcher seine Namensinschrift tragt - , sondern tatsächlich
allein die Miene die Frevlers, die ihn entlarvt und dem Betrachter schon auf den ersten
Blick Einsicht in seine verderbliche Seele vermittelt. Ein bemerkenswertes Bild. welches
19 München, Staatliche Antikensammgl. : ScHrporo 1988, 236-237 Abb. 287.20 New York, Metropolitan Mus.: BEazr.Ey 1963,191,102;' Scnnpolo 1981,175-177 Abb.234.
( ' t r 1 t ' t ' i t t t r , \ l t t t l c t ' t t u
(L ls iu i s ich bcrc i l s hohc l 'o tc r r t ia l psycho log ischc l Sch i ldc ru l tgcn bcrc i ts l i i r c l i c aus-
gc l tcn( lc I loch l i lass i l i [ rczcLrg l - In c len l i r leenr len . l lh lzchntcn Lrnc l . lahr i rL r rde l tc r r e r l i rh len
t l i c lb r r ru len lV l i t te I so lch c rprcss i r c r ' ( ies t l r l t r - rnqcu / \ \ ' u r e i r rc zunchntc r r t l n l tu ra l i s t i sch
wi lkenr lc Ver . l cbend iLrung. i l r r sc rnar r t i schcr .Cot lc ' a ls so lchcr ' . j c t loch l i c ine w i rk l i ch t ie l ' ,
g r -c i l c r t t l c \ j c l l i n i ie r -L tng . ln c r l l c tner I ) ras t i k karn c ie r - n t in t i sc l i c Ko l t tn ls t z r r i schcn c len
I{cpniscntuntcn cler-grrten l l l rrnrspunucnclen OrclnLrng untl i ler-cn berlrohl ichcn Wiclc'rsaclrern
in r ( i ig r rn to t t t rch ic l i i cs t l cs hochhc l l cn is t i schen I )e rg i r rnon i r l la rs zu l Wi lkuug. Uuc l c l ies
tu rnso nrc l rL . u ls t l i r - Kr rns l t l i cse l Zc i l . ja in sunz [ rcsonc lc rcnr ] \ l l t f J an c iner psycho log ischcn
( h l r ra l i l c l i s ic lung s l l i l nnungs l ' c ichc l Su jc - ts L rnc l I i , :L r rcn in te res : i t l t r r r r r ' . In t ( i cgcnsatz zu
dcn C i i l t c ln . r l i c o l l cnbur .s i i rn l l i ch . sc lbs l in r hc l t igs tc r r ( i c lcch t . rn i l qc lasscncr Mienc
runt l en lspunn lcn . rnch l noch g t inz l i c l t L rnbcwe{ tcn lL igen gegen ih re l -c in t le zu Fc ldc
z i c h e n . s p i c u c l t s i c l r i n r l c n ( i c s i c h l c r - n r l c r - ( i i g u u t c n l t i c l c i n c g a n z c I ' } a l c t t e v o n F - n t -
l . t l i n t lunscu t t r r r l Lc i r lensc l ra l len : Zorn unr l I {ascrc i . abc l a t rch Lc i t l . Sc l r rnerz . l , . lend und
Vcr .znc i l l t tns s in t l i ru Kr r tnp l ' l r l l e in ihnen z r rsco l t lnc l . Wi r s inc l gcne ig t . d ie spr ichr . l i r r t
l i c l r s io ische ( i c lasscnhc i l . n r i t t l c r a r rsger .echne l d ic l i cb lc i ; ro rc lc . L rnc l u i c s tc ts besonc le rs
c lcgant gek lc i t l c te . Aph lod i tc c iner r r s te lbcnd urn Bor lcn l i cscn( lo r ( i igan tcn nr i t ih renr
l - t r1 . l n r i t t cn i r rs Ges ich l l r . i1 t . i l l s sn lusa ln oc le r . rcge l r .cch t l \4 i t l c id e r lcscn t l cn ' rp l inc lcn .
I )cnr u r t t i ker r IJe1r . r rc ] r te r r i i r r l d ic g runc ls r i t z l i c l r bek t rnn lc l i rp ik c le r Szcnc a l l c lc l ings
l . r l in r i i l c l \ \ ' as {u l r / lndcr .cs vcr . rn i t t c l l habcn: D ic ungcwöhr r l i che I I i i r l c r rnd I ) ras t i l< . m i t
dcr d ic Vet ' t t -c tc r t l cs C i r r l cn in r Kunrp l - r ,o lgc 'hcr r n lus \ teu r r l r l u incr -se i l s r rnn t iL tc lbarcs
S p i c u e l b i l c l t l c r S c l r r e c l i c n e r l c s c n r l c n . r l i i n ' r o r r i s c l r u r o c l e l b c s l i a l i s c h e n N a t u r i h r e r .
Wider .s l rchc l sc lbs t . An t lc r -c rsc i l s s lc l l t cn d ic S icscr i iber r l l s l l ( i se ih lc r - rn ln l 'ech tbarc
S l l i r kc r rnd cbcn uLrch n i i r r r i sch Lrnersch i i l l c r . l i c l rc { be r ' legcnhc i t l l : n l ie h t ige ( ia ran t ie f i i r
t l cn en igcn I :o l tbcs t ln ( l r o r . r ( i cse l .z L rnc l ( ) r r lnLrng Lrn tc l l l c r i c is .
A i r l . l c lha lb c lcs Mv l l ros u ' r r r - t len iu c incnr g lunds l i t z l i c l r ana logcn P lozess , rea lc
N4cnschcn 'bc isp ic ls r i c rsc dur rn ukzcntu ic r -1 in r l i cscr - \ \c isc cha lu l , t c r i s ic r t . r ,u 'cnn cs s ic l r
bc i ihncn unr besor r r l cLs ! l c l i i r t l r te lc I : lu i 'b l r i -en h l rn i le l t c . De l i ibe l l cbcn tgro lJc ( ia l l i c r a r rs
r lcn t I r rvu t r i r r l ( l i r r r ' r (Abb. s ) * ,c is t in d icsenr S inn nro l i v isch k l r r rm z r r l i i l l i g zah l rc ichc
r lc l auc l r l i i r - t l re pc luanrur ischcn ( i ig ln tcn chur - l rk te r - i s l i schcn For -nre ln uu1. V ic le sc iner -
K r r i l o ^ , \ . t r p t i s e i r e s \ 1 L r : . . z . I : 1 . L , r r r r s t ; u r r r l 9 E 7 . l u l . 1 0 . 1 - - 1 . i \ r n r r r , r l l { X ) 1 . 7 5 - 7 6 Ä b b . 2 . 1 .
N l , r n t , nN , r l (X )5 . l ( ; i - 16 l Äbb . 6 . K : r l . N r . l J3 . I i r r u r ; l (X )7 . ̂ bb . | 5 . Ä l l gcn re i r r zun r I ' h l i no -
n r c r r r ! 1 . l r r c h I r t . r ' 1 ( ) S l . b e s . 1 0 5 l ( X ) : S c r r x r , r r r r r { l ( ) 9 1 . E 9 5 - 9 1 - 1 : I . . r l { o < : r : , r 1 9 9 - 1 . l ) r r r r . r ,
i 99 1 . bcs . - l ( ) - - r - 1 . S r : t t , r r , l . 199 - i . i 1 c5 . . 1 , \ - +1 . i 16 167 .
Schlechte Mienen. Kontrollverlust in der antiken Bildkunst
Volksgenossen aus dem figurenreichen
Siegesmonumenl, welches wohl Attalos
II. ( 159 -139l38 v. Chr.) auf die Akropolis
von Alhen weihlerr. zeigen. mit asymme-
trisch verzogenen, angespannt zerfurchten
Stirnen, pathetisch-expressiven Blicken
und geöffneten Mündern, vollends die
für die hochhellenistische Zeit verbind-
lichen Züge maßlos entgleister Emotionen,
in denen der von den Kellen ausgehende
Schrecken ebenso wie ihre Furcht erre-
gende Kampf'eskrafl wurzelte. Die Ein-
zigartigkeit des zuletzt genannten Monu-
mentes beruhte nicht zuletzt darauf-, dass es
die historischen Siege der Grieohen gegen
die Perser sowie der Attaliden gegen die
Kelten mit den mythischen Schlachten der
Götter gegen die Giganten und der legendären Heroen gegen die Arnazonen als Ausdruck
des immer währenden Fortbestandes der göttl iohen Geselze sowie der sie spiegelnden
rnenschlichen Zivil isation miteinander verknüpfle. Da sämlliche Feinde der allum-
spannenden guten Ordnung hier überdies allem Anschein nach isoliert, d h. ohne ihre
triumphierenden Bezwingeq den Blicken der Betrachter preisgegeben wurden2r, boten die
krafi- und haltlosen, z T. heftig tordierten Posen dcr Toten und Verwundeten ebenso wie
ihre of1 eindrücklich verzerrten Mienen ein symbolisches Schaubild ihrer frevlerischen
Charaktere und verdienten Verniohtung.
Wie imrnens solche Bilder in späterer Zeit auf die römischen Topoi bedrohlich wilder,
in die Ordnung des lmperium nicht integrierbarer Barbarcn einwirkte, scheint evident.
Auch hier wurden clie Furcht erregenden Feinde Roms nichl nur in Literatur und Dichtuns
Die Daticrung dcs Anzrthetls als eine Weihung Attalos II. odcr scines Vorgängcrs [umcnes II.(197-159 v. Chr.) ist nach wie vor umstri t tcn. Aus st i l ist ischen Gri. indcn scheint. jcdoch nur cinzeitlichcr Ansatz dcr Figurcn in das mittlcre 2. Jahrhundcrt v. Chr. sinnvoll. Vgl. in dicscm Zusam-menhang z . B . Par .ue l98 l ; HOr .s< ; r rnn l9 t l5 ; Qurvnr r 1989; HouprNr rn 1996, l l5 -134; Mnr rs -2.rt.2000; Rarcr 2004, 304-305; Slrw.tur 2004; voN l)arr"LwrL'z uun (]lrl'noN 200'7,267-270.Ändcrs Iklnpr,Nrrrr l9lJ9 und 1996.
H 5
Abh.8: Der gerüderte Ixion im Hudes. ltalischa
Schale, um 390/lJ0 v. Chr., Tühingen. Arc'häolo-gi,s c has Mr r.s eu n de r Un i vers i ttit
22
23
I I6 Caterina Maderna
als gewalttätige, von der rasenden Emotion des ,furor' geleitete Wilde stigmatisiert,
sondern, unabhängig von ihrer groben Physiognomie und ihren struppig-langen Haaren
und Bärten, von den bekannten mimischen Formeln geprägt.2a In sämtlichen Bildern der
stets überragend siegreichen Schlachten des römischen Heers gegen die Furcht erregenden
Fremden findet man, wie etwa auf dem sog. ,Großen Schlachtsarkophag' der Sammlung
Ludovisi25 (Abb. 6) in den unbewegt gelassenen Mienen der siegreichen Feldherrn und ihrer
Soldaten im gesuchten Kontrast zu ihren Feinden die schon verhaute Polarisierung von Gut
und Böse im entsprechend analogen Gegensatz von fast lebloser Ruhe und mimischer Ver-
zemrng wieder. Ein Gegenbild, das kaum zuftillig auch literarisch immer wieder begegrret.26
Die hier skizzierten ,Muster' fiir eine Polarisierung positiver und negativer Leiden-
schaften haben, als inhaltliche Leitvorstellungen ebenso wie als formale Prinzipien, die
Geistesgeschichte sowie die Bildkunst der Folgezeiten nachhaltig geprägt. In diesem
Sinn folgten die Mienen der guten, ins Paradies gewiesenen und der schlechten, zur Hölle
verdammten Seelen in vielen Weltgerichtdarstellungen des Mittelalters, wie etwa in dem
gegen 1230 entstandenen Lünettenrelief des Fiirstenportals des Bamberger Doms den
gleichen Gesetzen.2T Um 1300 bleibt das Antlitz der HeiligenAgathe - in der sanft
beeindruckenden Macht des göttlich Schönen, welches ihre Seele wie ihre Physis be-
stimmt - selbst im Erleiden ihres Brustmartyriums, den Schmerzen der furchtbaren Marter
ungeachtet, gänzlich unberührt (Abb. 7 ).28 Ihre brutalen Peiniger tragen hingegen die
charakteristisch verspannten Mienen der grausamen Gewalt zur Schau. Der bärtige rechte
24 ZwRömer-Barbaren-Gegensatz vgl.z.B. Dauge l98l; Bellen 1985; Lund 1988; Lund 1990;Trzaska-Richter 1991; Schneider 1992,914-962; Kremer 1994; Kneppe 1994; LaRocca1994;Krierer 1995; Timpe 1996;Zanker 1998; Ferris 2000; Cain, Rieckhoff2O02.
25 Rom, Museo Archeologico Nazionale delle Terme di Diocleziano: Perlre, oe LecnrNer 1983,56-58 Kat. Nr. 25 mitAbb.: Knrrnrn 1995. 100-103. 2l3Kat. Nr. S 10. Taf. 43 und 48 (mit derälteren Forschungsgeschichte).
26 Ygl.etwaPlutarchzuNumaPompil ius(1,3):, ,SchonvonNaturzujegl icherTugendwohlge-artet, hatte er sich durch Erziehung, Selbstzucht und Philosophie noch mehr veredelt und nichtnur die allgemein verworfenen Leidenschaften, sondern auch die bei den Barbaren als rühmlichgeltende Gewalttätigkeit und Herrschsucht aus seiner Seele ausgemerzt in der Überzeugung,dass die wahre Tapferkeit in der Beherrschung der Begierden in der eigenen Brust durch dieVernunft bestehe". (Nach Zrcelr,x 1979).
27 Scnu l rpn1993,Rr rssnr . 1997,bes .252-269Abb.65und67sowie ind iesemKontex tbes .ScuNnroen 1999,102-109 mit Abb. l-3; D,trvrrvr 2000.
28 Paris, Bibliothöque Nationale de France, Le Livre d'images der Madame Marie, St. Agatha.Vg1. zum Kontext Bönrr,rt 2000, bes. 65-73; CevrNnss 2001 ; lrr.nz 2003 sowie grundsätzlichSrtew 1996; |ercrn, KesruN, Heurr 2003.
. \ 'L l t l t : t l t tL , \ l ictt t ' rr . kort lrr t l lvo' lr t . \ t i t t ( l r t ( tnl ik(rt l i i l t l l ; rurst
\ 'o i r ihnu l i s t pa t l roenon ' t i sch rn i t sc incr - gcnrnzc l l cn S t i rn . r l cn z t rsur r rn ' rcngckn i f fcncn
Nlsen* i r r -zc ln L rn t l r le rn b r - r r t l l geö t inc le n l \ , l t rn r l r l cnr z l i l rnc l le tsc l rcnr lcn I r ron . l rc lchcr '
in r lnner rnrnc l e incr . i rn l i i i hcn :1 . .1h . cn ls l l rn t leucn i lu l i schcn Sc l ia lc in I [ ib ingcn] ' ' (Abb. f i )
l L r l s c h r c c k l i c h e \ V c i s e s e n i ( l c 1 1 s e i n o n F f e \ c l l r L r l ' e r i i g i n r l l a d c s r c r b i i l J l . i l i o n o g l u
p h i s c h r r n n i i t t e l b u r r c r - w a n r i . I ) c r s t c t s i n t a k t c n r i L r l J e r e n l : r - s c h c i n L r r r { r l c s ( i t r l e n s t c h l
c l i c zc ls t i i r - t c c lcs [ ] ( i sc r r in r r : l c ichen Kor r l t -as1 rv ic r l ie un l rn t l rs tbarc in r re re Or - r lnLr rc dcr
Sce lc c lc l rc f s t ( i rc f i se hcn l . lnor - r l r tu t tg qcgcn i iL rc f . I )c r - r onr \ \ t r i rgcgr i l ' l ' r le l f l -unz i i s ischcn
l {ös is tancc r ,o r b lu r r - l vc i l J - ro lc r t l i l a t t t t t t c r r gec l r l i l t c r le u lschc Sok l l t a t r l ' c incur l ( ) :121 von
l { . I -oLrva t in Lonrk l r I rc rausscscbcner r I ' l l r l i u t ' " ( r \bh 9) c r - l c i t l c t e incn vcr - r l ien tcn l i r t l . Dcr -
in ih r l s lc l l re r - l rc lcnr l re rkör l rc r -1c dcu lsc l rc Nat ionu lsoz ia l i s r r r r rs ge l r t " n i c t le r qcsc l rL rndenc
sog. , ro tc Mar -sy i rs ' " (Abb. l0 ) u r i t asyrnnrc t r i sch vcrzougcnL) r Mienc r rnd e inur r rve i t au l '
ger issencn N4Lr t l l zLrgr - i rnc lc . uLrs t l csscn r lL rnk ic r ' I I i i l r l c c l i c obcrc Z l i l r r -c ihe in r ru r r -kan le rn
Weiß hc l ro r . l cLrch lc l . V ic lzchn l iuc nuch dcm l l . Scp tenrbcr . l00 l vc r -b re i te tc r l i c Nac l r
r - i ch lenascntur Assoc ia lcd I ) rcss c i r r rngcb l i ch r on e i r . rc r r r L rnnr i t t c lburen Zcr rsen r l c l
Ku las l rop l rc uu lgcr ro rnrnencs l ro lo : \ ' i r l dc l schu u lzcn RaLrchkLr l i sse t l c r b rcnnenr lc r r ' l - i i nnc
i l cs Wor l i l ' l rac le ( ' c r r tc rs hcb t s ich e inc schreck l i chc Fra lzc lb . wc lchc t l i c r ,c , r ' z r l t ' o r r . les r r
dcs T t tnnc t l -c ichcr t t i r chs t r t c inc ts r t r r r re t r - i : ch \ e r ' . / c r f l c ' l c rL le
l snras l ' c r cn i ln r l c l t . D ic
run c lc r Nuchr ich tcn lscn lu f l lus ( l r t i ck l i ch be ton lc l rch thc i t ( l cs Do l \unrcn ts . t lus an c l i c
( i e i s t c r ' - o r l c t ' P i r a n t o r r r l b t o q r l l i c n c l c s s p r i t e t r l t ) . r r n c l l i i i h c n 1 0 . . l h s . c r i n n c r t . r l u l r l c
r o n d c t S i i r k l c u t s c l r c r t Z e i t L r t t l k o n t n r c r r t a r - l o s l i o l p o r - t i c l t . ' I ) a s I l i l r l s c ] t i c r r r n s c i n c r '
svnrbo l i schcn K la l l r l c r un lussb l r ren l l c t l roh l i c l rkc i l r le r zc r -s l i i r -1cn On lnunq a l lgcn icsscn
\ r r s t l r u r c k u L r r e r l c i l r c n . D i c ( i i i l t i g k c i t s c i r r c r , , \ u s s r r q e n r a c l r t c t i a s ( i c b o l e i n c r . k r i l i s c h c n
l ) i s t a n z l t n g e s i c l t l s d e s h c r r l i g c n I t o l c r t l i a l s i l i g i t l l e r I l i l t l r n i t n i p r r l l r l r o n e n o l ' l ' e n b l r -
r i ' c i tgehcr r r l i r r -e lcv i rn l .
l ) i e i r r r l e r . B i l d k r r n : t u c i t l l c h c u r i l \ o n s t i l n t e ( i i i l l i g k e i t c i n e r . r r i r n i s c h c n . ( i r . u r n r n a t i k '
n rcnsch l i c l rc r -A l ' l c l i l c ber t rh l " l v ic c l i c l , . r ' l \ c l lu tn issc dcr uk t r rc l l uL tch in r len Ncr rnrw isscr r
r 0
T l i b i r r gcn . S l t r l r r l r r r r l t l c s l ns l i t u t s i i i r I ( l l r : s i s chc , \ r ' ch l i o l og i c : Loc r r r : . r l ( ) ( ) 0 . N r . l l l u l . 556 .
I i r t u r l ( ) ( ) 1 . 9 1 - 9 5 . V l l . a u c l r l i r r r r . t . ' r l r r , l 9 ( ) 8 : l { , r r r r : r i 2 0 0 4 . h c s . - l 0 l - - l l . l .
P a r i s . l l i b l i o t h c r l t r c \ l i l i o n u l c t l c f r a n e c . ( , . v . r . o l 9 l ) . l l ( ) . l ) c r c r r s l r : c l r c l c r t z L r r r I l i l t l l r L r t c t :
. F r c t t c l r r e s i s t a l r c e l r e l p s t h r o l l l c t h c I J , r t l r e " ' .
Zu r n l c l r * i c r o l r r r r r s l r - i l t e r r en I { ckons l l L r l . t i L l n . [ ) l r l i cn r r r g t t r r t l I r r l c rp r c l l r l i o r r t l c s l ) c r r l i r r t r l s t g l
| i o t t n t , t t ' t l 97 l : l i t . r t s r : u r , n l ( ) 71 -75 . \ \ 1 r r r s I 9 f i l ) : N l l t r r , r r l ( ) f i 7 : \ \ r i lNs r t r l l t ) 95 ; N l . \ t ) l jRN , \
l . . r L i t . n l 9 t ) r ) : ( ; n , r r , r r t l ( ) 0 J : ( i i L r l i r r n i l { ) 0 6 : \ l i : r n r . r . l { ) 0 1 . I t r ( ) - l i l . S r . r r r i . r L ' r o r l r r l 0 0 r
t l - i - t t t
\ r g l l l r , t ; r r . r r , n 2 (X ) . 1 . Äbb . I l .t l
I / ,Y (',:t I t' t' i tt t.t M t t d e r n tt
schaftcn bcsondcr.s vi lulenlen Minrik- Lnrd [: ' .1]rot ionsfirrschLrng zeigcn.rJ clabei ol- l 'enbar
weu igcr au f idcc l l cn l< r r l lu re l len" re l ig iösen oc le r ph i losoph ischcn Konst ruk ten . so t rc len . r
aLr f c incr c lcnr Mcnschcn i r r r r r .u r r ren le ! r " n r tu r ' l l cg r :bcncn ( i cs ; la l t . Zun ' r indes t d ie uns nn-
g r ' h o 1 ' g 1 1 1 ' y 1 s t ' t l r s ( ; r u n r l c n l ( ' l i ( r n c n F l c r r r l e . l t ' l t r t c t ' . A t ' g c t ' \ \ u t . L k e l . \ r t r : s t t t t t t l I b e t ' -
lasclrtrrrg i i tr l3cr-rr siclr sntrnlurt in r- i trcnt unircrscl lcu ., l iut iul Action Coding Sv,s' tent""
clessern irr unrl irngreic,hen Mcssungcn crnri l tcl tc min'r ische Bewegungen.'r welche clasiewcils
au thcnt ische Ge l i ih l a r r e inen en tsprcchcnc l l ' c rb inc l l i chcn Ges ich lsausc l ruck koppe ln .
ku tun zu l i i l l i g n r i l c len l ;onncn r . rnscrc r Da ls tc l lL rnger r unrn i l le lbarzL l r [ )eckung ko ln r l rcu . r j
Dic pr. inr. ir-e Sinnl<onstrult t ion clcr Bi lclcr beclLrrf lc rrnd bedarl 'nach wie vor cletnnach kcincs
Senranl isierulrgsprozcttscs. sunclcln basicrl au[ 'al tgeborenen Ausdrucksunivcrsal ien; das
.CiegenLiber' ist. jcnscits ciucr ur.bitr- i i r .en Sprache lesbar. ldeologischc Botschaflen. u,elche
erst in clcn kourplcxe,r 'cn bi l t l l ichen Konlerlen cler Micncn vcnnittcl t welden. ver{ i igen
h ier i iber e in c l i rch tcs . ia ts l i ch l i ch au1 'c len .e rs ien f l l i ck 'vc rs t i inc l l i chcs Kommunika t ions-
med iun- r . " ' L )a unscrc l ' on c l iesen Glunc lenro t i t )neu spontan ausgc l i i s te r r m i tn ischen
l le rvegungcn c la l i ibc r - h inar , rs r rachweis l i ch c lc ra r t sy rnb io t i sch an d ie ihnen zugrunc le
l iegcnc lcn ( ie t i i i r le gebunden s inc l . c lass s ich sc lbs t be i e inenr .k i ins t l i chen ' l r innehmcn
c incr c lc la r t iger r Miene. c l .h . nach c iucr bcwuss len Hers le l lung s r . imt l i cher f i i r s ic vc r -
bincl l ichcn Musl<el l<clrrtrakl ionerr irn ( icsicht. al lrr i ihl ich clas ihr zlrgeordlrete tatsl icir l ichc
cnrol ionale l , .nrplrnden" oclcrzunrinclcst af l l 'kt ive l ' . r intrerutrgen an gleichcfmaLlcn gcfi ihl te
E lc ign issc , in e inenr l {üchkoppc lLurgsprozcss e ins le l len . ' r e rha i l t n ich t zu lc lz l P la tons
Furcht vor einer unmit lelbarcn Aff izicr-birr- l<ei1 des Menschen clurch cl ic Kunsl vot-dieser
Fo l ie e ine neue ( i r l rnc l lngc . l Jnc l d ies unrso rnehr . a ls gcr -adc ih r ' . ja das zu ,e i l ' e l los mr ich-
t igs le l )oLent ia l anc ignc t . dus Wcsen e i r re r l - ,n ro t ion gcs ta l tc l i sch zu bant ren un i l in ver -
r l ic l i leler F. inclr ingl ichl ici t zr.r vcr.r ' r i t leln. 'r LJnr ei ire solchc Rüel<koppelLrrrg nürnl ich cl ie
3- l Vg l .z .u . l rx r , r , rx l9 l l8 ;S<; r r r ,n rn l t ) i ) ( ) ; l l< r r , rN. I {osr ,Nur r rc l t )97 ; [ [ rnss 1999; I ' i , r ' r ' r , s . ( , t . t , t , snl { }0 1 :L l r . r t ; r r . N l , r r r i rn< ; 200- l ; An , tu 2 l }0 ,1 : i i r< iv . rN 2(X) .1 : l i t fu l t 2007.
j .1 Zu r lcnr auf i lcr Basis von Vidco- urrt l ( 'onrl .rutclaul)cichnLrngcu crrtwickcltcn ,.Spl i t-Scrcen-Vcrfhhlcn'". *,clchcs t ictai l l icrtc 13cobachtLrnge n Lrnd lJcschrcibungcn cinzclt tcr durcrh dic Aflektcin ( iang gosctztcf N{usl iclakt ivi t l i tcn inr ( icsicht bcstinrmt. vgl. cl ic otrcn gcrrattntc [ . i tclatur.
35 \ /g l . z . I i . r \n . ,u r 2 (X)4 . 126 Abh. l .l ( , in r l i cscur S i r rn bc lc i l s i v l rn r . r ,nu I )o r . r ' r ' v 197:1" bcs . 218-2 19 .3J l) t tz.u vol al lcin dic Stut l icrr ron l l ru, lN l9lJ8 und 20()4 (rnit wcitcl f i ihrcndcr I- i tcratur)"I t Irr dicscrr i Sinn basicltc bcisniclsrvcisc dcr von ( 'hrr lcs L-c l ln-tn auf t ler f lasis der Lchrcn
f)cscartcs crstcl l{c uirt l auf t l ic stalk rrorrnicrtcn Vct 'hulfcnst 'cgclrr clcr höfrschcn Gcscl lschafiFrankrcichs inr 17. .Jlr. l r i rr nrsgcrichtctc visual isicrtc Karrorr i ibcr dic Aflcktc . ,( lonlörcncc sr-u'l 'crplcssion gL:rr i ! 'alr- ' ct i rnrt ieLrl iörc" ( l66l i) : Mdl!rodc po,,tr apprcndtc i ' r dcssincr lcs Passiotrs
\ th lct ht t ' l . l i tu t , r t . l t 'o t t l r t t ! l t ' t . ' r l t r .s l in t l t ' r , t t t t t i l t , t t Nl i l t lÄrr t ts , t i l ,
c i c r s ich c lc r r r c lc lc r l r l i chcr r i . c ic ic r rs i : l i u t i c r r
c ' n t h a i l c n t l e r r n t c r r s e l t l i t ' l t c r r S c c i r : l n c l i r
en isp ieehe l l ( l ! co l t l r rc lc l t l r r l , lL r l t i r_ .s l . -o :
[ r ( ) s g e l t l c s r l c n r r l r r r c l t i n I ) l l t l r t r r s I l c ] c | l r i
d e s s o k r . l r l i s c l r t n I ) i r r l o r c s l r i r I . " a l l i k l t s .
Hrc r - i s t r ie r N, l l r l . i s l l r i r t i r l r l rnsch l i c l t c r t
See lc i l r r . i r rncr .c r . r \L rsg lc ic l r . ih lc rec i r i ;
M i t te tn i t r l c r S l r - l r l . t r r l t i cs l iosu tos . r l c r -
l i u l l i a l r n o n i c b r r s i c r i . i r n l t i r r l i l a t r g . i ) i , _ "
on lo lou isehc iu r t l r I i c l i s t l rc t i s i : l r c ( ) r ' c i r r r rn , :
: t i t l z c n s i e h u t g c n s , - ' i t i g . . , \ r i s t o t c l c :
l i r lde l te i r t sc incr ' . .1 ) t r r ' t i l . " gun. , l i hn l re l r -
\ 1 a l e r . L i n c l I ) i c l t t e r . : o l l l c n , l i c \ l e n s c h c r r
n i c h l s o r t r t h l r h n r c n . u i c s i u s c i c n . s o n r l c r - r r
r i t c g r - r tc 1 )0r -1 r - l r l r i ] i r l c t . . .1 )cn i t luch r l i r . s r :
gebcn c i ie i r r t l i r i t l L rc l l cn Z i igc ' , r . ie t i c r i r r r , l
b i ldcn s ic t ihn l i c i r r rn t l z r r r l l c ' i r_ ' l i sc l r ( inc r ab , . l l , l , . v
So s< t l l i ruc l r ( l c r i ) i c i r l c l ' " \ \ , c lu l e r . i i i l l ! j oL l r ,
z o l r r i g c . I c i c i r r s i r r n i ! , c o r l c r r r n t l c l e n r i t l t ) t l
de t - l l t rgcn ( l r r rn rk tc l l r ' l t l un l r . - lu l i c t , , '
\ l e r l s c l l c r t t t r t e l r l t l r r r t . s i t r r l s r l i c " d i c s i c : i n t i . r r n r l , , r r s l c i t l r l r l : r ' c c l r t s c l r a l l ' e n i i l i r - s t e l l c r r . " i ) i c
F o r t l l i i c l i \ t l l t \ L : ( ) l l l ü t t r i l t l r ' r r l c l S e e i e r r i t l r l n L r r i r l c n t i s c h s c i n ^ : o r - r c i c r r r l n l - s r ) l i l r - i l r \
( l l 0 l ; i l l t t l t l r t t t l t c r p l i z i t n i c h t a L l l : \ i r s c l l r r r t r r r r t r ' n t i e r \ l r l t r r ' . s o n t l c l r r u u 1 ' \ i r r i r i l r l c r . n i l c rb i l r l c i , t l c r r l ( , ns r . r , . r nc l r r r r l i e i r uu f a r r t i l <c r i S r l r i ucn L r r r t i l l i i s r e r : . r r " i g xu6 . : 1 . , , . l n l i l i i s i c r . cn ( l ü r r 'S t r j c l s I { l r l l l r c l s o t l c l ( ' o t t - cg i os " n , c l chc r r l s v r ' r ' b i n t l l i t l r e Z t ' usc r r . u i s g l c i ehsu r r r r c r r l i c l r l c l c
. S t i l l s ' t l c r \ \ ' i r k l i t l i l i , ' i t r l i c ( i i i l t i s k c i t s c i n , : r l J e o h r r t l r l u n l c n b c l l u u b i g c n s o l l l c n . V l l . h n r r . r r N r , r r
1 9 9 l . h c s . . 1 0 ( r i - 1 0 . l l t i t i t l , r ' t , t : l r r l 9 L l l - 6 r r l . \ 1 o x 1 1 r , 1 , l ( ) ( ) - 1 . I I r , r n 1 0 0 L I n g r . t i n t l s i i l z l i t . l ri c t ' g l t i t l l l l l t t r ' t \ \ c i : e r ( ' r l f i r t i ) e n i s [ ) i r i c r r t i n ' e i n e r r L l r ] ( l c i i r . l l h l l r L r n c l c r t s l l i l c r . r c r . l l : s l e n. \ b h l r n t l l r r r r ! - . i . e t l t | t r r l i , r * L r r j i t L r n t r t i l i , . ' r " ( i r i r ' - \ ) ( l i e . \ U l l i t . s L i l l ! . r l i c K U n s t r , r n . . : S e l ( r L r5 l l l ü l ! l \ s o l l t r l l t t l t t t i l e t t e l t l e l : r t i t t . . r l s ( l ! i n r n l i : r ' l t e r r l o l n t e l t l c l n l r l i r i l r c h e n \ \ ' c l t t l i e u c s c n tl i c l l c r l ( i t L t l t t l t l l L t : l c t l t e t l t r t . z r l l t t i r , , ' i l c n . L l : r i l i r ' / t r s e l r r r r e r . : c l b : l l g i l j ' t l l 5 r r l L r l l : l o s [ r l t i h c I L l .i t l l I I l t l r e r r r l r ' t s l c l i l t t r \ \ r c r i c r h o l b u l i i , r i t , l t r . \ i l i l . l e L I r r ' I ' r r n , ' i I t l c r ' ( ) r ' r l n u n q r l r r e r I , u : : i o n c na r l . c n l t r ' n , / U l i l \ \ c n \ ! 1 . I \ ( ) t i l l i r ) i ] . . ) . l r , ' s f l l f l . k o r i r r - l 0 l ) ( ) . i t c . . l 1 ( r s o r r i c r r n t l t r s r e n t ll ) o r r r l ( ) 0S( ro |g i l r s 5 { ) ( r e 5 ( l f i l r ! g l . I : y rN6 I r ) r ) r ) . r r ' s - l 1y i j
V t l . : r t r c i r l ) l l t , l ( ) ( ) . [ . l ) c s . . [ ] - J ( r : , \ r i i : t , i t r r x . l { l { ) { } . I i { ) I I I
, ! " r ' r ' r t t l t l l t , \ ' t \ / t i l 1 t t , I l c l l t s l l tn t t t l c t l r t
. I ' l L t A t t / r t r t t l t t ' i r t r , t t i [ . t t l t r r r r l t t t r r l l . l . o t n . t t /
I ' r t r i : . l i i l , t I r t t I t i L l t r t , \ ' t r I i t t t t t t f , . , r l r , I r , r r t r ' , ,
t !.t()
I ) 0 (' u t t, r' i n rt ll,ltulc r n u
\b lb i l c l r l i cncn . h r sc incr . Schr i f i i i bc r ' . . [ )as
Sch i ine" (Er rneac lc I . 6 . 9 ) f i r rn iu l i c r te
sp l i t c r I ) lo t in : . .Ke l t re e i l r zu d i r sc lbs t unc l
s ieh t l i ch an . t rnd wcnr r c lu s ie l ' r s1 , c lass du
noch n ich t sch t in b is t . so tL r rv ic dcr l l i l d -
har rc r ' . c lc r r on e incr B l l s te . u e lchc sc l i i i n
r i ' c r r l cn so l l . h ie l e tu as lb r . tn te i l j c l t . h ie r
c lu ' l s ebnc1. t l ies g l i i t t c t . c las k l l i r t . b is e r
c las sch( inc Ant l i t z an c lc l B i i s te vo l lb lach l
hat. So rrrci lJclc atrch dLr f irr t . was unnt ' i tz
is t L rnc l r - i ch tc . u as k lL rnrn t i s t . das [ )L rnk lc
s l iubc le r rn r l n rac l r cs he l l unc l I l ss n ich t
rub. rrtr dcirrcrr l l i ld zu hrrnclrvcrkcn" bis cl ir
hervors t r . lh l t t l c r g i i t t l i che ( i lanz dcr tnaß-
r ol lcn ' l ' r .rqetrcl
| . . . l . Bist clu cltrs gcr. i ,cirden.
1 . . . 1 has t r lL r kc inc t l ' c r t rde l le in r ischLrng
r n e h r . i n d c i n c r n I n n e r c n " . ( l l , t r t r r l n 1 9 8 6 .
24). I)cr Merrsch wircl zr.rnt Künstler. dcr
se i r rc Scc lc sc lbs l gcs ta l l cn kur rn r rnc l
t t t t rss ; r i t t l . l c r -c E tsc l tc t r tL rng unc l inncr -c l {c t . lL rns b i l c lcn c i r rc u t r t r -e t rnb t r rc t r inhc i t .
S e t t c c a s e i t t g a n g s z i t i c l t e I ; r - a g c . . W i e i s l c l r i r r n e n d c i n c r l \ { c i n u n g n u c h c l i e S c e l e
bcsch l r l ' l cn . t le rcn r iu lJc t ' cs Abb i l t l so schcr r lS l i c l i i s t ' . ) " haben d ic ts i lder dcr ,Ar t i kc au f ih re
Wcisc bcar r twc l r tc t : I )c r i t t r t c rc t r LJ r ro rdnLrng c iner Sec lc . c lc lcn ur rkor r l ro l l ie r tc Le i r l cn-
sc l t l t t l c r t kc i t te o t . t l r t cnr lc Vcrnu t r l t z r r lasscn. cn tsp l i ch t c in l i r r l Jc r l i ches Ges ich t . we lc l res
t las r r r i t t ig i r r s ich r . t t l r cu t l c Pr i r rz i l r des ( i l c i c l rger i i ch ls en ts l ' r rcc l rcnc l r lu rchbroc l rcn ur rd
scsprc r r l l l h l t . l ) i c I \4 in r ik r l cs ( iu te r r d ic an s ich . . j c - l r l ch i l cn ucchsc lnc lcn Lc i tb i l c lc rn
ihr-e r- Linlslchrutgszci l . t labci r lur-clrurs r or. i ciner ukzorluic-r ' tgr lJc* eqtrng r lurclrr lrungen scin
l<uru . t r r i s1 . iedoch s lc ls i t r r . rcch lo r Ma l . l ' gcs la l tc l und in r i c r Fo lgc Sp iegc l e ineL von
: l l So : i r rd sc lbs t t l i c zunchnrenr l bcucg lcn I 'h i losop l tg rh i l c in issc o t l c r lV l i inncr -gcs ic l t t c r t l c r s l . x i t cnKllssik urrt l clcl hcl lcnist ischgr Zcit . int ( icgcnslrt . t zu t lcn aus dcn Fr-rgcn rrcratcltcn Micrrcn t lcrFlcr lcr, i tn ( l i tntcn l)ctfacl l tct t ioclr slcts in sich lusgctogcn konrponirr l t . Zur-Nlinrik dcr Phi loso-
l )hc t t l xn l f i i t s u l r t l t l c tc t t [ )cu t t tn l ] rq l . zu le tz t ro r u l l c r r r . \ ' ( )N r ) r ,N Ik r r , r 199J . Z , r tx r , t 1995. Zurl i t l t tgrttcrt, , t lct ' \ust l tuckstluir l i t l i t ur iechischcr urrt l r( irrr ischcr- [)ortnits rnit r lcn. jcrvr: i ls aktucl lcnSt i l i i r l rncn tu r i l \ \ rc r te rors tc l lu r t !cn ih lc rZc i l vq l . sn ln t l s i i t z l i c l r l l i r rs r . r r r , r r l ( )95 . bcs . l f l - l - j . \ \ i i c
1 l t l t . l0 . Ko l t l t / c . t l t i i ug t ' r tdor l lu r ,s r t r t i r t t
\ t ) , : ( n u n n l ( n t 1 ) 1 ( t t ' l \ ' l ) n \ .
R r i r t t i : t l r t ' K o l t i L r t t r t l t
I t t t t l t h L' l l L' rt i ,s / i s t h .L|r ' i t ' L l t i s t ' / r L r r t I. i t r ' l t i l t l . l l o r t t.
l ) L t l L t - t r / t ' i ( t t t t s t ' t t t i l o t i
Schlechte Mienen. Kontrollverlust in der antiken Bildkunst 121
zügellosenAffekten befreiten inneren Ausgewogenheit, einer rechten Ordnung der Seele.
Wut, unbeherrschte sexuelle Begierde, zügelloser Rausch, ausuferndes Lachen,
übermächtiger Schmerz waren Leidenschaften, unter denen in der Antike die Anderen
,zu leiden' hatten: Im Mythos die gegen die Götter aufbegehrenden Frevler oder die
ungezähmten Bewohner der Randzonen von Zivilisation und Wildnis; in der Realität im
Besonderen die Furcht erregenden barbarischen Fremdvölker, gegen die man sich mit
aller Macht abgrenzen wollte.
Heftige Emotionen waren Bi.irden, die man, nicht zuletzt angesichts ihrer tatsächlich
ja nie wirklich auslöschbaren Existenz, anderen aufbürdete, welche sie stellvertretend
zutragen hatten. Was die im tatsächlichen Wortsinn ,vor-bildlichen Götter'betriffi, so
ließen diese in der antiken bildenden Kunst ihre Gefühle bezeichnenderweise zu allen
Zeiten ausschließlich in Handlungen und Gesten transparent werden. Mimisch kannten
sie weder Zorn, noch wirkliches Lachen, noch Schmerz. Vergegenwtirtigt man sich die
eingangs erwähnte Diskrepanz zwischen Literatur und Bildkunst, so stellt man nicht ohne
Überraschung fest, dass ausgerechnet die von Platon so häufig geschmähte Kunst folglich
seiner stets vehementen Forderung nach einer vorbildlich nachbildenden Mimesis letzt-
endlich am eifrissten nachsekommen ist.
stark gleichgewichtige oder ungleichgewichtige Gestaltungsprinzipien zur Anwendung kommenkormten, um gute, grenzwertige oder bedrohliche Leidenschaften mimisch zu klassifizieren, wirdüberdies bei denjenigen Figuren des Mythos besonders deutlich, die, ihrem Wesen nach ambi-valent, sowohl positive als auch negative Charakterzüge in sich vereinten und in der Folge dannentsprechend auch formal einmal auf diese, einmal aufjene Weise bildlich geschildert wurden. Soetwa bei den Kentauren, unter denen es ja durchaus auch einige geschätzte Verheter gab, oder vorallem bei den Satym und Silenen, welche, zum unmittelbaren Gefolge des Dionysos gehörig, eherdie stets potentielle Geführdung des Menschen durch übermäßigen Rausch rmd Lüstemheit alsdie Gefahr selbst verkörperten. Ztxn ambivalenten Charakter der Kentauren etwa Vocu, 1978;Monewrcrz 2000; Hör.scHEn 2000, 291-295; ScnönNEn 2002. Zu den Satym in diesem Zusam-menhang bes. CenpnNrnn 1986 und 1997 , 15-34; SrÄnrr I 999, bes. 161 -201; ScuNsroEn 2000.
n:
[- i teratunu'clzcichn i s
( ' u t t ' t ' i t t t t Mt tc l t ' t ' n t t
Atr ' r iv t" N4. (2(X) '+) . . .Svrrrbol odcr Svt t t l - r torr ' l Lcsbannachungcn r lcs ( ics ichts" . in: I ' . I -öt l lc l und
I - . Scho l z (H rsg . ) , Du . s G t ' . , ; i t - ' h t i . s t t : i n t ' . t t u r k t 'O rgun i . su t i on , l l l - 119 . K t i l n .
Aut t t r t t t ; t , r t L, r . l l t t r ' t - ' r .NN" M. ( 1996). , l r tutorniL ' turd Ph.t . r iognornic in dt ' r l tc l l t ,n is l i . t< hcn Plust ik .
I ) u rs..s I a I I I t t n r I ) c rg u t t t o nol/or: Str-rttgart.
ANnx.r , r r . I l . (200 1 1. Si k t r l l t / r r r dt 's l l c l l an i .s n t r .s , Mi inchcn.
ANt;t'ttttN. Ir. (2000), Dt'r ll:c.g -trr lllatuph.t,,sik. Iitr,sol,rutik. l)luton. ,,tri.ttotc1i,.i, W'cilcrsrvist.
[ ] i r i t r r t t r t r . i \ ( f 982). [ ) i t IJcsl i t 'Mcn.sth.St ,nctusAgsrt 's .s iorr ,st l t t ,or ia. ihrc l th i l rxopl t i ,s t .hanl , i t r ,s t r /en
r r rtt./ i / t rt' I i I cru t'i,st' lt t' u A t r.ttt' i rk r r ngt'n. Frarrkfirrt.
Il,tt rs. fl. urrrl J. ('lccsc (2001). (]asithtcr, dus (it'hL'irrtni.t tlt.tt't.t'r. !dt'ntittit. Köln.
lJ t r , rzt . t r r . . l D. ( 19.56). . , l t t ic l t lu t l ' l igrr r t ' t 'usa pt int t ' i rs , Oxl i r rd.
lJr , rzr . r :v . . l f ) (1963). . l t t i t t ru l l ig t r ra vusa- lu intL ' r , : . Oxlord.
l ' i t r t . t . t rN, f f ( 1985). l \ , la l t r .s gt t l l ic t r . t , n l ( tu, \ pt l t i t 'us. Ttr rn F ' t rn l t l tnot iy , in dt t ' r i inr i .s than f lcptrb l ik ,
Stut tga[ t .
I i t r t r<;r r t r , I l ( l9 lJ6) . l )ar Por lhet tor t in Bu.scl . l )o l , t r rnor lut ion: t t t l t ,n l , lc to l tcn. \ ,4al ' rz .
IJ t .uNrr t , r . r . . M.W. (19E9). I lc l l t i r rg f i ' iL ' r t t ls unt l hornir tg L ' r t t ' tn ie.s. Lsl r td.r in Sol t / r r r lc .s ond ( i r t 'ck
. t / i l , . ' . ( ' l r r r r h r i t l r . l e .
I J i j r t , v t , . H . ( 2 (XX) ) " . , l l i r nn r c l und I l r i l l c a l s ( l c l i i h l s l r i u r r r c " . i n : C ' . f l cn th i cn , A . F l c i g und I . Kas t cn
( l I rsg.) . I :nnt t i r l tu l i tü/ . Zt t r ( ic t th i thtc t lar Otf i ih la.60-8 l . Ki i ln .
lJ<rt t t r t r tN. ^ . H. (1971)" Di t ' , \ l t . r t t t t ' l t 's l t i ingtndL'r t i l lur .s. t 'u . t , Marburgcl Winckclnrann Programm,
37--52. Marburg.
lJot t t t , r , t , tNN. N. (1994)" Kt t r t . t t t rnd I 'ht ,s iognotnik. Mcns<hL'ndatr t t l rg t rnd l l l<:n.schartdursta l l t rng int
Alturdlurrl. l(öln.
IJ t t , tus r r , tn ' . D . "1 . (199 l ) . . ,Thc A. ia r n ty th und thc po l i s . O ld va lucs rnc l ncu" ' , i r r.1. M. Wickcrshanr (Hrsg.), l r l t ' t / t und /ht:polr.r" 99-125. I thaca.
I : in r t . t . , r ru i " C ' . (1998) . . . l r ion" [ ' c i r i thoos c la s t i rpc dc i ( ]cn taur i " . in Muta t . io l i
D. C. Pozzi und
c di,sL trssioni pctI' tt ntr I i.; i da i I c,s t i t I t.s,s i t' i 1(1. 4 | -1 6.
( . , r rN. H. LJ. t tnd S. I l icekhof i ( l l rsg.)(2002). Fronnt , l i 'a tnd. lut ' lur i ,sch. I ) ic Rcl ig ion dar Kel ten,
M a i n z .( , a r t r r q s . D I - ( 2 0 0 1 ) , " . Ä n g c r - a u d t h c v c i l i n a n c i c n t ( i r c c k c u l t u l c " . ( l r c a t ' t u n t l R o r r t c 4 8 . l E - 3 2 .( l , r t t rNs. D. L. (Hrsg-)(2005). I l r td. t , lungrtugt ' in tht ' .qt 'cc l , unt l ntnt tn vt t r lds. Swzrnsca.( l r i r t ' t r n t t r t t . T l l ( 19E6 ) . l ) i o r l ' . ; i u r t i r n t r gL ' r ' _ t ' i r t u r< l t u i t ' g raL ' l t u r t . I t . s t / t ' t , t , l op r t t t ' n t i n l t l n k f i g t r r c
t'us t' 1t t r i r t I i rt.q. Oxtbrd.( l . r t rprNL ut t . l - . I I . ( 1997)" l ) ion.r t iun intrgar. \ ' i t t f i l i l r tcnt t r ry At l t t 'ns, Orfbnl .(l.,rritxtrss. M Ii. (100 I 1" I'i,struli:ingv'orncn irt tlr ill iddla,1gc.,,\igh/,:;1ta<ttttlc, und.st'oltit c&)tjont.t:.
l )h i lac lc iph ia.( l t . ' russ. . l . "1. Lrrrd S. l . . lohnstot t ( l l rsg.) (1997). l , lcdcu. L.s. t t t ' .s on l l . lcdcu in rnyth, l i t<: rut t r rc,
1 t I t i I t t ,s t t1t I t . t ' , u r r I u r I , Pl i r rccton.
l ) , t r ' t r , r . M. (2000), / i r . r lc i t rd i t 'u /c l i l i i honintr rn. Mi instcr .
l )Äu( i ! i . Y. A. ( lg lJ l ) . Lc ßut ' l turL ' . Rt tht ' rLhL' .s ,s t r r lu t t tnt 'L ' l t t ion nntuinc c l t , lu hur l tar ic ct lu t ' iv i l isu-
/ l rx . ( 'o l lcct ion Li r tourus 176. Brüsscl .
[ ) t r i r . u .A . ( l c ) f i - 5 ) , l ) t , L i l t t c l l t t ngv t rn l ] t i l l t ' n i ndc r , 1 r t t ! l i L ' . ( i ( i t t i ngcn .
Schlechte Mienen. Kontrollverlust in der antiken Bildkunst 123
Drurr, A. (1994), Die Griechen und die Fremden, München.ErnIaN, P. (1988), Gesichtsausdruck und Gefiihl, Paderborn.Exueu, P (2004), Gefiihle lesen,Minchen.ExrvraN, P. und E. Rosenberg(1997), What theface reveals: basic and applied studies of spontaneous
expression using thefacial action coding system @lCS), New York.Etr,rrc, K. (1999), ,,Die Unvernunft des Begehrens. Platon über den Gegensatz von Vernunft und
Affekt", in: S. Hübsch und D. Kaegi (Hrsg.), Affekte. Philosophische Beiträge zur Theorieder Emotionen. l1-31, Heidelberg.
ErrrIr.rc, K. (2006), Tumult und Erfahrung. Platon über die Natur unserer Emotionen, Heidelberg.EquIr, M. (2007), Sprachinhalt und Mimik bei der Kommunikation von Ärger Hamburg.Fann, B. (1991), ,,Über den Umgang mit Feinden der Zivilisation in Griechenland und Rom",
Hephaistos 10,89 -104.
Frnr.e, K. (1996),,,Soziale Normen in der Medea des Euripides", in: H. J. Gehrke und A. Möller(Hrsg.), Vergangenheit und Lebenswelt. Soziale Kommunikation, Traditionsbildung undhis torisc hes B ewuf ts ein, 219 -23 4, Tübingen.
FrnnIs, I. M. (2000), Enemies of Rome. Barbarians through Roman eyes, Stroud.FruscnEn, R. (1972-75),,,Marsyas undAchaios",Jahreshefte des Östeneichischen Archäologischen
Institutes in llien 5OB.103-122.Foxuerr, L. (1998), ,,The politics of affection. Emotional attachments in Athenian society",
in: P. Cartledge (Hrsg.), Kosmos. Essays in order, conflict and community in classicalAt he ns, 52-67, Cambrid,ge.
FneNzoNr, C. (2006), Tirannia dello sguardo. Corpo, gesto, espressione nell'arte greca, Torino.Geoeutn, H. G. (1978), Die ldee des Guten zwischen Plato und Aristoteles,Sitzungsberichte der
HeidelbergerAkademie derWissenschaften, Philosophisch-historische Klasse 3, Heidelberg.Glrro, M. (1975), Geschichte der Plakate, Herrsching.GenvIr , A. F. (1998), Sophocles Ajax, Warminster.Gesrenno, D. (2005), ,,Dessins sans dessein. Une cl6 de lecture simple pour les mdtopes 13-20 sud
du Parth6non<, Revue archöologique, 3-25.GIurreNr, L. (2000), ,,Die Giganten als Gegenbilder der attischen Bürger im 6. und 5. Jahrhundert
v. Chr.", in: T. Hölscher (Hrsg.), Gegenwelten zu den Kulturen Griechenlands und Romsin der Antike,263-286, München.
GIurtaNr, L. (2003), Bild und Mythos. Geschichte der Bilderzcihlung in der griechischen Kunst,München.
GrurnNr, L. (2004),,,Die Not des Sterbens als ästhetisches Phänomen. Zur Mitleidlosigkeit desantiken Betrachters", Pegasus 6,9-22 .
GIuueNr, L. (2006), ,,Marsyas als Märtyrer? Zur Parteinahme des Betrachters bei antiken Dar-stellungen von Gewalt", in: U. Renner und M. Schneider (Hrsg.), Höutung: Lesarten desMarsyas - Myt ho s, 33 -45, München.
Grurrewr, L. und W. Heilmeyer (Hrsg.) (1991), Euphronios der Maler. Eine Ausstellung in derSonderausstellungshalle der Staatlichen Museen Preußischer Kulturbesitz Berlin- Dahlem20.3.-26.5.199 1, Mailand.
HenoEn, R. (Hrsg.) (1986), Plotin, Das Schöne Das Gute - Entstehung und Ordnung der Dinge,Hamburg.
t : 1 ( ' tr lct ' i nt t tr lut lc n tu
I l ' r t l t t t s .w . \ . ( ] (X ) l | ^ | | t . ' : t n t i n i t t g t t t g l , ' . l l t c
I I t ' t t r t rN . . l ( 200 - l ) . . . 1 ' i r c ss l r l i s chc [ . l p i l h cn i n I r l i s . Zu l I ) cu l r r r r r r t l c s Wcs tg i cbc l s r , o r r ( ) l y rnp ia " ^
. I r t l r t i t t I r t t | i . s t l t t t . 1 r r : r , i g t , r ' . I 3 - l - I 90 .
I l r , t t r - - 1 . ( ) l l ( ) l ) . l : r ' t r r r - r
lJrr r r t t r t rL l t l i t , ( t \ l ( 'n ( t t l t t ITt t l t ,srut !ot Ju. l ,önig l i t l tcr t . . l l iu t larrr i t ' . l lcr l in .
I l t rss. l { . ( l 9()S )^ ( i r 's i t ' l t / t !n( / l ' ( t : i ;n l i t h l , t ' i / : t ' i t t th t r r ' l , . ( i i i t t i r t r :cn.
I l r t t t s . I L L r r t t l \ ' l ( i i s t t r e r ' ( l (X ) -1 ) . / ) r , r ' l ) ( t \ d t ) t ( ) n r t l t ( u . . N l l r i n z .
I l r s r . . J . ( 100 i ) . . \ ; r / , r , r , l t ' : . l l t r t . Lon t l on .
I I t i r r . r r . r x s . t t . ( l 9 ( ) l ) ^ . . 1 ) i c \ l c t o P c S i i t l l l r r r r t l t l u s ' l
h c r n u r l c r . S i i d n r c l o p c n t l c s P u r t h c n o r r ' . .
r r r . [ . P i l l r l l t t l r r t t t L t t t t l \ \ . ( i u u e t ( l l l s s . ) . ( i i , , r ' l / i s t l t c L l t r : : r 1 , . \ i r r t l l i g c h c i d c r i n l c ; r l i s -
z i I l i r l i l cn ' l ugL rng t l c : I ) cu t : c l r c r r , \ r ' c l l i o l osc r t r c l b l r n t j c : un t l t l c r . l \ l on r r r r : c r r ec : c l l s che f l .
I l l r r u b c u r c n l + . l l . 1 0 . 1 9 9 I . l l j - 1 5 7 . \ L i r n b c r g .
I I o t s t : l t t . H . T . ( l ( ) S - i ) . . . D i c ( i c s c h l a g e n e r r L r n r i , , \ u s g c l i c l i l t c n i n t l c r K u n s t r l t s I l c l l e n i s n r L r s " .
. l t t t i l , t ' k r r t t . s t l S . I l ( ) - l . 1 f r .
I I o t . s r . l t t , t t . f . ( 1 9 9 - 5 ) . . . 1 ( ) l n l c n t l c l K u r r s l r r r r r l l r o n n c n t l e s I c b c n s " . i n : 1 . f l i j l s c h c l u n c l I { . l . a L r l c r '( l l r sg . ) . l : o r t t t t , r t t l c t l t r r t r , t t un ( l l : t n ' n t t , t t t l t ' . s l , t , l t t , t r , s . . 1 , s l l t t ' t i ; t l r t , l i t ' l r . t r c l t t t r r t , qu t t t l . : l ) i t t l t t , t .
I o r t t h ' r . l r t t tÄL ' l t i . s : t r r ' ( i L ' , g t ' r ' ' t t t | t i l i l t / r i r ( f u t : t u r i t l , . I l - . l 5 . Os t l i l t l c r r r I l r r i t .
L l i r t s t . t t t t t t . l - . ( 2 (XX) ) . . . 1 c i r r t i r i ' c l l c t t . ( i l i i c kswc l t c r r . l ) c r sc r ' . 1 ( cn tau l c r r un t l r \ r r r i r zoncn " . i r r : l .H i i l s chc r '( [ l r sg . ) . ( ; ( . ! : r t t v l l ( t t - r t i l ' r t l s ' t r l / t t r t ' r t ( i t i c t l t cn l t u t t l . t r t n t l I l t t n t , s i t t d t ' r , l t t t i l , t ' - 2S7 - -1 ] . ( ) .l \ l i l n c l r c r r .
LIr r t : t , t x t , t l . \ \1. ( 1989)" . . -1rr t lcn ! l 'o lJcn Al t i i ror I 'on Nlar l r rcs ia unt l I )cr ! i tut t tn" . . . l r r l t l io logi .sc l r t , t .I ' t , t " , t 6 t l | - 1 , 1 I
l l i r t . t ' t , r t t t . \ \ 1 . ( l ( ) 9 6 ) . ̂ . 1 ) c r r l l l e n r l c t c p c ; u u r r r l t r a l l t t " . , l r t l t t i r t l l , g i . s t l t t , t . 1 r r l i g t , r . l l 5 - 1 3 4 .
\ ( ) \ r ) l : \ LI i r l 1 ' . 11. ( l r ) ( )1) . l ' l t i lo ;o l t l rut l t r t r ' / t ' i i /s L l t ' : I : r ' i i l t r r t t r l I l t tL l t l r t , l l t ' t t i t r r t r r : . N, l i inchcn.
l l o t t ' t r t t l . \ \ ' ( J 0 0 5 ) ^ . . , , \ c l r i l l . t l r t : \ ' i c h . ' , < l t t r I t r o b l c n l r t i s r c n r n g t r a r r s g l c s s i r c r ' ( i c r i u l t i n
k l l r s : i s c l r c r r V l t s c t t b i l t l c r r r " - i n : ( i . I i s c l r c r L rn r l S . \ { o reu ( l l l sg . ) . D i c t r r t i l o t , . \ ' c i / t ' t l t ' r -[ / r r . r . i l Ä . ( i t ' v t t l l i t t t . i . t u t t l / . . l t t l r r l t t t t t t l L ' t ' t r . ( ' / r i : . Ku l t r r l n i : : cn : c l t e l i l i c l t c s Ko l l o t l u i un t
I Jo t t t t . KL t t t s l L t nd \ L t s : t e l l ungs l r i l l e t l c r ' l l L rn i l c s r cp r r l r l i k I ) cu t sc l t l an t l . I L - I l . 7 l (X l l . l l - i - 116 .
S t t r f tg l r r t .
\ . \N I I ( ) r ) l " I - . ( l (X )7 ) . , .S t l ' l r l cg r c i i i f l r ' r t necs . Scn rc l r r r r r t l P l r r i r r r c l r on eon t ro l J i ng i u t 1 l c f " . 1 / / / ( , / r i r ) . \ t r / ( ,
6 ( ) . 5 ( ) - l ( r .
I l t i t ; t t t . s . ( i . . 1 . ( l ( ) 0 1 ) - l ? r t t t t l c t l . 4 ' l t l t i l o . so l t l r . t ' , q r r r , l t ' l u t t l , t r t , 1 r ' i . s / o t l t , o r t c t l t i t : , l . op r l op .
J , r t . t ; t , t t . ( .S . . l .K r r s t e r t t r r r t l l l . l l l r t r l e l l l r sg . ) ( l (X ) . 1 ) . ( o ( l t . nu t ! ( n to r t l l n t o t i ouL , r t i r t t l l i t t L l t t l t c r , l J c r l i t .
l , r r r t t z . . ( i . ( f l l sg . ) ( l (X ) . 1 ) . l ' . t t t o t i o t r : t t t ( / n t t t t L ' t i d l t t r l t r r r t ' . l ' o r sc l r r r n ! c r r dos l r r s l i l u l s l i i r I l ca l i cn -
l < t t r t dc t l c s N ' l i l l c l i r l t c r ' s t r n t l t l c l f l i r hcn Nc r r zc i t . I ) r s kL rss i oncn u r r i l l \ l i t t cna l i c r r 7 . \ \ i cn .
I t ' N t r t N s . L ( l ( ) ( ) l ) . . . l h c a l t a t t r c r r r c r r t o l ' t l r c s c u l p t u r c t l l i i c z c l i o r n t l r c t c r r r p l c o l A p o l l o l r p i k o u l i o s
I t l f J l t s s l t c . ' . i n : ( ) . P l l ag i t r r r n r l W ( ' ou i son ( l l r - s t . ) . . s t t r l l t l t r t t , f t t t t r t . 1 r ' t t r t l i u t n t ( l l . ( t ( o r l i ( t -
[ : ' l r r c t c t l i n ss o l ' an i n l c r r r r t i onu l co r r l c l c r r cc l r c l t l a l l l r e A rnc l i c i r n Sch t x r l o f ( ' l a ss i r . u l S tu t l r c s
ü1 . \ t l r c r r s , ' \ p r i l l ( ) l - + S . 5 r -7 r . ( ) r l i r r i l .
f t s l ' t . t t . K . ( l (X )5 ) . . . ( i e sc l r l ec l r l e r - opp t , s i t i on r t t r t l ( i cuu l l [ J cobac l r t ungcn u r r i l c r k l uss i schcn l l au -
l r l l . l i l i " - i n . ( i . l i : c l t c l un t l S . N lo l u r l ( l l r sg . ) . l ) i t , t t t t t / t , r . t ' . \ ' t , i t t t l t , r . , ( l r r s r l / , . ( i t , t r t r l / i r r t
. i . t r t t , / l . , l t t l r t l t L t n t l , ' t I r ( ' / l : - Ku l l r r n r i s scn : ch r r f l l i c l r c s I ( o l l o t l L r i un l l l o l t l l " KL tns t - un t l
, . \ r r s r r c l l r r r r s h r r l l e i l c r l J r r . t l c s r c p r r b l i k I ) c L r t : e l r l r r r r l ^ I L _ l r l l ( x ) 1 . l f i s - 1 0 - 1 . s t u t t ! a 1 1 .
St'hIcthtc Miencn. Kr;nlnt||t,crIusI in rlt,r utntik'n l'lildhtnst ! :5
K.rr , t tNsir r . G. (200.1)" . . f )cr Slrcngc St i l : i l lLrp l i rs t ik" . in: P. ( . f to l ( l l rsg.) . { i t ' .s th i tht t ' tkr ont i l icn
fl i l dlt u t i t rk t tt.s l l l. K l u,s.s i.,;c ht, I ) l us t i L. 3i-5 1 " Mainz.
I(,rs t ln. I{. A. (2(X),5)" Ernotion. rc..\1t'uittt, untl totnrnttnily in unt iL'nl Rr.rlrc, Ox{irrcl.
K ' r r ,<,r , D. ( lc)99). . .L in gutcs ( ic f i ih l . Ar is lotc lcs ü{rcr dcn Zrrsaurrrcnharrg von At lckt und ( ic l i ih l " .
i n : A . H i i bsch u r rd I ) . K r cg i ( i l r sg . ) " , l l l a l ' t c . l ' / t i l t t . so l t l t i . t t l t t ' f l a i t r i i g t ' : t u ' l ' l r eo t i c dc r
E ntot i .o nc n ̂ 33-5 i . t r lc ic lc lbcrg.
K t , t . t t o t , r , r r r t . J . A . ( 2007 ) . " ,SL rpp rcss i ng ung r l i n c r r l y C 'h r i s t i l n i t y . I r an rp l cs l i om thc [ ' aL r l i r r c
t racl i t ion", ( i rack, Ronurt t rnd Bl ' : t r r t inc St t r / i t ' . t 47. i07-125.
Kt .O<:r .Nr, t r , A. (2005). . "N, lor t lcnclc Mi i t tcr . N4cdca" Prokrrc Lrncl das Mut iv t lcr 1 ln-chtburcn I {achc
int k lassischcn Äthcn". in: ( i . F ischcr und S. Muravn,( l l rsg.) . I ) i t undt ' ta Sci t t 'dar K/a.rs lÄ.( ic t tu l / in 5. und 1. " lohrhtrndL'r l r ( ' l i r : " Kul tunvisscnschal i l ichcs Kol ioclu iurn Bonn" I tunst-
tund Äusstc l lungslra l lc dcr-Bunclcsrcpu[r l ik Dcutschlarrc l . ] I -13.7 2002. 211-263. Stut tgart .
Kxtrt.r.. H. ( 1990). i\,lt '/hrt,s tltd I'oli.s. Bildpnt,4t'utntnL' griccltisL ht'r Iltttrslitrlplrl: f)arnrstäclt.
Kxlnnt , . A (199:1) . l7t ' l t r .s /crupot tut t . Ztr r Bt t lcr t t t r r tg t . 'on An,qst in Pol i t ik t tnt l ( ic .sal l . r thuf i dar
rt)ni.schot Kui.yar-ei/tit's L tuttl l. "/trlrrlttrndar/.s rt. ('hr.. Stuttgart.
Ktr t t t . t r . I I . ( l t )89). { ' lTrrc lut 'u 1;oL,s is notr r r i t . [ )cni .s ] ) idt rots ' l iunslhcgt i f / " I l ik lcshcint .
Ko t t ' t t t . B . ( 2000 ) . . . T l r ca t f i r l i l i i t d c r I l n ro t i o r r cn . Zu l l ( t i r pc r sp rac l r c i n r cng l i s chcn Rn rnan c l cs
l l J . Jah rhunc l c r t s " . i n : ( ' . [ ] cn th i cn , A . F l c i g u r r c l I . Kas t cn ( l l r sg . ) . l : no t i onu l i / i i t . Z t r r( ia. t th i thtc t lcr ( ic l i ih la. l -1 I - 155, Kal ln.
KR,tr . 'su" f ] . t r r rd U. Schcck ( l l rsg.) (2{ l ( }6) . l i rno/ ion. t unt l c t r l t t tnt l t 'h tutgt : . ( i t ' l i ih la t tnt l l , t r l t t rn, l lcr
Llhntlc l, ' l 'übingcrr
Kttttltttrr. ts. (1994)" Dtr.s ßild dt:r KLl/an hi,: itt tttrsttslt'i.tt ltt: Zcit. Sltttliut -trt'ln.ttrtrltt'nlttlisit't 'tutg
t'irtt's' ttnlikan [:tindltilttt'.t hci ,qrit't lri.:t hL'n rrnd röni.sLhcn ,'lrtlort'tr. Stuttllart.
Knt t r t i t r t r . K. R. (199-5). Sr i 'g t r t t l Ni t t lc t ' lugt ' . { int t tsrr t l r t rngt 'n phrs iognont i .s t / t t : t ' t rnJ rn i t t is t / t t , r '
l: ' h ü n o m u r e i u K o rrl l t f tlu r.t l c l l t t n ga rt d t t rij m i s L h c n /,ics'lilr, Wien.
K t t u t ; . A . ( 2007 ) " . . [ ) c r ( i a l l i e r i n Äs ' " p t cn " . i r r : l { . r . S t cubcn . ( i . [ . ahuscn unc l I I . Ko t s i r l u (H rsg . ) .
IIO\':ElON. Llaitriigt -ru unlil 't 'n !)luslil,: l 'c:lschri/i -tr Ehrot von Pt,tt,r ('orttelitr.s fJol,
383 -192 . M i i h i r cscu .
KuNzt, . Nl . ( 1t ) r )6)" . . I 'ar lhcnon unr l l 'crganronal tur . Das f ] i l t lp logt lurnr anl Pcrgunrontr l tur a ls l tück-
gr i l l r r t r l 'dcn Parthcnorr '1"" ' l 'ha/ i .s 3. I l -8{} .
Kul txt t t r " ^ . I - . (2005). " .1)o yot i look l ikc -vou bclong hclc ' l Asianisnr at l 'c lsarnon ancl thc N' lakc-
t lorr i r t t t d i rs l tora"" i r r : I l . S. Ciruci r ( [1 isg.) . ( 'u l l t tmr l lnf fowip,J: i unt l athni t Lt l ) l t t i ] l ) t id t i t tz ;
i r i u n I i q u i t . r ' . 1 3 l -2A6, St i i r tgaf t .
l.rr;i ', ('- (li)li2)" 17ru'(ircck ricv of htirhurirur.s in lhc hcllL'rti.sti( u,:(, d,\ lcrirt'tl firtttt t(l)ti '.\(ntoti-
v,t'li lt 't 'tu't,unl urli.ttit t't,ilt,ntt,/i"ont lhc ht'llt 'ni.slit l.rrllrrrl, Ann,'\rbor.
I r I {oc<: , t . I l . ( 1994). . .1-croe ia barbnr ica. l . i r r rpptcscntuzionc c lc i v int i t ra Mcr l io Or- icntc c l {snra".
.Jultrlttrth dt:s [)L'trtscht'n Än ltiioh;.gi.:tltrn lu,\titttt.\ I09. l--10.
Lt l {o<;r ; , r . I l . ( l99E). . .Dic zrv i j l f ( iü t tcr . l lcra unt i r . l ic Vcr l rcrr l rchrrns r lc l Ar ta l i t le n aur grossgl
A l tar von Pcr ' -gat t t t t t t " . " J t t h r l t t t t l t t le r ' 8 t ' r l i n c t ' l . ' l t r s ' t t , t t .10. 7-30.
L rU r iS t ) r r r iR , I I . P ( i 987 ) , . . L i n p l o l cn t i i s chcs ( i a l l i c r - dcnkn ra l " . A t t t i l i c K t rn . s t i 0 . I i l - 15 ' 1 .
Lt t \ , l tNt t r t ' r rut , t iu. M. (1997). . .Kct t l lL l ro i c t Kcrr tuur i t lcs"" LL' . t ihot t lcr ;not t ' t r1t / t i t r r rn i \ l t lhol t tg iue( ' I t r . t ,s i t Lr L, t Supp1. " 61 t r -7 2 1. Zünch- l \ { [ lnchen.
D6
L o r . r r r r . i . ( . ( I 9 ( ) 0 ) . . . J \ i ( ) n
i \ l i i n chcn .
( t t I L ' t i t t t t , \ l t t dL ' r ' r t u
l L ' . r i i r t t t l t t t r r o , g r t r l t l r i t r r t t t l l r l l t o l o . q i L rL ' ( ' l t t \ \ i ( ( r ( 5 . S57 -361 . Z i i r i ch -
I r r r . . . \ . . \ . ( l 9S l i ) . - . 1 ' h , , : i o l no r r r i cu i n i i c l r , ( i c rnn r t i a , , r i c s l l c i t t t : " . l i l t , ' i r t i s t l t , ' s . \ l t : : L t u r t f i i i '
I ' l t i lo lo.g i t ' l - l l . .153 l6r)
L t ' i r r - \ . . \ . ( l 9 ( ) 0 ) . / un t ( t L ' nn (u t ( ' t t l r i l t / t l r ' t l l r i n t t ' t " I I c i de l l r c rg .
N IA I ) r i r {NA L . , r L r r r , r r " ( . ( 1999 ) " . . t l b c r l c l ungcn / L l n r . r o t cn ' un t l z r r t . t t .wo i l 3e ! l ^ l \ l l r r s yas " . i r r : I ' . ( 1 .
13 r i l (H l s l . ) . I l , ' l l t ' t t l : l i ; t l t L ( i t t r 1 t 1 t1 ' 11 . ( ) , ' t l L t t l , : t l r r i l t l i i t . l . L i t t l L ' r ' t . I 1 . 5 - l - +0 .
N i , r . n l r r r r L . t u l r , r r . ( ' . ( 2 (X )0 ) . . .Un ( ) r ( l ' r ung l l s Bc t l t ohu r rg . [ ) e r Ka r r r p l dc r ' ( i i gan t cn gcgcn ( l i c
( i i i l t c r i n t l c r ' l l i l r - l k t r r r : t r l c r l r c l l c n i s t i : c h c n u n t l r i i n r i s c l r c n l c i t " . i n : l ' . I l i i l s c l r c r ' ( l l r s g . . ) .
( ; ( ' . ! ( n r \ \ ' l l . t t ' t r J t ' r t l i r t l l r r t i ' r t ( i t i c t l t l t l t r r t t / . t t r r t t / l l r t n t . : i r t t l c r . t n l i l , r ' , . + i 5 - -166 . M i i r r chcn .
\ l , r r r . r r r , r . ( . ( 1 1 ) { ) 5 ) . . . / u n r l ' c r n t l b i l t l t i c r I ' l o l c n r i c r ' " . i n . I l . l l c c k . I ' . ( . l l o l L r n t l l \ 1 . I } t i c k l i n g
( l I r ' : g . ) - l . ! r l t t t ' t t . ( i t i L t l t t ' t t l t r t t r / . l l o t t t . . l h vL ' l t r t u t ( l I J . t i i l t n ! n .q . Auss t c l l u t t usku t r l og S t l i -
t l c l : c i r es Ku r r s l i r r s t r l L r l L rn t l S t r i t l t i s chc ( i a l c l i c . 16 . No r c rnbc r ' 100 .5 16 . Fcb r . ua r l (X )6 .
l 5 S - l 6 6 . l L i b i n S c n .
i \1Äor( iÄN. l t . ( ' . t r r rd f i . A. ( 'oopcr '1 l t ) t ) )1. ' l hc t t ' r t r l t l t 'o f , ,111t l lo lJ( t . \ . \ i tus. ) . T l tL ' .s t t r l l t t tu ' . ' , I ) f inccton.
\ i - r r . n r , r . . ( . ( l ( ) ( ) r ) . . - l l r i L L n r l i c l r k c i t r r n t l I l c r i c g . u n g s c r l c l r c n . K ( i l p c l s c l r i c k s r l c i m l l o c h h c l l c n i : t t t u s
( l l0-190 r , . ( ' l t r ' . ) " . i r r : I ) . ( ' . [3ol (Hr-st . ) . l ) ic ( i r ' .s t l t ic l r l r ' t lL ' r t tn l iAt ' t t IJ i l t l l turr t ' r 'k t r t t ,s t I I I .
I l c l l t ' r t r s l i s t l t , l ' l t t t t i Ä " I 0 . 1 I f l l . \ l r i r t z .
N l r u s z , r r . . l . R . ( l ( X ) 0 ) . . . I i l r i q u i l o r r s b r r l b u r i l r n s . l { c p r c s c r r t u t i o n s o f t l r c ( j a u l s a t l ) c r g a n r o n a r r d c l -
: c \ \ l t ! ' r c " . r n : N . f . l ) c ( i r t r n rno r r t l un t l I l .S . l l i c l g r i u l ( l i l sg .1 . l t t ( ) n t l ) t ' t gd t ] t t ) n / o . \ 1 t1 ' r 11 t11 . , q11
. \ ' t r r l l t t r r r t ' ( u t ( l ( ' ( ) t t 1 ( ' \ t . I 9 I l - l + . l J c r kc l c r ' .
N i c l ) t , t t r t i l t t " l r . r \ . ( l 9 f l t ) ) . l i t r r i l t i t l c s , \ l t ' t l t ' L t - l l t L ' l t t t t r r t t , t t i o t t r t f [ ) i . son l t : r . I ' cn r t s t l r a t t i l t .
\ l - r , \ 1 r ' r . r | \ . l { . ( l (X ) . 1 ) . I L , l i r t g : i r t l t i : / r t r t . t u t ( i ( t t t t u t l t t 1 ( ) d (n t . ( ' l l t l c t t t on l .
N l r : N r v r N . 1 . . 1 . ( l ( X ) 0 ) . , . t l c h l v i n g l i k c u u . r l l r c r - . l c l l t a l c g c s t r . l r c s i n , , \ t h c n i u n \ : r \ ( P i r i n l i u , r " . i r t .
l J . ( r r l r c n ( l l r : g . ) ^ \ o l t l t t ' t l r t : s i r ' r t l i r l t ' t t l . l t l t L t t : L u t t l l l i r ( t ) u . \ l n t ( 1 i o t 1 r t f l l t L ' o / h t ' r ' i r t
( i r t ' t ' l ; t t r ' / . 7 l - ( )7. [ .c idcn.
I i t . r r . r t . ( . 1 l 9 X S ) . / ) r i ' l t r t l i t i : r ' l t t ' k u t t . \ l t l t ' i ' . q t i t L l t i : L l t t ' r t l t L t g i ) L l i t ' . N l L i r t c l t e r t .
\ '1r . r r r r , r r I )o: ' r r r ' . N4. ( I97.1) . I t l r i i r tont t ' r to lo:1 i , ' LIL ' r I lu / r r r t t 'hr l l r ,q. [ ]cr l i t r .
, \ 1 r , r r n . I I ( l 9 f i i ) " [ ) t , t t t t t l i r ' u t / t l r l L ' r t l t t t ' 1 1 t l : i r r r . i . \ . 1 [ i n c l r c n c r . \ r c l l i o l o g i s c h c S t L r t l i c n ] . N ' l i i n c h c n .
\1r t .ur , ts . ( ' . ( l (X)3() : l ) - l ) r ' r l ' t ' t .L: t rnt t t r r , t l l t r t t l . : v . \ ' l t r t r l .sr t r t tnutr t t 'n1t( t lcr . . l l l t r l i r / t ' r t .7t r r l lo l lc r lc .s
I t i s l t t r i . s r ' l t t , t t ^ { ) , 1 ' \ / i ' . \ i i l t / a i l l ) i sÄ t r . ; : l o t t r ' t i i i h t ' t l ) t t l l r ' t i l t t ! r i l t t l l t t l c t l t r t ' l t t t t o t t t l t ' t l i i l t /
/ r ' i , ' i . ' . l l e t l i t t .
\ ' ( )N N I i i r . r r iN r ) ( ) n r r i . l ' . ( l (X ) l 1 . , , 1 ) i c Ko r r s t r - u l< l i o r r ' " on I l e l t l u r . Rezc l - r t i on : l cnkung t l u l ch I t r l c t ' t e r l t u r l i
t r i t r r l . . \ i a s ' t l c : S o p l r o k l c r " . i n : I l . r o n t l c n l l o l l ' t r n t l S . S e h n r i r l t l l l r s g . ) ^ K t ) n \ l n t l \ t i o n ( r 1 \ ' o t t
I l i r l ' l i t l t l , c i t . l i i l dL , t i r t t ( i r i r ' L ' h t ' t t l t r r t t / t l t ' , t . i . r l r l , l . . l t r / r t l r r r ndc r l , s r . ( l r r ) 61 -2J \ ) .S t t l t t sa r t .
I i r r r t , r t ' L ^ . l . ( l t ) ( ) J ) . l l l t , , ' l 1 , t . t , ' : ' i , , t l t l f l l l t . 1 l L t ; : i t l t l s . l . | t t ' t t t ' i 1 4 i t t | 1 | ] L l i | t f I l t ( | l ( ' | , t l l ( ' l t , t r l L :
( t t t t fL ' t t ' t t t t ' . \ ! i l 1 ( ' \ l ) t ( ' , \ . \ i ( ) t t ! ( : i l t t ru l t ' t ' l l t t t t l i t t t l i i ' t t ' , Ncrv f l l tVcr l .
\ 1 t l t l r i l t t , l / " ( i ' ( ] ( ) ( ) ( } ) . | ) l , t . { L ' . i i l l l t l / t | \ t , 1 1 1 | | t | l ' .
L I L ' t . 1 r t I i l i t ' , \ l i i n c l r c r r .
X i r r R r o N I l R , r L r x D . S . i i l r ( i ( ' . \ \ . \ l 0 s t l l l | s g . ) { l { ) 0 - l ) . 1 1 t r i ( t l l t t i l . q ( t . l ) t ' t . \ l ) t ' ( l i t t ' s f t t t i l t l l o t t t c t l 0
r ' . 1 1 ' 1 l . r l r r l ' r i , l = . '
N l L r s r r . r r I ' r ' , r r r . \ \ ' . ( l ( ) S l ) . , . 1 ) i c l . l i n r P l c n d c n ( i i i t t i r r n c n r o n r g r r l j c n l - r i c s t l c s I ' c r g u r r o n u l t a l s " .
i r . H . ( i . K i p p c n b e r u ( l l r s g . ) . l l t ' l ) t r \ ( ' n 1 u / i t ) t t r t f ( i o t l . : " \ ' i s i h l c R c l i l i o l t l . T 5 - 9 0 . L c i d c r r .
:jfI
-J
\ t l r l t ' t l r t r ' , \ l i t ' t t t ' r r . Ko r r t t r t l l t ' t , t l t r . : t i t t L l o t t t t t i l ; u r l l i l t l l i r r t t . : t t : 7
O s t t o t t r t ^ l { . ( 1 9 9 + ) . . . i I l t n r i t t l t l r e ( o n l l l u r ' . I l e a t l i n g l l l l l t , e c r r t L r l r t r l t l t i t c c t L t n i l : t . L r l 1 t l u l c " . i r r . S .( i t r l t l l l i l l L r r t t l l { . ( ) s b t t r r t c ( l l t s g . ) . . l r ' l , u t L l t L ' \ t i n t r n t i ( ' n t ( i t i ' t l , r t t l t t r t t , . 5 l S J . L u l r b l i r l l c .
I ) , , r t . u , r . l l . ( 1 9 8 1 ) . . . l l p i c c o l o t k r r l r l i o l l c t l t l l n l c n ( ) ' " . X c r r i u 1 . . 1 . 5 - l J - l .
I ) t r l r l - l , t t i t . . l . ( 1 9 8 0 ) " . . \ . j r r r ' s ( i o t i s l r n i l t h c { i o t l s 1 l l ' t l r P l r o r ' l c s " . l . L u t t ! ( l u i t ( ; t l L r : : i r 1 t r t , - 1 9 . + 5 - S ( r
I ) t r n t . [ . ( ] 0 { ) - r ) . / ' { / / r / / \ f ( ) n n ( l n . , l i , ' l t ' t r L l i ) , l t , r r r t , l t l i t ( . i 1 , ; L l t i t l t t t ' t t r t l t i t ' t t i : t . t l l , l t , \ 1 r 5 5 - I S X S ) .
l \ l [ i n c l t c : t .
\ ' o N l ) t t t t t w t t z t r r r t l ( i r r l ' l l ' o r t " l l . ( 1 0 0 7 ) . . . 1 ) i e i r c l l c r r i s t r s c l r c I ) l e s t i k r o r r I ( r 0 b i s l l 0 r ' . ( l r r ' . ' ' . i n :
I ' . ( . t s t l l ( l l r s 9 . ) . l ) l t ' ( i , ' : , l t t c l t l t ' , l t ' t t u t t i Ä r n l ) i l , l l t r r r r t ' r ' l ' t r t t ' t l l l . l l t , l l , r t i : t i : L l t t , l ' l , t : t i l , .
l l I 1 7 l . \ l l i n z( l u t , r l r t t t . I ; ( l 9E9 ) , . ,A r -1 pc tga t t t i ' r t i cn . h i s t o i r c . co l l c t : l i o r r s . l - c l ) c l s c t l L r M r r s t ' c t l ' A r r c l l c pc t i t
o \ " \ o t o a l t a l i t l c ) ) " , 4 ( , t t / ( ' t r t t l r& t l o t l i t 1 r r t , . l 5 - l - l ( ) ( ) .( ] t r , r l r t r . l . ( l 0 0 5 l . l . i t t r / t , l t l t l ' t ' t . t l , r r t t t . l t t t L t 1 t , : , , / l t t t t n o i t t , t t ( i r . t L t , / . l r l c , . l ' 1 r . r r .
l { . r t . r n " \ \ ( 1 0 0 1 ) . . . l 3 l t i r a r c t l t t t g s l t t t i t l S k l r r i c n t r l u . r ' . l . r ) l o t i o n \ k ( ) n t r l l l c u l : k r r l t u r c l l e s t r r r t l
soz i l t l c s [ ] t t t c r sc l t c i t l t t ngsn t c t . k r r r l i n t l c r g r i c c l r i s c l r - r ün l sc l t c l r Ku r r s l r r r r t l I ( L r l t u r ' ' . i n .
K . I l c r t i i n ! r r n r l L3 . S t r r n tP l l l r LL : ( l l r ' : 1 . ) " 1 ' , r t l r , , t , l l l i , l t . ( ; , l i i l t l . t ) i , l . l t o / i o t t t ' r r i n t l , ' n
k i i t t \ l r t l . l ( ) r - l l l . I l c r l t r t .
I L t : t ; t .N t , t t . S . ( 1001 ) . . . 1 ; r r ' i i t l Po l t t i c s : l l i k i c r r l es l J i i s cn nue l r t l c r r r I L Sc l r t c r r r t r c r " ' . i n . l ) . [ - t i l l l e l r r r r t l
I . . Scho l z ( l l f sg . . ) " D t t s ( i L ' . : i t l r t i . t / t i t t r ' s t L t t I t , ( ) t . t l t u t i s r r t i o t t . l 0 - l - l l : 1 . K i r l r r .
I l l . l s s r t t . i . 1 1 9 9 7 ) . l ' l t t : i o . q t t o t t t i A r r r t t l . l t r : L l t r r t l , : t l t t ' o t i t t l L ' r ' l l t ' t t t r i s : L t n t t , . l ) , , t l t t t l l t r l , i t l t t t t r r l , t t , r .o l oq i . : t l t t ' r ' l t ' l t t t t t t t t t f k t r r t : / t u t t l l \ i n t \ u l t ( , t ) t ' i t , r l L , s l . l t r r r L l l h . l , t l u l t t r r t , l , , 17 r . \ l i i n t l t cn .
I l o l . l . l , r . ( ' . ( 1 9 9 9 ) " l t t ; t r r l l t l t r r t . , t : t ( , ( t l u ( l l . l . L r y t t , t . i o t l t , r l r . r , s r r 7 r r t , . l , l r r . i s .
l { os rN t r . r r r r . N ' I . ( 199 ( ) ) " / . . 1 . . \ L , r t , , t r r . l ) / t i l o s t t l t l r i . : t l t r . ' . \ L l r r . i l / L , r t 1 . 1 )u rn t : t l t t l 1 .
5 t . t l l , l t r t . l r . K . ( l 9 S ) J . l ) i L ' ( i i i t t r ' t ; t t . t : L ' i t l L / ( t / r / r r r i r . r r l t L n t r t r , l l t t , l l t t t i : t l t r l t t r r A l r i r / , \ l i i n c h c n .
S t . t r r , r o r . D .
r r r r t / | ra I I t ' r t i : / i : t l t t , r t K t t r t .s t . Mi i r rc l rcr i .
\ ( . t t r , r t r . r i . K . l { . ( l l l r . 1 . 1 1 1 t ) 9 0 J . 1 ' ; t r l t o l o , g i r r l L r l . r t t t t t i o r t . ( ; i t t t i l t l t c n .
\ ( . l l l l l l r l r . l l . ( l ( ) r ( r 1 - / ) 1 1 ' T t l t 0 l t t . q i t t l L ' \ K ( ' i l / t t ! i l t , n i t t ( l ( t t i l t t i l , ( , n k t ! n \ t \ t ) n t l l ) l , 1 t , , , , r [ : r r . l t t l t . s
1 . . / l r : . r . ( / l : . I l t r r k i i r r t l n r N l i t i n .
S t : t t , n , r r . . S . ( 1995 ) . l r ' i t r t l l t i l t / t ' r ' I t c i t l u t l r r i l t L ' t t ( i r i t t l t L ' r r l . ' t t / t ' t t r r t l t t t 1 . . : ( , n : u t l . ' r r t r r i t l , l t u t , : 1 t o r t
l : r ' L ' r t t L l a t t l t l l t / t ' i t t t u t c l l t l , ' n t l t i t t t ' n i ] t t i t t q t ' l L ' t l t i s t l t r ' t r L l t c t i t t t l t t t t t l l o t t t , , r ' l , l : l t l . s l o l t l t t t n t : .
I l l r n l i l i r r t u n r N l u i r i .
S t l l l r l l t r t l ) o u N , t s . l j ( l 9 9 i ) . . . A n l ' l r i n g c l u r i r l l o r . i c n t l r l i s c l r c l V l i s c l r r i , t ' s c r r i r r r ( i i r g l u r t o m a c l r i c l l i c s i
t l c s I ) c t gan ron i r l l t r l c s " . l t . l j t t t ' t ' t r : l ( , - 5 I l .\ ( I I \ l : J r ) l r t . i { . l \ 1 . ( l ( ) ( ) l ) . . " [ ] l u l r l r l l l ( i k o t r , ' l l l l . h i s . ' h t " . l i , , r l l t , r t l , , t r t l ) i t . l r t t i l , , t ! u t l ( l 1 r i \ t t n t u n t ,
S r rpp i cn r cn t r r r n l . E95 ( ) ( ) l
\ t ; t t N L t l t t t t t " l t . l \ 4 . ( l ( ) ( ) ( ) ) " . . P l l i t k r v r ' r ' l i i r c i t r , : ( i e s e l r i c l r t c t l c s l . u c h o t s " . i n . . l . [ . e ( i o l l . / ) r r . r . l t t t l t t t t
i n t . \ 1 i / t t , l L r l / 1 , r , - l l l 6 ^ S lu t t . ! l r t .
\ i t t x t t t t t t r . I { . \ 1 . ( l ( } 0 { ) } . . . L u : l r r r r t l I L l l l r t r i t . \ l t t \ r s t : l t L r e n i n h c l l c l i s t r : e l t c f Z . i t " . i r r . i . I l i j l s c l r e r( l l r sg . ) . ( ; ( . : t ' t 1 t \ ' ( l l ( t t u t l ( ' t 1 K l r l l t t i ' t r ( i t ' i < ' t l t t t t l L r t t t l . s t u t t l l l r t t t r : i t r t l c r ' . l t t l i k c . l - 5 1 . l l J9 -N , l i i n chcn .
\ t . t l i r l t t ' t t t . ( i . ( 1 0 0 1 ) . . . , , 1 1 ( l t l ) - r ; r r r l r ; t ( ) r . : r : \ ' r ( / r ) l r r , , , t l e r , / t ' r r r i : i l r n r i l i l r i t s i c r r u l t r l e s F r c n t t l c n . , . ' .
/ i . , , r ' l i . ' t I ' - l
/ l,\ ( t t IL ' t ' i t t r r l t l tu lL ' t t t t r
S t . r t u , t L roo t . t , u . l r ( 1007 ) . . . l l c i sp i c l c hc l l c r r i s t i s c l r c r I ' l a s t i l . c l c r -Zc i l z r v i s c l r cn l ( ) 0 unc l l ( r 0 r , . ( ' h r . " .
i r r . l ' . C . l i r l ( l l r ' : l l " l ) i t ' ( i t ' : t l t i L l t t t t l L r , t t t t l l , t ' t i l l l l t / l t t t t t , ' r k ru t . : t l l l . H t ' l l r ' r t i . : t i . s t l t t ' P l L r . s t i / . -
lS ( ) l - 19 . N lu i nz .
S t . t t L t t . t t . \ 1 . ( l ( ) i ) l ) - / ) ( / \ l t i i t \ l t ' t t l ) ( ) t t t t l t l ( ' \ l i ( t u t l ) ( r . q ( ' ) l ) r t n t t , : . l J l r n t bc rg .
S t . t t t r ' , t t , i . K , \ ( 1 0 1 ) 5 ) . . . ( e l c b f t r t i o n : o f r i c t o r \ ' . l l r c n r c l o p c s o l l l r c P l r r ' l l r c n o n " . i n : . l . N c i l s ( H | s g . ) .' l ' l t r ' l ' u r ' / l t , ' r t t t t t .
l t t l ) n t dn t i ( l t t i l . r t o t l r t ' 1 r t t , : t ' r l 1 . l 5 f i - 197 . ( ' u rnb r i t l ! c .
S t r . r i v . f l . l ) . ( l ( ) ( ) ( r ) . . . t ' | t t t l r . I o u c t . i d c n t i t r ' . [ t u : s i o n s ( ) l l l l c n r l l f l \ r s " . . J o t l t t t t l o l L t t t l t ( l t r i . : l i t r u
. \ ' / t r L I i t ' : . + . l ( ) 9 - l I L
S t r l r r r . ^ I . ( l ( ) l - i ) l ) L ' t . { ( ! i l t ( ) ü t r t t L l l l t ; i o t l . \ l t . l l ] t .
S t , r r r rN . l r . ( 1976 ) . l ) i c . t : r ' i , ' t l t i , s t l t t , n I u . : t , r t , N4 i i nc l r cn .
S r i ' r . L . . i l i ) ( ) J ) . . . \ po l l o r r un t l t l i e Kcn l l r L r r r r n r : r e l r i c i n r \ \ ' c s t r l i c t r c l r l e s l c l r s t en rp r - i s i r r O I v r rp i a .
I ) i L : \ \ c i l l ' l r n r 1 ) l . s l l i t t c r l s F o t t r r t r t l c r g l i c c h i s c l r c n I ) i p l o n l r t i c r n t l c n P c r s c l k r i c g c n ' - "
. I r t l t t i r t I r t t i s t l r t ' t l r r : t ' i , r l t r ' . 535 601 .
S t . ' . r t r t . \ . ( 1 9 9 ( ) ) . l ) i t ' l L ' r t t t ' i . - r r t t t t . g t l t ' t l . t i s t t ' . l . t t t / i . : L l t , ( i t r r 1 t 1 t , ' r t i t r < l L ' r ' . 1 r r t i l , c t t 1 ) l r s l i l i . t l c l l i n .
S t r t r , , l t t t . A ( 200 -1 ) . . 1 t t t t l o . s , . 11 l t t ' r r s u r t t t / l t c . l L t t t l t o l i s . t l t ( l ' ( t . t : ( un ( t t ( , . . L i t t l L ' l Jo r l u r r i un , s '
t t nd
l l t ( ' i t R ( ) t ) t t u l ( ! t t t l l l t t i ( t l \ \ t u t ( ' r , l ( , q . / ( ' 1 . ( l u l b r i r l l c .' l
r r r l r r . [ ) . 1 l ( ) 9 6 ) . . . 1 { o n r r r t t i r l i c l i r r r ' [ r a r c r r r l c s N o l t l c n s " " i r r : N l . S c h u s t c f ( H f s g , ) . D i c l ) t , t c , g t t t u t g
n t i t t l r n t l t t n t r l r ' t t l l L ' ] t t u t . q r t t r r t t L / I l i r ' l , u t t . g r ' r t l r t l l o t l t l , t t l / t l t ' t t t on t l l l t , t ' l t r n t h i . : : t r r '
( ; t ' , t : ( n t t t t t . ( o l l o t l u i un r I l a r t r i c r r t t t - 1 . - l l 50 . S lu l t ga r l .' l t t t , r r - r t . L ( I 9 9 1 ) . . . \ c r r e
I l c o b l r r ' l r l u n l - l c n / u c l c n I ' u r t h c r r o i r - N 4 c t o p c n " . \ l i l t a i l t u t , : 1 t , t r t l c s l ) c t r l s t l t t ' u
. l n l t i i o l r t , t l i : L l t r n l n \ t i l u t \ . l t l t , ' t t i . ; t l t c . l l t t t ' i l t u t , - I 07 . lS7 197' f t t z r sx . , r
l t c r t t t , t t . ( ' . ( 1991 \ . l t n r t t r l c t r l r t n i c r r : . l ) t r . s r i i r n i sL l r t ' ( i c r r r t t r r t t ' r t l t i l d i t t l ' o l i l i k t t t r d
l ' t r t 1 t 1 1 g 1 1 1 1 q f 1 1 \ ( ) t t t l t n . l r t l t i t t . g u t l , i s , t t t n ) . . / t t l t t l t t r t t t l L ' r ' l i i . ( / r i : . f r i c r .' l
r r . r rN , r , - . l ; . ' f - ( l 99 f l ) . . " 1 ' e l o1 . r s s t r r t t Apo l l o r r ' , ) l : i n r r cuc l l ) cu l unss lo r sc l r l a . e l i i l c l i c n t i t t l c r c I - i gu r
i n r \ \ ' t - s i l i chc l ( 1 . \ / cus l ( ' n rp . l s i r r ( ) l r n rp i l " . . \ / i l l t , l 1 r ! t t . t : ( ' n J ( \ l ) L ' t r t . : t l r L ' r t l r t l t i i t t l t t g i . s t l t t , u
I r t .s l i l r t lL ' . : l : tdnl) t t l i3 . l5 I 160.
t r r t t . t t . I ) . u l r r l I ) . \ ' l l r v r i r r r ( 100 - i ) ^ / ' r r l i r r t l og i c r l t ' t L r t t r t / i o r t a r r . S (u t t s i u t .
\ , r . r t x z . r \ i r t . t : . \ . ( i 9 S ( ) ) . . . l l t t t o l o r l c i c c n t i l u r i c t l r l l r r . u k l c s . I ' o l i s . b l t t t c l t c l l , , . ' r i n r P , ' : i r ' " . i n :
l . t ' \ .gt ' (ut t l ( . \ ' l j . ! t r r t 's n ' l i .L: i t ' t rsrs l : t t r t t t ionncnt( 'n l l ) t ' ( t l i ( l t tL ' t ' / .s : t ' r r t lu t l i t I rL ' dut t .s I 'unl i t l t r i l t t .
. \ nnu l c : l i t t c ' r - u i l c s t l c 1 ' I n i r c f \ i l ! i ( l c I ] c : unc , ' o r r l l 9 . . l l l - 156 . I ' l r . i s .
\ 1 t , r r . I - . 1 l 9 f i l t ) . . . ( i i ga r t t c s " ' . 1 . r , . r l l ' o l l ( t ) n t ) { t ( r l ) l l i ( u r i r A l r t ho l r t . t l i t r t ' ( l t r . s t i t ' t r L ' - 1 . 191 -170 . Z t i r i ch -
\ l L i n c h c r r .
\ i r c t , t . . N , j . ( l 97 f i ) . ( l t i n t r r . ( l ( 1 L ( ' n l t n t t r t t i / t l L , r ' l r ' l / / r r l i r " I l onn .
\ \ ' t r s . I l . \ . ( I 9S ( ) ) . ' /
l t c l t t t t t g i t t L t , 1 l 1 r \ t r / \ . , \ nn . \ r ' bo r ' .
\ \ t t t t , r l . t . t t . I t . ( l ( X ) . i ) . . . , \ t t a n r l i t l c o l o g r . l h c c l : c o t l l r r l ' c t ' l l l r n r o n g i r l l r r t t o n r l r c l r l ' " . . 1 r ' l r r ( l t t : . : i t u. l s . I 6 .1 - I r l
\ \ ' i x s r . r i r , . I l . ( I ( ) ( ) i ) . . .. \ t l t r t t l , I i t l t t ' i r t
\ 1 i r n c l r t ' r r .
Z , r x n r , n . l ' . ( 1 9 9 r ) . t r ) r r ,
\ l i i r t c l r c r r .
\ l r t t s r r t s i l r t l e I l i l r t i k c r t K t t n : 1 ' ' . t l . . 1 1 t t t l l . ; L l t i r t t l t ' 1 . 1 / ( / / r \ 1 . / . \ . [ . h c t t / c t s
t t t ' r h t r r t s l " A u s s l c l l t r n g s k r l l r l o g 1 3 l v c r - i s c h c s N a t i o r u r l r n u s c u n r . l ( ) - 4 7 .
i;II
I1{
{I
1/ r r .s l r ' r / , ' , i St l , r 'u t t ' .s . t l , r : f l i l t l t lc .s l r t l t ' l l t ' l , t t r t ' l l t ' t t i t r t / t ' r ' ( t t r t i l .an kut l \ t .
Schlechte Mienen. Kontrollverlust in der antiken Bildkunst 129
Z,rNrnR, P. (1998), ,,Dic Barbarcn, dcr Kaiscr und dic Arena. Bildcr der Gcwalt in dcr römischenKunst", in: R. P. Sieferlc und H. Brcuningcr (Hrsg.), Kulturen der Gewalt. Riluali^sierungund Symbolisierung von Gewalt in der Geschichte, 53-86, Frankfurt.
Zl,rcrnn, K. (1979), ,,Lykurgos und Numa", in'. Pltttarch. Gro/3e Griechen uncl Römer /, Münchcn.
Abbildungsnachweise
Abb. I : Archäologisches Institut Univcrsität MainzAbb.2: Archäologisches Institut Universität Mainz
Abb.3: Repro aus GruueNr - HrrnrEyp.n 1991 Abb. S. 78Abb.4: Rcpro aus: Screpor.o 1981, 175 Abb.234.
Abb.5: Archäologisches Institut Univcrsität MainzAbb.6: Archäologisches Institut Univcrsität MainzAbb. 7: P.Pöröz
Abb.8: Rcpro aus: LocnrN 1990, Nr. l2 Taf.556Abb. 9: Repro aus: G,,r,lr-o 1975, S. 270
Abb. l0: Archäologisches Institut Universität Mainz