REDACTIONEELBOUDEWIJN CHORUS

___ V~e~crrtenof vertr.ekk_e_n~? _Voor het beoordelen van de vraag ofNederland zijn 'vredesmissie' inUruzgan al dan niet zou moeten verlen-gen heen Ilans Achterhuis onlangs aan-bCH)!cn te rade Ie gaan bij het werk vande Duits-Amerikaanse filosofe HanllahArendt. r-.tet name haar uit 1969 stam-mende studie Over geweld kan inzichtbieden in het voorliggende dilemma. Aande ene kant immers dringt zich het mo-rele imperatief op wanneer het ellendigeperspectief van een aan zichzelf overge-laten verscheurd land wordt geschilderd.bevolkt met elkaar continu naar hetleven staande stammen, een op revanchebeluste Taliball. een boerenbevolking dieleen ten koste van de drugsverslaafdeverschoppelingen van de wereld, vrou-wen die nagenoeg rechteloos door het le-ven gaan, meisjes die willens en wetensondenvijs onthouden wordt, etc. Onzegeneraals wakkeren dat beeld graag aan,tuk als zij zijn op uitbreiding van hunbedenkelijke winkel van geweld en opvoortzetting van hun aan belang winnen-de persoonlijke posities. Commandantder Strijdkrachten D. Berlijn liet nogvóór afronding van zijn onde17oek teradvisering van de Nederlandse regeringvia de media weten: '.lIet 7.OU een moreelfailliet betekenen als een welvarend landals Nederland zou zeggen: ach, wat kanons Afghanistan schelen, laat het maarlopen als daar de vrou\ven- en mensen-rechten met voeten worden getreden."Hier wordt met grof geschut op de pu-blieke opinie gevuurd en menig politicuszingt mee in het koor van de militairen,van wie toch weinig anders verwacht kanworden dan een klemmend advies omverder ten strijde te trekken.

Toekomst de HumanistZoals bekend heeft uitgeverij SWPvorigjaar besloten te stoppen met de explOIta-tie van het tijdschrift de Humanist. Voorhet Humanistisch Verbond was dat aan-leiding om naar een andere uitgeverij opzoek te gaan. Wij zijn bijzonder blij datUitgeverij BOOMbereid is gevonden depublicatie van het blad voort te zetten.Met kwalitatieve fondsen op het gebiedvan filosofie, geschiedenis, psychologie

Aan de andere kant is daar het beeld datde gemiddelde kranten lezende Neder-lander tot op heden heeft kunnen oppik-ken. Een beeld, dat volstrekt haaks staatop de hoop en verlossing die generaalBerlijn en de zijnen wensen te schetsen.Of de 'vredesmissie' iets heeft bereiktwordt door vrijwel alle zegslieden diezich ter plaatse hebben georiënteerdbet\vijtCld. De mede op aandringen vanNederland vervangen gouverneur vanUruzgan blijkt te zijn opgevolgd dooreen na de overgave 'bekeerde' Taliban,die alles lijkt te doen wat zijn oudemaatjes tot voordeel strekt en intussende aanwezige Nederlanders permanentaan het lijntje houdt. Tegelijk weet diekrantenlezer inmiddels, dat in tegenstel-ling tot voorheen nu ook in Afghanistanzelfmoordaanslagen gebruikelijk zijngeworden. dat de papaveroogst er ditjaar met een derde is vermeerderd tenopzichte van 2006, en dat de machtvan de Pathaanse stamoudste presidentIlamid Karzai, ooit eveneens een sup-porter van de Taliban, nauwelijks verderstrekt dan zijn hoofdstad Kabul.

lnlussenjongleren hier de voorstandersvan verlenging van de missie voortdu-rend met abstracte doclen en schuivenzij eerder gemaakte afspraken achteloosterzijde, 'gezien de veranderde situatie'.Zelfs ex-minister Kamp van Defensieheeft zich geroepen gevoeld eraan teherinneren, dat er een heel concreteafspraak lag: "De belangrijkste voor-waarde was dat de NAVO accepteerdedat de Nederlandse bijdrage in Uruzgantwee jaar zou duren en dat de opvolgingniet cen Nederlandse, maar een NAVO-verantwoordelijkheid was." Er is kortom

en cultuur. denken we in deze uitgeverijeen uitstekend huis te hebben gevondenvoor het tijdschnft.Uiteraard zal deze overgang met enkeleveranderingen gepaard gaan. Bijde meu-we overeenkomst voor het tijdschrift isook de Humanistische Omroep (Human)betrokken. Inzet is een crossmediale aan-pak waarbij het tijdschrift in samenhangmet de radio en televisieprogramma's van

formecl én moreel van meet af aanhelemaal geen sprake van cen optie opverlenging geweest. Wie is nu eigenlijkwie aan het bedonderen?

Fraaie, maar abstracte politieke doelenals 'wederopbouw van sociale infra-structuren' of 'herstel .•..an het veilig-heidsgevoel bij de bevolking' en 'hel\vaarborgen .•..an basale mensenrechten'kun je, Hannah Arendt's analyse vande verhouding macht/geweld indachtig,feitelijk niet met militaire middelen af-dwingen. Groot risico van zulke doelen- precies zoals het brengen van demo-cratie naar een land als Irak - is boven-dien dat je voor onbepaalde tijd het ge-bruik van geweld legitimeert zonder dateen bchoorlijke kritische toetsing moge-lijk is. En zie wat onze commandant tervelde in Uruzgan, H. van Griensven inde mcdia te berde heeft gebracht: "Wemoeten volharden. Onze aanpak is dejuiste, het gaat alleen tientallenjarenduren."

Moeten we dat werkelijk willen? Kan debevolking van Afghanistan nog wel hetverschil zien tussen militaire middelenen hulpverlening? Militairen kunnen eenland niet opbouwen, dat weten wc on-derhand. Aanvaarden we dat besef ook,dan kan eigenlijk nog als enig reële doelhet tegenhouden van ecn terugkeer vande Taliban worden aangevocrd. Maar dietaak lijkt onze militaire pet toch echt teboven te gaan.

J/annah Arendt. Over geweld. VertalingR. van Essen (]004). Uitgewrij Aflas.Amsterdam/A nt lfeqJen.

de Human en de website human.nlwordt vorm gegeven: onafhankelijk,verdiepend, opiniërend en actueel. Alsabonnee zult u tijdig door UitgeverijBOOMgelnformeerd worden over devoortgang van het tijdschrift.

Ineke M. de VriesDirecreur Humanistisch Verbond

de HUMANISTOnafhankelijk opinietijd~chriftVerS(hijnt 4x per jaar601'jaargang

PO\lbu~257, 1000AG AmsterdamNieuwe Keizersgracht 45Tel. (020} 330 72 00

HoofdredactieBoudewijn Chorus(redactie@human i~t.nl}

Medewerkers aan dit nummerMohammed Benzakour, Alice Broeksma,Andre de Bruin, Ad van Dun, EstherGerritsen, Rob Hendriksen, Ton Koene,Ooutje lettinga, Wendy Maas, JudithMetz, Meike Oosterwijk, Ba~Pennings(canoon}, Max Pam,Arjan Po~t,Peter vanRielschoten, Rozemarijn Schalkx, DirkVerhofstadl

CorrespondentenImmy Beijer (Humanistische GeestelijkeVerzorging in de Krijg~macht), Mariekevan den Berg, (Humanistisch OverlegMensenrechten), Jeannine Corneille(Humanisti~ch Vormings Onderwijs),Roeland Ensie(Humanistisch Verbond),Kathelijn Fenger (Hivos), Judith van derGoes (Universiteit voor Humaniltiek),Marco Oostdijk (Humanistische Alliantie),Rudy Schreijnder~ (Humanitas)

UitgeverPaul Roosenstein/Uitgeverij SWPVormgeving Merel van Dam,Plots grafische vormgevingDruk GeersOff~et, Oostakker (B)Administratie Marga Ineke

AbonnementsprijzenPer jaar € 29,7S. leden HumanistischVerbond en Humanita~ € 24,7S.Studenten € 24,00,Collectief v<ln<l110 exemplaren (26,00.Jaarabonnement instellingen € 34,50.Toesl<lgbuiten Nederland € 11,50.Losnummer € 5,50.

Aanmelden abonnementSWP,Postbus 257,1000 AG Amsterd<lmFax(020) 330 80 40, admi@swpbook.comAbonnementen worden berekend per ka-lenderjaar. U ontvangt een f<lctuur of ac-ceptgiro vOOrde resterende periode vanhl!! lopende jaaf. Abonnementen wordenautomatisch verlengd tenzij uiterlijk vóór1 december .chriftelijk is opgezegd.

AdvertentiesAII.Round, Lorentzk<lde 344, 2014 ClHaarlem, Telefoon: (023) 524 S3 36, Fax:(023) 524 80 43. E-m<lil:amedia@xs4all.nl

Verschijningsd<ltumDe Humanist verschijnt eens per kwartaal.De volgende verschijningsdatum in 2007is: 14 december

Foto omslagTon Koene

Cl 2007-2008 Uitgeverij SWP,Amsterdam.Alle rechten voorbehouden. Algemenevoorwaarden: zie www.swpbook.comISSN0025.9489

INHOUD

ROMA IN BULGARIJE -

APARTHEID

IN EUROPA'S ACHTERTUIN

(P.18)

Nr. 3 12007

REPORTAGE4 Het pornodilemma

(Arjan Post)10 Omgaan met borderline

(Alice Broeksma)14 Vrouwenrechten en islam in Turkije

(Doutje Lettinga)18 Apartheid in de achtertuin van Europa

(Ton Koene)

DEBAT23 Spinoza, bruggenbouwer uit Holland

(Peter van Rietschoten)

ANALYSE28 Cultuur met de Britse paplepel

(Alice Broeksma)34 Overheid belemmert burgerparticipatie

(Judith Metz)

RECENSIE39 Erasmus versus katholieke voorschriften

(Dirk Verhofstadt)

OPINIE2 Boudewijn Chorus Vechten of vertrekken?8 Max Pam Eenbriljante geest21 Rozemarijn Schalkx Popcornverzet26 Mohammed Benzakour Waarom?33 Esther Gerritsen Het hoge eenzame geluid42 Meike Oosterwijk De spiegel van onze cultuur in het onderwijs

RUBRIEKEN

'''''[t,"tq eve rs VI' rbon ei"roep p••bll.htijdschrltt ••.•

4445

DeDoorDenkerZoom

48 Versvan de pers54 Cartoon

SEKSUALISERING VAN DE SAMENLEVING

Het pornodilemma

In een essay voor hd fotoboek XXX: 30 Porn-Star J>ortraitsnoemt Sir Salman Rushdie pornogralïe de maat van bescha-ving. De redenering is kortweg deze: hoc meer tolerantie te-genover porno, hoc meer zelfbeschikking en vrijheid. Noemhet een provocatie met reikwijdte, koren op alle soortenmolens. Belangrijker echter dan de vraag op welke ontel-bare tenen Rushdie hier gaat staan, is de consequentie vande redenering: alle remmen los, anylhing goes. Nu lijkt hetinderdaad of in de kapitalistische democratie onderhand allesis toegestaan. Blote billboards reiken tot aan de hemel; omover hel internet. dat immense kolkende onderbewuste, maarte zwijgen. En toch is hier niet alles toegestaan.

In grote delen van de post-christelijke wereld staat pornonog altijd haaks op 'beschaving', Excessen en geweld vallenonder de strafwel. En de platte, van haar context ontkledeen liefdeloze driftbevrediging is voor veel mensen juist hetnegatiefvan vrijheid en humanisme. Porno is ook dwang

Ide HUMANIST4 32007

en 'warenfetisjisme' - of in ieder geval iets wat achter decoulissen moet blijven. Als het om seks en erotiek gaat, zoblijkt uit onderzoek, hanteren de meeste mensen stilzwijgendzelfs hoge normen: onderlinge rekenschap, 'anderbehaging'en nog wat esthetiek, \vant ook het liefdesspel is een kwestievan smaak. Maar stilzwijgend, want wie het hardop zegt is albezig de vrijheid van een ander te beperken.

Voor humanisten. vrijdenkers en anderen die zelfbe-schikking aan een zekere zelfbeheersing paren, moet dateen hoogst ongemakkelijke situatie zijn. Geen redelijk menswil een ander zijn 'lustwinst' en dus zijn geluk ontnemen,Maar is dan alles toegestaan'? Neig lIaar ja en de tenen krom-men zich toch. Niet eens omdat de lelijke en kinderachtigehartstocht van volstrekt onbekende mensen je op elke siteof stmathoek in het gezicht kan slaan, maar omdat vrijheiddan op gespannen voet met 'beschaving' komt te slaan - zieRushdie,

Schoorvoetend IIce zeggen dan? Als de verwachtingen tenaanzicn van d•••zelfcontroh.: tc hoog blijken te zijn, llan is d•••flirt lIlet repressie eigenlijk al begonnen. (Jat doet denkenaan de heersers die eeuwenlang de 'gev'aarliJke cmoties' vanhet volk onderdrukten (maar er in elgcn orgieën nog el'nschepje bovcnop deden). Dat doet denken a,Hl de mannen diezo lang over hctlieh:wm van vrouwen beschikten. En dande staat die zeggenschap zou krijgen over het lihido van zijnonderdanen. dat IS pas een Wilhclm Reiell-aehtige nachtmer-rie. Is dat weer niet veel obsl:enerdan alle v'iei'e plaatjes bijelkaar'!

BEVRIJDEND EFFECT"liet probh.:em,'" zegt Fons Elders (1936), emeritus hoogle-raar theorie van d•••levensheschouwing aan de Universiteitvoor Humanistiek, "is dat porno kan afstompen maar ookeen bevrijdend eftt:et kan hebhen. De lihertijnse zeden in deadJttiende eeuw waren onderdeel van het revolutionaire clan.Het/,e1fde geldt voor de jaren zestig en zeventig in de vorigeeeuw.

Hij wijst over de eindeloze weiden \\':Jar zijn achtertuinop uitziet. '"On/e vrijheid is in hoge mate schijn. Zelfs degrassprietjes worden tegerl\\oordig opgemeten als de ganzcnlijn neergestreken: om vastte stellen hoeveel seh,Hlcvcrgoe-ding de bocren krijgen, Een vuilniszak naast ue containerwordtIliet meer meegenomen. \Vil je tegenwl,ordig mensenpersoonlijk helpen. dan moetje al regels o\'ertreden. We be-sefkn nauwelijks hoezeer wc worden ingcslloerd in een kor-set van regels en controh.::' ,\kt als gevolg. legt Elders, eendiepgaande tegenstelling tussen het maalschappelijk •••en hctanimah.:. tussen repressie en ontremlT1ing. '"De maatschap-pelijke druk neemt gestaag toe. Dat roept emoticlnelc rea(.tiesop. e11porno is daarvoor cen uitlaatklep."' (Jat het kabinet-13alkenende IV werk maakt van "kleine morele kWt"sties"("normelI en waarden') terwijl het zdfhardnekkig weigertveralllwoording afte Ieggcn on'r de "'grote morde kwestics'"(de illegale inval in Irak. milieuvervuiling. het sprinkhaan-kapitalisme) maakt de frustraties groter. zegt Elders.

'VRIJHEID KAN OP GESPANNEN VOETKOMEN TE STAAN MET BESCHAVING'

Hij was de eerste naakte blanke lTlanop tv (in •••en VPRO-programma over de dood): hij maakte reclame met een'b,.dsecne' V(lor zijn Teleac-cursus over systematische fi-losofie: diseussieenJc in zijn huis met Leszek Kolakll\vskiover 'lichamelijke benijding'; en was mede-oprichter vanhet Erotisch Syndicaat, dat tegen artikel 240 uit het Wetboekvan Strafrecht (op grond waarvan erotiek in nachtcluhs wastoegestaan maar in de kUllstnid) streed en vóór vrije lidüe.

Ligt tle 'pornografisering' van nu niet ten grondslag aan diestrevingen van toen'?

H(krs: "'Wij hestreden de hypocrisie van de hurgerlijkemoraal, waarin monogamie en prostitutic hand in hand gaan.Ik hen geen aan hanger van 'Ullyfhillg gues' of eenzijdigefixatie op de geslachtsdaad. Integendeel. Watje ook vindtvan de jaren lestig. het ging OIISom de stikring van deliefde. Ollze experimenten hadden een politieke dimensie.Ze ma;]ktcn deel uit van een integrale levensvisie waarÎnsolidariteit en zelfbeschikking samengaan. Wij wilden eenhetere ,",,'creld.waarin lichamen niet rncer vonr oorlogvoeringdienden maM voor liefde. geluk en de gelijkwaardigheitl vanman en vrouw.

COMMERCIEEL FEMINISME"'Ja;' zegt Stin •••Jensen (1972), VU-tloeent literatuurweten-schap en auteur van verschillende boeken oycr beeldvor-ming. "Dat geloofde ik (lok lange tijd: dat openhcid overseks en erotiek als hevrijding zou werken.;\a de geestelijke

de HUMANIST I12007 5

emancipatie van de vrouw was cr ook nog haar lichaam, datze kon leren kennen en er plezier aan kon beleven:' .\,'laar,zeg.t lensen, ze heeft zich vergist. Grote blote reclamefoto's,hoerige lingerie en tv-series als Sex and Ihe Cily draaienniet om de eigen begeerte: ze draaien om de \"raag hoc jebegeerlijk O\ukomt. "Dat is de commerciëll:: versie van hetfeminisme:'

Die zogenaamde seksuele bevrijding ziet ze als eenfixatie op hel beeld, op hel machtige Ullifclrme plaatje vande porno. "Veel vrou\\-en spiegelen ZIch aan die pin-lip car-1001/05, maken zichzelf tot Iustohjcct." liet is de kllfk waar eenhele llldusirie op drijft: van plastische chirurgie-vakanties tothotox-sul1lfi's naar Turkije, En. vraagt Jensen zich at: hoeveel'vrije wil' komt daarbij kijken'? "Lust is niel IOlller individu-eel. Mensen beïnvloeden elkaar. Alleen:11 van tv leer je hoetc kreunen. Achter die bimho-cultuur gaan enorme finanl'iëkbelangen schuil; en enorm veel onzckcrhcid." Ze noemt hetsdtijnemancipatie.

Verbieden dan maar? Ondanks het "riskante gedrag" ende "psychische beschadiging" gaat dat haar te ver. Liever zeizc in op beeldeducatie en het ontwikkelen van een culluur-

Ide HUMANIST6 ] 2007

kritische houding, zodat kinderen leren dat het beeld niet~én-op-één samenvalt rm~tde werkelijkheid. En niet alleenkinderen: ook het neoconservatieve hesehavingsoffensiefzou zich minder moeten blindstaren op heelden - niet bijiedereen die een reepje bloot/jet. gaan de remmen los. "Inplaats van als moraalridder op tc tredcn. zou de overheid dustol meer eigen \uantwoordclijkheid moeten aansporen. Bij-voorbeeld door kunstenaars iets tegenover billboards te latenstellen."

'PORNO KAN AFSTOMPEN MAAR OOKEEN BEVRIJDEND EFFECT HEBBEN'

Uiteraard. zegt kns..::n niet zond..::rimllie, is ze al menigmaalbeschuldigd van heHlOgding. Want met de Christen Unie inUtrecht, die zich keerde tegen een openbare albeelding vaneen vrouw in bikil11.was ze het eens. liet is een dilemma.legt ;Ie. "Ik vod me niet thuis bij het PvdA-paternalisme nmJemen Dijssdbloem. van wie ik vermoed dat hij llloslimstegemoet wil komen en het dehat uit hanJen van de christe-lijke partijen wil houden. \iaar ik heh ook grote moeite metlingerie-ontwerpster f\..larlies Dekkers en schrijfster Heleenvan I{oyen, die de huisvrouw willen bevrijden met 'stoute'seksualiteit. Dát is pas bevoogding:'

ZWARTE VLEK"Zolang dic huisvrouwen ermee instemmen en er plezier aanb..::leven,heb ik geen be/waar," zegt RaIl' Bodclier (19ó I l.Cids Jfulldi-reJaeteur en mede-auteur van boeken over glo-balisering cn angst. ontwikkelingshulp en ~Ieseksudc rcvolu-tic. "En toch zie ik niets in het '{/!/ything goes' van Rushdie.Hij noemt porno het vaan~ld \.•111de beschaving: ik nocm helonze zwarte vlek. Uit schattingen blijkt dat alleen al in Euro-pa m'n half miljoen \Touwen onvrijwillig in de pornowereklwerken. maar politici hoor je er niet over. Filmpjes van marte-lingen en verkrachtingen houden we voor nep, maar af en toe

'l'Origine du Monde' van Gustave Courbet(ca. 1860). Musée d'Orsay, Parijs.

komt aan het licht dal er echt lets mis is. Wie vrijheid-blijheidpropageer!. gedoogt de excessen en hd onrecht."'

D,.lar zou de discussie O\er moeten gaan. vindt Ho-{Ielier. En niet wals de ChristenUnie doet. ten strijde trekkentegen het openbare bloot. "De zogenoemde seksuele ver-loedering is een kwestIe van smaak. D:ln kijkje toch niet'?"'Akkoord, haast hij te zeggen. mensen moeten wel de keuzehehben om het niette zien. "~'laar als je álles rond seks enerotiek onder de mat van 'verloedering' verstopt. is cr he-lemilál geen toezicht meer. En er wordt alwyeel gedoogd.Neem alleen al de vele privacyschendingen op internet:' Hijvindt het veelzcggend dat er nog niet eén onderzoek over debranehe bestaat; slechts een doodgezwegen rapport van deZweedse Europ:lrlementariër ~larianne Eriksson uit 200.tw:larin"le berekende dat alleen al in de illegale seksindustriejaarlijks 5.000 tot 7.000 miljard euro wordlomzet. Dat ismeer dan alle mililaire hudgetten lèr wcreld hij elkaar.

'WIE VRIJHEID-BLIJHEID PROPAGEERT,

GEDOOGTDE EXCESSEN EN HET ONRECHT'

Vergis je niet. zegt hij. seksualitcit is nog altijd een groottaboe. ":\'iet allecn hij chrislenen ofmoslims, maar over dehele wereld. Een hlote borst \~onh vele malen erger gevon-d(.'n dan een gewelddadige film. Seksualiteit refere(.'rt aande oerbron van het Ie\'en. het is i(.'tskrachtigs en kwetsbaarst(.'gelijk." De porno-industri(.' maakt gretig gehruik van di(.'verborgenheid, exploiteert de schaamt(.'. Juist omdat niet al-les is toegestaan, ook niet in het vrije westen. ":\laar iemandals Rushdie vcrgCl.'tdat. Alsof icdereen het hier met iedereendoel. Integendeel. wij leven in een reusachtige spagaat tussenconstante verleiding t:1lzellbeheersing. tussen ohj(.'ct (.'nsub-ject. 1':og altijd geldt hier; hoc korter d~ rokjes, hoe strengerde cis om en.an afte blijven:'

ERFZONDE

De visie op pornogralïe in de westerse cultuur wordt v'olgensFans Elders v'ergaand bepaald door de christelijke traditie.Het christendom, met zijn gc100fin de erfzonde, lijdt aan eeJldiepgaande ambivalentie ten aanzien van seksualiteit. Doorde scheiding van lichaam en geest dient seksualiteit primairde yoortplanting; genot is s(.'eundair. De strijd van vvijlenJohannes Paulus [I tegen het gebruik van voorhehoedsmid-delen in het aids-tijdperk spreekt in dit vcrhand hoekdelen."Maar ondertussen:' "legt Elders. "is seksuell.' energie desterkste die er is. Alsje die verbiedt of ontkent. wordt heteen obsessie. En natuurlijk hotst het eeuv\enlange christelijkpatriarchaat. met zijn onevenwichtige rdatie tot het lichame-lijke en met name de vrouwelijke seksualiteit. met de nieuwe

openheid van Illl. Dal maakt die openheid niet zaligmakend.laat staan stijlvol - maar wc1 begrijpelijk. De uitersten rakenelkaar:'

IIoe vcr kan die openheid gaan? \Ioet onder het vaandelvan vrijheid alles kunnen'! Elders zoekt de nuance. "Je kuntniet alles lukraak onthullen. Uitspraken ontlenen hun hetekc-nis aan een context. De betekenis van ecn zin afbeeld hangtar van \Vil' i~.tszegt; t(.'gen wie, in welke conte.xt. Dat maakthet debat over Je vrijheid yall meningsuiting intrigerend encomplex." Neem het kernbegrip 'autonomie' in hel huma-nisme. Elders: "De vraag is hoc we dat interpreteren. In detraditie yan de Stoa is autonomie verhonden met de ideeën'logos'en 'kosmos'. Of"..elmet de wetmatigheid van het grotegeheel. waar ieder mens deel van uitmaakt. Daarhinnenspeelt zich Lijn autonomie ae Dat is cen andere autonomiedan et:n die zich has(.'ert op het 'indiYidualisme' - wat Eldersin zijn inleiding tot de systematische filosofie Alla~\'s(,cr

[)(,("(Jlldifiolleer de grootste Ieugl.'n yan de twi ntigste eeuwhe(.'ft genoemd. "Waarom? Omdat we fundamenteel al11:l11-kelijk zijn van elkaar. van de natuur en dus van ons lichaam.Seksualiteit heeft daardoor waarde binnen een relatie."

Hij eindigde zijn afscheidsrede in de Utreehts(.' DomkerklIlet een beschou\\'ing e11een presentatie van (iustaye Cour-bet 's I"Origil1c dil .\londe, een naakte vrouw met gespreidebenen. Schrik en verba"ling. woede en instemming: dereacties van de toehoorders doorliepen alle kleuren van deregenhoog.ln 1866 zorgde het schilderij voor opschuddingen in 2001 opnieuw. Voor Elders bcwijst h(.'t eens te meer dekracht en de schoonheid crvan. :'vl.larporno'! Nee zeg. "liettoont het sacrale van de erotiek. de spirituek kant yan hetbegin van hel leven. En als dat al niet meer sacraal is. watdan wel?"

S. IJ: ('oll\\l'lIberg (red.). SeksIIele re\'OllItÎe fer di.\TIIs.l"ie.

Van I'hil 81vom fot Sex and Ihe CiIY. Cil'Îs ,lf/ll1di~iaarh()ek2005. IJamon. BlIdeI.

de HUMANISTI3 2007 7

NIEUW - NIEUW. NIEUW. NIEUW - NIEUW. NIEUW - NIEUW. NIEUW

De stille kracht van transcendentieWijsheid in beelden. verhalen en symbolen

Jna Brouwer, e,a. (red.)

met gewijde ruimtes. met ingetogenheid en

nrt sacrale, hier vorm! zij het hart van pro-

fane disciplines, organisatiàunde, ~unstzin-

nige vorming, biografisch onde",oel1, mUlat-

tioneelleren en bedriifsl1unde.'

Tjeu van den Berk (in het voorwoord),

theoloog en auteur,

ISSN 978 90 6665 8S3 0

1961'"&'fQ" - E 21 90

wwwswpbool<.<;omI971

Uitga""n van Uitg<'V"rii 5WP zjin "erk~ijgb",,~ In dr b""kh~lldel

11 Voor meer InforrN.t.e

UI~I ~ I Po.tbu. 257 I 1000 AG AmnerdamT 020 no n 00 I f 020 no 80 ,",0 I www.$wpbookcam

Steun de voortgang van het wetenschappelijkkankeronderzoek. Neem KWF Kankerbestrijding opin uw testament. Bel met de afdeling bijzonderegiften en nalatenschappen op (020) 570 05 00.

KW'.KANKERBESTRIJDING

Ide HUMANIST8 32007

EEN BRILJANTE GEEST

In dè sèptemhènllaand is verschenen Tegen hef idealisme, eenbiogratie over leven en werken van Pierre Vinkèn. geschre-ven door Paul Fèntrop. Hè! is eèn vuistdik bock, meer danduizend pagina's dik, dus als eerste ged<lehte komt bij je op:wie denkt die Vinken wel dat hij is?

Met \Villein Frederik Hermans en Ma:>:.Euwe is Vinken(1927) één van de drie Ncderlanders die ik onvoonvaardelijkbèwonder. /lij is in vek opzichten een briljante geèst. scherp-zinnig en met een staat van dienst waar heel wat berocmdc:-\ederlanders een punljè aan kunnen zuigen. Zelf zou hij allang beroemd zijn. als hij niet steevast geweigerd had inter-views te geven. Ilij ziet zieh7clf liever als ecn man achter deschennen. een éminence grise in de werkelijke betekenis vanhet woord,

De carrière van Vinken is indrukwekkend. Na een me-dische studie omwikkelde hij zich tot neuroloog en later totneurochirurg. Intussen sehreefhij polemische stukjes voorPropria CUIl:S en was hij een van de oprichters van het lite-raire tijdschrift Time/e. Maar (lok werd hij de inspirator vanExcerpta .\ledicil. hct medische blad dat Ifller vecl zou bijdra-gen aan het succes van de uitgeverij Elsevier, Dat Elsel'ieJ'tenslotte als Reed ElsevieJ' zou uitgroeien tot de grootste we-

'PLATO'S IDEALISME HEEFTVOOR VEEL

VERWARRING GEZORGD'

tensehappelijkè uitgèverij ter wereld \\as voor een bclangrijkdeel ook aan Vinkcn te danken. want hij werkte zich op totde hoogste baas vun deze onderneming. Je LaUhem dè suc-cesvolste Nederlandse ondernemer van na de oorlog kunnennoemen.

\1aar d~1I1ben je er nog lang nit'1. Vinken is ook nog oprichteren hooJaredacteur geweest van het prestigieuzt' standaard-werk /lwu/b(l(Jk (ljClinicul Xel/mlo}?y. Ten:ns heeJi hijin zijn spaarzame wijt' tijd iconografische studies verricht- onder meer over schilderijen van Piett'r Breughel en JanSteen - die intt'rnationaalzijn geroemd vanwege hun diepzin-nigheid en originaliteit. Dat Vinken daamaastllog Vlm allesheen gedaan, zoals het oprichten van het RepllbfikeilJ.\ (/e-I/()(J/w-1lap. moet wegens ruimtegebrek onvcrmeld blijven.

Als ondernemer hest'lte Vinken als een van de eersten dathel vour een onderneming niet gaat om de oml.et. maar omde winst. Vandaar dat hij minder n,:nderende delen van zijnconcern rücksichtslos wegsneed en de winstgevende delenjuist enorm stimulet'rde. Dat gaf hem de naam t'en koude.klinische man te zijn. die Illaar één belang voor ogen had: datvan de aandeelhouders.

Zelrken ik Vinken als een geestige en gt'voelige man.maar dit terzijde.

Vinken is iemand die een grOle hek":! heen aan hd irra-tionele gt'lu1. Ik ken niemand die zo ongeduldig kan wonJcnals mensen in zijn orngt'ving wat zweverig Lillen te kletsen.In dit verband staat cr cen typerende paSS<lgein de biogratie.Tijdt'ns Lijn medische opleiding begon Vinken het werk vanFreud te lezen en raakte hij gcïntert'sseerd in psychiatrie. Naeen tijdje kreeg Vinken ook de verantwoortlelijkht'id over eenpraktijk en de daarbij behorende patiënten. Bij hem ontwik-kdde zich toen tJe volgendt' opvatting: ófpatiënten waren tegenezen en dan moesten zij behandeld worden. Mp<ltiëntenwaren niette genezen en dan moesten zij naar een imichting.Ge\'olg van dele aanpak was dat het ene deel van patiël1\eninderdaad genas en nit't meer terugkwam en dat het anderdeel voor langere tijd werd opgenomen. Daardoor had Vin-ken zelf praktisch geen patiënten meer! En dat was zeer totongenoegen van de medisch boven hem gestelden. die ineensallerlei suhsidieaanvragen in rook zagen opgaan.

MAX PAM

COIIIIIIO/l sellS/!, en steeds op zoek zijn naar concrete oplos-singen voor zeer moeilijke problemen. dat is typisch Vinken.Psychiatrit' is geen wett'nschap. concludeerde hij dan ook.Onlangs vroeg ik Vinken hot' ik die titel vall Lijn biografiemoest opnltten: specifiek geriehllegen het idealisme vanPlato. óf tegen het idealisme in politieke zin? Hij gaf daarophet volgende antwoord: "Ik heb dt' titel niet bedacht, maard,lannee wordt inderdaad het platonische idealisme bedoeld.Die rnanit'r van denken heen in de loop van de geschiedenis\"(lllrvcel verwarring gezorgd en daaruit zijn weer tallozemisstanden voortgekolllen. Die filosofische idealen zijn na-tuurlijk iets anders dan on..:e huis-tuin-en-keuken idealen.

'ABSOLUTE IDEEËN EN HOGERE BEGRIPPEN

BRENGEN ONS NERGENS'

Je zou daarin een volkse. verwaterde, dus betrekkelijk on-schadelijke versie van de platonische ideeën kunnen zien.\'laar die Absolute Ideeën. die Hogere Begrippen. zou jt' ei-genlijk altijd met een hoofdicIIer mocten schrijven. bij wijzevall waarschuwing."

Die laatste toevoeging is natuurlijk de CTllX. Die Absolutt'Ideeën en Hogere Begrippen brengen ons eigenlijk nergens.behalve dan dat zij doorgaans wapens in de handen zijn vanmensen die hun eigen opvattingen aan anderen willen opleg-gen. Absolute Ideeën en Ilogerc Begrippen zijn meer iets\'oor kroeg en kollietarel. maar in wetenschappelijke I.in hebje er niets aan. En als je even nit't oplet, \vorden in naam vandie Absolute Ideeën en Hogere Begrippen de meest verschrik-kelijke misdaden begaan. Vandaar dit' waarschuwing.

de HUMANIST I32007 9

Links trainer/coach Hans de Jong. rechts psychiater Erwin van Meekeren.Fotobureau HendriksenNalk, Den Haag),

Tien procent van de Nederlandse bevolking lijdt aan eenTEKSTAlleE BROEKSMA

• .... - • •welzijnswerkers goed betaald werk verschaft? De psychiaters

vinden van niet. De omgeving van de patiënten ook niet.

Die wordt zelf vaak half gek: van de onvoorspelbaarheid van

de borderliner. Toch is verbetering mogelijK.

Ide HUMANIST

1032007

L!NTERVIEW--,

Omgaan met eenlastige patiënt

"Mijn dochter kan zonder enige u;.tnlciding woedend tegenmij uitvailcii. Ze schreeuwt dan dat ik dc allerslechtstemoeder ben die ze zich maar kan voorstellen en dal ze mekapot gaallTlakcn. Ze gooit met glazen. trapt gaten in deurenen z\Hmil met ha<lTvuist in mijn gezicht"". De lTIOl.:dcrisbang en /Ou op Jat soort momenten zdfhctliefst wcglopcn.Ikt is een van de voorheelden die te vin<.kn zijn in hetbock Borderline de haas v-all Koos Krook. coördinator vanpreventieprogramma's voor naastbctrokkcllcn. \'oorbeddcnhoc patiënten hun omgeving kunnen terroriseren.

'VRAAG 1

HOE BEN JE IN DE DOOLHOF VAN DE

PATIËNT VERZEILD GERAAKT"

In Nederland lijdt tien procent van de bevolking aan eenpl'Ts()onlijkhddsslOornis. Borderline is zoon stoornis, alkendaaraan al lijden naar schatting hOllderdvijftig- lot tweehon-derdduizend Nederlanders. Hel is een oftïciële psychiatrischeaandoening die wordt gekenmerkt door impulsiv'iteit. emoti-onele labiliteit en rdationele conflicten. f\Ic:nsen met border-line denken vaak zwart-wit en reageren extrecm. Ideeën engedachten m'er zichzeI f cn m'cr anderen wisselcn sterk. Voorhen zijn mensen en situaties helemaal z,""art of helemaalwit. geweldig ofk\\aadaardig. Vol overgave wordt aan ietshegonnen. aan partners. studies en banen. maar die wordeneven snel weer aan de kant gezet. Borderline.patiënten gaangebukt onder de grote vrees verlatcn te worden. maar zellenhun naasten ook op afstand omdat intimiteit beangstigt. Ze

hebben een laag zellbeeld. zijn snel diep gekrenkt cn vierenhun onvrede woedend bol op zichzelf of degene door wie zezich aangevallen voelen.

GEVOEL VAN INNERLIJKE LEEGTEIn zijn brochure 'Alles of Niets' legt psychiater Erwin vanMcckcren uit hoe het in zijn werk kan gann. 'Els' vnn 25besluit plotseling dat het tijd wordt voor een relatie. Ze gooitzich volledig op dit doel. maar goed bedoelde adviezen vanhaar omgeving wuift ze weg. Als ook bemiddeling via eenrelatiebureau niets oplevert. ra<lkt ze tcleurgestekl. Kortdaarop zweert Els bij het vrijge/cllenbestaan. Vervolgensklaagt ze over de eenzaamheid. Duidelijk een vorm van hor-derlinegedrag. zegt Van r-.1eekeren. "Je ziet het alles of niets.de impulsiviteit. de stoornis in contact leggen, het moeilijkalleen kunnen zijn en dreigend isolement. Ook de wijzevan hulp vragen valt op. Eerst wil Els van geen bemoeienisweten. als het mislukt klaagt ze wel ovcr dc gcvolgen vanhaar handelen. de eenza<lmheid. Dit is voor omstanders vaakmoeilijk te begrijpen."Nog moeilijker wordt het. ab de patiënl naast dit soort 'kern-symptumen' ernstiger ontrcgelingcn vertoont. mals opzette-lijke zell\cf\\onding. suïcidepogingen ofpsyehotiseh gedrag.Onvredc CIleen gevoel van innerlijke leegte wordt vaak'bestreden' meI alcohol. drugs of eetbuien. Bordcrlillcpatiën-ten kunnen veel psychIsche verschijnselen hebben. Daaromwordt de nandoelling soms zo moeilijk begrepen en wordtde diagnose nog wel eens gemist. <lcen van dc symptomenafzonderlijk is specifick voor de borderlinestoornis. die kanvariërcn van heel mild tOl/eer extreem. Alleen specialistenkunnen de diagnose stcllen.

de HUMANIST I3200711

Dat persoonlijkheidsstoornissen een 'luxe probleem zoudenzijn. die welzijnswerkers goedbetaald werk verschaffen',spreekt Van Meekeren fel tegen, '.Waeht maar tot ze zelfproblemen krijgen, of hun kind ofpartner," zegt de psychi-ater tegen critici. "Depressie wordt over de hele wereld, ookin ontwikkelingslanden, volksziekte nummer één. Angst-stoornissen staan ook in de top 10, tussen kanker en hart- envaatziekten."

GENEN EN OMGEVINGBorderline is een ziekte die vooral in dc westerse cultuurlijkt voor te komen, maar ook in niet-westerse landen ensteden (vooral in Azië) met een vergelijkbare maatschappij.;-"1isschien door de aard van deze cultuur, door de individua-lisering en het wegvallen van onderlinge verhondenheidbinnen familie. buurt of kerk. Mensen voelen zich minderveilig en geborgen. Van Meekeren: "Er wordt steeds sterkereen beroep gedaan op de eigen verantwoordelijkheid,

'MENSEN ROND EEN PATIËNT

KUNNEN STEEDS EXTREMERE REACTIESIN DE HAND WERKEN'

We moeten voortdurend zelfkeuzes maken in en over onsleven. Dat geert minder zekerheid en houvast. Ook de snelleveranderingen in de maatschappij, met alle toenemende ei-sen, zouden een rol kunnen spelen."

Foto WFNReuters

Ide HUMANIST1232007

In de psychiatrie wordt bij borderline niet gedacht aan éénenkele oorzaak. Vaak is sprake van een wisselwerking tussengenen en omgeving, gevolg van een complexe opeenstape-ling van samenhangende factoren. Veel borderlinepatiëntenhebben een instabiele jeugd achter de rug, maar zeker nietallemaal. Sprake kan zijn van een stoornis in de serotoni-nehuishouding die prikkeloverdracht tussen zenuwcellenbeïnvloedt.Van een persoonlijkheidssloornis \vordt gesproken als ie-mands eigenschappen extreem en hinderlijk worden. Nietalleen de patiënten zelf lijden onder hun stoornis, ook hunnaastbetrokkenen: partners, kinderen, ouders, broers en zus-sen, vrienden, vriendinnen. Van Meekeren: "Die worden ofze dat willen of niet vaak intensief en op ongemakkelijkelijdstippen bij de problemen betrokken. liet komt vaak voordat relaties lUssen borderlinepatiënten en anderen verslech-teren of helemaal worden verbroken. Het kan makkelijkescaleren als beide partijen zich miskend voelen. Patiëntenkunnen die ander beschuldigen van ecn slechte opvoeding,onvoldoende aandacht. mishandeling, te veel ofte weinigbemoeizucht, niet sericus nemen enzovoorts. Naastbetrokke-nen kunnen vinden dat borderlinepatiënten gezins- of lami-lieverhoudingen kapot maken, door de enorme aandacht dieze vragen of door onterechte aantijgingen."Ook trainer/sociaal netwerkfunctionaris Hans de Jong, dienaastbetrok kenen al jaren coacht en ondersteunt, ziet vaakhoc zij tot het uiterste worden gedreven. "Naastbetrokkenenzouden hun borderlinepartner soms wel bij het groot vuilv,'illen zetten of dromen zelfs dat hij er niet meer zou zijn ende verlichting die dat zou betekenen. Veel partners houdenvan hun borderlinevrouw of -man maar gaan kapot aan deonmacht om te gaan met die stemmingswissclingen en hef-

Tips voor naastbetrokkenenLeer borderline begrijpen. Veel GGZ.instellingen bieden

ondersteunings. en trainingsprogramma's. Lotgenoten-groepen bieden (h)erkenning en steun. Op internet:

www.stichtingborderline.nl. www.stichtingpandora.n I,www.labyrint-in-perspectief.nl.

Zorg voor jezelf: doe eigen dingen, zorg voor eigen ont.

spanning en plezier om niet overbelast te raken.

Leer grenzen stellen, hou vast aan duidelijke afspraken.Zie negatief gedrag los van de persoon. Vat emotioneleuitspraken niet te persoonlijk op. Ga op moeilijke mo.

menten niet in discussie, herhaal dat je het gesprek opeen kalmer moment voortzet en ga de kamer uit. Of het

huis.• Bescherm de kinderen tegen escalatie. Zeg geen leuke

dingen met de kinderen af. Zorg voor afleiding.Accepteer geen lichamelijk of geestelijk geweld. zorg

altijd voor eigen veiligheid en die van je kinderen, weetwat te doen in een crisissituatie. Zoek hulp.

tige emoties. Ze \wt.:n .:chtC'rnict dat dit bonkrline-gedragjuist door d.: omge\'ing zelf kan w(lnkn opgeroepen, onge-wild en onbewust. Daarom is goede voorlichting zo belang-rijk. Door betcr hegrip kan er ruimt.: komenll1el elkaar domte gaan en vermindert de druk aall/ienlijk:'

GENEZING IS MOGELIJKEr 7ijn dus lichtpunten. Van /l.fcekeren: "In tegenstelling totwat altijd gedacht is blijkt een p.:rsoonlijkhC'idsstoornis wr-underbaar tc zijn en zelfs vaak te gene7en. Tot voor kort ge-loo!lkn d.: meest.: psychiaters daar niet in, maar op baSISvanveel onderzoek blijkt nu het succes van verandering. Bij bor-derline valt impulscontrole hijvoorbeeld goed te vcrheterenen op langere termijn kunnen relaties veel beter en rustigerwrlopen. \-Iaar emotionele labiliteit is hardnekkiger."

, tEr k N rE ONREDELI' c

HtLPT ZEk R NIE

Aan de stabilisering kan dt: directe omgeving belangrijk bij-dragen. Betrokkenen llloeten vaak leren zien hoe, en waar-om, ze langzaam m:lar /ekC'r in de dool hof van de patiënt\'Cf7eild 7ijn geraakt.:n uit onmacht de st.:.:ds extremeren'::U,:tiesjuist in \k hand kunnen werk.:n. In LCI'en I/Ie/ een

bvnlerlincr stellen ~1ason en Krt:ger: "Ik naastbt:trokkeneis vaak dapper en heroïsch op het PUilt van vricndelijk gt:-drag. ongeacht d.: tol dit: dat van hem t:is!. In ct:n poging depersoon van wit: hij houdt te helpen, ondt:rdrukt de l1aastbe-tmkkene Lijn ofhaar woedt:. wrwa<lrloost eigt:n behodkn,aamaardt hel gcdrag dat de meeste mensen onwrdraaglUkzouden \indt:n t:n h'rgccft steeds opnicuw dezdfde mis-stappen [... ] AI /ijn de motieven van de naastbetrokkeneprij7Cnswaardig, toch wmdt hierdoor misplaatst gedr:.lg vande bordo;:r1in<:rin fèite mogelijk g.:maakt ofbekrachtlgd.MensC'n met een hnrdcrlinestoornis leren zo dat hun dadenweinig nt:gatievc gevolgen hehbt:n, dus h.:bh.:n ze geen mo-tiefom\\: \crand<:ren."

lezen over borderline en zelfbeschadigingPaul Mason en Randi Kreger, Leven met een borderliner.

Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam.• KoosKrook, Borderline de baas. Gids voor naastbetrok-

kenen. HBUitgevers, BaarnJaap Spaans en Erwinvan Meekeren, Borderline Hulp-boek (voor patiënten zelf). Boom, Amsterdam.Steven Levenkron, Zelfbeschadiging. SWP,Amsterdam.Onderhuids. Zelfbeschadiging onder jongeren. (DVD voorhulpverleners). LSZ,Utrecht. Ziewww.zelfbesCh<ldiging.nl.

L!NTERVIEW'"

GRENZEN STELLENUit angst d<llJe patiënt /ieh i<:tsaandoet zijn veel naastenvaak vcelte inschikkelijk geworden. terwijl io;:mandmetborderlinegedragjuist scltreeuwend b<:ho('!k h<:eflaan dui-ddijk h<:iden dus ook duidelijke gn:n/en. Zonder die grenzenkan dC'bod flink uit do;:hand lopt:n, :\"aastbetrokkenen gevcnvaak cigcn activiteiten en vriendschappen op. gaan niet meerUil, verdragen lichamelijke en geestdijko;: mishandeling.lijden op hun wt:rk door paniek telefoontjes van thuis: somsdurvcn naastbestaanden op hun werk de tdcf()llll niet censllleC'rop te nemen omdat hun bord.:r1ine-partner bang is datzc duar wnrd<:n geheld door rivalen. ~la;H meegaan in d.: on-redelijkht:id helpt leker niet.Ellen (45): "t\lijn partner \wigert om alkrki gecomplict:erdo;:redenen op vakantie te gaan. EC'rstbleef ik ook thuis. maarzijn gedrag werd daar niet beler door. Ik hcb gekerd zelftm:h te gaan. mei mijn kind, haar wil ik ook geen vaka nt iC'ontlwud.:n. Duar zijn wc nu aardig in geschoold en we nemenpapa's rare gedrag voor vertrek en na terugkomst op de kooptoe. Wc weten waar 7ijn gedrag vandaan komt: \\'e weten dathij bang is ons kwijt Ie raken, maar wij weten dat wc weerterugkolllen. h('bbel1 hem dat ook gezegd. en duikeJlnogeens lekker de /<:e in. Bang dat hij licl17elf iets aan doet bt:nik niet m.:er. Als dat zo /Ou zijn bn dat ook geheurt:n als jewel thuis bO;:lll,maar even een boodschap doC'1.Die <lngst hebik leren loslal('n, Eerst lat hij als een donderwolk n<lardemuur te staren als \\-e thuis kwamen en nnemde hij 111': t:enverrader. \laar hij kert hel al aardig. De laatste ke<.:rdat we\-an vakantie thuisk \vamen had hij kkkC'r voor ons gekookt:'Paal cn perk stellen valt te leren, ~1as(ln en Kreger: "'Gren-zen stellen kan aanvankelijk angstaanjagend zijn. Daaromis hel \an doorslaggevend belang te bedenken dat j<.:ze nietalle<:n trekt ter \\ille van je .:igen geeslc1ijk~ gezondhC'id. kbewijst ook de borderliner een (henst."

de HUMANISTI32007 13

VROUWENRECHTEN EN ISLAM IN TURKIJE

Vrouwen varen welverhoudingen •

De eclatante overwinning van de religieuze regeringspartij AKP heeft internationaal de zorg

over verdere vooruitgang in Turkije verder aangewakkerd. Toch is het zeer de vraag of die

zorg terecht is. Vijf jaar AKP-bewind heeft bijvoorbeeld overwegend versterking van de

positie en de rechten van vrouwen gebracht, al zijn de verschillen tussen stad en platteland

nog altijd groot.

Dit voorjaar vonden cr in verschillcmkTurkse steden demonstraties plaats te-gen de toenemende islamisering van demaatschappij. De protesten waren eensteunbetuiging aan het leger dat op zijnwebsite bekend had gemaakt alles tczullen doen om de seculiere democratiete beschermen tegen religieus fana-tisme. Opmerkelijk was het grote aan-deel van lCministischc bewegingen inde demonstraties, die aangaven dat metname de rechten van de vrouw wordenbedreigd door de infiltratie van poli-tieke islam in het systeem. Desondanks

'GENDERGELIJKHElD IS EEN

BELANGRIJKE EISVOOR

TOETREDING TOT DE EU'

won de regeringspartij AKP, sinds haaroprichting al verdacht van een geheimeagenda voor een religieuze staat, ue rc-cente parlementsverkiezingen met eenoverweldigende meerderheid. Islam enfeminisme worden ook in Europa over-viegend als onverenigbaar beschouwd.

Ide HUMANIST1432007

en dus wordt een partij als de AKr metlede ogen aangezien. De praktijk vanvijf jaar door de AK I' gedomineerde re-gering laat op het gebied van vrouwen-rechten een andere werkelijkheid zien.

VAN DEUGD NAAR GERECHTIGHEIDDe e-COllp, zoals de waarschuwingvan de strijdmachten op internet werdgenoemd. was een reactie op de voor-genomen benoeming van AbdullahGül, minister van buitenlandse zaken.tot president van de republiek. Gül is,net als de huidige premier Recep TayipErdogan, lid van de Aa/cf )'e Kalkmma

Purl;s; (AKP), wat Partij van Gerech-tigheid en Ontwikkeling betekent. DeAKI' splitste zich in 2001 afvan deF,d/el Partisi (Partij V<ll1 de Deugd).zelf weer de opvolger van de conser-vatieve en antiwesterse islamitischeRef(Jh PCll"tisi van voormalig premierNecmcuin Erbakan. Velen zien de AKI'dan ook als bedreiging vuor de Repu-bliek Turkije zoals door Mustafa Kemal'Atatürk' ('vader der Turken') in 1923opgericht. Dat geldt vooral voor eenelite van topfunctionarissen en juris-ten. bureaucraten, mediamagnaten en

legeraanvoerders die zich/elf zien alsbeschermheren van het .kemalismc ••depro-Europese en seculiere ideologie dieten grondslag ligt aan ue republiek. Devrouwengroepen van de voorjaarspro-testen droegen namen als 'Atatürk'sGedachtegoed Associatie' en "Associ-atie ter Verdediging van het ModerneLeven', waarmee ze zich beroepen ophet erfgoed van AtatUrk dat als garantiewordt gezien voor de huidige moderneTurkse natiestaat op Europese leest.

Net als de kcmalistische elite, zienzij de AKI' veeleer als een schaap in\volfskleren die de sharia, islamitische\vctgeving, zal herÎnvoeren zodra zijde volledige macht in handen heeft.De vrouwen waarschuwden dat hunverworvenheden als eerste zullen sneu-velen zodra de seculiere orue wordtvervangen door een islamitische. Alsvoorbeeld haalden ze onder andere depoging aan van Erdogan in 2004 omoverspel opnieuw slralbaar te stel-len. Dat de echtgenotes van premierErdogan en minister Gül een hoolltdoekumgen zou bovendien getuigen vanachtergestelde gedachten over de rol

bij •nieuwet!'NAlYSE'

TEKSTDOUTJE lETIINGA FOTO.SWFA/REUTERS

van Jo..:vrouw. Dl: partij kent een achter-ban van traditionek rdigH:uze mi(]{kn-klasse stemmers die niet overlopen \"anprogro..:ssivitcil. ErJogan\ voorstel omoverspel \\eer stratbaar te maken wascr ong.;olwij!C1dop gl:richt om gehoor tcgc\'cn aan de wens van een consen,l-lieve achterban. :\-laar het idee vond ookaanhang onder Il;dcn van de seculiereC/llI1huriye{ }falk I'arrüi (C1t P). dl: par-tij dil: oorspronkelijk door Atatürk •.••wdopgericht. Het ging dan ook nit:t. ,"(Jalswel is beweerd, om h:rugkeer naar eentypische sharia-rcgcl. In Europa viel helamendement echter niet in goede aardè'ell hl:\ is ongctwijlèld mede daardoorvall lald gehaald.

Turk • •

De nieuwe president Abdullah Gul (links op de foto), na drie stemrondes alsnog geko.

zen op 27 augustus 2007. Rechts premier Recep Tayip Erdogan.

ATATÜRK'S SPRONG VOORWAARTSDoor zich als \"{lor\'cdners \'an A/a-turk's gt:dachtegocd op te \\erp~n, had-tkn de demonstranten een sterke troefin handen, want zo konden zij religieusgeïnspireerde ideologie afschilderenals reactionair en amipatriotlistiseh.AtaHirk was immers d~gene die vrou-wen versdlil1ende burgerrechten ver-leende. zoals stemr~eht (in 1934, elfjaar eerder dan vrouwen in Frankrijkdat kregen), het recht om te scheiden enhet recht om te studeren voor dokter,piloot. of jurist. Hij sehalite polygamieaf en maakte hel mogelijk dat vrouwen,ich ongesluierd in het openbare levenkonden begeven. Deze van hovenafopgelegde moderniseringslag was on-losmakelijk verbonden met een ge/or-eeerdl' verbanning van religie (en alleuiterlijke kenrn~rken daan'an) uit depublieke ruimte. Dat werd mogelijk om-dat islam vereen,c1vigd werd met het

Onomaanse rijk waarmee de nieuwercpublid drastisch \-vilde breken.Toch profiteerJ..:: slechts ..::enklein..::.stedelijke dite \'110 deze hervormingen.en bleer het gros van de vrouwen inAnatolië en Zuidoost Turkije 7ich iden-

'EERWRAAK EN HUISELIJKGEWELD STAAN OP DEEMANCIPATIE-AGENDA'

tifieeren met islam en alllankelijk vanpatriarchale verhanden. Ondanks de af-schatTing \'an h~t kalilàaL de invoeringvan de christelijke kalender, het verbie-den van traditiol1(,le religieu7e ordes. ende staatsbemoeienis lIl..:tde benoemingvan imams of hun vrijdagmiddagpreek,ble~f de lokale imam een bebngrijkepersoon in het leven van de vrouwop het plandand en bleven traditi-

onelc rolpatroncn voortbestaan. Zo wasin 1975. ondanks de leerplichl. meerJan de hein van de Turkse vrouwcnIlog steeds 1\n1\I1:1beelen huis\. rouw.werkte slechts tien procent in de urbaneindustrie en hestond cr vrijwel geenenkele vTou\\.'elijke bestuurder in delokale overheid.

GENDERONGEUJKHEID BLEEFIJl d~ jaren tachtig. ten tijde van de grotemigratiestromen van het platteland naarde stad. brak het beser van de achterge-bleven hervormingen door en bcgon demythe dal de door Atatlirk opgelegdeemancipatie voltooid was afte hrokke-len. Feministische academici lieten 7iendat het door hem ingevoerde burgerhjk..:cn strafrecht nog altijd doordrenkt wasvan traditionele en ongelijkwaardigeid..:eën over mannen en vrouwen. Ge-trouwde vrouwen dienden nog steedstoestemming van hun echtgenoot tevragen als Ie wilden werken. Vrouwen

de HUMANIST I32007 15

die buitenechtelijke seks hadden werdenanders behandeld dan mannen. Ver-krachting binnen het huwelijk werd nieterkend en er bestond strafverlichtingals een dader de vrouw na verkrachtingzou trouwen. Vrouwen konden ook geengelijke aanspraak maken op kinderenen materieel bezit na een scheiding. Zowerd duidelijk dat het niet alleen ach-tergebleven plattelanders waren die nogslechts verlicht hoefden te worden dooreen staatselite. Genderongelijkheid zatverankerd in het hele systeem wals be-dacht door de oprichter van de republiekzelf. Inmiddels kan de Republiek nietlanger teruggrijpen op de enorme voor-uitgang die het land heeft geboekt tenopzichte van zijn Ottomaanse voorgan-ger wat betreft de positie van de vrouw.Door de toenemende globalisering enimcrnationalisering van de mensen-rechten dient tegel1\voordig veeleer deinll'matiomlle arena als maatstaf vooremancipatie. Uit cijfers van het HrJddEconomie FOl'um uit 2006. blijkt datTurkije nog vcr achter loopt op anderlanden wat betreft gender-gelijkheidin het onderwijs. de arbeidsmarkt enbestuur. Van de 115 landen die werdenvergeleken. slaat Turkije op nummer105, tweeëntwintig plaatsen benedenCyprus. de sleehtst scorende EU lid-staat. Met name wat betren de deelnamevan vrouwen aan de arbeidsmarkt doetTurkije het slecht (28 procent, waarvanhct merendeel in onbetaald agrarischwerk), maar ook in dc politiek (4 pro-cent in parlement en ministerposten) enhet management (6 procent) zijn minder

vrouw'en aanwezig. Alleen \\[11 vrouwenin wetenschappelijke topposities betren,scoort Turkije met 24 procenl hoger danbijvoorbeeld hel abominabele Neder-landse gemiddelde van 10 procent.

LEERPLICHT NIET VOOR MEISJESVoorlll op het Turkse plattclllnd zijnpatriarchale tradities blijven voortbe-staan Vrouwen nemen cr onbetaaldezorg en arheid op zich en trouwen jongmet g~arrangeerde p<lrtners. Eerwraak,huiselijk geweld en zelfs polygamiekomen nog altijd voor. Juridische maat-regelen om daders van geweld aan tepakken blijken vaak achterwege. netals opvangtehuilen voor de slachtof.fers. en ondanks de leerplicht wordennog steeds veel meisj~s thuisgehouden

'DE ONTWIKKELINGENDIE TURKIJE HEEFT

DOORGEMAAKT STEMMENOPTIMISTISCH'

en zelfs niet eens geregistre~rd na degeboorte, UNICEF schatte dat R7J,OOOgeregistreerde meisj~s tussen 6 en 14jaar niet naar school gingen in 2002.naast 562.00() jongens. En pas in 2001werd~n mann~n en vrouwcn voor dewet gelijkgesteld wat betreft erfrecht enzeggenschap ovcr de ki nderen. ~1ed~dankzij een actieve lobhy van de \TOU-wel1b~weging nam het Turkse parle-

ment in 2004 een wetsvoorstel aan datkorte metten maakt~ met traditionelenoties over de \TOllW' ab ~erbezit van defamilie en haar echtgenoot.Het perspectief van toetreding tot deEuropese Unie (in 1999 werd Turkijekandidaat-lid) heert ongetwijfeld bij-gedragen aan het doorvoeren van e~ndergelijke hervorming. want gender-gelijkheid is een belangrijke cis voortoetreding tot de EU. Hervormingenzijn mogelijk als ze gedragen worden.Tegen alle verwachtingen in stemde~IeAKI' (die in 2002 de grootste vanTurkije werd met 34 procent van destemmen) voor de hervormingen. Bo-vendien getuig~le het partijprogramm<lvan emancipatoire intenties en beloot(lewcrk te maken van de feminiseringvan politiek en arbeidsmarkt en om dewerkeondities voor vrouwen te verbcte.ren. In tegenstelling tOl de islamitischepartij Refóh Parlisi waaruit ze is voort-gekomen. koos de AKP vanaf het beginvoor een op Europa gericht beleid ensteunde zij de juridische wijzigingen inhet privaatrecht en het strafrecht.

VROUWEN IN HET PARLEMENTOok in andere opzichten heert de AKI'werk gemaakt van vrouwenrechten.In mei 2005 \verd een parlementairecommissie ingesteld om de positie vanvrouwen te verbeteren en huiselijk ge-weld legen te gaan. Dit leidde tot eenspeciale richtlijn die de uitbreiding vunopvangtehuizen moet bewerkstelligenen de coördinatie lussen verschillendehulpverleningsinstellingen moet ver-

beteren. Ook werd er geld geslOkenin de aanbouw van nieuwe crèches enpraktijkgerichte opleidingscentra omde arbeidsdedname van vrouwen tevergroten, in campagnes om meisjesnaar school te krijgen en de bOllWvannieuwe klaslokalen.Deze koers belonloe Erdogan voort teLetten na Lijn grote overwinning in deverkiezingen \'an juli. De AKP kreegbijna vijftig procent van de stemmen,waardoor ze (met 341) over nagenoegtwee derde van de in totaal 550 par-lementaire zetels beschikt. Ook hetaandeel van vrouwen in het parlementsteeg spectaculair van 24 naar 50.wa<lfdoor lUl 10 procent van de zetelsbezet wordt door vrouwen. De helftdaarvan is van de AKI', die een zeeractieve vrouwenbeweging heeft. Er zil-ten nu ook negen Koerdische vrouwenin het parlement. die als onafhankelijkekandidaat mee deden aan de verki..:zin-gen en genoeg stemmen haalden om detien procent kiesdrempel te om/ei1cndie pllrtijen moeten halen, Hun bijdragealln de Turkse democratie gl:tuigt vaneen dubbele inhaalsIlIg, want IOwel quaetniciteit als qua geslacht maken lijdeel uit van de meest marginale groe-pen binnen Turkije.

MOTIEF: GROEI EN VOORUITGANG:'\iet iedereen stemde op de AKP omhaar religieuze kleur. De politieke sta-biliteit en economische groei (gemid-deld zeven procent) in het Turkije vande algelopen jaren hebben ook veclniet-religieuze klczcrs vertrouwen gl:-

geven in de AKP. In vrijwel alle regio'svan het land, kan de partij rekenen opaanhangers uit verschillende lagen vande samenleving. 1O\\.'elin traditioneel('lIP stemmende steden als lzmir alsin de Koerdische regio's. De investe-ringen in het onderwijs. de zorg, en deinfrastructuur, en de uitbreiding vanindividuele rechten en vrijheden (ookdie van Koerdische minderheden),heeft premier Erdogan veel stl:mmcnopgele\'erd. lIij heeft zich vooralsnogbewe/en als een pragmatisch politicusdie slim weet te manoeU\'feren tussenzijn achterban, het leger en de wensenvan de Europese Unie, Zijn politiekentrepreneursehap Lal zich in de toe-komst mogelijk verder uitkristalliseren.bijvoorbeeld tegenover zijn nationalis-tische en kemalistischc opposanten entegenover de EU.Voor de Tllrksl: vrouw ziet de besten-diging van zijn macht er tot nu toe nietskeht uit. LJileindelijk hl:eft ook zij hetmeeste te winnen bij de lage intlaties,onderwijsin\'Csteringen, en aantrek-kend..: arbl:idsmarkt die Turkije onderLijn bcslUur heeft geLien. Er Lijn nogveel structurele barrières te overvvinnen,/Owel cultureel als sociaal-economisch,maar de enonne ontwikkelingen dieTurkije de laatste jaren heeft doorge-maakt stemmen optimistisch. Veel zalalhangen Ynnde bero:idheid machtsver-schui\'ingen te aCl:epteren, mannen tengunste van vrouwen, hestaande elitesten gunste van nieuwkomers. Dergelijke",-eranderingen in de status-quo gaan nietzonder slag of stoot en zullen mogelijk

nieuwe contlieten uitlokken. Maar dui-delijk is. dat het Turkse mIk definitiefgekozen heeft voor een inclusieve enpluralistische democratie die zich nietlanger door het leger laat intimideren.

DOl/lje Letringa is politicologe en his-turicu, Zij "'ijdde haar .HA-scril1tiegeschiedenis (/a/1 Turkije.

MEER INFORMATIEEuropean Stability Initiative, Sex andPuwer in Turkcy. Femil/ism, Islam andMali/ring ofTllrkish Democracy. Ber-lijn/lstanbul. 2 juni 2007.Öktem Kerem. Harbringers nfTllrkl!Y',I'Second Republic. In Midd/I! East Re-port Ol/lil/I!, I augustus 2007.\Vorld Economie Forum, The GlohalGendergap Report (2006)w\\ \\.\\cl"lIru lIl.ur!.:Times, 'ls this just a hcadscarf - orreallya thrcatlO democracy?' (I juni2007) \\'w\\.limesolllim'.l'o.llkTurkish Dail)' News, '\Vomen st ron-ger in the Turkish Parliament' (24 juli2007) \\ \\ \\.tu rki ••lu!:li I~IIl'\\ S.l'um.tr

Op maandag 8 oktober, ca. 20.55uur, zendt de VPRO op Nederland 2in 'Tegenlicht' de documentaire DeKandidaat. Turkije en de dilemma'smn de democratie uit. Aan de handvan gesprekken met kandidaten,betrokkenen en Abdullah Gül wordtgeïmpliceerd dat de IslamitischeAK.partij een stuk moderner is danhet oude. seeuliere establishment.

ZIGEUNERS IN BULGARIJE

•

EuropaApartheid

EKSi EN FOTOI-S TON KOENE

Gescheiden klassen in scholen. Verboden

toegang in zwembaden, bars en restaurants.

Geen kans op een baan als ambtenaar of op

kantoor. Opgejaagd en in elkaar geslagen

door politieagenten. Leven in een getto

zonder water en elektriciteit. Nicolay Kirilov,

voorzitter van de hulporganisatie Roma-

Lom over de behandeling van zigeuners in

Bulgarije: 'Apartheid in de achtertuin van

Europa.'

~Iet de toetreding van Bulgarije lOt de [uropese Unie in ja-nuari van dit jaar, zijn bijna één miljoen zigeuners in het landniet meer alleen een Bulgaars. maar nu ook een Europeesprobleem geworden. Roma. maar ook Turken die voor zigeu-ners worden aangezÎen. worden systenHltisrh gediscrimi-neerd in Bulgarije. In de steden Plovdiv en Lom zou de be-handeling van zigeuners volgens hulpverleners zelfs vormenvan apartheid aannemen.

'EEN MILJOEN ROMA LEVEN VAN ËËN OF

TWEE EURO PER DAG'

In de wijk Stolipinovo in de noorddijke stad Plovdi,' bij-voorbedd. leven ruim zestig duizend Roma in smerige oudeSovjet flats. De kelders van de llats staan tot een meter hooggevuld met afvalwater. Rallen zo groot als een onderarmplanten zich in rap tempo voort en dringen de appartementenbinnen. Elektriciteit en water zijn afgesloten en afvoerleidin-gen van wc's zijn gebroken. Bewoners gooien het huisvuilvan vijfhoog uit het raam, in het trappenhuis ligt afval opge-stapeld.Vorig jaar raasde er vam ••'ege de slechte hygiëne een hepatitisA-epidemie door deze wijk. Veel kinderen zijn ziek of heb-ben intèeties. Mensen leven dkht op elkaar in Stolipinov'o. Ineen gemidddde driekamer woning leven meerdere gezinnen.

BLOED VOOR GELDDe meeste Roma zijn werkeloos. Zij die wel werk hebben.doen het laagste en vuilste werk. Ze vegen wegen schoon ofslepen met afval van Bulgaren. Oude mensen schoffelen hieren daar perkjes om hun schamele pensioentjes aan Ic vullen.[en andere, populairdere manier van inkomsten genereren.is het geven van bloed aan Bulgaren die geopereerd moetenworden. Rond alle Bulgaarse ziekenhuizen hangen zigeunersrond. Bijna één miljoen Roma leven vtm één of twee euro perdag.

'DE MEESTE BULGAREN VINDEN ROMAVIES, DOM EN DIEFACHTIG'

Soriale problemen lijken zich door en armoede en frustratieop te stapelen in Roma-wijken zoals Stolipinovo. Zeker vijfprocent van de buurtbewoners is heroïneverslaatä, schat

Anjo J\.1ichaylov,een sociaal werker van de Roma organi-satie 'sclflJclp bureau'. "Een shot kost nog geen euro," zegtde hulpverlener. Er is veel overlast van de gebruikers, wantvelen gooien hun spuiten weg op straat. Ook het bier drinkenbegint al vroeg in de ochtend in SlOlipinovo.

KINDERPROSTlTUTlEProstitutie is een ander groeiend probleem in de wijk. vol-gens Michaylov. Zelfs kinderen, sommigen pas 14jaar oud,prostitueren zich. Het aantal HIV-besmettingen dat de hulp-verlener registreerde is opgelopen lot 25. Pooiers en drugs-dealers rijden in donkere Mercedessen meI geblindeerderamen stapvoels door Stolipinovo. De weinige aanwezigepolitie. kijkt tegen betaling de andere kant op. "Corruptieneemt hier Afrikaanse vormen aan," zegt Miehaylo\'.Bij de gratis basisschool voor zigeuners in Stolipinovo. ko-men dagelijks maar vijf van de dertig kinderen opdagen. Demeeste kinderen werken in plaats van naar school te gaan.Het gros van de buurtbewoners geniet geen of op zijn hoogslenkele jaren lagere school.

'EEN DAG WERKEN OP DE BELTVOORVIJFTIG EUROC ENT'

Elke stad in Bulgarije heeft haar eigen "Stolipinovo wijk'met zigeuners, zeggen hulpverleners. De heersende opinie inBulgarije is dat Roma allemaal vies, dom en ordinaire dievenzijn. Bulgaren blijven angstvallig uit hun buurten en levenhun eigen leven. De zigeuners lijken zich bij hun lol te heb~ben neergelegd.

'WIJ ZIJN GEEN APEN'"Ons leven is allO vaak beschreven en in beeld gebracht.maar er is nog niks veranderd'. zegt Slavka Naidenova. Zijw'erkt met haar hele familie - vader, moeder. echtgenoot enschoonzus - op de vuilnisstortplaats van Lom. Een hele dagwerk levert elk vijftig eurocent op. Naidenova oogt een stukoudcr dan de 57 jaren die ze telt, een cynische lach verraadthaar rotte gebit. "Gu toch weg, wij zijn geen apen die je dehele tijd kunt komen fotograferen: 7egl ze, afwerend wui-vend met haar arm.

ROZEMARIJN SCHAlKX'--'---

POPCORNVERZET

(

Nu Je gcncralic die Je oorlog heeft mccgcmaukt uitsterft.bepalen films uvcr de Tweede Wereldoorlog steeds meer hetpopulaire beeld van die oorlog. Volgens Paul Vcrhocven ishet aan zijn lilm LWllrlhock tc Janken dat 'de kennis o\'er deteilen van de Tweede Wereldoorlog nu behouden blijti: Opde website van de film wordt een gratis onderwijsprogrammaaangeboden. Door fragmenten Ic kijken 'van één van Neder-lands beste films ooit' kanje erachter komen hoc het Iev'cn inNederland tijdens dc bc/ctting was. aldus de wehsite.

Wie de film kent wc..:!dat bl"{lrthoek een ongeloofwaar-dige opeenstapeling is van achtervolgingen, verraad. seks <.'ngeweld. De kijker krijgt de indruk dal de beLetting in Ncdcr~land bestond uit een w~nelwind \'an b~~ldschol1~joods~ on-derduiksters die in badpak in e~n weiland zOlmen ferwijl z~n<lar(verboden) janmuziek luisleren, corrupte \'er7etsstrij-ders. decadente !)uitsers. fatsoenlijke postzegelverzamelaars.laag mervliegende vliegtuigen en geblondeerd schll1unha:lr,Dat deze film zou bijdmgen :I<ln~Iekennis van het leven inNederland tijdens de bezetting is daarom op zijn zachtstgezegd onwaarschijnlijk. Dal Verhoevens doldri<:'st<:'p<:'rsp<:,c-tief op de gcsdliC(lcnis het heeld van de oorlog bij jongeregenemties wel deg.c1ijkmede lal bepalen, d<l:lrlal Verhoevennaar ik vrees wel gelijk in kr~igen.

Een vergelijkbare angsl bekruipt mij nu de Amerikaanseregisseur Bryan Singer be7ig is met het mak~n van een filmO\"l.'r(k mislukte aanslag op Hitler van 20 juli 1944. metTom Cruise in de TIllvan Claus Schenk Grarvon Stauf:'jenherg. Singer is bekend geworden door zijn blockbuslersover striphelden als de X-f\1cn en Superman, Cruise danktzijn faam aan actiefilms als Minority Report en de 1lission:Impossih/c-serie. Ondanks initiële protesten in Duitslandtegen de keus voor Cruise vanwege lijn lidmaatschap vande Scientology bewcging. overheerst inmiddels de te\Tedell-heid in Duitsland. Verschillende nabestaanden van de plegersvan de aanslag hebben verheugd gereageerd op de film. dievoor miljoenen wordt gesubsidieerd door de Duitse overheid.Florian Iknckel von Donncrsmarek. regisseur van de (lS-earv.'innende film Da.\' Lehel1 der Anderel1mcrkte op dat ~Icsterrenstatus van CruIse het verwaarloosde verhaal over deheld Von Stauflenberg wereldwijd..: b..:kelldheid zal geven. DeliIm zal meer voor het imago van Duitsland betekenen dan

tien wereldbmpioenschapp..:n voetbal, juichte Von Donn..:rs-marek. [n Duitsland ziet men Je film vooral als middel om desmett~n van het nazi-verleden t..:doen vergeten.

Ik heb er geen enkele twijtd over dat Singer een ond..:r-houdende film maakt; de gehandicapte held Von Staulkn-herg, die compleet me! oog[apje zijn leven in de waagschaalstdt voor het grotere goed doet iedere hioscoophe7oeker wa-tertanden. Wie iets lang..::rover de aanslag op Ilitkr nadenktrealiseert ZIch dat dezc rijkelijk laat was en gep[eegd ""'Crddoor de antidetl10eraten die Hitier in de dfjaar ervoor gecnhaarbr..:ed in Je weg hadden g..:legJ. Pas toen hlo'tvoor ieder-ccn lang en breed duiddijk was dat Duitsland de oorlog zouyerliezen en er dagel ijks steeds jongere Duitse soldaten d..:dood in werden gejaagd kwam het tot een plan om llitlert..:doden. Met de afkeer van de jodenvervolging had Jat minderte maken dan het heldenverhaal ons wil doen gdoven.

'DE FILM ZWARTBOEK IS EENONGELOOFWAARDIGE OPEENSTAPELING

VAN VERRAAD, SEKS EN GEWELD'

De mensen die lieh nmr 1933 tegen HitIer hadden verzetzaten in 1944 al tien jaar in elo'J1concentratiekamp als ze nietdood of g~vluehl war..:n. Terwijl de aanslag van Von St3uf ..fenberg al z..:skeer verfi[md is, wacht hun verhaal daar nogaltijd op. Als het cr ooit van 7al komen 7al die verfilming nietdoor een Ameribanse bloekbustcrregisseur plaatsyinden.Het verhaallecnt zich niet voor een universeel heroïsch epos,omdat hel yerzet zo duidelijk links politiek geëngageerdwas. De gemiddelde bioscoophezoeker ziet graag een odeaan het idee dat er in ieder individu een ongecompliceerdeheld schuilt. Exposés over de klassenstrijd. Je situatie inWeimar Duitsland en de strubbelingen tussen de SPO ende KPD laten zich anders dan een heldenepos niet met eol3wegspoelen. Verfilmde geschiedenis moet behaphaar 7ijn alspopcorn.

de HUMANISTI1200721

WILT U OOK ERGENS AANDACHT VOOR VRAGEN, GA NAAR SIRE.NLDAN MAKEN WIJ ER EEN CAMPAGNE OVER

~

I-SR-E-mll

Spinoza, bruggen-bouwer uit Holland

TEKSTPETER VAN RIETSCHOTEN

Dal Baruch de Spinoza (1632-1677):lIs athcï~llIlOCSI \Vonkn beschouwd.was in ieder geval VOOT veel van zijntijdgenoten een uitgemaakte zlluk.Iemand die hd aanuurtac de almach-tige God op één lijn te stellen mei dedoorgaans toch al weinig verhevennatuur \Tocg cr natuurlijk om hem bijzijn leven tc \'crvloeken en dood te

wensen, Een mislukte aanslag en zijnexcomlllunicatie uit de joodse gemeen-schap (1656) onderstreepten die opvat-ting: Spino7a zelf droeg cr nog aan bijdoor zich achlcr de sdnijftafcl terug tetrekken en zijn meesterwerk Ühica pasuit tc laten geven toen Je dood bij hemvoortijdig in bed was gekropen.En heden ten dage zijn cr - in eigen

land en ciders - voldoende stromingenen grocperingen die het gedachtegoedvan de Ilollandse filosoof hlas femischvinden dan wel een heftige beledigingvoor de eigcn gudsdienst. Zo vindtchristelijk Nederland het eigenlijk on-begrijpelijk dat Spinoza is toegevoegdaan de Nederlandse canon. en gezienzijn afkeer van sektarische religies is

de HUMANIST I32007 23

Ilij bestrijdt de humanistische gedachted;ll"",'aarheid kennen' leidt tot vrij zijn.Dat de wcg naar de vrijheid bij huma-nisten via de wetenschap leidt en bijreligies via het geloof, maakt volgensGray niets uit. Het humanisme is eenverlossingsleer - het geloof dat de mensde touwtjes ,"'anzijn lot in handen kannemen, dat de mens voor de <larde vangroter belang is dan wclk levend wezenook. maar ook daarbij is cr volgcnsGray geen enkele reden voor de mens0111 zich verheven boven al het andere te

sehrijft hij: 'In intellectuele termen ishet atheïsme een lossiel uit Victori-aanse tijden. In freudiaanse termen ishet een vorm van onderdrukking: Enals veel anderen vindt hij atheïsme nieteen, laat staan dé vorm van geestelijkevrijheid, maar hooguit een geloof inniet gc!ovo.:n.In SIro1l0lltiCII schrijft hij:' ...een wereld die wordt gedelinieerddoor de afwezigheid van de god derchristenen is nog steeds cen christelijkewereld'. t\.kl geloof in het algemeen(religie) is Gray ook snel klaar. Allereligies zijn volgens hem wanhopigepogingen om de toevalligheid van demens te ontkennen. Het Christendomis gebaseerd op het geloof dat waarheidvrij maakt. De passie voor waarheidis verworden tot een cultus. De ~Irijl:veer daarvan wordt wcer helder doorSpinm~a verwoord: 'Gndsdienst is eenkrampachtige poging om Gods tourn afte wenden en zich van Zijn gunstbewij.zen te verzekeren. Godsdienst berust opangst:Ook in het humanisme ziet Gray geenonderscheidend denken. liet is volgenshem een niet-religieuze religie diebestaat uit bij elkaar geraapte, \'iegrot-tende rcstjo.:svan christelijke mythen.

H,E,A RH

1E l~ RIJP

OF IS ATHEïSME OOK EEN GELOOF

De discussie over het wel of niet atheïstzijn van Spinoza kan echter ook als vol-strekt onbelangrijk worden beschouwd.\Vellicht zal de Engelse filosoof John"N.Gray dat doen. Over het iltheïsme

zijn er meerdere wetenschappelijkedisciplines (antropologie, milieukunde,

ecologie) en spirituele scholen (Gaia-hypothese, soefi) die de mens bepaaldniet los van de natuur zien staan enSpinoza\ kerngedachte 'God = Natuur= Ene Substantie' derhalve niet zullenbestrijden. En uit Spinoza's opvatting'kennis is alles' mag worden aange-nomen dat de humanisten, voor wiede menselijke vrijlwid en autonomie,verantwoordel ijkheid, waarachtigheidcn zelliJntplooiing van wezenlijk belangzijn, hem ook hiervoor o.:o.:nwarm harttoedragen.Waar nog aan moet "'Orden toegevoegddal er et"n !link aantal kenners (...) an-nex bewondermlfs is dat bijna eist datSpino/.a als atheïst wordt beschouwd.(Plus een !link aantal modieuze woord.voerders van do.:tijdgeest. die elders alte veel aandacht krijgen.) Voorbeeldenzijn de eerder genot"mde Spinoza-bi-ograaf Steven Nadler, die niet allet"nhoogleraar lïlosolle en joodse studiesis in de VS, maar momt"nleel ook deSpinoza-wisselleerstocl van de Univer-siteit van Amsterdam bekleedt. Hetgeenhij onder andere doet met colkga-hoog-elaar en historio.:usJonathan Israël, dieeveneens een uitgesproken adept is vande "Spinoza is een atheïst'-opvalting.Nadler vindt dat mcn Spinoza "als eenatheïst' moet lezen; Israël stelt dat hetleggen van een harmonieus verbandtussen het denken van Spinoza en reli-gie onjuist is en zelfs 'politiek en soci-aal uiterst schadelijk'.

ATHEïSME BINDT TEGEN EN VOOR

Opvallend is dat de voorstanders vanSpinoza op hetzelfde argument zijnverenigd: •...want hij is atheïst: Uit datatheïsme IOU zijn pleidooi voortkomenvoor de volstrekte scheiding tussenkerk en slaat en voor vrijheid, tokranlieen vrijheid van meningsuiting, allemaalvaandels waarachter de hedendaagseseculiere liberalen en andere vrijdo.:n-kers zich gaarne scharen. Daarnaast

het niet waarschijnlijk dat de Ethicain bijvoorbeeld het Noord-Ierland vande IRA of in ho.:tIrak van de elkaar opleven en dood bo.:strijdendo.:sjiio.:tenensoennieten veel volgers I,al hebben.Zijn biograaf Steven Nadler is ervanovertuigd dat Spinm~a de in religieuzeverdeeldheid gedrenkte joo~lse staat'vanzelfsprekend zou verafso.:huwen';en de kans is klein dat cr boeken vanSpinoza Ie vindo.:nzullen zijn op denachtkastjes van de Turkse presidentGül ofzijn VS-collega Bush. De lijndie hen allen verbindt is: wij zijn tegenSpinoza, wnnt hij is ;lthdst.

Ide HUMANIST24 32007

achtcTl. Daarmee producccrt Gmy ovc-rigcns ecn opvallende parallel md Spi-noza, die immcrs keer op kccr hcrhaaltdat de mens er teil onrechtc van uitgaatdat Gods doel op tie mens beTrekkingheeft.

PLURALISME VRAAGT OM BRUG,'okt anderc woorden: de vraag of Spi-noza wel of geen atheïst is (was), levertniets op, Dic kan gemakkelijk 111 lh::doodlopende straat eindigen van 'ieder-ecn is het met elkaar ecns ovcr icts datniet is wat het lijkt te zijn'. Wel orgcenatheïst is een dispuut dat nauwelijksenige academische ofmaatsl.:happelijkl.:waarde heeft en veeleer als hype lijktmee te deinen op de fundamcntalisti-sche dan \H~Iangstgestuurdc herle\ ingvan rdigies. Beter zou ZIJnde inhoudH111 Spinonl's gcdachtegoed (nogmaals)grondig tot ons te nemcn en te bezicn inhoeverre daarmee een brug is te slaantussen partijen die elkaar nu en al veellanger hd lidll in de ogen nict gunnen.Waarbij hel dan bij voorkeur niet Ill()(,:tgmlll om deuren van studeerkamers diemoeten worden geopend, maar bcgre-pen moet worden dat steeds meer stalen(snel of langzaam) meer en meer plura-listisch worden en rehgil.:uze uitsluitingderhalve steeds meer een bron vanonrust 731zijn. B\.'ler dus is tc onder-zoeken in hoc\'erre Spinola lOl! kunnenhdpen bij de nationale en mondiale(religieuze) inwgrati\.' in een wereld die\'Oigens 10hn Gray hdemaal niet wordtgekenmerkt door secularisatie. maarwaarin het ongewenst is om dc politiekpl.'rmissie te ge\'cn religie buitl.'n hetop\.'nbare leven te houden.

MEER OM ONSZELF DOENWaar we het moden Loeken (cn dálwc moeten 7{)cken) wordT bijvoorbeeldaangegeven door Herman Vuijsjl.' metzijn nieuwe bock TOl hier !ICl:/; de{{eer on~ geholpclI. Atheïst Vuijsjestelt daarin dat christenen en moslimsover en weer mindcr angst VOOf elkaarmoden hebben. Dat IOUook meer vrij-heid van gelO\'en impliecren en dat /Outc\'ens heter passcn hij het christelijkeGodsbedd dat aan het wrvagen is. \'01-

gells Vuijsje van 'Oud-Testaml.'ntisch\.'madlO-generaal" tot 'een entiteit diein onszdf en O\l.'ral is" Degenen diezieh in Spinoza hehhen verdiept. zal ditm~lar al tc b~'kend voorkomen. Zo ook\'\lijsjes (sociologische) gedachte datgoede daden nil.'t meer worden vcrridltom een toegangshe\.\'ijs voor hl.'t hier-namaals te krijgen. maar eenvoudigwegomdat dl.'mens h\.'schaalll is en goedwil leven, Zdfs zonder beloning \'anamlcren kunnen cr Hlor onbekendenaan de andere kant van de wereld gl.ll'dedaden worden verricht. IIl.'denJaagsgoed doen (hcsehaaii1 leven) wrsehillvolgens Vuijsje dan ook maar weinigvan de orthodox-religieuze opvattingdal de mens met zijn handel\.'n nietskan herei ken. omdat God alles al heeftvoorbestl.'md. Hetgeen eveneens volle-dig in ovcreenstemming is met Spinozadie stelt dat \.'rgeen vrije wil is. 'allesvloeit lloodzakdijk uÎt God voorI'.

En ook het 'niet meer leven om de eom-plimenten en goedkeuring van (iOl!' endus de g\.'dachte dat dc mens het nu zelfmoel docn, is londer meer op Spinozaterug te vocren.

HET BEPAALDE BEGRIJPENNog dirccter dan Vuijsjc gceft theoloogJan Knol in zijn boek Spino:.a. /lil :.!illgefUkellinell ('11 HJorhn'/deli aan watde hoofdlijnctl in hct denken \'an deHollandse filosoof zijn. Eigenlijk doetKnol dat zo helder en begrijpelijk (en isSpino/a zo modern!), dal de pragmati-sche tocpassingen voor het opscheppenliggen. Die komen erop neer dat Godbepaald niet passief is m<l<lrook nictenkel en alleen gericht op de mens. datde heihge sl.:hritten de belangrijksteoorzaken l.ijn van hct gcloofin God inde \'orm van een persoon, dat God en

natuur een zijn, alles is een eenh\.'id. EnKnol leven en passant ook een bijdrageaan d\.' non-dis(;\lssie m'er het al danniet atheïst zijn van Spinoza: 'Alleeniemand 7ol1llcr verstand kan Spinoza\ oor een atheïst uitmaken. Niemandhecft zich ooit 'ierhewner over Goduitgelaten dan hij:In kite pelde Spinoza ruim300jaargeleden al alle 'ierduistcrl.:nl.ic. angst-aanjagende. \erdelende l.'nmisleidendcrokken arcn legde hij tocn <11op tatèlwat vandaag de dag \\ekens d~ sleutelvoor een sucecsvolle integratie van elkdenken zou kunncn zijn: hct gaat nietom Oewaarheid van de vrije mens, hetgaat om hl.'tbegrijpen door de mcnsdie Wl.'etdat hij in alles door het Enebepallid is.

Voor velen misschien nog l.'cn (idealis-tische, \'Tcl.'swekkende dan wel blaslè-mische) brug te \ier. maar het is goed teweten dat die brug er is. Dat die al zolang geleden is gehouwd en nog steedsstaat, is op zich al mooi. De energie diewordT gestokl.'n in 'wel/niet atheïst' zoubl.'ter kunnen worden besteed Han hol.'dc hrug meer kan \\"ordcn gebruikt.

RECENT VERSCHENEN BOEKEN OVERSPINOZA:Rebecca Cioldstein. [Je ol/hekel/JcSpillo:.a. Atlas. Amsterdam 2007.288 blz. f 22,50.Jan Knol. .')'pillo:a, lIil :!il/ ge/i/kel/is-.l'CIICII \'(lorhee!Jen. Werddbibliotheek.Amstcrdam 2007. 208 blz. € 14.50.Robert 1\1israhi. I (Jf) woorden OI'er dl'Ethica 1'(111Spillo:a, Atlas. Amsterdam2007.288 hlz. € 24.90.

de HUMANIST I32007 25

NIEUW - NIEUW. NIEUW - NIEUW. NIEUW' NIEUW' NIEUW. NIEUW

Altijd duurt alles maar evenVerslag van een reis

piel Winkelaar

Een pelgrimage naar Bourgondie, ,,'..aar,

bij de tocht zelf belangrijker is dan het

eindpunt.

De hoofdpersoon. Guus, vergezelt twee

vrienden op reis, Verleden en toekomst

spelen hier een centrale rol omdat ze

zowel een voorwaarde als een hinder-

nis vormen om toegang te krijgen tot

het nu WAAROM

ISBN 978 90 6665 847 9

2241'"«''''''' - € 15,90www.swpbook.coml963

Uitgaven van Uitgevecii SWP ziin vetktijgbaac in de bo ••khandel

11 Voor- meec Informatie

UlqevenJ SWP I Pmtbu, 257 I I000 AG Arm,enlam

T 020 no 72 00 I F 020 no Btl 40 I www>Wpbool<.com

NIEUW. NIEUW- NIEUW - NIEUW. NIEUW' NIEUW. NIEUW. NIEUW

ZwerftochtenEmiel5töpler

Wal doe je als je onverklaarbaar angstig

bentl Vreemde belevingen hebt en para.

noïde wordt?

Na een lange depressie was dat de vraag

waar Emiel Stöpler :zich mee geconfron.

teerd zag. Vanuit die gespannen situatie

ontaardde wat een simpel familiebezoek

had moeten worden in een maanden.

lang zwerven langs familieleden. vrien.

den en talloze instanties.

ISSN 978 90 6665 838 7

1% pagl""". € 16.90

www.swpbook.coml9S4

Uitgaven van Uitgevetij SWP zijn vetkcijgbut jn de boekhandel

IJ Voor- meer ,nformatJe:UI<g••.•.Mf 5WP I Po,tbu, 257 I 1000 AGAm.cenlam

T 020 no n 00 I f 020 330 80 40 I wwwowpbook.com

Ide HUMANIST26 32007

Waarom was de Zomergasten-uitzending waaraan OnbekendeNederlanders deelnamen de onderhoudendste sinds tijden?

Waarom zijn de interessantste renegaten niet degenen dieiedere dag de kranten vol schijten met dunne poep, maarjuist mensen uit eigen, anonieme kring die nog eens eenbock hebben gelezen en aanstekelijke gedachten kunnendebiteren over apostasie'!

Waarom is de verrukkelijkste qll(l(frojórllltlxgio niet die vande Italiaan. maar die je thuis zei f maakt met rode knot1ook,gorgonzola. jong belegen leerdam mer, parmezaan, lichteolijfolie, verse basilicum. en heel veel crèmeji"aÎChe?

Waarom is de beste chinees de kleine stinkchinees om de hoeken niet die grote met lonteinen en baarLen in de lounge'?

Waarom is de lekkerste kollie de handmatig gezette thuiskot:fie?

'MAROKKAANSE VROUWEN IN GOUDENKOOIEN, - GEDIPLOMEERDE SLETTEN'

\\'aarom bestaan steuncomilés tegenwoordig alleen nog maaruit halve of hele PVV-ideologen?

Waarom is hel met Johannes van Dam in De 211'(11'/ altijd ge-zelliger dan met A,B.C,D. E.F.G. van der Ilcijden?

Waarom ben ik nog niet getrouwd als ik weet dat ik met eenechtgenote mijn allerdierbaarste - mijn moeder - het groteLevensgeluk zou bezorgen'!

Waarom zijn de amusantste optredens die van de gratis en on-aangekondigde bands in Antwerpse llachtetablissementcn'!

\Vaarom is het knapste meisje dat ene kassallleisje bij de Jum-bo en niet Katja Schuunnall'!

\Vaarom is het beter te trouwen met een onderwijzeres ofver-pleegster dan met een cOllsullan\ ofbcdrijfsecon(llne'?

Waarom zijn Marokkaanse vrouwen in Coudell KooielI en an-dere Hilversumse producties altijd gediplomeerde sletten'?

Waamm zijn de leukste plekjes niet de plekjes die in de 1.0-nel!' Plallct-gids staan?

Waarom zijn de geestigste beeldfmgmenten allang niet meeralkolllstig van TV maar van Yml lidJc',)

MOHAMMED BENZAKOUR

Waarom zitten de beste toneelspelers in de zaal en niet op helpodium?

Waarom zijn de duurste voetb<llkrs niet meer de beste voel-ballers'!

\\'aarom is het meesl aangeprezen reclameartikel zo vaak eenslechte koop'!

\I,.'aarom slmll1 de beste schrijvers nooit op een AKO- ofLi-bris-lijst?

Waarom worden de indrukwekkendste lilms nooit opgemerktdoor de Oscar- of GUl/dm Kalf-jury'!

Waarom is Bt::llOÎt Poelvoorde nooit o\wla{lcn met prijzen enhuldebetuigingen?

Waarom zijn de leukste en slimste hooliJuockmeisjcs anoniemen heten de domste en stomste De :\1eidl;'l1 IWI A/wal (helIriohoofddockje VOOf hct .Xl:llofobischo: bloeden - soitbelle cllais-toÎ. Kijk zelrm~lar: http://www.youtube.com/walch'!v= JcCOktdsz-O)

Waarom schrijven grote, originele denkers zelden in kr<lnlen?Waarom is het Bal I'oor GelIdgellIelI spannender en lolligerdan het oflicide Boekenbal?

WllllfOm zijn de leukste mdioprogrammll"s altijd lokaal ennooit op prime-time?

Waarom komen de interessanlstc muzickbandjes nooit oplfTVor Pink ['op:

\Vaarom is samen aan een waterpijp lurken opwindender dansamen naar de bioscoop?

Waarom zijn Amsterdamse souyenirwinke1tjes altijd stuitendtlauw?

Waarom wordt een groot politicus bijna nooit meer p:Htijlei-der?

Waarom is het gemiddelde Kamerlid zo vcr onder het gemid-delde IQ gemakt?

\Vaarom worden de besle lilms vcr na middernacht uitgel'on-den?

Waarom Lijn de mooiste vrou\\en geen f()(()modcl?\Vaarom is bet room blanke Schiermonnikoog een verkankerdeiland?

Waarom is het spotgoedkope Brylcrci.lm het <lllerbeste yonr jehaar?

Waarom is mijn e.\-buurman met vijf meter sens:llioneel dag-boekmateria<llniet beroemder geworden dan Anne Frankmet één truttig poppendagboek?

\Vaarom m<lg je niell'eggen dat joden de wereldmacht be-heersen als allang IS llllngetoond dat het Amerikaansepresidentschap er niet in zit als de kandidaat nalaat om tenoverst<lan van het AJPAC ondubbelzinnig steun en sympa-thie uit te spreken voor Israël?

Waarom ben ik lijstduwer ge\\(Jrden van de Dierenpartij ter-wij I half Darfur wordt uitgemoord?

Waarom maken wc ons druk o\'er meningvrijheid terwijl dehoogste vrijheid wordt verwaarloosd: denbrijheid?

Waarom hen je in Nederland ccn volksheld als je poept enpiest op dooie profeten, en niemand die zegt: 'Hé jij snot-aapje, doe je luiers om en ga eens gauw naar bedje toe'?

\Vaarom doet de NASA voor [00 miljard onderzoek naar de1cclbaarheid op ~lars terwijl met de helft de lecfbaarheidop aarde is gered?

'VIJF METER SENSATIONEEL

DAGBOEK MATERIAAL VAN MIJN

EX-BUURMAN TEGENOVER EEN TRUTTIG

POPPENDAGBOEK VAN IEMAND DIE IN

BERGEN-BELSEN IS OMGEKOMEN'

\Vaarom wordt cen moordenaar als \<lnhammed B. 'terrorist'genoemd en krccg hij le\"enslang terwijl Volken \'an der G.md ecn grotere aanslag op dc democratie \\-cgkwam met'slechts' 12jaar '.l

\Vaarom \\ordt Houcl1cbeeq geprezen en worden salalisten\erketlerd terwijl hun beider visie en kritiek op mens cnmaatschappij identiek is'.'

Waarom word ik van één Franse roman wijzer dan \'an lOOl):'\ederlandse kranten?

Waarom,ja allicht. waarom schrijven de beste columnistengeen columns'.'

de HUMANIST I32007 27

TEKSTAlleE BROEKSMA

Dat Brillen de grootste vandalen kunnen zijn en enorm veelbier drinken is bekend, maar "vie ooit een Brits stadion eenlied heeft horen aanhetlen moet wel vermoeden dat er nogiets anders aan de hand is in dat land. Ze brallen niet vals,ze zingen met z'n duizenden met vaste stem ill/lllle en hetklinkt geweldig. De zangers scheppen in het stadion netzoveel plezier in hun lied als het publiek dat in de R{~\'OIAlbert Hall meeslepend inzet tijdens Lund of I/vpe alldGIO/:\".Wie dllt meemallkt vergeet die sfeer en kwaliteit nooit. f\.lllaris vrolijk nationlllisme en een puik lied graadmeter voor cul-tureel gehalte in een land'! Kauwend op de vraag hoc het zitmet Enge!llnds culturele inborst, hoe elitair het er is of juistniet, hoe toegankelijk kunst, schiet me de volgende herinne-ring te binnen. Ik vestigde me weer in Engeland na er ooit opschool tc zijn gewcest. In mijn schooljaren was ik er onder-gedompeld in theater- en muziekvoorstellingen, schrijl1essen

Britse paplepel

en gastcolleges van dichters in alle soorten en maten. alsondcnkd van hel lesprogramma v"aneen Engelse gemeente-schooL .\-lijn hospita en haar lllan \\:.lrcn actèurs bij de Roya!SlwÁc.I'peare Cull/pun.•..Overal was mulit::k. overat \\:15 the-aler en je kon overal zo binnenlopen als je er langs her. Ge-woon nisje er zin in had. en niet omdat h",!al maanden in Jeagenda stond, als sociale \'Crplicht ing of uit noodzaak omdatje amkrs geen kaartjes meer kon krijgcil. Het \\as een totalen:rad..:ming na Dm Ha:.!,!,!.mijn stad van herkomst waar hetpubliek toén aimcl concertabollncmènl stijfin zijn COllcert-stoel zat om dan na afloop geaffecteerd 'bravo' ICroepen.Nep-elitair lOt in de teennagels. naar en kOla!.

MET KAPLAARZEN OP HET PODIUMTerug dus na;'!f Ellgdand. cn al Jllcteen stond er ergenseen kleine aankondiging \'111 een optreden \an het rondoll('hall/her ()rcllcl/ra. het beroeJll(k kamerorkest LCD.

Ergens op een landgoed in de provincie. De regen stroomde.het concert was in een ml/rqllet'. ecn grote witte tent waar destodcn ecn beetje \\-egzakten in de modder. Publiek was ernau\\.e1ijks. hel was te koud cn te nat. :-''1aarhet kamerorkestliet zich niet kisten. Oe musici \ersehenen met kaplaarzen

'BRITTEN HANTERENEEN MEEDOGENLOZE KWALITEITSEIS'

<l<lllop hd podium. zonden een brede grijns de knt in enspeelden \"ervolgens alsof hun leven cr van af hing. Iloc\edman zat cr in die tent? ;'\og geen drie dozijn. \Iaar de strij-kers spedden hun helc programma oll\erkorlUII en gavennog ecn serie tocgiften.

de HUMANIST I32007 29

Niet het minste kamerorkest. Een recensent van de vooraan-staande krant The Guardian schreef er laatst over: 'Een bandvan slechts zeventien strijkers een sound te horen makendat het Berlijns Filharmonisch Orkest inhaalt is een wonderdat me heeft overdonderd.' LCO trekt in het buitenland eenrecord aantal bezoekers; in Londen zelf laatst 3500 man ineen van de toplocaties die doorgaans door rockers wordtgebruikt. Dat weerhoudt de musici niet, zoals zoveel andereorkesten en theatergezelschappen, geregeld te verschijnenin een backwater. Het kleinschalige, het als Britten onderelkaar kunnen zijn, is er even belangrijk als het uitproberenvan nieuwe ideeën. Op het Theater Festival in Chichesterkomen beroemde acteurs af, die het een eer vinden daar te-gen weinig gage op te treden omdat Chichester een begrip is- een bruisende workshop waar groot talent nog verder wordtontwikkeld. De grootste komieken komen van het straatfes-tival in Edinburg. Voor opera is Glyndebourne het walhalla,ook weer met actief beleid om nieuw talent en nieuw publiekte trekken.

STRAATMUZIKANTEN VAN NIVEAUDe eerste de beste scholier speelt in Engeland al de sterrenvan de hemel. Loop langs het muzieklokaal van een wil-lekeurige middelbare school in Engeland en je staat aan destraatstenen genageld. Buskers, straatmuzikanten, zijn er aleven spectaculair. Britten zeggen daar zelf over: 'Natuurlijkzijn die uitstekend. Een slechte muzikanl hoeft hier niet opstraat te gaan staan. Die wordt gewoon weggelachen.'Britten hanteren een meedogenloze kwaliteitseis, maar zienkunst tegelijkertijd als gewoon onderdeel van hun leven. Datwordt ze al met de paplepel in gegoten. Elke school biedtstandaard drama, alle scholen werken elk jaar aan omvang-rijke theaterproducties en je moet er wel het grootste achter-standkind zijn om niet naar de panto te gaan, het burleskekersttheater dat in elk dorp en in elke stad wordt opgevoerd.Met eerbiedwaardige Shakespeare-acteurs, mannen die alsdame op plateauzolen de planken op wankelen met woestepruiken en een theepot als hoed, in Assepoester of Jaap ende Bonenstaak. Geen zichzelf respecterende Britse acteur zaleen rol in een pan10 weigeren; de interactie met het publiekis er magisch. In een land dat uitmunt in zelfspot.

'SCHOLIEREN SPELENAL GAUWDE STERRENVAN DE HEMEL:

Theater is, leert een kind, dus leuk. In Engeland ontbreekthet zware, het zelfbewuste, het gewichtige. Kunst raakter subtiel Engels aan de grootste emoties, aan universelewaarden die vervolgens meedogenloos worden gerelati-veerd. Door het enorme aanbod kom je er ook makkelijk aankaartjes. Tenzij het eenmalige voorstellingen zijn van de al-lergrootste supersterren, dan moet je ook in Engeland zorgendat je er snel bij bent.

GRATIS MUSEAN<lluurlijk zijn er wel kunstccntnlmet <latlzienlijk snob-ge-h<ll1c,maar dat is dan meestal in de pri\'c-sectoT. Algcmeenis cultuur in Engeland toegankelijk. Ook Ilog aangewakkcrddoor dc in 2001 ingeslelde gratis toegang tut de nationalemusea. Even snel een Turner zien in de Natiunal Gallery? Jeloopl er LO binnen en kunt er putten uil een gigantisch aan-bod. Ook van omslreden kunsl - de landen wier klassiekenin Londen terecht zijn gekumen krcgen daar vaak spijl van.Engeland stuurt dergelijke kunst soms gewoon niet terug.Het Pmthellon-marmer. begin negentiende eeuw in Athenebemachtigd door de zevende Elgin-graaC hlijft permanent inLonden lol ergernis van Griekenland die wel Panhenun-m<lr-mer krugkreeg van Zweden en Duitsland. ~1a<lrhel Britse

'ENGELAND STUURT KOLONIAAL

GEROOFDE KUNST GEWOON NIET TERUG'

f1ooggereehtshofbe\'Cstigde in 2005 dat het Britse :\luseumnog <lltijdhet reeht heeft een stuk niet Ie retourneren naar helland van herkomst. als d<llkunstsluk vast deel is \'an de col-lectie. liet Britse Museum heeft immers lOt doel 'een wereld-kunstcollectie te herbergen up één enkele locatie en daarmeehel werelderfgoed te dienen: D<lllromhoudt het museum ookgewoon grote meesiers VllSt.die door de mui':; zijn gestolen.Egyple sluurt voor de zekerheid dit najaar maar niet het mas-ker van Toetanehamon mee naar de grootste Egypte-Ientoon-stelling in 35 jaar in Londen. Die obelisk uit Alexandrië slaatook nog altijd op de oever van de Theems,Britten hebben toegang tot de grootste klassieken maar zijnzelf ook ereatÎe!: De Royal Academy of Arts houdl elk jaaraan Piceadilly een zull1erexpositie. die open is vuor inzen-dingen van het \olk, Dit jaar werden sluurden 16.000 Brittenhun werk in. waarvan er lOon een plaats kregen op de ten-toonslelling. Kunstwerken die door vooraanstaande reeen-semen zijn geprezen. Lllge drempel met enorme respons enkwa1iteit tol gevolg.Nlltuurlijk helpt het d:1t Engeland 2500 musea heeft. alleenal in Londen ruim zestig voor<lanstaande theaters. eindeloosveel orkesten en tienduizenden acteurs. Ook daardoor is heter minder elitair: iedereen heeft wel een acterenJe, musice-rende ofzingende neef Een buurvrouw die danst bij hel na-tionale ballel. Een buurman met /;ack.l'wge-kaartcn \onr TheStunes. Of eenlje die heeft jaren gedronken in dezelfde pubwaar Eric Clapton knmt. omdal dat kan in Engeland. waareen beroemdheid lastig vallen 1101 dOlle is - ten/ij je voor eenvies boulevardblad werkt. Zelf heb ik in Je trein vanaf Lon-den eens uren tegenover Edward Fox gezeten. de beroemdeacteur met het markante gCLlcht (uil: The Day ofthe Jackalen The Importanee of Being Earnest). Hij ging richtingprovincie en nam op zijn gemak een rol door. Ik had op z'nHollands het gevoc1tegcnover GoJ Ic zitten. maar geen Britkeek op of om. Kwaliteit is er gewoon.

Britse kunst in cijfers

Ruim4 op de 10 Britten bezoekt jaarlijks minstens eenmaal een mu-seum of galerie. In lagere sociaal-economische klassen is dat 2.8 op de10. Dat cijfer te verhogen heeft als staatsbeleid voorrang,

Sinds de nationale musea in 2001 weer gratis toegankelijk zijn, is hetaantal bezoekers gestegen met 81 procent. In2006 kwam dat neer op6,S miljoen bezoekers méér, Vijftig procent meer kinderen tussen deSen 16ja(lr bezoeken musea' het dubbele v(lnwaarop muse(l haddengehoopt.

De staat heeft onlangs lS miljoen euro e:dra gereserveerd voor mu.ziekles op school. Vooraanstaande orkesten voeren campagne omieder schoolkind minstens een keer een klassiekconcert te laten mee-maken. KidsWeek in de londense theaterwijk West End trok in éénweek ruim 20,000 jonge toeschouwers.

De Britse regering moedigt actieve deelname (lan kunstuiting aan.Een kwart van alle Britse volwassenen doet zelf aan iets mee. Eenderde v(ln alle Britse volwassenen bezoekt minstens twee keer perjaar een voorstelling.

De live muziekindustrie, die 130.000 Britten werk versch(lft, draagtja(lrlijks9 miljard euro bij aan de Britseeconomie.

Kunst en cultuur vallen onder het Ministerie voor Cultuur, Media enSport. Daaronder valt ook toerisme. De Britse cultuur is een belang.rijke toeristentrekker. Het Verenigd Koninkrijk trok vorig ja¥ 32,2miljoen bezoekers. De londense theaterwijk West End is de grootstetoeristenattractie in Engel(lnden verschaft werk aan ruim 40.000 Brit.ten.

De BBC,gevoed door kijkvergunningen, noemt in het nieuwe tienja-ren-plan als een van de hoofddoelen 'het stimuleren van cre<ltiviteiten culturele uitmuntendheid'.

In 2012 worden de Olympische Spelen in Engeland gehouden. Dekunstwereld moet een deel van zijn budget uitlenen ter bekostigingvan het culturele programma tijdens de Spelen. Verwacht wordt datde Spelen Engeland drie milj(lrdeuro zullen opleveren.

Volgensde Engelse Kunstraad m<lakthet land 'een gouden tijd' door.Sindsde st<l(ltsloterijin 1994werd opgezet heeft het loterijfonds driemiljard euro aan de kunstwereld uitgekeerd. De l<lbour-regeringheeft het budget de afgelopen drie jaar met ISOmiljoen euro ver-hoogd, op een al bestaand budget van 300 miljoen euro. Een deel isbesteed aan verdubbeling van fondsen voor individuele kunstenaars,verhoging met 60 miljoen pond aan kunstonderwijs en gratis toeg<lngtot nationale musea. De Britse regering geeft jaarlijks 160 miljoenEuro subsidie aan het theater.

'Cool Britannia' werd door oud-premier TonyBlairvlak na zijn verkie-zing in 1997 ingezet met ontv<lngst in Downing Street van Britpop.bands Bluren Oasis.

Ook in Engeland vinden critici dat het populariseren van kunst tenkoste gaat van de kwaliteit.

de HUMANISTI3200731

NIEUW - NIEUW - NIEUW. NIEUW - NIEUW - NIEUW' NIEUW' NIEUW - NIEUW - NIEUW - NIEUW - NIEUW - NIEUW - NIEUW - NIEUW

Vormen van democratieEen advies over democratische gezindheid

Vormen van democratieRaad lIoor Maatschappelijke Ontwikkeling

Democratie vergt onderhoud. Na 11 september 2001 en twee politiekemoorden in eigen land zijn we ons daarvan eens te meer bewust. Bijditonderhoud gaat de aandacht doorgaans uit naar aanpassingen van hetdemocratisch stelsel. Maar voor democratie is meer nodig. Een stelselkan alleen bestaan bij voldoende draagvlak.

!n dit boek verkent de RMOde mogelijkheden voor het bevorderen vaneen democratische mentaliteit. De overheid kan die niet afdwingen.Vrijheid en variatie zijn essentieel voor democratie. De RMObeveelt deoverheid daarom aan voorwaardenscheppend beleid te voeren, op hetterrein van scholen, maatschappelijke instellingen en alledaagse prak.tijken.

Uitgaven van Uitg('verij SWP zijn verkrijgbaar in de boekhandel

ISBN 978 90 666S 896 7160 pagina's - € 18.90

wwwswpbook.com/1020

EI Voor meer mfonnane:•• UItgeven! SWP I Postbus 257 I I000 AG Amsterdam IT 020 330 n 00 I F 020 330 80 40 I wwwswpbook.com

SteUlifonds Humanisme

Als nalaten•u een zorg IS

N:I een overlijden moet er in korte tijd veel geregeld worden.D~t gaat gemakkelijker als u zelf al maatregelen heehgenomen. Veel mensen vinden her moeilijk of onaangenaamom d:la[ over nJ te denken. Toch IS het belJngrijk dat op tljdte doen. want het geeft veel rust Jls deze zaken van tevorengoed geregeld zijn.

U kunt de Stichting Steunfonds Humanisme benoemen:lIs executeur. Her Steunfonds heeft deskundige mensen indienst die uw l.ucHe wens kunnen uitvoeren. Een jaren!.J.ngcervaTlng met deze vorm van dienstverlening sta.U borg voorzorgvuldigheid en integriteit.

JA. Ik wil meer informatie over een executeur vanhet Steunfonds Humanisme

Het Steunfonds Humanisme is een werbtichting vanhet Humanistisch Verbond. He[ HumJnis[isch Verbondzet zich in voor een humane. tolerante samenleving.Vraag gerust meer informatie. telefonisch viJ. nummet02.052.1 90 36 of mer behulp van de bon. U kunt ookk ijken op: www.humanistischverbond.nl/steu n fonds.

Stuur de bon in een envelop zonder postzegel naar; Steunfonds Humanisme, Antwoordnummer 10938. 1000 RAAmsterdam

naam

Jdres

DmDv pc/woonplaats

[defoon

ESTHER GERRITSEN

HET HOGE EENZAME GELUID

In de i\mcrikaanse Appalachen zongen de eerste immigran-ten 's avonds op hun veranda religieuze liederen en oudevolksdeuntjes. Ze speelden daarbij op wasborden. gitaren.violen en alle andere instrumenten dieje zclfknn maken oflater via de Scan"-catalogus kon bestellen.

Bill \lnnrae groeide op in Kcntucky. nel buiten de Appa-lachen. mei deze mutick. en vermengde de traditionele mu-ziek mei jan- en blucsinvlocden. Hij noemde zijn band: TheH!lIegrass boys. De bezetting bestond uit mandoline, banjo,gitaar, viool en contrabas, en vooral: de tenor van Bill Mon-roe, die ijskoud en bloedmooi klonk. Met zijn stem ontstonde..::nnieuw begrip: The lIigh LOl1e.I(lI//(! SOl/lid Bill Monroczong ijzige liederen o\'er stervende kinderen die de heer bijzich riep, over racepaarden die zich doodliepen, hij vroeg dezondaars of/e klaar waren om te sterven, hij waarschuwdede dolende zielen dat ze te ver van de kust dreven. en hijlOng dat moeder niet dood was, maar slechts sliep. heuswa<lr... liet waren vaak tradition<lls. die de mensen kondenmeezingen. Zijn hoge stemgeluid klonk koud en meedogen-loos, maar de wanhoop en de angst klonken door in de bijnahysterische instrumenten, die sneller bespeeld werden danooit tevoren. Deze father of Bluegl"<lss was een \'eeleisendebandleider, die vond dat zijn band1cden in hun spaarzamevrije tijd. wel bij hem op de boerderij konden werken. Maarweinig band leden hielden hel lang met hem uit. Ze vertrok-ken al snel en startten hun eigen Bfllcgnus.hallds, en zo ont-stond er een heel nieuwe muziekstroming.

'ZE WILDEN NAAR HUN SCHEPPER'

Deze zomer zette ik met hooggespannen verwachtingenmijn eigen opvouwbare minstoeI neer op het festivalter-rein V<lnde 24"< editie van het .!.lil/eral B!lIcgrassjestiml inVirginia. Ik lattllssen tweeduizend andere Blllcgrassfans.meest blanke Amerikanen van bm'cn de vijftig. Voor ons, net<lIsbij iedereen, onze koelbox.

Bij de eers1c opgewonden klanken van een mandolinekeek ik verheugd om me heen en vond de aanblik van een ou-den: in slaap gevallen Amerikaan alleen maar een aan\','inst

voor de sleeT. AIsof deze totale ontspanning naar authenti-citeit \'erwees. Het festival bçgon met eÇnjonge. onbekendeband en naarmate de tijd verstreek werden de artiesten ouderen bekender. Een hoogtepunI voor veel aall\\"ezigen was TheLClI'isFallli~r.een broer en drie zussen. tussen de zestig entachtig jaar oud. De broer vertelde schuine moppen, waar dezussen geduldig naar luislerden. Een van de \'Touwen liepmet een stok. en ging lUssen de nummers door l'r bij zitten.Soms mochten de zussen zelfook iets leggen. Dan lei debroer: Janis wil iets vertellen en dan vertelde hnis dat Ie ditjaar oma lOU worden. Een mededeling waar ze groot applausvoor kreeg. The Lelris Fwnih' lOng religieuze liederen. met

'IK NAM NOG EEN EMMER POPCORN

EN WERD STEEDS DROEVIGER'

hoge stemmen, Maar hun stemmen klonken niet eenzaam.ze klonken oud en eensgezind. zoals de stemmen van eenbejaard kerkkoor. Eensgezind klonk alles die dag en de dagdaarna ook. De ene na de andere familie trad op. Ze warenallemaal blij en dankbaar. en stelden hun zonen, kleinzonenen zelfs achterkleinzonen aan het publiek voor. Iedereen wasgelukkig. en toch zongen ze dat ze dood wilden. Ze wildennaar hun schepper. oe zoals een man zelf had gedicht: 111'(11/1

10 go 10 the chl/rell in tllI! sky, Ik ging nadenken over het ideedal de hemel niet de hemel is. zoals wij daarO\'er kunnenfantaseren, maar dat de hemel opnieuw een kerk is, waarinwij kunnen fantaseren ovcr de hemel die ... Deze gedachtenhielpen de eensgezindheid niet. Na Iwee dagen lJ/ucgl'aI,\begon ik een hekel te krijgen aan al deze gelukkige mensendie niet goed nadachten over wat ze zongen en begon me afte vragen of ik alleen \'an religieuze liederen hield als ze doorongelukkige mensen werden gezongen. or: als al deze men-sen zo gra<lg naar de hemel wilden - een verlangen waar ikop zich niets op tegen heb - dan wilde ik graag horen waar zezo onder leden in dit leven. Maar er werd slecht geleden ophet 24'" Mint'ru! Blllegrass fi'slil'al. 1k nam nog een emmerpopcorn en werd droeviger en droeviger.

de HUMANIST I32007 33

'Overheid belemmertbu rgerpa rtici patie'

Sinds begin dit jaar geldt de Wet Maatschappelijke

Ondersteuning (WMO), ingevoerd met als inzet een

grotere zelfredzaamheid van burgers en samenle-

ving. Versterking van de verantwoordelijkheid van

burgers en samenleving, een exemplarisch element

in de 'Balkenende-doctrine'. Kennelijk dragen bur-

gers onvoldoende bij aan het 'samen leven', in de vi-

sie van de pleitbezorgers van de WMO. Judith Metz

onderzocht in hoeverre de overheid zelf schuldig is

aan dat vermeende gebrek aan actief burgerschap.

Vrijwilliger en jonge asielzoekers hebben plezier tijdensde 'Humanitas-vak(lntieweken'. Foto Henk Thomas.

Ide HUMANIST34 32007

Door maatschappelijke stages komen jongeren in aanraking met vrijwilligerswerk. Foto Henk Thomas.

Sinds .:nkel.: d.:..:.:nnia uiten wetellsehapp.:rs. mwh.:d.:n enpolitici ue IOrg om d.: participatie ,'an burgL'rs. Deze h.:.:fthaar wortels in ue jaren tachtig. toen sociologen nationaal eninternationaal een gro.:ienue afhankelijkheid \':Hlue mw-heiu signa1c.:rden als onbedoeld efteet van verlOrgingsstatcn.Individuele burgers en de samenl..:ving als gcl1..:c1 wordenminder Lelfr..:d/aalll.Ikt rapport Eigellfijd.l' blllgersclialJ van de Wet":llschapp.:-lijkc raad voor h..:tReg..:ringsbe1eid (\VI{ Rl uit 199~. dat nogst..:eds als uitgangspunt dient voor h.:t denken o\-.:r burger-schap binnen de Nederlands..: overheid. vat het toenrmdigedenken over hèt burgerschap van de N.:dèrlandse bevolkingals volgt samen: .Oe burger is b..:n:kenend geworden .:nwentelt de gevolgen van lijn handelen af op de overheid, D..:burger is g.:desint..:ressècrd. fraudèèrt. terroriseèrt Ill..:dehur-gl:rs, heeft onnJldoende resp..:ct voor de \\'<:ten owrschrijdtdeLe wanneer het hem uitkomt: In het rapport Aal/sprekend

blllxerscliap nHl de Raad vom Maatschappelijke Ontwik-keling (RMO) - de adViesraad van het Kabinet en de StatenGeneraal voor de sociale \'crhoudingen in i'\'ederland -dalerend van ~OOOheel het: "Individuele maatschappelijkebetrokkenhèid staat ter discussie. DI: \' rel:s bestaal dal het in-dividu vooral lel op zijn "igen belang. en dat het verantwoor-delijkh":ldsgevod afnl:emt. Maarook de 'omgekeerde' klachtis hoorbaar: dat hd burgers ontbrl:ekt aan iniliatief. dat zijzich te afhankelijk van het collectief opstellen 1'1l I,ich nidzelfkunnen rl:dden. Ouk dat is te duidl:n als ecn gebrek aan\emnl woordel ijkhcidsbesèl''-. 1\11.:'1 deze hard nek kige \'CToor-deling van d..:burgerparticipatie \an de N..:derlandse bc\ol-king wordt hel eèn interessante vraag wat hl:l :-..re,krlandselandsbesluur Ielfheeft geuaan om de zelfredzaamheid vanburgers en samenleving 11: vergroten. Ik belicht haar bijdra-gen aan de hand \an èen dril:tal voorbeeldl:n uit d..:zorg omhl't wcl/ijn van de samenkving.

de HUMANISTI3200735

'PARTNER IN WELZIJN'Na de Tweed..: Wereldoorlog is welzijn primair de verant-woordelijkh..:id van de ciril society. toen g..:domineenl doorh..:tzogenoemde 'levensbeschouwelijk particulier initiatieC.De voortgaande professionalisering van het welzijnswerk.de secularisering en democratisering van de Nederlandsesamenleving en het groeien van de overtuiging dat het maat-schappelijk werk voor iedereen ongeacht levensbeschouwingbeschikbaar moet zijn. zet deze organisatie van het welzijns-werk onder druk. Het Ministerie van Cultuur, /l.1aatsehap-pelijk \Verk en Recreatie (CRM) onderneemt begin jarenzeventig actie. Het welzijnswerk wordt ondergebracht bij deoverheid (secularisering). In ruil krijgt de levensbeschou-welijke component de werksoort maatschappelijk active-rîngswerk. Het wordt de taak van dele nieuwe werksoort omvanuit levensbeschouwing bij te dragen aan het welzijn vande samenleving. Dit 'partner in welzijn' is een vertrouwderol voor de levensbeschouwelijke organisaties die de cil'iI.l'(JcielY representeren.

'DE BUREAUCRATISERING VANHET PUBLIEKE DOMEIN

VERDRINGT VRIJWILLIGERS'

De secularisering van het welzijnswerk was destijds te be-grijpen als een vorm van democratisering. Nu terugblikkendis het een moment in de geschiedenis van de Nederlandseverzorgingsstaat waarbij de overheid de sumenleving verant-woordelijkheid begint te ontnemen.

LEVENSBESCHOUWELIJK WELZIJNSWERKDe herstructurering van het welzijnswerk werd gevolgd doorbezuinigingsronden midden jaren negentig en opnieuw in helbegin van deze eeuw. Die bezuinigingen maken definitiefeen einde aan de verantwoordelijkheid van de levensbe-schouwelijke organisaties voor het welzijn van de samenle-ving. Een ontwikkeling, die haaks staat op de toenmaligeen huidige visie van de overheid op de verantwoordelijkheidvoor dat welzijn. Voor zichzelf ziet de overheid slechts eenvoorwaardenschcppende rol weggelegd. De werkelijke ver-antwoordelijkheid voor het welzijn ligt volgens de overheidimmers bij de samenle\'ing zelf. Het tegenovcrgestelde enectwerd met dit beleid bereikt. Verplichte samenwerking meIinstellingen voor sociaal-cultureel werk leidt tot het ver-dwijnen van zelfstandige organisaties voor maatschappelijkactiveringswerk. Bezuinigingen leiden tot het opheffen vanhet protestantse maatschappelijk acti\"eringswerk. uithollingvan de katholieke netwerken en in 2006 de opheffing van hetlandelijk maatschappelijk activeringswerk. Deze bezuinigin-gen op het welzijnswerk staan niet op zichzelf. Vergelijkbarebeleidsmaatregelen hebben de verdwijning van het opbouv.'-werk. homo-werk en emanîcpatie-werk in de jaren tachtig

Ide HUMANIST36 32007

veroorzaakt. en betekenden begin deze eeuw beëindigingvan de financiering van diverse landelijke sport-. rccreatie-en belangcnorganisaties zoals de scouting en de vcrenigingvan ouders van kinderen met een verstandelijke beperking.

BURGERPARTICIPATIE BELEMMERDDe negatieve uitwerking van het overheidsbeleid blijft nietbeperkt tot de cidl society. Ook op microniveau belemmerthet overheidsbeleid burgerparticipatie. Een voorbeeld daar-van zijn de consequenties van projectgerichl werken op debetrokkenheid van vrijwillige bestuurders.Vrijwillige bestuurders van de vereniging f/llnUlIliras Hagenbij het opstarten van een maatjesproject voor sociaal geïso-leerde mensen een professionul om hulp. De consulent voertvonr de vrijwillige bestuurders een behoefteonderzock uit. Deconelusie van dat onderzoek luidt, dat de enige mogelijkheidom het project uit te voeren is door samen te werken met tweeandere projectcn en een beroepskracht aan te nemen die debegeleiding van de vrijwilligers op zich neemt. Maatschappe-lijke omwikkelingen noodzaken de betaalde begeleiding vanvrijwilligerswerk. Subsidievoorvvaarden vereisen samenwer-king met andere organisaties. De vrijwillige bestuurders doenopnieuw een beroep op de consulent. Zij beschikken niet overde expertise die nodig Îs om de samenwerking met andereorganisaties nmn te ge\'en. het projectplan te ontwikkelen endl' benodigde li.mdsen te werven.Aan de ene kant neemt de professional praktische belcmme-ringen weg en maakt degene de participatie van het vrijwilli-ge bestuur mogelijk in de organisatie van de maatschappelij-ke dienstverlening. Maar deze bemiddeling [eert dat ook dieeen keerzijde beeft. De professional verricht noodgedwongenalle werkzaamheden. Met de positie. status. kennis en vaar-digheden - die inherent zijn aan prolessioneel handelen entevens de reden dat de vrijwillige bestuurders een beroep opde professional doen - overrulet de professional het vrijwil.lige bestuur.

'VRIJWILLIGE BESTUURDERS

MOETEN STEEDS VAKER EEN BEROEP DOENOP PROFESSIONALS'

Kcnmerkend van het systeem van projectfinanciering is datdeze tijdelijk en afbankelijk van de resultaten is. Het bete-kent ook dat fondswerving eenjallrlijks terugkerende taakis. Het praktische gevolg is dat vrijwillige bestuurders eencontinu beroep moeten doen op de expertise van proli:ssio-nals en voorgoed hUil zeggenschap in het publieke domeinverliezen.Deze voorbeelden laten zien dat de praktische uitwerkingvan het overheidsbeleid is. dat de participatie van burgerswordt belemmerd. Organisllties waarin burgers zich ver-enigen om zich in te zetten voor het welbevinden van de

L!'55AY-'

Jason (14) en zijn maatje Hans zijn door het Humanitas-project 'Hardop Doen!' aan elkaar verbonden. Aandacht voor een kwetsbarejongere. Foto Henk Thomas.

s<lmcnk~\'ing of die 101oud henben om burgl.'rs te activerell.wonkn aan banden gdegd Olll ten SIOllè 10.:n:rdwij1ll.:n. Opmicroniveau maakl dc bureaucratisering van het publieke-domein de particip:l\ic van individuele burgers ollll1ogdijk.Dit bctekcl11 dat de overheid. die zegt als inzet te hebben dcIdfrcdlaarnhcid van burgl.'Ts en samenleving te \'crgrotctl.md haar bekid Je participatic van burgers ondermijnt. I kt isde pOl die de ketel n::rwijt.

VERSCHUIVING IN PARTICIPATIE\og is h<:[ participatidandschap divers. Djverse kW<lmi-lalic\'c onderzoeken schetsen het \olgende bcdd \'an departicipatie van burger~ in het publieh' domein. Uit onder-lOek naar langc tcrmijntrellds in lidmaat~chappen blijkt dathet lidmaatschap van vcreniging..:nto":lll::cmt. Ong..:vccr xnpron::nt \<In dc Nederlandse be\'olking is lid van tenminsteéén ver..:niging. Daarmee kent de ;...Jederlandse bevolking invergelijking lIlet andere land..:n ..:cn hogc organis<ltiegraad([Je Hart 1999, 20()5). Binnen dele groci, valt op dat de tra-

ditiond..: vcrhanden loals kerken, vakbonden, confessionelepolitieke partijen en vrouwcnorganisaties leden verliczenterwijl rcen:ati.,;\e verenigingen en belang..:norganisatiesrondom natuur en milieu, consum..:nten, geLondheid CI1t1l0-r..:le kwesties (eUlhanasi..:) hun kd..:naantallen zi..:n stijgen.1\'!etlidl11aatsehap \'an andt.'rsoOftige verhanden, verschuiftook de aard van het lidm,l<ltschap en het karakter van dekdcl1organisalies. Donateurschap neemt d..: plaats in \'anat.'tit.'\c participatie. Belangenbehartiging en dienst\erleningverdringcn de functie van vert..:gcnwoordiging. Dele vormvan participatie stao.t bekend onder d..: noemcr giroaetivi~me.

De diverse cijfers van dc ontwikkelingen in het\'Tijwilligerswerk laten geen stijging zien. \Vetleren zij datd..: deelname aan vrijwilligerswerk door d..: N..:derlands..:be\(llking onwranderlijk hoog is (Dekker en de Hart 2002,Kuperus 2005 j. Meer d"m 40 proccnt ht.'cft. in het jaar 200.1\'rijwillig..:rswcrk gedaan (Schuyt 2003). Internationaal slaatNederland daarmee in de lol' \ijf(Ri\tl0 1997). Net als bijlidmaatschappen, kent ook vrijwilligerswcrk \'crschui\"ingcn

de HUMANISTI32007 37

in lk wijze van participatie. De vrijwilliger voor het leven,die ongeacht welke klussen en hoeveelheid tijd or: taken \er-richt, \wdwijnt. Daarvoor in de plaats komen vrijwilligersdie tijdelijk een bepaalde klus op zich nemen die aansluit bijeigen wensen en vermogens. Net als bij lidmaatschappen,hr:bben \'erschuivingen in deelname aun het nijwilligers-werk invloed op de organisatie ervan. De hogr:re eisen aande aard van de werkzaamheden. de grotere doorstroom ende toename van kwetsbarr: vrijwilligers hebben een groterberoep op de ondersteuning van vrijwilligerswerk tot gevolg.Tenslotte is er er:n groeiende politieke belangstelling vanburgers, Dat blijkt onder andere uit een \'Crdubbeling vanhet in het openbaar uitkomen voor de eigen mening, door

'NEGATIEVE BEELD VANHET BURGERSCHAP VAN DE NEDERLANDSE

BURGERS KLOPT NIET'

te spreken tijdens bijeenkomsten of een ingezonden brief testuren (van 14 procent in 1970 naar 31 procent in 1995) eneen stijging \'an het aantal mensen dat meedoet aan handte-keningenacties (van 39 procent in 1977 naar62 procent in1998) (Van den Brink 2002). Sinds eind jaren negentig is ereen licht stijgende lijn in de opkomstcijfers voor verkiezin-gen. Ook hier geldt dat er een vcrandering is in participatie-patronen. De traditionele politiek maakt plaats \"oor directedemocratie. Er is een afname van deelname aan verkiezingenen lidmaatschap van politieke partijen en vakbonden. Van-zelfsprekende en langdurige deelname aan traditionele struc-turen verdwijnt en maakt plaats voor tijdelijke verbintenissenwaarin zeggenschap en eigen belang van het individu eenrol spelen. Deze gewijzigde patronen hebben gevolgen voorde organisatie van burgerparticipatie: burgers hebben meerbehoefte aan ondersteuning vanuit overheden en publiekeinstituties.

ZICHT OP SAMENLEVINGDeze cijfers over burgerpartîcipatie leren dat de Nederlandsebevolking in tegenstelling tot w'at politiek en overheid sug-gereren, veel bijdraagt aan het samenlevcn. Dit betekent dathet negatieve beeld van het burgerschap van de Nederlandseburgers niet klopt met haar partieipatiepraktijk, Het is nogerger. Behalve op een hoge participatiegraad. wijzen decijfers uit dat burgers in hedendaagse participaticpatroncnmeer behoefte hebben aan ondersteuning. Het landsbestuurdoet een groter beroep op de zelfredzaamheid van burgers ensamenleving maar wat we zien is een t..:rugtredelllle overheiden beleid dat in praktijk de participatie van de bevolking hin-dert. In plaats dat de owrheid burgers ondersteunt, belem-mert zij hun particip<ltie en zet lij d..:cid/.l'ociety buiten spel.Is het landsbestuur dan zo slecht op de hoogte van het bur-gerseh<lp van haarb..:volking en de uitwerking Vlm haar

Ide HUMANIST38 32007

Humanitas-projeet Persoonlijke Ondersteuning.

Foto Omke Oudeman.

eigen beleid? Inderdaad. In het denken van d..:N..:derlandseoverheid over burgerschap beperkt zij zich tot de relatie tus-sen de overheid (staat) en de burger. Maar in het dagelijkseleven wordt politiek door meerdere en vooral ook andereactoren bepaald.

Judith ..\-fe/=lI'erkl uls o/lder=oeker sociale I'ruIIg.Hllkken hijher Suciaal Geografisch 11uret/1/en als docent bij de Uni-\'ersileitl'(Jor Humal/isliek. DI!;;I!Id,"sl is gebaseerd op hllarPl"O(j~'chrifi 'De tweeledige lI'erking 1'(1/1 imel'mediairellI'oor hllrgerpUl'/icipurie, Onder=(Jek nllw' de betekenis 1'1111dl! I'rijwilligersoJ1derstelll1ing 1'0/1de I'ereniging III/manira.\'rooI" hlllxerschap'. Een handelseditie hien'llIl is Wl"Schcl1cl1hij III/munislic Unil'l:nily Pre.l'S.Amslerdam. Te hes tel/enI'ia ll"ll'll'.sllphookcom.

Erasmus versuskatholieke

voorschriften

In een traktaat aan de bisschop van Basel heeft Erasmus in 1522 zIJn bezwaren uiteengezet

tegen de uitgebreide regelgeving In de katholieke kerk, zoals het op 150 dagen per jaar

geldend verbod vlees te eten. Dit vertoog, onlangs in een nieuwe vertaling verschenen,

blijkt een verrassend actuele aanval op merendeels nog steeds vigerende kerkwetten.

TEKSTDIRK VERHOFSTADTIllUSTRATIES UIT H.W.J. VAN HERTUM, 'lEVENS DER HEILIGEN' (KERKELIJK GOEDGEKEURD, 1873)

Tal van gèwoontes en tradities vindenhun oorsprong in religieuze teksten envcrordeningen die in de lonp van deeeuwen werden uitgevaardigd en opgc-legd. Zo heslaan cr bij de drie mono-theïstische godsdiensten lal van regelsmet hetrekking 101eetgewoonten, Denkaan de Nalll(ll.l(1l1 in de islamwcrelJ, aande \;\s\cnpcri(){k in het christendomen de JiJm Kip{Juer in het jodendom.Ik f3madan is een maand waarin degelovigen overdag nid mogen ch:n endrinken. Daam,tas\ mogen moslimsook geen varkcns\"1ees eten want eenv::nken wordt beschouwd ab een onreindier en alcohol drinken als genotmid-del is c\cnccns verboden omdat dithel hewustzijn Wil vertragen. Vóórho.::\Tweede Vlltieaans Concilie atenchristenen geen vlees op ~rijdag. tcr

herinnering aan hèt geloofskit dat Jezusop vrijdag werd gekruisigd. Enjodenkennen de Kasjroef. orh..:t geheel aanspijswelten dat bepaalt of voedsel welof nid gegeten mag worden. Voedseldat voldoet aan deze spijswellcll wordt

DEZl Rf " c 7 JN NIET

DOUR aD

A DOOR DE MENSEN

( f'.JTWCJRP, ;

koosje}" genoemd, Hd \'asten wordt indivo.:rsegodsdiensten beschouwd als o.:o.:nvurm van zdlbo.:ho.:o.:rsing.diso.:iplineenuithoudingsvennogo.:n van do.:mo.:ns.I lel

LOU de mo.:nsrespecl aanleren ten aan-zien van God.

Iiel vasten en in hL:!bijzonder het ver-bod om vlees te eten waren eo.:uwenlangeen gebruikelijke praktijk binnen dekatholieke kerk. Dit werd niet alleenopgelegd door ho.:tcanoniekc bepalingo.:nmaar kon ook aango.:vulden uitgebreidworden door bisschoppen binno.:nhunbisdom. In zijn traklaat 11('1I'('rboddee.\" re ('/('1/ dat gericht was aan de bis-schop van Bazel verzctte DesideriusErasmus lich tego.:ndie lIitgo.:breideregelge\'ing van de katholieke kerk. inhet bijzonder het op 150 dagcn van hetkerkelijk jaar geldendo.:wrbod om vkeste eto.:n.Zijn pleidooi om dit verbod afte7\\akken was niet wnder eigo.:nbdang.(Jedurende 7ijn hele leven sllkkeldo.:

de HUMANIST I] 2007 39

Erasmus met :lijn gezondheid. leed hijaan chronische gewrichtsreuma en hadhij problemen met zijn blaas en nieren.liet verbod om vlees te eten beschouw-de hij dan ook als een aanslag op lijnlabiele gezondheid. Het enige alternatiefwas immers vis eten, en in die tijd wasdat vooml pekelharing. waaraan deberoemde humanist een grote afkeerhad. Meer nog, hij was ervan O\.ertuigddat dit de oorzaak was \.an lijn kwalen.Toch overstijgt hij met zijn traktaat zijnlouter persoonlijke situatie. De tekst iseen pleidooi voor een menselijke bena-dering van het probleem en een nauwe-lijks verholen kritiek op de wettischeregeltjes.

BALLING IN ZWITSERLANDDat Erasmus zijn kritiek in relatieveveiligheid kon neerschrijven en ver-spreiden. was slechts mogelijk omdathij toen (in \522) in Zwitserland ver-todlle. Tien jaar daarvoor leefde hij inde Nederlanden, maar de Reformatiegooide roet in het eten. Erasmus kwamtussen twee vuren te staan: katholJekenmeenden dat/ijn kritiek op kerkelijkemisstanden Luther in de kaart speelde,terwijl protestanten hem verguisden om-dat hij katholiek bleef. Om de druk vande leuvense theologen te ontvluchten,vestigde Erasmus zich in 1521 te Bazcl.

'OVER HET CELIBAATIS IN DE SCHRIFT GEEN REGEL

TE VINDEN'

JOAN~ES' ONTHOOFDING.

DE H. HAY~lUNDUS XOX~.-\TUS, UELIJIlr.U.

de stad van zijn uitgever Johann Fro-ben. Daar had hij ecn grotere gedach-tevrijheid en hij maakte er ook gretiggebruik van. Erasmus erkent dat vastenen een uitgebalanceerde voeding eengoede invloed hebben op het spiritueleleven, maar hij zict ook bezwaren. Zomotiveert het verbod om vlees te etende rijkcn om culinaire hoogstandjes,zeg maar orgieën, met vis te bereiden.terwijlurme mensen er onbarmhartigdoor worden belast. Daarbij stelt hijdat mensen die arm lijn of zwak vangestel, zoals hijzelf. het moeilijk hebbenom zolang voedsel te moeten ontberen.

'

de HUMANIST40 3]007

Het lijkt allemaal triviaal, maar wie derest van de tekst leest ontdekt hier eenongemeen harde aanval op t.'enaantalkerkdijke bepalingen uit die tijd.Zo kct.'rt hij zich tegen de praktijk \'anhet voortdurend invoeren van nieuwefeestdagen door bisschoppt.'n waaropniet gewerkt mag worden. waardooranncn honger lijden. Hij stelt Hagen bijhet celibaat met de grappige argumenta-tie dat het beter is dat priesters cr thuisen openlijk een bijzit op nahoudt.'n. zegmaM hun HOUW.want zo zegt Erasmus'met betrekking tot het celibaat is in deHeilige SehriH door Christus noch de

apostel enige regel opgelegd.' Het levenvan priesters zou volgens hem 'rustiger'z.ijn, iets wat in het licht van de vclepedofiliezaken in de katholieke kt.'rk alseen profetische uitspraak klinkt.

AfLAATHANDEL UIT HEBZUCHTEmsmus gaat in zijn tekst nog verderen volgt luthers atkeer voor de praktijkvan de aflaten. liet zou volgens hem eengoede zaak voor het imago van de kerkzijn mocht de bevoegdheid om dispen-saties te geven nict voor geld te koopzijn. 'Kon de klinker van de hebzuchtmaar et.'ns \"oorgoed uit dc Kerk van

DE H. MO~ICA, WEDUWE.

Dg H. MAHGARETHA, MAAGD ES .MARTELAltES.

Dirk VerllOfi'tadt Pllh/i('t't'I"I lerem; riawll"\\:/iherale.l'.he E-mail: I.crllOrl.radl.dirk@pol1do/'o.he

\"an al het aardse; stel dat zij zieh eensrealiseerden wnt hun naam Papa, dat isVader. ofhun titel 'Heilige Vader' bete-kenl, wat ter werdd zlll dan drukkenderzijn dan het pausschap'! Ofwie zou nogdie \\aardigheid ('Ollre qllt' ('(luIe willenkopen en die koop met wapenen, wrgiCja mei alle denkbare machtsmiddelentegen inbreuk willen verdedigen'.'" In1551). toen Paulus IV paus was. w'crdenalle werken van Erllsmus verhoden,inelusief die welke niets tegen de reli-gic bevattcn, Zou hij vandaag kwn enschrijwn dan zat Erasmus in de/elfdesituatie als Salman RushJie en AyaanHirsi ,\Ii,

Desiderius Erasmus. Hef l'er/lIJd de(',\ ft'

efell. Vertaling John Piolon. UitgeverijAd. Donker. Rotterdam. S() blz. f 13.50,

Wie ONDeR DWANG eeNGf:BOD NALeeFT, LEEFTHET

eiGeNLIJK NIET NA'

wordt gevoed uit \Tees nlOr folteringenin het hiernamaals ofmet hct vooruit-zicht op 70 maagden die de O\erledeneter beschikking zullen slaan na de dood,Ilel is verkeerd om ge/ag te willenbaseren op terreur en intimidatie. 1'0

schrijn Erasmus. en ook dat is vcrras-semi aClueel. Vrede en verdraagzaam-heid zijn immers alleen mogelijk als allestokkcn achter de deur \'erdwijnen enmensen zdl: onhe\'angen en onbevreesdkiezen voor hel goede.

Dit werk van Erasrnus verscheen bijna\ij !llOndenl jaar geleden milar blijftbrandend actueel. Hel vormt samen metZIjn Ot' h!j'dt'r =orheid een skutelwerkin de menselijke geschiedenis. Daarinschreef hij de volgend •...'opruiende'hekst: "En dan de pausen. de stedchllu-(,krs Christi op aarde! Stel. dat zij wer~kehjk eens trachtlen Diens leven na Icvolgen, door armoe\le. arbeidnamheid.onderrichting. zelfopotlèring. verzaking

LRECENSIE'

essentie van dke godsdienst: het geloofzelf. EraslTIusstdt indin:el dat wc diedoor mensen ontworpen regels nÎelmoeten volgen en voegt cr in een revo-lutionaire zin aan loc dal het volk cr nielis voor de bisschoppen. maar dl" bis-schoppen ten bdllleve van het volk. Enin één pennenstrcck veroordeelt hij infeite de inquisitie en llndere vonnen vangeloofsdwang door te stellen dat 'wieonder \Iwang een gebod naleeti. leenhel eigenlijk niet na: Een bijzondermoderne gedachte die onweerlegbaarjuist is en die in feite doddijk is voorelke religie waarin gclO\'en \uondurelld

De kern van Erasmus' bewog komt ophet einde wanneer hij stelt dat tal vanregels. /\lwel de aangeklaagde voe-dingsvoorsehritien llls andere bepalin-gen, niet door God maar door mensenzijn ontworpen. Daarmee raakt hij aan

Christus worden weggesmxll'n,' zo pro-feleerde hij. Ik kerk en de pausen heb.ben daar weinig oor naar gehad. Zelfsde huidige paus Iknediclus XVI beslooIopnieuw aflaten Ic gcn:n aan mensendie 'niel in een zondige slaal verkeren'en 'aclief en mei devotie' deelnemenaan de Wercldjollgerendagen.

de HUMANIST I)200741

Het cultuurideaal van de massamedia:zinloos, stijlloos en karakterloos.

(Nietzsche)

DE SPIEGEL VAN ONZE

r

Daar rijdt hij. de cabaretier JörgcllRaymann. het spiegelbeeld van onzecultuur. Op een scooter. DOOf een recla-mecampagne. Op zijn hooli:l een hogehocd; design à la Hup Holland Hup. Omop een leuke manier de ongcïntcrcs*sccrdc drop-outs van hel NC<.krlandsconderwijssysteem IClaten weten dat zijvoortaan tol hun achttiende naar schoolmoelen. Verplicht. ~"Iinislcr Donnervan sociale zaken werkt nog aan eenwetsvoorstel om de jongeren die hunstartkwalificatie - nodig voor deelnameaan onze maatschappij - dan nóg niethebben gehaald. toch op de een of an.lkre manier (geen uitkering, geen geld)voor hun zcvenent\'.'Îmigstc in het ga-red te krijgen. Kennelijk is cr iets misgegaan met het onderwijs in ons land.En niet zo een beetje.'Help! Het onderwijs verzuipt!' alar-meerde Ad Verbrugge, universitairhoofddocent sociale en culturele filo-sofie aan de Vrije Universiteit in Am-

sterdum, 12juni 2006 in het I\'RC. Omhel lij te keren richlle hij de verenigingBeIer OIl(/erJl'Üs Nederland (RON) op.In hel RON- manifest schrijn hij dal helonderwijs door de slroom van hervor-mingen en vernieuwingen op vrijwelalle onderwijsniveaus, is veranderd ineen bnuwput. Met rampzalige gevolgen.Ilel vakinhoudelijke niveau van deopleidingen is verschaald, onderhe\'igaan een inflatie, die op termijn ook eco-nomisch niet zonder gevolgen zal blij-ven. liet bedrijfsleven klaagt, net als dehogescholen en universiteilen, over helgebrek aan opleiding en discipline vande schoolverlaters. Vcrbrugge: "Onzejongeren zijn qua geestelijke bagageevcn hard aan het vermageren als ze li-ehmnelijk uildijen en een ontoelaatbaaraantal van juist die jongeren \'(\m wiegoed onderwijs van levensbelang is omeen plaats in de maatschappij te kunnenveroveren keert hun opleiding zonderdiploma de rug toe.'

ACHTERHAALD MENSIDEAALWat is er volgens Vcrbrugge misgegaanin die stroom van hervormingen envernieuwingen'! Ten eerste: Ik ver-nieuwingen komen voort uil een achter-haaklmensideaal; namelijk dat de indi-viduele leerling zelf in slaat zou zijn omzijn eigen unieke talenlen lot ontplooi-ing te brengen (wal het niel kan). Dal.in combinatie met een quasi-marktden-ken. waarin de leerling als een klant,als een consument. van hel onderwijswordt beschouwd (dat werkt niet; klan-ten geen men hun zin, hoc onzinnig dewensen ook zijn, omdat er anders nietswordt verkocht). Ten tenslotte de enor-me "bureaucratische schil'. die om helonderwijs heen is ontstaan, 'bestaandeuit ambtenaren. onder\l,'ijskundigen,managers. ondendjsadvies- en recla-mebureaus, consultant enzovoorts';nodig voor al die hervormingen, terwijlde status en salariëring van de docentenop de onderste trede van de ladder is

HET ONDERWIJSCULTUUR IN

beland (gddslrnmCI1 lik ue \crke-cnkkant opgaan).Verbrugge is met de emge filosnofdic\'crontrllst is mer hellllHkrwijs. Ook dedenktank ;\exus cOllti:n:crde onlangs(lver het onderwerp_ In zijn inleiding bijtic (,:onti:n;ntic haalde :\cxus-din;ctcurRoh Riemen t'ielzschc aan, die in IX72al \\llarsdlllwdc voor het ener! u;]\ hetmarkllknken op het ond'::f\\ijs hedl:"Wal hij [Nicll.schc) een geboeid pu-bliek voorhoudt. is de overtuiging dalcr enerzijds om politiek-economischerClkncll een vermeerdering en uithrei-ding van hel onderwijs wordt nagc-strcC'li:l.maar dat anderzijds hel cul-!UTel<::aspect van hel onderwijs wordt\'cnlakl en uitgehold. liet onderwijsstaat in het teken van het nut. of betergelegd in het teken van salaris: Aan decultuur wordt geen cent meer besteeddan gunstig is voor de economie. Enhet cultuurideaal is dat \'an de massa-media: '/inloos, stijlloos, brakterloos,even weinig betrouwbaar en duur/aamals krantenpapier:

INDIVIDUALITEIT ALS DOElMaar wat is er eigenlijk mis met hetideaal dat ue leerling zelf lijn unieketa1cnten olltplooit? Vcrbrugge noemtdat ideaal en illusie: 'Individualiteitis geen uitgangspunt, maar een doel:Kinderen louden juist moeten wordengeholpen en geod"cnd in het aankrenvan discipline, zelfbeheersing en eOI1-centralÎe, Zo zal ietkr normaal kind,wanneer het bijvoorbeeld wat huiswerk

maketlmoeL of odcllen \ oor zijnmU/ieklessen, verbolgen verzuchten:'Als je maar niet denkt dan ik dil l..:ukvind'. Omdal het natuurlijk veellievt:rspekn wil. met de gameboy, ofmeteen zak chips languit uitgezakt voor detv, Waardoor het lichamelijk uitdijt engeestelijk vermllgert.In het hui{tige onderwijs bestaat echterd..::neiging om IOc te geven aan die 'ver-minderde vennogens' van h:erhngen.

'AAN CULTUURWORDT GEEN CENT MEERBESTEEDDAN GUNSTIG ISVOOR DE ECONOMIE'

Verbrugge: 'Dat ze hun aanda..::htnietlanger dan een k\vanier of vij I'minutenbij een verhaal kunnen houden en datwe dat daarom ook niet van ze moetenvragen. Ze 110evengeen rijtjes, jaartal-len, woordjes cn formules Ie memorise-ren cn IC hoc\en niet nauwkeurig eentekst te vertalen of lastig.: berekeningenuit het hoofd te maken'. En dat komt hetuithoudingsvcnnogcn en d.: souplessevan geest niet ten goede.Bemiddelde ouders zien zelf o(lk welin dat hun kind op sehool onvoldoendele..::rt.Zij zoeken hun heil in de bijlesin-dustrie. Verhrugge: 'Wie het kan bela-

TEKST MEIKE OOSTERWIJK

!en. laat zijn kennis dus bijspijkeren nade schooluren. Dat versterktnaluurlijkalleen maar de sociak tegenstellingen'.De rijken worden rijker, en de armenwordl'n armer.

Vcrbrugge pleit voor een terugkeer naarhet tr<lditione1c onderwijs: vakkennis.klassikaal onderwijs en een leraar metautoritei\. Ook t\exus herinnert aan detraditi.:: hel Griekse paidCÎa. de 1111-manÎSWs van de Romeinen, h..::tFranseI esprit de }illc.\.I't'. de Iiht'mf cduca/ioll

van de Engelsen en de Duitse Bildllllg:'Alle termen zijn uitdrukking van eenen hetzeltäe idee: de mens is een gees-tdijk cn zeddijk weLcn dat zich moetontwikkden tot het war.: mells-/.îjndoor zich fundam..::ntele waardcn eigente maken: het ware, goede, schone,vriendschap, reehtvaardighcid::-'laar wanneer aan de cultuur geen cemmeer b.:steed \\'ordt dan gunstig is voordc economie, dan IS het Loàen naarde \\aarheid of het goede nuttc1oos:het Jcvcrt immers ge..::ncent op. Stijl-loosheid en karakterloosheid floreren.Hijw)orhec1d in de reclamecampagnemel Jörgcn Raynlllnn. Als het ond.:r-wijs een spiegel van onze cultuur is, enons i1uieht kan bieden in wie wij zijn,dan wcerspiegelt Raymann een cultuurwaarin mensen op scooters met eenHup Holland Hup hoed rondrijden. Watdat bdreft hebben de rec1amemakerswel in de roos geschoten: Hup Hollandllup~ Hoog tijd voor wut f 'cspril dcfincssc.'

de HUMANIST I] 2007 43

Horizontaal1. geluk maken volgens RikFelderhof;7. kenner van de leer der levensverschijnselen;12. mannetjeshond; 13. het uitscheidings.product van de nieren; 14. aardkluit;lS. Nederlands Kampioenschap (afk.);17. chanson; 19. schriftelijk bewijsstuk;21. Amsterdams peil (afk.); 22. hoogste punt24. onderdrukt lachen; 21. hare koninklijkehoogheid (afk.); 28. strook; 30. asociaal (afk.);31. scheepsvloer; 32. Amerikaanse staat;33. grappenmaker; 35. inktstof; 37. plaats inGelderland; 38. naam van een museum in DenHaag; 41. hertensoort; 42. de passiva ondereen balans (schuld);44. gewas met lijnvormigebladeren; 46. merg van een palm (palmmeel);47. oprichter comité ex.moslims; 48. doopva.der; 49. insect; 50. inwendig orgaan; 52. ver.voermiddel; 54. deel van woonhuis; 56. zeep'water; 58. rookgerei; 61. roem (aanzien);62. soort geweven katoen; 64. frisjes;65. hemellichaam; 67. meisjesnaam; 68. stukdoek of stof; 70. lastdier; 72. mak (niet wild);73. grandslam tennistoernooi in londen;76. olie (Engels);77. United Kingdom (afk.);78. lichtkring om zon of maan; 79. modder(prut); 81. vogel; 82. jongensnaam; 83. ver.pleegster (Engels); 84. rivier in Utrecht;86. waanzinnige (idioot); 87. Nederlandsebadplaats.

Verticaal1. binnenstad; 2. erbium (scheik. atle);3. Engels bier; 4. onherbergzaam; S. naakt.loper (naturist); 6. telwoord; 7. specialist inlevensgeluk voor ouderen; 8. toegankelijk;9. plezier; 10. omterlengte (afk.);11. Nederlandse schrijver; 16. herkauwer;18. tijdperk; 20. eikenschors; 21. algemene kin-derbijslagwet (afk.); 23. deel van koeienmaag;25. Europeaan; 26. ingegeven gedachte (plan);27. hoofddeksel; 29. verkenner (scout);32. wereldbeschouwing; 34. waad- en loopvo-gel; 36. niet geladen deeltje van een atoom.kern; 37. ernstig; 39. verdieping; 40. uithangte-ken van een drogist; 42. idool van Heleen Pott;43. eiland in de Middellandse zee; 45. SociaalEconomischeRaad (afk.); 46. seksueelover.draagbare aandoening (afk.); 51. Europeaan;53. mep (Iel);54. maatpak; SS.kleiachtigegrondsoort; 56. Zweeds automerk; 57. beken.de 8raziliaanse (oud)voetballer; 59. op dezewijze; 60. opgerold stuk vlees; 62. winnaar VanPraag-prijs 2007; 63. (schuif)trap; 66. deel vanboom; 67. medicijn; 69. duw (zet); 71. boom-soort; 73. lijkkleed; 74. Engelse adellijke titel;75. ontkenning; 78. deel van schoen; 80. ijshokop een viS'>E'rsboot;82. gereed (klaar); 85. mul.tiple sdero'>E'(afk.).

Ide HUMANIST44 3 Z007

PUZZELADVANDUN

Als u mee wilt dingen naar de boekenbon van € 25,- die onder de goede inzenderswordt verloot, ontvangen wij graag uiterlijk 30 oktober uw oplossingen. U schrijfthet gevraagde sleutelwoord van de DoorDenker op een ansichtkaart ot briefkaartnaar De Doordenker, Postbus 257,1000 AG Amsterdam.

Oplossing De DoorDenker in de Humanist 2/2007: Gelukzaligheid.Winnaar: Willy Boer, Ridderkerk.

ZOOM

-EEN~~I="!I

"._--.~-'-"--;=---~=-- i!EiI

~

..- ~,.•... .~

I EEN I-"'!!!'--'-'-- I I- 0~ -~""--~_.~-...._.•i i i! i+--- nlll!'mll:l:tllll I I

ccrlcn. Andere sterren die de campagnesteuncn: Brad Pin, Claudia Schill'cr,.\latt Damon en Penelope Cruz, In Ne-derland onder andere Floortje lkssing,B1öf, Falima r-.1oreirade /1.11:10, Jodyfkmal. Agncs Jongerius. Victoria Ko-b1cnko. Monique van der \Verl1'en Leo-nie Sa/ias. liet internationale symboolvan EEN is de wille bllnd. Ik beroemd-hedcn die lich aan de campagne verbin-den dragen delC hand. Via de wehsite\\'\\'w.EE:S.nl is dit handje te bestellenen meer inform<ltie te vinden.

Hivos ondersteunt samen mel zo'nvijftig andere organisaties de EEN.campagne, die alle Nederlanders EE:'\voor EEN wil mobiliseren in de strijdtegen annoede. Deze campagne brengtde millennÎumdoclcn nog eens onderde aandacht. een wereldwijde afspraakom voor 2015 een einde te Imlkcn aan<lrmocdc. De wereldwijde campagnewaartoe [EN behoort, de Club,,1 Call (0

AcliOf/ agaill.l'f POI'f:rly ((jCAP), werktsamen met inlemationalc sterren alsBonn cn Boh (Ieldofcll hun LiveR~con-

Dc organisatie VOOT ouderen UnieKSO organiseert in samenwerkingmet het Sm:tcrheeek Programma vande Radbouu Universiteit ~ijmcgcnin oktober cn november in Arnhem,Eindhoven en Den Haag de lilmrccksLerel/skl/lls' op leeflijd met lezingen

en discussies over ouder worden enspiritualiteit. Waardering en zelfrcs-peet vormen de spil van een posÎtievebenadering van de ouderdom, Deskun-dige sprekers geven een lezing over delilm en het thema. De middagen zIJnvan 14.00 - 1k.OOuur, in Eindhoven

van 12.00 - 16.00 uur. Zie voor dataen verdere informatie de wehsite\~"II"\\'.IïI.nlllel'cllSk/lnH of infllnTI('ertelefonisch via 024-3615555. De filmsin deze reeks Lijn AholiT Schmidl. 111-Iwcellce, IV/wIe Riller en ChiIdren olNature.

TomenÎus in meervoud' is de nieuwe tentoonstelling in hetCOlllelliu\ .\.111.\('11111 in i\aanlen. die de veelzijdigheid belichtvan de 17e-eeu\vse theoloog, filosoof, pedagoog en publicistJan Amos Komensk}', al tijdens zijn leven bekend gewordenals CUl1lenius. liet is 350 jaar geleden dat Comenius in Am-sterdam zijn didactische werk Opera !JidaCli('l1 Oll1llia uit-bracht. Comenius is in ons land vooral hekend als pedagoog.De opvoeding van de jeugd en goed onder\vijs voor alle kinde-ren waren voor hem belangrijke voorwaarden voor de verbete-ring van de wereld. Hij ontwikkelde een sehool- en onderwijs-systeem, waarop nog eeuwen na lijn dood is voortgebouwd,onder mcer door Rousseau, Fröbel. ~lnntessori en PestalolZi.Als niet-katholieke geloofsvluchtelillg kwam hij naar Neder-land, waar hij in Amsterdam de laatste vcerticn jaar van zijnleven de vrijheid van levensbeschouwing vond die hem de rustgaf zijn wetenschappelijke werken te publiceren. In IÓ5Xver-scheen hier zijn beroemd geworden ()1'hi.1 Sellslialilllll PicIIlS,

de zichtbare wereld in beelden, waarmee hij de aanz('t gaf tothet aanSChOll\Velijkonderwijs. Het Comenius Museum (Kloos-terstraat33 Naarden) is 's middags vanaf 12 uur geopend vanwoensdags lot en met zondags. de tentoonstelling loopt tot enmet 12 januari 200k.

de HUMANiST I32007 45

ZOOM

Dichter, essayist en letterkundige lIanncke Eggels houdt opwndag 30 september om 14.00 uur in hel Limburgs \Illscurnin Venlo een causerie o\'er {k vrouw \'all Emsmus. [n zijnsatire De Lo/del' Zotheid drij ti Erasmus de spot met duisterekettermeesters. Ilannckc Eggels vertaalde het fragment overde vrouw (hoofdstuk 17) cn legt een verband mei de /Iehen-humer, hel beroemde bock over heksen uit 1487. Haar hypo-thöc over vertaalkwcstiö en drukkcrsmllrginalia wordt be-sproken in een werkgroep voor geïnteresseerden in heksenen humanisten, Als afsluiting \'olgt een \'(lOrdmeht van tweegedichten, namelijk 'Lof der Zotheid', eerder gepubliceerd inhet themanummer van het culturele tijdschrift !Je Gids J007.en een nieuw gedicht 'Kapel in 't Zand' over de locatie vanheksenprocessen in Roermond, gesehrevcn naar aanleidingvan de heksententoonstelling in hè! Limburgs ,\'luseum. lietprogramma duurt tot ongeveer ló,OOuur. Omdat het aantaldeelnemers aan de werkgroep beperkt is, kunnen belangstel-

knden zich slechts tot maandag 24 september inschrijven.pcr e-mail (info@limburgsmuscum.nl)oftdelonÎsch(077.3522112). Limburgs Museum. Keulsepoort 5, 5911 BX Vell-la. Geopend van dinsdag tot en mei zondag 11-17 uur.

Hans Alma is per I juli 2007 benoemdtot reetor magnificus a:m de Uniwr-

Mensenrechtenorganisatie HOM viertJitjaar haar 25-jarigjubi1cum. Ter ge-legenheid hiervan wordt op donderdag11 oktober in Utreeht een feestelijkebijeenkomst gehouden voor iedereendie mensenrechten en hè! HO\l eenwarm hart toedraagt. Afriknans vertel-theater, praktijkverhalen mn project-medewerkers, een benefietvei1ing en delancering van de nieuwe naam, websiteen campagne LOrgen voor een boeiendemiddag. Na 25 jaar zijn de werkzaam-heden van het HO\1 zodanig uitgebreiddat een nil'uwe, meer internationalenaam nodig is, Deze naam wordt op 11

Ide HUMANIST46 32007

siteit \ oor Humanistiek, Utrecht. Zeis de opvolger van prof. dr. lijn Maso.Alma wordt rector voor de termijnvan drie jaar, \kt deze benoemingis Alma de eerste vrouwelijke rectoraan een universiteit in Nederland. DeUniversiteit voor Humanistiek (Uvl-l)is gespecialiseerd in wetenschap-pelijk omkrwijs en onderzoek op hetgebied van zingeving en humanise-ring. Humanistiek is een unieke, op depraktijk gerichte menswetenschap. Destudie richt lich op levensvragen enmaatschappelijke problemen van onzetijd. De UvH heeft een bachelor- en

oktober gepresenteerd. Tegelijkertijdgaat de geheel vernieuwde websiteonline,Op 11 oktober start het 110\1 bo\'Cn-dien een solidariteitscampagne omaandacht te vragen voor verdwenenkinderen in Guatemala, Tijdens deburgeroorlog (1966-1996) Lijn duizen-den kinderen hun ouders kwijtgeraakt.Ont voerd door soldaten of uit het zichtverloren terwijl ze op de vlucht sloegenvoor het geweld. Veel van de kinderenvan destijds hebben hun familienooit meer terugge\'onden, De (iuate-malteekse organisatie Asociación

masteropleiding en is lid van de Hu-manistische Alliantie.Alma werd in oktober 2003 be-noemd tot hoogleraar psychologie enlingeving aan de Universiteit voorHumanistiek, Aandachtsgebiedenin haar onderzoek zijn 'de rol vanverbeelding in identiteitsont\\'ikke-ling en zingeving' en 'de existentiëledimensie \'an kunst', In de bachelorgeeft. ze onderwijs in spiritualiteit enin de master over de psychologischeaspecten van geestelijke begeleiding,In 2005 publiceerde de ilumanist eeninterviev,' met haar.

Tudos POl' el ReellClien/1'O helpt tàm i-lic1eden met zoeken en brengt hen weerbij elkaar. Dankzij dit werk kondensinds 19<,llJmeer dan 120 vaak emo-tionele herenigingen plaatsvinden.HetllO:Vl steunt dit project. Door eenspeciale actiekaart te sturen wordt deouders in Ciualcmala een hart onderde riem gestoken bij de zoektocht naarhun zoons en dochters. De onderteken-de kaarten worden als steunbetuigingaangeboden aan de organisatie. Kaar-ten kunnen per e-mail (info@hom.nl)oftelcfollisch (030-2334027) wordenaangevraagd. Meer informatie over dejubileumbijeenkomst via de website\\"II"II'.hom.n/.

In het septembernummer van VolZin.opinieblad over kerk en samenleving.bepleit dominicaan Jan ~ieuwenhuisde gekozen voorganger. ook voor d..:eucharistie. "Parochies mm::tende vrij-heid nemen - en krijgen- om •.•elfhunvoorganger k kiezen. lTlallof vrouw,gehuwd ofongdluwd." Jan i\'ieuwell-huis is medeauteur van dc omstn.::denpublicatie Kerk ('1/ amht. een documentdat hij uniek nOClTlt.omdat voor heteerst een religieuzc orde zich als ge-heel opstelt achter de opvatling dat ht::lpriesterambt moet worden op,,::ngcsteld."I kt is lastiger om m'n olliei,,::elgeluidond,,::rtaf,,::lte vegen." Naast praktische

argumenten. het tekort aan priesters. ish,,::tpleidooi voor gehU\HIc en vrouwe-lijk,,::\"(lorgangers \'(loml principieel.zegt Nieuwenhuis: "I Jet principiëlestandpunt geen de doorslag. Vrouwenhebben al in de vroege kerk el'n belang-rijke rol gespeeld. Er is leerstellig geenenkele reden om hen te weigeren."rr,/=in-hoofdredacteur Jan van Hooy-donk schrijft in een commentaar dat ht::lkerkelijk ambt tot een gesloten kaste isgemaakt - overigens niet alleen in der.k.-kerk - die groep..:n mensen uitsluit."Ue r,k.-kerk is bezig om het meestcentrale sacrament. symbool, ritueel uithaar traditie om 7eep te helpen.

De eucharistie is teken bij uitstek vanbreken en delen. Dit is 'wat Jezusdeed'. en dit is wat zijn volgeling..:n tedoen staat: het leven hrc.::kenvoor el-kaar, het kven delL'n mct elkaar."Van Ilooydonk vah h..:tpleidooi van dedominicanen bij, al kan hij hel persoon-lijk heel goed mnder voorganger stel-len: "Sinds meer dan een kv.art eeuwheb ik als rooms-katholiek in allerleikleinere verbanden deel mogen nemenaan de vÎcring van de eucharistie zonderpriester. En sinds een aantal jaren deelik oecumenisch Brood en \Vijn met pro-testantse medechristenl'n. I'..:rsoonlijkheb ik niet het gevoel daar slechter vangeworden te zijn."

JUBILEUMEDITIE OVER GELUK

Ik l'omplimellteer "[k Ilumanist"methet laatste nummer, waarin geluk cen-traal staat en hoc je dat in verschillendeopvattingen kunt verwerven.In hct bijzonder vroeg het mooie artikelvan Rein Zunderdorp mijn specifiekeaandacht. Het is goed weer eens de driesteunpilaren van waarop geluk \olgenshumanistische inzil'hten herusten .duidelijk te \\orden gemaakt en te reak-tÎveren.Veel succes in de tockomst!

Jl'ïm Brwld~('

Op mijn werk las ik toevallig in uw bladen werd diep gctrolTen door de winnen-de bijdragc in de Essaywedstrijd. Ik hebhet verhaal aan velen om mij heen latenlezen en zij waren met mij ontroerddoor de trelTelltle vertelling van dezewond..:r1ijke ontmoeting. Het zo IOrg-vuJdig en metlicl(Je g..:sehrevcn verhaalover menselijke verhoudingen en ont-moetingen raakt mij tot in hel diepstvan mijn zieL Ik zal het zorgvuldig

bewaren om mijzelf en anderen zonodig..:enspiegel voor te houd..:n en elkaarte bemoedigen,want. zoals de schrijverzegt: geluk is dat ieders leven betekeniskrijgt in het kleine en eenvoudige ... \Viltu dac vader en zoon mijn dank over-hrengen voor hun IcvensverhaaL

AnI/ie AarSCII

DUURZAMEvacafu rel5an~

Op zoek naar duurzaam werk?meer dan 100 vacatures!

voor actuele vacatures:bij non-profit organisaties en bedrijven met een duurzame visie.

www.duurzamevacaturebank.nl

de HUMANIST I32007 47

VERS VAN DE PERSKIND VAN KOLONIAAL BESTUURDER

DUITSE FOTO'S IN BEZET NEDERLAND

Philip Fcrwerda is in Nederlands Indiëgeboren (1936) en opgegroeid als zoonvan een Nederlandse bestuursambtc~naar. lIel gezÎn waaruit hij voortkwamheeft de oorlog ovcrkclll. maar hoc,dat is - zoals in zovele gevallen ~ eenverhaal apart. Hij beschrijft dat verhaalop minutieuze wijze in Opgmeiell!OIlT('('mdeiing. Het is verbazingwekkendhoeveel details hij zich weet te herin-neren van de vele plaatsen waar hijverbleef. eerst door de carrousc1 vanbestuursposten en vanaf de bezetting indiverse kampen. waaronder met nameFort lil: Koek en BUllgkinang. Toen hetbestuursapparaat nog op volle toerendraaide, werd zijn vader voortdurendovergeplaatst en kreeg als aanvankelijklagere ambtenaar (assisknt-resident)overwegend gebieden in verre uithoe.ken lOegewezell. Oost-Java. Zuid-Ce-lebes, Sumatra (Djambi. Bengkalis).Met name het leven als Hollander in dielaatste - afgelegen en achtergebleven- plaats in de Riouwarchipcl beschrijfthij uitgebreid. [n 1942 vertrok het ge-zin weer, IIU naar Pajakoemboe aan dewestkust van Sumatra. Daar maakteFerwcrda als scholier bij de nonnenkennis met God, hij herinnert zich als

Foto's uit de oorlog '40-'45 zijn dik-wijls gemaakt door militaire fotografen,in dienst van propaganda. Duitse solda-ten hadden echter in die jaren massaalde beschikking over eigen camera's. enin de eerste jaren van de bezetting kon-den die ook ruim gebruikt worden. Van-af 1943 worden de opnames schaars.omdat de mogelijkheden om aan tïlm-rolletjes te komen opdroogden, maarook omdat de verhouding met de bevol-king grimmiger was geworden. Onder-zoeksjournalist Gerard Groeneveld heeneen groot aantal van de privc-kiekjesdie Duitse militairen in Nederland voorhet thuisfront maakten bijeengebracht.Het resultaat biedt een onthutsend beeldvan het overvallen en in bezit genomenland, waarvan de verslagen bevolkingop de foto's schril afsteekt bij de trÎom-

Ide HUMANIST48 32007

catechismusvraag 'Wie is Luther'!'-Volledig antwoord: 'Een slecht mens:Ferwerda: "Tot de faciliteiten van demissiegod behoorde dat hij al je zonden.met uitzondering vtm de doodzonde.vergeelt, zij het tegen een kleine tegen-prestatie. Ik was ervan overtuigd dat iktot over mijn oren in zonden poedeldeen het zou wel prettig zijn als ik daarvan af kon komen. Tot de tegenpresta-ties hoorden het rozenkransjes biddenen weesgegroetjes plegen. Oat vÎel dusnogal mee." liet duurde echter niet langof Ferwerda leerde een heel andere kantvan de christelijke mmstenliefde ken-nen. in het interneringskamp in Padang,",,'aarde nonnen de beste plekken en hetbeste eten voor zich opeisten. lIoe dich-ter bij God hoc meer kans op overleven.Ferwerda beschrijft aangrijpend de ge-beurtenissen in het (vrouwcn)kamp enobserveert scherp vanuit zijn jeugdigebeleving hoc het kampregime steedswurgender \verd, en hoe en waarom des-ondanks mensen er soms toch in slaag-den mentaal overeind te blijven. Hijrondt af met de verwarrende tijd na debevrijding ('bevrijd maar niet vrij') enhet vcrtrek naar het vreemde vaderland.Hij beschrijtl uiteraard zijn herinnerin-

fantelijke Blut- und Boden-doordrenkte'maak plaats'-mentaliteit van de bezet-ters. Uit de eerste dagen zijn er beeldenvan veroverde bruggen met de lijkenvan Nederlandse soldaten aan de kant.Een Nederlandse soldaat met witte vlagdie onderhandelt met Duitsers. Neder-landse krijgsgevangenen delven gravenin het Zuid-Hollandse Valkenburg voorgesneuvelde Duitsc soldaten. Uit delatere jaren zijn er dramatische beeldenvan Britse piloten. eerst vrolijk en zichkennelijk veilig voelend gefotografeerdbij de boer waar ze onderdoken. maareven later afgevoerd door de SS, metdezelfde boer fier kijkend in de lens. Erzijn foto's van Fritz und Gustav die inOostvoome een kustbatterij bemanden.maar op zaterdag in Amsterdam werdengekiekt op het terras van carc de B[auw-

gen als kind, en waarschijnlijk daardooris het geen klagerig boek geworden.Kinderen aanvaarden gebeurtenissendikwijls lang niet zo dramatisch als zeachteraf blijken te zijn geweest. Datgold zeker voor de jonge Philip Fer-werda, en dat, zo legt hij uit. is zekerook te danken aan zijn moeder die altijdoptimistisch bieden samen met anderesterke HOU\\en in het Jappenkamp dezaken 70 goed en kwaad als mogelijkpf(lbeerde te regelen.Al met al een ontroerend document. datniet alleen voor herkenning zal zorgenbij degenen die deze tijden hebben mee-gemaakt in Indië. maar ook waardevolzal blijken voor wie de mensen vantoen en daar - na de oorlog dikwijls 1I1svolkomen vreemdelingen in Nederlandopnieuw begonnen - wil begrijpen enwil weten wat zij hebben doorgemaakt.(BCh)

Ph. L.Ferwerda. Opgroeien tot vreemde-

ling. Paperback, 170blz. Uitgave in eigenbeheer, beperkte verspreiding.Prijs{17,2S. Te bestellen viainfo@boekenmaker.nl ot telefonisch 075-61471 77.

brug. En tenslotte zijn er de foto's vanDuitsers met bevriende Nederlanders,families, de bakker of de slager en ook:de lidjes.Ondertussen werden de joden uit hunhuizen gehaald door de Nederlandsepolitie, denderden de treinen richtingWesterbork en verder naar hel oosten,werden ve,Letsmensen uitgelevcrd aande vijand en nam het lijden van de be-volking steeds ernstiger vonnen aan.Een aangrijpend boek met persoonlijkebeelden uit een zwarte tijd. (BCh)

Gerard Groeneveld, Heinz in Holland.Duitse amateur-foto's van de bezettings-

tijd. Vantilt, Nijmegen. Fotoboek, gebon-den, 160 blz. € 22.50.

-_.- ..-

••••.I..•.~nI.

Opgroeientot vreemdeling

EEN EEUW PADVINDERS

Roben Baden-f'owcll. die in 1900 omzijn moed en door/cllingsvermogcntijdens de Boerenoorlog in Zuid-Afrikadoor koningin Victoria lot generaal-majoor werd bevorderd, en vanwegezijn 'heldendaden' ralend populairwerd bij de Engelse jeugd. organiseerdelil 1907 op Brownsea een prodkampmet eenentwintig jongens uit verschil-lende milieus. Hij had toen <11een enander geseluC\en ovcr de kunst van hetvcrkennen en zijn uitgcver vroeg ommeer. Baden-Powel wilde eerst zien ofzijn instructies werkten, hoc de jongensdaarop reageerden en waar ze belang-stelling HlOr hadden. Het kamp waseen sm:ees, hel boek Scouting/i}}' hoy.l'werd een bl:stscller en van toen af is hetrazendsnel gegaan, een nieuwe jeugd-beweging was geboren. [n l\'ederlandwerd de eerste groep verkenners in 1910opgerit:ht (in Den Haag) en het boekEen pudl'illdersbcl\'cginj!, g,;puhl iceerd.Over hel ontstaan en hel r,;ilen ,;n zeilen

van scouting in 7\ederland is nu eenlllooi boek \er"chencn. mel veel prach-tige I~lto's (n1oral die uit de begintijdlijn intrigerend) en een adequate chro-nologische gesehiedschrij\'ing. Van dediverse 'spdtakken . die in de loop dertijd lijn opgerichl wordt wrteld hoc zczijn OII1"ta:lI1.dc verkenners. de welpen.dc kahouters en de gidsen. dl: yool1rek-kers ell tic pioniersters. Opmerkelijkis. dat;.ll hed noeg meisjcsgroepen\\l'rden opgericht (de Britse Girl gllidesal in 1910). Alleen owr de zeeverken-ners heeli auteur J.I L van der Stecn_. conservator van hct Scouting !'\ederlandMuseum in Baarn. kcnnelijk niet kun-nen achterhalen wanneer cn hoc dieprecies zijn ontstaan. ofhij is gewoonvergetcn dat te beschrijwn. zoals hijde (veel onbekendere) ruitergidsl:n nietel:ns noemt. Een kniesoor die da<lroplet, want hl:t is \'olop genieten in ditboek. als je tcnminstc ooit iets met debeweging van doen hl:bl gehad, want

- de schaarse exccssen (waaro\cr nietsin dit bock) daargelatcn - wie erbij was,hecft er bijna altijd leuke herinneringenaan. Voor die mensen is hct bock ge-"chrevcn, niet \'oor dl: zwartkijkers diezich crgcnlen aan het militaire e1cment.aan de akela's cn hopmannen die hunfrustraties en sociale incompetentie ommet volWaSSl:llom te gaan bot\'ierdcnop de jeugd_ of dc katholieke aldelingcnvan vcrkcnners en welpen als een vormvan zieltjl:s winnen en eCll voorportaal\ oor het selllinaric zagen. Discipline.hulpvaardigheid en helde voor dc na-tuur, -7ijn dat trouwens niet juist deug.den die vele jongcren tegenwoordigonlheren'? (BCh)

J.H. van der Steen, Scouting 100. Eeneeuw padvinders, padvindsters, verken-ners, gidsen en scouts in Nederland.Aprilis, Zaltbommel. Gebonden/hardcover,

180 blz. met meer dan vijfhonderd zwart-wit foto's. Prijs (19,50.

ERASMUS EN DE TURKEN

In 1530, Il:Sjaar voor Erasmus' dood.stonden de Turken voor Wen,;n. Na d,;verovering van Constaminopd (1453)\.I'aren 7e. moordend en plunderend,steeds verder opgerukt. Nu was Cen-traal Europa. het hart van d,; chri"te-lijke beschaving. aan de beurt. Wat tedoen? De Keulse jurist Jan Rinck vroegErasmus wat hij ervan dacht. Eraslllusroept niet zonder meer tot oorlog: datis niet zijn stijl. Wel erkent hij het goedrecht zieh te verdedigen. Daanneeneemt hij afstand van Luther, dic deTurkse agressie als een straf van Godbeschouwde, waartegen men zich zelfsniet mocht verzeilen. Eraslllus meentechter dat een oorlog tegen de Turkseovermacht zonder ethisch-christcliJkrewil niet zal kunnen slagen. God haddaartoc opgeroepen door te waarsdlU-

wen met ziekten en hongersnood. \laarde mensen hadden 'de Heer hun hlotekont laten zien,;n hun middelvingernaar hem opgestoken' (een eeuwenoudgebaar dus). Ook mocst er eerst eeneinde komen aan de onderlinge poli-tieke wrdceldheid. De jodcn krcgen crvan langs omdat zc aan de verdeeldheidhijdroegen en nog altijd de \lessias nieterkenden. Uiteindelijk pleit Erasmustoch voor een 'gerecl1tnlardigde oorlog'tegen de volgelingen van Mohammeddie hij 'cen \erdertèlijk. misdadig indi-vidu' noemde. die 7ich boven Christusstelde. Als de christl:nen hun vijandenop yoorbeeldige wijze tcgemoet zoudentreden en hehandelen. zoudcn ze respectaldwingen. Daama zouden gematigdeislamieten voor Christus gewonnenkunnen worden. Na de heTOwring van

de Ralkan zou men de Illoslilm een tijdlang volgens eigen wellen moelen latenleven. Tenslotte zouden hun .tcmpels'en -voorrechten' moeten wordell afge-nomen en zou -de h~1e afgoderij opge-doekt- moelen wordell. Met dit adviesom, na bezinning en h",rori~ntatie. lOchten strijde te trekken én zijn visie opde kerstening van de moslims leren wctwee onbekendc kanten van Erasmuskennen. Drie keer l:erdl:r had hij. paci-list pur SUil:';, een oorlog met het zwaardzelfs afgewezen als onchristelijk, (AdB)

Desiderius Erasmus, De Turkenkrijg_Uitgeverij Ad. Donker, Rotterdam.Paperback, 96 blz., stofomslag.

Notenapparaat en uitvoerige toelichting_{ 13,50

de HUMANIST I32001 49

VERS VAN DE PERS

HUMANISME EN HET AVONDLAND

ACTUELE POLITIEKE THEMA'S

.Icl tweemaandelijkse tijdschrili Filoso-jie & praktijk publiceert in haar recenteeditie enkele boeiende artikelen o\'cruiteenlopende actuele politieke thema's.liet blad opent mei een Înteressante ana-lyse van de rechts-socioloog en hoog-leraar globaliseringlduurzmne onl\vik-keling Paul van SClers. Hij onderzoekthet werk van een belangrijke inspiratorvan premier Balkenende. de Israëlisch.Amerikaanse filosoof Amitai Etzioni.Elementen van diens 'politiek com-munitarisme' vindt men vooral terugin de waarden-en-nomlCn-campagncvan BalkCllcnde, maar Van Seters laaizien dat Etzioni's doctrine op weg naafNederland 'serieuze averij heeft opge-lopen'. Aan de andere kant toont VanSctcrs ook flfln,dat het eommunitarismedoorgaans ten onrechte als 'spruitjes-lucht' wordt gekwalificeerd. Etzioni zetzich juist ar tegen conservatieve en Iibe-mle denkwijzen, belOogt Van Seters.Een tweede pakkend artikel is van de

Jeroen Vflllheste promoveerde afgelo-pen juni op zijn imposante GuardiansI?(rhe lIumanist !-eg(H.)',gewijd aande Europese humanistische traditie.Hij onderzocht de cultuuropvatting en-kritiek van een groep Europese intel-lectuelen ten tijde van het Interbellum,met T.S. Eliot en zijn tijdschrift TheCriterÎon als spil. Naast Eliot zijn Hugovon Hofmannstha1. Julien Benda, ErnstRobert Curtius en Jose Ortega y Gassetde belangrijkste protagonisten. Vanhesteinterpreteert de cultuuropvatting vandeze groep, die zij aanduidden met clas-sicisme, als een schakel in de Europesehumanistische tmditie. I lij beschrijftwelk belang dit dassicÎsme en daarmeehet humanisme heeft voor on/e tijd. Hijconcludeert dat het nog grote actualiteitheett, ondanks alle naoorlogse huma-nislllekritiek in filosofische stromingenals existentialisme, structuralisme, post-structuralisme. deconstructietilosolie enpostmodernisme. Bevestiging daarvanvindt hij bij filosofen en auteurs alsGeorge Stciner, Jacques Barzun, Roger

Ide HUMANIST50 32007

hand van Herman van Erp, universitairdocent ethiek en sOcÎale wijsbegeerte.Hij beoordeelt het morele gehalte \'an'moderne' instrumenten als martelentijdens verhoor in het kader van terroris-mebestrijding aan de hand van de argu-mentatie van ethici die menen dat po-litici onder dringende omstandighedenhet verbod tot martelen zouden moetendurven overtreden. Van Erp fileert opovertuigende wijze de wijd verbreideopvatting dat men geen schone handenkIln houden bij het politieke bedrijf innaflm van de oorlog tegen het terrorismeen hekelt met goed geformuleerde re-denering de ethici die pleikn voor eenmomfll van de uitzondering.Een bespreking \'an alle artikelen indeze editie van Filos(gic & praktijk ishier niet mogelijk, maar flflnde onder-werpen kfln men welhaflst allezen datze veelbelovend zijn: Rik Peeters overRedelijkheid en de open samenleving(Kllrl Popper): Mallrtje Schenner over

Scruton, Stephen Toulmin. Milan Kun-dera. Luc Ferry, Alflin FinkÎelkraut enTzvetan Todorov. Zo raakt hij steedsop de vmag WllllrEuropa voor stalIl, ofer een specilick Europese tmditie is enwelke haar waarden zijn. Aan dat themaheeli hij ook een kort maar krachtig es-SflYgewijd. het onlangs verschenen Hu-manisme 1'1/ hel Al'undland. waarnaar illde vorige editie van de lIull1on;st al naarverwezen werd. Vanheste stelt d~mrinvoor om de liel van Europa te weken inhaar humanistische traditie. Rationalis-me, christendom. Verlichting en andereEuropese ideeënstromingen kunnengezien worden als expressies van of va-riaties op onderlig.gende humanistischethema's. Hij bespreekt de verschillendemanieren waarop het humanisme zich inde Europese cultuurgeschiedenis heeligemanifesteerd, om vervolgens ook hierde 20ste-eeuwse crisis en 'deconstruc-tie' van het humanisme te bespreken enweer uit te komen op de li1osolen en flU-teurs die in onze tijd blijven vasthoudenaan de humanistisehe uitgangspunten.

'labi3plflstiek'. een medisch eufemismevoor schaamlippeneorrectie. als voor-beeld van de heilloze conformering Vflnvrou\','enidealen naar fictieve, want gro-telijks gemanipuleerde mediflbeelden:de Tsjechische wetenschapper en mi-nister van onder\vijs Jan Sokoiover de\Taag of de notie van universele men-sen- en burgerrechten natuurlijk zijn.Filosofie & praklijk is een zeer leesbaartijdschrift. goed van toon, in toch com-pact gehouden bijdmgen dikwijls aange-naam diepgravender dfln de bijdragen inFilosofie Maxazine en mei een redactiewflarin ten minste t\vee h:den uit erkendhumani~tische kring. (BCh)

Filosofie & praktijk, jaargang 28, nummer4. Damon, Budel. 64 blz. {8,50. Het tijd-

schrift verschijnt zes keer jaar, een abon.

nement kost € 32,00. Tel. 0495-499889.E-mail: damon@iae.nl

Europa zou zich moeten heroriënterenop zijn humanistische wortels, zo be-pleit Vanheste. Het zou Europa en deEuropeanen op vele manieren behulp-z:mm kunnen zijn; bijvoorbeeld bij hetbepalen van een houding in de debattenover de multiculturele samenlevingen de globalisering, maar ook en mis-schien wel vooral bij het richting gevenaan ons individuele leven. Humal/Îsme

en het Amndland is een klein juweel.waannee Vanheste na het geleerde volkadequaat bediend te hebben zijn visite-kaartje ook heeli afgegeven aan een bre-der publiek. Onderhoudend geschrevenen helder van opzet. aanbevolen lectuur!

Jeroen Vanheste. Humanisme en het

Avondland. Damon, 8udel. 96 blz. € 9,90.Handelseditie proefschrift: Guardians

of the Humanist Legacy: The C!anicismof T.S. EJiot's Criterion Network and itsReJevel1lce to our Postmodern World. SrillPublishers, Leiden/Boston (www.brill.nl)

Gebonden, 546 blz. € 99,00.

'~''-'''', ".",.,,,".-.~,,,,",..,..•...- ...•-

OORLOG TEGEN TERRORISME

Het Ciris ,HilI/di JUl/l"hot'k JOOl is ge-wijd aan het thema "Van KO\l(k Oorlognaar oorlog tegen terrorisme". Cil.is,HI/mli heeft de reputatie van een COII-s•...rvatief maar oorspronkel ijk en ()tlal~hallkelijk tijdscluitl. Iletl'Onservatievcodium /al vooral /ijn ingegewn doorh•...t van meel araan (in het to•...n nog()O.\/-II.C.\/ geh •...tell bullelin) tamelijkfel bele<kn antieommunismc" en het ishootäredaeteur S.W. Couwenberg /.elfdi •...er in het vomwoord bij dl' voorlig-gelllk editie nau\\ n~rhokn triomt:ln-tdijk alll1herinnert dat h•...t blad daarinhet gelijk uiteindelijk aan zijn zijdeheen gekregen. Sinds de afbouw vandl' Koude Oorlog is dl' f'.1CtlSHIll helblad wrbreed. maar de internatiunakcontext is vastgehouden. In het recentejaarboek wordt in wez •.•n de wereldpoli-tieke ol1\wikkeling sindsdien besproken.In welke opziehtcn is de wereldpro-blematiek veranderd, hol' hebben de

WAAROM GELOOFT DE MENS'

Ondanks alle welensehappelijke voor-uitgang is dl' wereld V,1I1vandaag nogaltijd doordrenkt \.3n geloot: h•.•ilsbllOd-s..:happen en bijgelou[ De Duitse we.t•...nsehapsjournalist fvlartin Urban on-IkTLoekt in nlmmm tie 111('11.1 ge/ooP aande hand van de nieuwste inzichten vandiwrse wetenschappelijke disciplinesho..:datlllogelijk is. liet is aardig en inverband met zijn on(!erwerp ook zinvulom te weten dat spirituei •.•ervaringenkunnen worden opgeroepen door elek-trische stimulatie vun de hersenen. ofom te wet..:n dat gdoof..:n moraal biolo-gisell •...wortels hebben •...n dat het beelddat velen Hili God hebben evolutionairis. Dal maats..:happelijke ell biologischemechanismen ten grondslag liggeIl aanreligie zegt iets over de eigenlijko,: bele-

maehts\'Crhoudingen zieh ontwikkeld'?Couwenberg trekt in het openingsstuklijno,:ntussen het vroegere en het huidigevijandbeeld, en stelt vast dat de oorlogtego,:nterrorisme bepaald anders geaardis dan ulk rontlieto,:n die we •.•erder ge-/ien hebben. IlJj b..:s..:hrijtihoezo,:erdetransatlantis..:he betrekkingen zijn \'er-vallen en de Navo is verLwakt. Europadaarentegen integreert st•...eds verder.\Il. F. \'an Edelen, ex-minister van de-fensie. bespreekt de nieuwo,:dimensiesvan Europese veiligheid, waarbij hij\astst •.•lt dat militair..: planning moei-lijk is geworden. Het \erkggen van dl'aandacht mar - wat heet - 'Vredes-operaties' ziet hij echter niet als eengevolg van het wegvallen van de aloudeeOlllllllmistiso,:ho,:vijand. Kees Hofman.generual-majour der marini..:rs b.d., gaatnader in op de militaire complicaties in(11.'strijd tegen terrorisme. Dirk LeurdijkHm Instituut Cling •.•ndael bespreekt het

keil is van het geloof. en cr \'alt met eni-ge zekerheid uit afte kiden hoe de kan-sen van de ratio versus de religie op delange termijn staan. !let me•...st sprekendin Urbans bod zijn toch dl' scherpzinni-ge ontledingen van de ongerijmdhedenen historisehe vervalsingen waarvan dege1oofs7ekerh •...den in alk religies aanelkaar hang..:n. Daartegenover steil Ur-ban zijn verfrissende observaties. Zoalsde7e: "Naar mijn overtuiging kan dedominee teg..:nwoordig nio,:tmeer "Godswoord' van de kansel \erkondigen. alshij beseti hoe wankel de fundamentenzijn." Of zijn vuststelling, dat er fei-telijk g..:o,:nnoemenswaardige dialoogis tussen dl' kerken en hun rationeletheologen, - "stl'rker nog. er zijn bijnag..:en rationek theologen meer." Nog

werk en de (nieuwe) takl.1I van til.' VNoEmcritus hoogleraar volker..:nrecht Paulde Waart bl.sluitmet e•...n interessantbetoog over de in h..:tgcdrang rakendehumanisering van hel internationaal(\Illrlogs )reeht,Al met al bevat dit jaarboek een wrla-mding afg•.•wogen. goeddeels inven-tariserende artikekn, m•.•t hier en daaraanzeilen tot analyse en s..:herpzinnigesignalering van verbanden. maur wijwelzonder opzienbarende stellingnames.Een van de redacteuren \'(111Ciris MUI/(Iiis trouwens Jeroen Vanheste, op wiensdissertatie cn essay over Europa en h•...thurmmisl11eciders in d"'7e rubriek geat-tend..:erd wordt.

Civis Mundi. Jaarboek 2007, Van KoudeOorlog naar oorlog tegen terrOri5me.

Damon, Budel. 144 blz, € 16,90.

daargelaten, dal er in \eel kerken eenuitgcsproken vijandige stemming heerstjegells do,:wetenselmpp..:n. De conelusieis onontkoombaar. dal de mens onverall-d..:rd /al blijven zoeken Haar de zin vanleven en dood maar die zin waarschijn-lijk nooit zal "vinden'. - red"'ll waaromde \Taag naar God altijd lal vourtduren.Uroans b<:toogtrant is helder en afgc\\o-gen. ZIjn denken getuigt van een bredelllulti(liseiplinaire kennis. Verdienstendie hebben geleid tot een boeiend hoek,d,lt trouwens voorbeeldig is uitgegeven.

Martin Urban, Waarom de mens ge-

looft. Wereldbibliotheek, Amsterdam.Gebonden. 214 blz. € 18,90.

de HUMANIST I1200751

VERS VAN DE PERSHERCULANEUM

Wie Pompeï bezoekt zou ook het nabij-gekgen Herculam~um moelen aandoen,want daar krijgt men een goed beeldvan het klassieke Romeinse leven inkleine steden. BC'idcsteden zijn door deuitbarsting van de vulkaan bedolven.Pompcï onder de as en de havenstadIlcrculam:um onder de lava, eind 79 naChristus. Romeinse geschiedschrijversbesteedden uitvoerig aandacht aan dezerampen die de twee welvarende stadjes.levend van de landbouw en handel,volslagen onverwacht lrof. Pas in deachttiende eeuw werden de eerste restenvan Pllmpeï opgegraven, door verwij-dering vall de asiagcil. Ilcrculuncumwerd ontdekt, nadat een put geslagen

ZE KEKEN DE ANDERE KANT OPDe vraag die velen uit de generatiesvan na de oorlog aan hun ouders ofgrootouders ht:bben gesteld. of hebbenwillen stellen, is zelden bevredigendbeantwoord. 'Wist u dan echt niet water met de Joden gebeurde tijdens deoorlog'?' liet is zo moeilijk voorstelbaardat 'ze' het niet wisten, of indien wel.dat ze er niets tegen deden of meen-den dat het hun niet aanging. Een deelvan het vuile werk lieten de Duitsersopknappen door Nederlandse politie-mannen. Die sleepten de Joden uit hunhuizen en zetlt:n ze op de trein richting\Vesterbork en daarna verdt:r naar hetoosten. De Nederlandse politie heefthaar gitzwarte verleden altijd ontkend.\Veten de kinderen van die schoften wathun ouders hebhen gedaan? En de kin.deren van de buren van de weggevoerdeJoden, die in het achtergebleven huisgingen kijkcn of er spullcn van hun ga-ding \varen. weten die kinderen welkemcubels en voonverpen uit hun jeugd

KRITIEK OP OCCULTISMEHet tijdschrift Skepra is voer voor hu-manisten. Voor iedereen die geneigd isbuitengewone beweringen, paranonnaleervaringen, alternatieve therapieën, oc-culte aangelegenheden, cic. kritisch tebeschouwen. Onlangs is een CD-Romuitgebracht met de 72 edities uit de ja-ren 19XX-2005. Evenveel tekst als driecomplete bijbels, aangevuld mcl enkele

521de HUMANIST] 2007

was. De eigenaar van het landgoedhaalde lI11erlei\'ootV,'erpell naar boven.Mussolini stimulcerde dat Iierculaneumintensievcr werd onderzocht, omdat hijwilde aantonen dat zijn voorvaderen eensuperieure cultuur kenden.Zo kwamen veel details aan het lichtover het dagelijks leven van de gewoneRomeinen, hun middelen van bestaan,hun bouwkunst (opcnbare en religieuzegebouwcn, villa's, winkels, ateliersmaar evcngoed bordelen). hun kunstzin-nigheid (vloermozaïeken en wandschil.deringen), de intemlensclijke verhou-dingen in een samenleving die vooraldreèfop slavernij. Zo moeht de eigenaarvan een slavin haar naar behoeven sek.

afkomstig zijn van roof van weerlozen?Stukje bij beetje komen er nu lOch ant-"'oorden los op zulke ongemakkelijkevragen. Dat is onder meer te dankenaan een onderzoeksproj..:ct als Oog-getuigen I'(lIJ de JodenH'ITolging vanhet U.S. Holocaust Memorial ~Iuseumin Washington, waarin duizendenmensen worden geïnterviewd over hunbetrokkenheid. Enkele van de meestonthullende zegslieden zijn opnieuwopgezoeht door een van de onderzoe-kers. Anna Timmerman. en die inter-views heeft zij gebundeld in het bockMachreloos. Ed van Th ijll, zelf gereddoor moedig..: mensen die hun levenvoor hem waagden. schreef er een mooivoorwoord bij waarin hij verbazendveel begrip toont voor de omstandersdie de andere kant op keken: 'Zij warengrijs. Velen waren grijs. Nederland wasgrijs. Ons verleden is grijs, (-) Maar watzou men ook hebben kunnen doen? Jekon toch moeilijk de afzettingen door-

duizenden afbeeldingen en bronver-melding. J\.1cteen volledige inde." metnamen en begrippen kan iedereen zichsnel oriënteren. De CD Rom is geschiktvoor alle versies van Windows. maarMae-gebruikers kunnen de teksten al-leen lezen. Enkele thema's: Ufo's. pen-delen (het laten slingeren van een draadmet gewicht je), parapsychologie. spi-

sueel gebruiken. Zijn echtgenoot hadnaast de zorg voor een nageslacht detaak de huishouding tc kiden. AI dezeaspecten worden zorgvuldig in beeldgebracht in de uitgave Iferculanelltnwr\l'oesl die de gelijknamige tentoon-stelling in museum het Valkhof inNijmegen van dit voorjaar begeleidde.lIeiaas is alleen de Duitstalige versievan deze uitgave nog verkrijgbaar.(AdB)

S. Mols en E. Moorman. Herculaneum

verwoest door de Vesuvius, een uitgavevan museum het Valkhof te Nijmegen. 72

bl(ldlijden, vele illustraties.

breken, luidkeels bezwaar maken enmet de mensenjagers op de vuist gaan?Zinloos geweld. dat alleen maar jeeigen gezin in de waagschaal zou kun-nen stellen en je op gevangennemingen deportatie zou kunnen komen testaan: Een van de geïnterviewden, diein zijn werk bij de spoorwegen ook met'Jodentreinen' te maken kreeg, beves-tigt die machteloosheid: "Er zijn zoveelmisvattingen. er is zoveel onbegrip. Hetis belangrijk dat mensen horen hoc deNederlanders dachten over de Joden.Er was geen haat, wij waren geen anti-semieten. fv1aareen heel klein deel vande bevolking steunde de Jodenvervol-ging. de rest wist helemaal niet wat ergebeurde."

Ann(l Timmerman, Machteloos?

Ooggetuigen van de Jodenvervolging.Athenaeum.Polak & Van Gennep.

Amsterdam. 178 bil. € 17,50.

ritisme, astrologie. De vraag ofbiddenhelpt wordt ontkennend beantwoord.(AdB)

Skepter op CD.Rom, de kritische kijk

op pseudo-wetenschap. 18 jaargan-gen Skepter. € 17,50. Proefnummer vanSkepter te bestellen VOOf€ 4,00 viawww.skepsis.nl

VOORBIJ DE ERFENIS

:"i<lh<.::staaJl(jcn hcbbt'1l 11<.::1in vekrit:ioplicht nogal eens te stell<.::n met eenerfenis. :'-laas!de financiële a013ndeling(notaris) zijn er alkrhand<.:: materiële(hOl:dd) en administratievc Laken dieom <'::CllluJcqu:lte regding vragen. InII(JC ol'cr/eej'ik dc ('r:lenis heeft pubh-eiste Daphnc Riksen dl; nodige stapp<.::nin kaart gebracht en b<.::sduijfizij oplos-singen. Zij lardeert haar aanbe\e1ingenmet talrijke voorbeelden uit de praktijk

BIOGRAFIE VAN GOD"Ze hebben regels nodig, Anders doenze alleen maar \\al IC leuk vinden. [nmi;" votk moet onl,;: hccrs<.::n. Ik \'CT-

wllchl vunjullie <.::cndoordacht voorstel.Graag meI \"cd verboden:' De aartsen-gelen gaan <lan dc slag en nemen hunopdracht st:ri<.::us.Zt::bedenken allerleigc- en verboden. Dat gaat bijvoorbeeldzo: Gahriël: ":Siet het huis of de vrouwvan je nflaste hegeren:' ~Iichad en Ra-faël: "Goed:' Rafaël vult aan: "Ordeman \"<mje naaste." "Wat bedoel jeT"Als een man niet de HOUW van 7ijnn:lastc mag hegeren, mag een vrouwtoch ook niet de man van haar naastehegeren'! Anders is hL,tniet eerlijk:'"\laar \\-e schrijven dit toch voor dL:mannL:n, niet voor de vrouwen"!" lei1v1ichaëlverbaasd. "0 jaTvroeg Ra-fado "Ja, 10 heb ik het hegrL:pen,"7eiGahrii..'1."Een man mag niet de vrouwvan een andere man hegeren, noch zijnslaaf of slavin. os of ezel - noch enigando.:rgoed dus. Of o.:enwouw ids be-geL:r1is niet belangrijk en wat 10.: denktook nio.:t.als "i"eal dL:nkt; de hoofillaakis dat ze geen echtbreuk hegeert endat hebben we al opgeschreven. Alszij dat wel doo.:t..:Tn Gabriël liet met

-I SKEPTER op CD-ltD.'"do~", •••ho ";0 "" po.nooIo'~"""""'p

van notarissen, makelaars, :u.hocatell.mediators, erflaters en ertgenamen.Inspirerenu is het slothootüstuk, metvoorbeeldo.:n van creatieve en origineleerfenissen. lid hoek is go.:eompleteerdmet praktische over/khten als eenchecklist administratie. huisontrui-ming. successierecht. waarde nabe-staandenpensioL:n. 1'\aast al dele moeiteom er een praktisch bruiklxl~lr boek vante maken is UL'uitgever helaas bepaald

een klL:inL'pantomimo.: zien hoe je tllL:tstencil gooit. "\laar dan gelden ervoor manllen en vrouwen toch anderegL'hodcn."zei Rafaël. "Preeies:'lei Ga-briël. "riod wwndert het wel als hij erandL:rs over denkt. Dit is slechts onsvoorstel."Citaat uit de roman God van de Fins-Zweedse auteur Erik Wahlström.Een schijnbaar serieu7e. maar in \'L:elpassages ironische en v;wk 7e1fs hila-rische 'biografie val1 God'. /l.1aar nieton/innig. want met kennis \'an 7akengeschreven. De Ieler volgt God door deeeUWL:nheen in zijn stormachtige Iiel~desrelatie met zijn eigen schepping - demens_ Een moeizame. teleurstellenderelatie vol geweld. die tot mislukken isgedoemd. Van de jongL:. wrede en wis-pelturige God van het Oude Testament.die eL:nhekel heeft aan vrouwen, via devolwassen vader van Je7US. tot ue ver-moeide God van middelbare leeftijd diena zijn //lid/ik crisis genocg heeft vande wereld en zich I\\ijgend terugtrekt.Aan hel slot zien wc God. Jezus, Satan.Maria en de drie aartsengelen in ecn ul-tramodernL: \ergaderzaal zitten. Gou iszo moe als een manager met een bl/rll-

onpraktisch geweest in 7ijn keuze vooreen lastig leeshaar, schredloos. kleinen - vooral bij de casus - dun uitgeval-len lettertype. Hopelijk zal dus te gele-gener tijd een loep deel uitmaken vande erl"t:nis.

Daphne Riksen, Hoe overleef ik de erfenis

Een praktisch boek vol tips en ervaringen.Bruna, Utrecht, 160 blz. { 14,95_

Ol/I. Dan laat Wahlström God Marianaar haar kijk op de situatie vragen. Zijkijkt cr vol vertrouwen naar uit om hetbeste te halen uit zowel de seksualiteitals de moderne technologisehL: moge.lijkhedL'n. Dan hesluit God dat Jezus opaarde mag blijven om te spreken overliefue en wrgiffenis. [en FinsL:recen-sente goot haar beoordeling in de vormvan een brief aan God en besloot aldus:"(lod. ik ben erg hlij dat U Wahlströtntoo.:stcmrning gaf Uw biografiL: te schrij-ven. Hij kent U door en door cu schrijft70 heItIer en krachtig, waarbij hij lo-gisch hercdeneert waarom het Uw goedrecht is om met pensioen te gaan. liet isin icdL'rs belang dat Jezus h•...t nu over-neemt. De wereld van vandaag heefteen grote dosis liefde L:nvergiffenisnodig. Hij kan dat beter uitdragen danU ooit heeft gedaan. BestL:God, rust Umaar fijn uit." Een hcerlijk boek, dat nalezing extra doet \'L:rlangl.'n naar meer,bijvoorbeeld ... de biografie van Jezus.

Erik Wahlström, God. Uit het Zweeds ver-taald door Ron Bezemer. De Rode Kamer,

Haarlem. 308 blz. € 23,95_

de HUMANIST I32007 53

VERS VAN DE PERSRELIGIE IN HET PUBLIEKE DOMEIN

Wat kun je mllatschappclijk gezien eenfatsOI::nlijkc religie noemen? Deze vraagis actueel nu steeds vaker en van alleg.rote religies çontrovcrsiële kanten wor-den belicht. Ismël het heloofde bmd'?Hoezo? \iaakt de god van de joden uitwie waar mag leven en wie niet? Anti-conceptÎe verboden? Iloczo? l!eell degod van de katholieken (afzijn zoon)daar ooit iets over gezegd? Kunnen niet.kutholieken ook in dc hemel komen?Wat gebeurt cr in hel hiernamaals methen, die niet hl:t Enige \Vare Geloofaanhangen? Als de martelaren van ecnof andere jihad zich mcl hun BeloofdeMaagden verenigen, wie staan dan dcvrouwelijke bomgordclhcldinnen in dcmohammedaanse hemel tc wachten?Trouwens. waar komen de islamitischevrouwen tereeht die genoeg hadden vanhun gewelddadige edtgenoten, henhebben verlaten en daarvoor de dooddoor steniging kregen'? De gelovigenzelfvindell dit !lauwe vragen, maareven zo goed debiteren ze steeds op-nieuw meer van dergelijke inherenteWaarheden voor wie hun god omhelzen.

coLiJV) "'Kaczynski & Kaczynski"

Ide HUMANIST54 32007

De anderen, de anders-gelovigen en deniet-gelovigen verbazen zich dan even,en gaan over lOt de orde van de dag. Hethoort erbij. \Ve moeten er respeet voorhebben.Zo kort door de bocht wordt er niet ge-redeneerd door de theologen en anderegeloofsdeskundigen wier bijdragengepubliceerd staan in de bundel Religieill het publieke domein. Zij wijden uitover fundament en fundamentalisme,van het redeloze koranlètisjisme tot hetfanatieke secularisme van de Kemalis-ten in Turkije. Alle religies hebben eenvorm van politieke terreur gekend. Oelogica van de terreur is de weigeringvan het rellexieve oordeel over de eigenovertuiging. zo schrijn DonaId Loose,hoogleraar wijsbegeerte in relatie totde katholieke levensbeschouwing aande ErasmllS Universiteit Rotterdam.Hij bespreekt de precaire relatie tussenpolitiek en de publieke rol van religie.lnogo Boeken van het Centrum voorEthiek in Nijmegen probeert de \Taagte beantwoorden of religie bijdraagt totcohesie in een moderne pluralistische

samenleving of dat zij juist een destabi-liserende factor is met al haar absollllcwaarheidsaanspraken. Interessant zijnzeker ook de bijdragen van de LeidsereehtstilosoofAfshin Ellian. die 'helmonotheïstisch probleem' definieert envan Hellk Oosterling, die het 'Ver!ieh-tingsfundamentalisme' van mensen alsHerman Philipse uitgebreid kritiseert.Al voml\ deze bundel geen lichtvoetigekost en zijn de meeste stukken nietbepaald vriendelijk voor agnostici, zezeggen wel iets o\'cr de denkwijze vande hooglcmren cn universitair hoofd-docenten in dit land die LÎch met religieen samenleving bezig houden: veelomwegen. veel geargulllenteer, weinigduidelijke conclusies of aanbevelingen.Je krijgt niet de indmk van een \'ervaar.de goegemeente, die weet wat zij wil.veeleer die \'an een kudde in \'em'ar-ring door de wolven die hen omringen.(BCh)

Donaid loose en Anton de Wit (red.),Religie in het pubtieke domein.Fundament en fUndamentalisme. Damon,8udel. 306 blz. (; 19.90.

Noord-Zuid Internetsparen:Sparen met dubbel rendement

Nu £10,- startpremie of een abonnement op onzeWereld cadeau

Bel gl,His 0800 020 20 27 of open dt.' rekening direct vLIwww.triodos.nl

cadeau Triodos Bank doneert bovcn(iien voo I iederegeopende /'.;oord.Zuid Intnlwtspaarrekening f 10,. aanHivos.Intt'rnctspareJl met dubbel H>rH1rJll~'ntl Dat kan mei

de Noord-Zuid IlllcrrwlSpaarrekcning van TriodosBank. 1I heeft via de digit,lIc snelweg 24 uur per dag

tOl'g,lng lol uw spaargeld en ontvangt een hoge Tl'tlrt', opdil momt'nt 1%"! Uw spaargeld stelt Triouos Il:mk en dehumanistisch" ontwikkelingsorganisatie Iliv(Js in staalom kleine onuernemE'rs in OlllwikkdingsLuldt'1l actief 1('ondersteunen, Zoals Mohlala in Zuid.Afrika. die dankzijeen lening een winkel in fruit en kleding kon beginnenwaarme •• zij hl" inkomen voor haar gezin wist Icv('rgrotcll. Ja, ik wil Jnl'er welen over Noord.Zuid

Internetsparen .

;"\;ognooit was werken ,1.111rendement voor jezelf en rl'll

ander in een onrwikkclillK',I,lllu zo rt'nvoudig. Open m'teen J\oord-Zuid Inll'rrH'tspaarrekcning, stort f2~O,- ofmeer en ontvang een sl.utpremie van f' 10,. of een gratis,lbonnemt.'nl op het tijdschrift onz,'\\'erdd t.w,v, f46,50

Naam

VoorIelIers

Adres

Postcode ('n pla,l1S

Telefoon

m/v

Triodos @BankVa" I/(Jlt/re berm/dtell

geen grenzen• aan mensen

I-flVoSU, .100'u "m' ..•.•1<pm,o"'~'g<l',"" g,b""., T"o.io> /I"". ''00("'' """0""" """"J""""".~"(ri,,,"",,"_ \\'iI," g"" ;"1"''""'" 0"," O,JU p,o,I.,,,,, '" .I""",,"'''''''U'',,'" . .I"" ."",. ,I,,, .,,'"""' m"k,'" ;"1 T"odo.' I'"".,T,iodo. Il,nk, _~n,,,,,,,,,dn,,mm,,'70,1700 ,-.lei", (pml"l\,i 0'" nodig)

,,•~

,,,,

~EGEN~MR \'fYIJSHEIDEen inhoudelijk uitdagende methode (HAVO-VWO)

filosofie en levensbeschouwing/godsdienst,met serieuze aandacht voor burgerschapsvorming

Inhoud deel 1- levensbeschouwingen filosofie

- Wie ben ik?- Jodendom, christen-

dom en isLam- idem. verdieping- levensbeschouwelijk

communiceren- omgaan met elkaar

Inhoud deel 2- Oosterse filosofie- Seksualiteit en samenleving- Humanisme- Evolutie en schepping- Burger van Nederland- Taal

deel 3 verschijnt voorjaar 2008:- Wat is filosofie?- Wat kun je zeker weten?- Redeneren en argumenteren- Denken over de mens- Over waarden en normen- Filosofie: historisch overzicht

- een leer- en werkboekeen uitgebreid docenten boek

- gratis internetondersteuning

WNWvormt een uitstekende voorbereidingop een tweedefase programma filosofie enLevensbeschouwing

NU VERSCHENEN DEEL 2!