problematyka rowÓw, jako obiektÓw archeologicznych, w kontekŚcie podziaŁu wŁasnoŚci ziem...

A.M.D.

Aleksander Danecki

PROBLEMATYKA ROWÓW, JAKO OBIEKTÓWARCHEOLOGICZNYCH, W KONTEKŚCIE

PODZIAŁU WŁASNOŚCI ZIEM UPRAWNYCH WPÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU ORAZ WCZESNYMOKRESIE NOWOŻYTNYM, NA PRZYKŁADZIE

ST. 3 W BARYCZY, POWIAT PABIANICKI,WOJEWÓDZTWO ŁÓDZKIE.

RYBNIK 2015

Projekt okładki, składAleksander Danecki

Opracowanie graficzne tablic i planówAleksander Danecki

Fotografie terenoweAleksander Danecki

Fotografie i rysunki zabytkówAleksander Danecki

KorektaAgata Danecka

WydawcaA.M.D. – Rybnik św. Jadwigi 6/5

PROBLEMATYKA ROWÓW, JAKO OBIEKTÓW ARCHEOLOGICZNYCH, W KONTEKŚCIE PODZIAŁU...

Przedmowa

Niniejszy artykuł w dużej mierze bazować będzie na nie opublikowanym opracowaniu st. 3 w Baryczy1, badanego w roku 2012 przez zespół badawczy2 pod moim kierownictwem. Zawarta w nim treść będzie dotyczyć problematyki podziału pól uprawnych w dawnych okresach historycznych3, w oparciu o materiał archeologiczny zadokumentowany na stanowisku.

Na wstępie pragnę wspomnieć o dość częstej marginalizacji znaczenia obiektów rowowych we współczesnej archeologii4. Wielokrotnie byłem świadkiem celowego pomniejszania znaczenia tych obiektów, zwłaszcza w najczęściej obecnie badanych w Polsce stanowiskach „autostradowych5”. Powodowało to niejednokrotnie utratę możliwości zaobserwowania granic pól uprawnych (między), a co za tym idzie i poznania procesów historycznych związanych z podziałami6 ziem uprawnych w minionych epokach. Dlatego też duże znaczenie dla mnie ma st. 3 w Baryczy7, gdyż na jego przykładzie, będę starał się pokazać, jak wiele informacji można wyciągnąć na temat problematyki podziału własności ziemskiej, jak również systemu miar w wyżej wymienionych okresach historycznych.

W pierwszej części artykułu przedstawię podstawowe informacje na temat stanowiska, jego historię i umiejscowienie geograficzne oraz omówię pokrótce materiał źródłowy8, jego charakter i chronologię. Wydaje mi się, że takie swego rodzaju sprawozdanie jest na miejscu9 i będzie pomocnew pełnym zrozumieniu tematu artykułu. Następnie przejdę do tematyki ściśle związanej z tematem artykułu.

1 Opracowanie powstało pod moją redakcją. Autorami analiz specjalistycznych byli: Mariusz Biel (ceramika nowożytna); Paweł Zawiślak (materiały krzemienne); Krzysztof Trojan (geomorfologia).

2 Skład zespołu badawczego: Aleksander Danecki (kierownik badań); Przemysław Szelest i Paweł Kurzawa (kierownicy prac terenowych); Dominika Grzelak (rysownik).

3 Schyłku późnego średniowiecza i początków okresu nowożytnego.4 A zwłaszcza jej wydaniu „autostradowym”.5 Pod tym pojęciem autor rozumie wszelkie badania ratownicze, związane z realizowanymi obecnie w naszym kraju

projektami drogowymi, jak również kolejowymi itp.6 Między innymi podziałów dziedzicznych ziemi uprawnej.7 Na którym w sumie zarejestrowano 29 rowów.8 Zarówno ruchomy (ceramika), jak i nieruchomy (obiekty archeologiczne).9 Zwłaszcza, że będzie to prawdopodobnie pierwsza wzmianka na temat tego stanowiska w literaturze fachowej.

3


I. WstępI.1 Położenie i ukształtowanie stanowiska

Stanowisko Barycz 3 usytuowane jest w miejscowości Barycz, przynależącej do gminyDobroń powiatu pabianickiego w województwie ludzkim. Leżało ono w pasie budowy drogi S8 na odcinku od węzła Walichnowy do Łodzi i objęte zostało badaniami przedinwestycyjnymi przez WUOZ w Łodzi.

Analizowany obszar znajduje się w pasie Nizin Środkowopolskich, w obrębie Niziny Południowowielkopolskiej, w środkowej części Wysoczyzny Łaskiej (318.19) . Od strony południowej, zachodniej i północnej jest ona ograniczona pasem kotlin - Szczercowskiej (318.23), Sieradzkiej (318.18) i Kolskiej (318.14), wykorzystywanym przez dolinę rzeki Warty. Od północno-wschodniego Wysoczyzna Łaska graniczy z Równiną Łowicko-Błońską (318.72), natomiast od wschodu z makroregionem Wzniesień Południowomazowieckich: Wzniesieniami Ludzkimi (318.82) i Wysoczyzną Bełchatowską (318.81)10.

Stanowisko Barycz 3 położone jest na obszarze lekko pofałdowanym o charakterze denudacyjnej równiny morenowej. Najwyższy punkt Wysoczyzny Łaskiej wznosi się na ok 213 m n.p.m., większość terenu jednak jest sporo niższa.

Ryc. 1. Położenie obszaru badań na tle podziału fizycznogeograficznego Polski wg J. Kondrackiego.

10 J. Kondracki 2000.

4


Ryc. 2. – Plan sytuacyjny stanowiska nr 3 w Baryczy (plan 1:5000).

I.2 Historia badań

Wzmianki archiwalne na temat stanowiska Barycz 3 pochodzą z badań powierzchniowych AZP (2010 r.)11. Natomiast w terenie zweryfikowano je dopiero w 2011 roku podczas badań powierzchniowych i sondażowych12, wyprzedzających inwestycję związaną z budową drogi ekspresowej S8. Podczas sprawdzania terenu stanowisko zaznaczono jako punkt osadniczy.

11 Zametrykowano wtedy 1 fr. cer. pradziejowej i 2 fr. cer. datowanej na XV-XIX wiek.12 Zametrykowano wtedy 1 fr. cer. kultury łużyckiej (EB/EŻ), 5 fr. cer. EŻ, 50 fr. cer. datowanej na XV-XIX wiek.

5


I.3 Termin badań ratowniczych

Badania archeologiczne na stanowisku Barycz 3 odbyły się w terminie 11.05.2012 – 12.06.2012.

I.4 Zakres badań ratowniczych i charakterystyka materiału źródłowego

Badania archeologiczne w sezonie 2012 objęły łączni powierzchnię 59,72 arów. Zadokumentowano wówczas 52 obiekty archeologiczne13 oraz 57 fragmentów ceramicznych oraz 1 odłupek krzemienny. Wszystkie rowy oraz 2 obiekty jamowe wydatowano ogólnie na okres od schyłku późnego średniowiecza14 do początków okresu nowożytnego15.

II. Analiza materiału datującego

Jak wspomniano we wstępie celem niniejszego artykułu nie jest obszerne opisanie wyników badań stanowiska Barycz 3, niemniej jednak należałoby wspomnieć na jakiej podstawie wydatowano obiekty na stanowisku, ze szczególnym uwzględnieniem rowów.

Ogólnie materiał ceramiczny16 został podzielony na 4 grupy technologiczne17 od A do D.

Grupę A stanowi materiał ceramiczny wypalany w atmosferze redukcyjnej. Materiał ten charakteryzuje się obecnością drobnoziarnistej lub średnioziarnistej domieszki, powodującej w przypadku tych ostatnich chropowatość ścianek naczyń. Są to ułamki o jednobarwnym szarym lub brunatnym przełomie. Wszystkie fragmenty naczyń z tej grupy były prawdopodobnie jedynie obtaczane (poza 1 fr.). Ramy tej grupy obejmują też fragmenty o szarym przekroju, pokryte angobą szarawą (1 fr.), pomarańczowo-kremową (4 fragmenty) i kremową (6 fr.). W kilku fragmentach naczyń ceramicznych widoczne są, niekiedy bardzo słabo, wałki doklejane kolejno w trakcie procesu wyrobu naczynia.

Do grupy B zaliczono ceramikę wypalaną w technice utleniającej. Charakteryzuje się ona najczęściej jednobarwnymi przełomami, których barwa powierzchni jest beżową, kremową i pomarańczową lub jej pochodną. Niektóre z fragmentów przełomy mają ostre. Naczynia, z których pochodzą te fragmenty, wykonywano z żelazistej gliny z najczęściej drobną lub średnią domieszką kwarcu oraz z białych i jasnych glin kaolinitowych. Mają one głównie szorstkie powierzchnie. Niewielką ilość stanowią fragmenty naczyń o domieszce pylastej, z gładkimi licami. Brak wyraźnych śladów odcinania den. Zachowane fragmenty sugerują, że nie odcinano ich sznurkiem, lecz prawdopodobnie nożem. Grubość ścianek jest dość zróżnicowana. Fragmenty o cienkich ściankach wykonanych z niewidocznych lub bardzo słabo widocznych wałków (taśmach gliny) sugerują, że jest to materiał toczony na szybkoobrotowym kole. Fragmenty grube nie noszą śladów toczenia; niektóre prawdopodobnie były jedynie ugniatane. Do grupy tej zaliczono też fragmenty o przekroju trójbarwnym z licami barwy pomarańczowej i wnętrzem szarym. W niej są też fragmenty

13 W tym 8 dołków posłupowych, 15 obiektów jamowych i 29 rowów.14 W opracowaniu materiałów źródłowych wydzielono jedynie okres nowożytny, jednak analiza niektórych

fragmentów ceramiki wskazywała na prawdopodobieństwo ich wcześniejszej chronologii.15 Brak bardziej charakterystycznych fragmentów ceramiki oraz ich niewielka ilość, uniemożliwiły dokładniejsze

datowanie zbioru.16 Tablica I-III.17 Analizę materiałów ceramicznych wykonał mgr Mariusz Biel.

6


pokryte angobą pomarańczową (3 fragmenty), brązowawą (1 fr.) i szarawą (1 fr.). Jako grupę C oznaczono ułamki naczyń z polewą, których powierzchnia (wewnętrzna,

zewnętrzna lub obie) pokryta jest szkliwem zielonym zielonkawym (5 fr.), oliwkowym (1 fr.), białym (1 fr.) lub brązowawym (3 fr.). Jest to wyłącznie ceramika wypalana w atmosferze utleniającej o ostrym przełomie jednobarwnym koloru pomarańczowego. Do grupy tej zaliczono teżfragmenty z poziomymi malowanymi białą barwą zdobieniami (2 fr.). Wykonywano je z żelazistej gliny z najczęściej drobną domieszką mineralną.

Ostatnia grupa D zawiera materiał nie mieszczący się w wyżej wymienionych kategoriach. Określono go jako ceramikę „inną”. Należy do niej fragment naczynia kamionkowego o jasnym beżowym czerepie.

Tabela 1. - Zestawienie liczbowe ułamków naczyń ze stanowiska Barycz 3.

Podsumowanie

Dość rozdrobniony materiał ceramiczny odnaleziony na stanowisku 3 w Baryczy, w znacznym stopniu utrudnia analizę całego zbioru późnośredniowieczno-nowożytnej ceramiki naczyniowej z tego obszaru. Niemniej jednak szczegółowe opracowanie cech technologicznych i formalnych pozyskanych zabytków umożliwiło wykreślenie przybliżonych ram chronologicznych badanego stanowiska.

Spośród zabytków ceramicznych kilka fragmentów przejawia cechy późnośredniowieczne. Niemniej jednak dość spora odległość między obiektami, w których je znaleziono (Ha A, Ar 68; Ha A, Ar 147; Ha B, Ar B8), nie pozwala z całą pewnością na wyznaczenie jakiegoś kompleksu gospodarczego z nimi związanego – zwłaszcza, że niemal wszystkie fragmenty, to pojedyncze osobno występujące egzemplarze. Dzięki analizie przestrzennej jednakże wyraźnie widoczna jest koncentracja ułamków ceramiki Gr. A głównie w obszarze arów 40-tych, 60-tych Ha A i arów 20-tych Ha B, co tylko w pewnym stopniu może wskazywać na osadnictwo w najstarszej fazie właśnie w tej części wsi Barycz. Ceramika polewana Gr. C występując głównie na arach 60-tych i 80-tych Ha B, wyznaczałaby tym samym koncentrację przypuszczalnego osadnictwa w tym rejonie w

7

AR OBIEKTGRUPA TECHNOLOGICZNA

GR A GR B GR C GR D RAZEMA8 31 0 2 0 0 2A47 41 0 1 0 0 1A47 43 1 0 0 0 1A49 31 0 1 0 0 1A50 2 0 0 0 2A67 52 1 5 0 0 6A68 40 1 0 0 0 1A90 0 1 0 1 2B8 1 2 0 0 0 2B8 3 0 1 0 0 1B22 23 1 1 0 0 2B26 34 0 1 0 0 1B29 3 2 1 0 0 3

B61/B62 49 0 2 0 0 2B63 22 0 0 1 0 1B64 0 3 0 0 3B84 0 1 1 0 2B85 0 1 0 0 1B85 19 0 1 0 0 1B86 15 0 1 1 0 2B87 0 5 1 0 6B89 2 1 0 0 3

HAŁDA 1 5 5 0 11RAZEM 57


okresie nowożytnym. Jednakże najliczniejsza ceramika Gr. B obejmowała swym zasięgiem cały niemal obszar, z których pochodzą badane zabytki, wskazując tym samym na ciągłość ewentualnego osadnictwa w tym rejonie. Wyraźna przewaga naczyń obtaczanych może sugerować ich wyrób na potrzeby własne, czy lokalnego rynku zbytu, lub stosowanie prymitywnych jeszcze metod wyrobu naczyń z dostępnej masy ceramicznej. Niewielka ilość fragmentów naczyń toczonych na szybkoobrotowym kole jest charakterystyczna dla naczyń głównie o jednobarwnym pomarańczowym przekroju, pokrytych zazwyczaj polewą, najczęściej barwy zielonej, czyli z dodatkiem miedzi w stanie utlenionym CuO (R. Lelek 2004, s. 39). Wyraźnie widoczny w tym zbiorze niemal brak naczyń o przekroju szarym lub brunatnym mógłby sugerować, że stanowisko tonie było zamieszkiwane w okresie późnego średniowiecza, a dopiero w okresie późniejszym, nowożytnym. Niemniej jednak badania analityczne form naczyń wskazują, że fragmenty ceramiki szczególnie te pokryte dodatkową powłoką-angobą mogą sięgać głęboko w okres późnego średniowiecza. Większość charakterystycznych fragmentów miała swe odpowiedniki w dość szerokim przedziale czasowym tak, że można je datować przeważnie już od wieku XIV aż po wiek XVIII.

Bardzo mała ilość naczyń wypalanych w atmosferze redukcyjnej oznacza jednak, że możemy tu mieć do czynienia najwyżej z okresem przejściowym, sięgającym prawdopodobnie XVIwieku lub co najwyżej przełomu XV i XVI wieku (J. Kruppé 1981). Podobne relacje w proporcjachmiędzy ceramiką siwą a pomarańczową, kremową itp. widoczne też na innych stanowiskach, wskazują na powolne zanikanie w okresie nowożytnym tych pierwszych na rzecz wzrostu ilościowego drugich (L. Kajzer 1986, s. 224). Oznacza to też, że obszar stanowiska 3 w Baryczy mógł być zamieszkiwany pod koniec późnego średniowiecza, lecz jego prosperitum przypadło na okres XVI i XVII wieku.

O istnieniu osadnictwa w okresie nowożytnym na stanowiska 3 w Baryczy pośrednio dowodzi też znaleziony na tym obszarze w obiekcie fragment zaprawy tynkarskiej (Ha B, Ar B61, ob. 49). Ma on bowiem wyraźny trójkątny odcisk przylegania tynku do konstrukcji drewnianej z belek, zapewne jakiegoś budynku wybudowanego tu prawdopodobnie w konstrukcji zrębowej, pokrytej tynkiem.

Ten skromny zespół zabytków na badanym obszarze potwierdza użytkowanie tych terenów w okresie nowożytnym co najmniej XVI-XVIII wieku i prawdopodobnie również w późnej fazie późnego średniowiecza.

III. Analiza cech morfologicznych rowów zadokumentowanych na stanowisku 3 w Baryczyoraz próba ich interpretacji w kontekście podziału własności oraz systemu miar odległości w

okresie późnego średniowiecza i wczesnego okresu nowożytnego

Na stanowisku Barycz 3 mamy do czynienia z 29 rowami18, które połączyłem w jeden większy kompleks, datowany na późne średniowiecze i wczesny okres nowożytny. Najprawdopodobniej rowy te są świadectwem techniki melioracyjnej i są sobie współczesne. Odwodnienie pól uprawnych było kwestią kluczową, zwłaszcza na podłożu gliniastym, z jakim mamy do czynienia na terenie stanowiska Barycz 3. Nie wykluczone, że rowy te przekopano wzdłuż uprzednio istniejących pól uprawnych, przy czym nie można ustalić, czy wprowadzenie nowej organizacji pól powstało w tym samym czasie co rowy, czy przedsięwzięcie melioracyjne przeprowadzono wzdłuż wcześniej istniejącego podziału pól19. Nie mniej jednak zaobserwowany na

18 Tablica IV-VIII.19 Głębsze zagłębianie się w tematykę funkcji owych rowów uważam za niepotrzebne, zwracając jednocześnie fakt na

8


tym stanowisku podział działek rolnych za pomocą rowów (między), daje wgląd w panujące ówcześnie praktyki związane z dysponowaniem własnością, a zwłaszcza z jej późniejszym dziedziczeniem i rozdziałem.

Tabela nr 2 - Pomiary szerokości pól uprawnych wydzielonych przez rowy na stanowisku Barycz 3. Pomiaryprzeprowadzono w najszerszym miejscu stanowiska pomiędzy arami A25 i B30 oraz dla cz. III pomiędzy arami B6-

B10.

Analizując rozkład przestrzenny rowów na stanowisku Barycz 3 można wydzielić 3 osobne części, w obrębie większego kompleksu rowów. Na podstawie przebiegu rowów na stanowisku wydzielono 25 pól uprawnych, których granicami były rowy20. Szczegółowy podział wydzielonych odcinków, wraz z pomiarami odległości pomiędzy nimi ilustruje tabela nr 2. Podział taki sugeruje istnienie przynajmniej 3 dużych pól uprawnych21, podzielonych wewnętrznie na węższe zagony22. Ten układ pól charakterystyczny był dla trójpolowego systemu upraw ziemi, w odmianie zbiorowej23.

Na podstawie analizy przestrzennej24 można było zauważyć pewną regularność występowania rowów na tym stanowisku. Wszystkie położone były mniej więcej na osi NS równolegle do siebie25. Jedynie w przypadku ob. 33 można zauważyć delikatne odchylenie od tej osi w kierunku wschodnim. Obiekt ten na arze A7 oddalony jest od sąsiadującego rowu nr 32 o ok. 4,4 m, a już na arze A28 odległość ta zmniejsza się do 2,8 m, by na arach A48, A49 oba rowy prawie się stykały. Nie wykluczone, że rów nr 33 mógł powstać w późniejszym okresie niż pozostałe rowy tego kompleksu i swym ułożeniem może odbiegać nieco od wcześniej przyjętego układu26.

Dla przykładu na stanowisku Barycz 527, znajdującym się kilkaset metrów na wschód od stanowiska Barycz 3, mamy również do czynienia z kompleksem rowów do siebie równoległych,

kwestię najistotniejszą, mianowicie, że, z duża dozą prawdopodobieństwa, stanowiły one granicę pomiędzy poszczególnymi polami uprawnymi. Z definicji były więc miedzami.

20 Za wyjątkiem rowów 58 i 59, które uznano za późniejsze. Ich funkcja powiązana była zapewne z melioracją terenu iraczej nie miała wpływu na podział wewnętrzny pól uprawnych.

21 Numeracja rzymska I-III.22 Numeracja arabska 1-25.23 Z. Podwińska 1962, s. 177-178.24 Plan nr 1.25 Biorąc pod uwagę ukształtowanie terenu, opadającego w kierunku północnym i północno-wschodnim (Plan nr 1)

woda odprowadzana byłaby w stronę rzeki Grabii. Obecnie na jej drodze stanęłyby zabudowania współczesnej wsi Barycz, jednak w czasach historycznych prawdopodobnie centrum wsie mieściło się na obszarze bardziej na zachód.

26 Wskazywać na to może zastosowany podział pomiędzy rowami 40 i 32 mierzący ok. 1 laski (15 łokci). W tym przypadku ob. 33 wydzielałby dodatkowy pole o szerokości pomiędzy ¼ laski, a ⅓ laski.

27 M. Dzik 2012.

9

TABELA NR 2KOMPLEKS ROWÓW

CZ. I [POLE NR I]*** CZ. II [POLE NR II]*** CZ. III [POLE NR III]****OBIEKTY* 44-43 43-41 41-40 40-33 33-32 32-31 31-29 29-28 28-26 26-23 23-22 22-21 21-20 20-19 19-18 18-15 15-14 14-12 12-34 34-6 6-5 5-3 3-1 1-9 9-10

NR POLA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

SZEROKOŚĆ** [M] 10,2 4,5 4,6 6,5 2,8 8,9 6,5 2,8 9,2 9,2 2,9 5,0 4,6 3,9 5,2 4,6 4,6 5,5 4,3 9,5 10,5 5,0 4,8 9,2 8,7

SZEROKOŚĆ** [ŁOKCIE] 17,11 7,55 7,72 10,91 4,70 14,93 10,91 4,70 15,44 15,44 4,87 8,39 7,72 6,54 8,72 7,72 7,72 9,23 7,21 15,94 17,62 8,39 8,05 15,44 14,60

ŁOKIEĆ [M] 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596 0,596

OBIEKTY* 44-43 43-41 41-40 40-33 33-32 32-31 31-29 29-28 28-26 26-23 23-22 22-21 21-20 20-19 19-18 18-15 15-14 14-12 12-34 34-6 6-5 5-3 3-1 1-9 9-10

SZEROKOŚĆ** [M] 10,2 4,5 4,6 6,5 2,8 8,9 6,5 2,8 9,2 9,2 2,9 5,0 4,6 3,9 5,2 4,6 4,6 5,5 4,3 9,5 10,5 5,0 4,8 9,2 8,7

SZEROKOŚĆ** [LASKI] 1,14 0,50 0,51 0,73 0,31 1,00 0,73 0,31 1,03 1,03 0,32 0,56 0,51 0,44 0,58 0,51 0,51 0,62 0,48 1,06 1,17 0,56 0,54 1,03 0,97

DŁUGOŚĆ CZĘŚCI [M] 56 59,3 38,2

DŁUGOŚĆ CZĘŚCI [ŁOKCIE] 93,96 99,50 64,09

DŁUGOŚĆ CZĘŚCI [LASKI] 6,26 6,63 4,27

* ZAPIS 44-43 ODNOSI SIĘ DO PRZESTRZENI POMIĘDZY ROWEM NR 44 I ROWEM 43 (ROWY TE BYŁY GRANICAMI PÓL UPRAWNYCH)

** PODANE POMIARY SZEROKOŚCI ODNOSZĄ SIĘ DO ODLEGŁOŚCI POMIĘDZY DANYMI ROWAMI, MIERZONE OD ŚRODKA PIERWSZEGO ROWU DO ŚRODKA DRUGIEGO ROWU

*** MIERZONE W PASIE ARÓW OD A25-A30, B21-B27

**** MIERZONE W PASIE ARÓW OD B6-B10


jednakże zorientowanych na osi WE28.Wydaje się, że regularność występowania rowów, a zwłaszcza prawie jednakowa orientacja

względem stron świata, sugeruje że cały ten kompleks rowów powstał jako założenie jednoczasowe29.

Na podstawie wykonanych pomiarów30 szerokości pomiędzy rowami w poszczególnych partiach kompleksu rowów (tabela nr 2) można ustalić, że zarejestrowane na stanowisku obiekty rowowe wprowadzały podział na przynajmniej 3 duże pola uprawne o szerokości ok. 56 i ok. 59 m. Trzecia część kompleksu zarejestrowana jest tylko częściowo na szerokości ok. 38,2 m.

Na pierwszy rzut oka odległości pomiędzy rowami, mierzone w metrach mogą wydać się przypadkowe, jednak używając do mierzenia odległości miary łokciowej31, a zwłaszcza jednostki zwanej “laską” (równą 15 łokciom) można zauważyć dość regularne rozłożenie odległości pomiędzy rowami. W tabeli nr 2 zamieszczono pomiary liczone w łokciach i laskach, których długości oparto na łokciu krakowskim, którego długość ulegała zmianie z biegiem czasu. W późnym średniowieczu miał on wymiar ok. 60,6 cm, natomiast w okresie nowożytnym jego długość zmalała do 59,6 cm. W tym miejscu trzeba podkreślić, że na obszarze I Rzeczypospolitej używano wielu lokalnych32 miar długości, których rzeczywistych wymiarów nie udało się ustalić. Miary lokalne tj. łokieć piotrkowski, łęczycki czy sochaczewski używane były na danym terenie, jednak brak jest w źródłach pisanych informacji na temat jak te jednostki odpowiadały innym, których wymiary znane są dzisiaj. Dlatego dla potrzeb niniejszego opracowania dla pomiarów długości przyjęto łokieć krakowski. Nie jest jednak wykluczone, że opisywane rowy, dzielące pola wkopywano wg innego modułu, którego wymiar również się od przyjętego standardu łokcia krakowskiego33.

Przyjmują zastosowane w tabeli nr 2 wymiary można zauważyć, że szerokości cz. I i II34 wynoszą odpowiednio ok. 6 i ¼ laski i ok. 6 i ⅔ laski, czyli ok. 94 i ok. 100 łokcia krakowskiego35.

Część I kompleksu rowów, składała się z obiektów: 2636, 28, 29, 31, 32, 33, 40, 41, 43, 44. Odległości pomiędzy poszczególnymi rowami, stanowiącymi szerokości pól (nr 1-9) wynosiły37 dlacz. I: 1 i 1/7 laski, ½ laski, ½ laski, 7/10 laski, ok. 3/10 laski, 1 laskę, ok. 7/10 laski, ok. 3/10 laski, 1 laskę38. Jak wspomniano wcześniej obiekty te prawdopodobnie były rowami melioracyjnymi wkopanymi na granicach wcześniej istniejących pól uprawnych. Podział pól wyznaczonych przez

28 Być może wpływ na taką orientacje rowów melioracyjnych miała bliskość rzeki Grabii opływającej stanowisko nr 5 w Baryczy od strony wschodniej.

29 W takim przypadku podział kompleksu na części ma charakter przestrzenny, a nie chronologiczny.30 Należy mieć na uwadze, że pomiary szerokości pomiędzy rowami mogą być opatrzone błędami związanymi ze

stanem zachowania tych obiektów. 31 O zróżnicowaniu i problemach z określeniem długości miary łokcia: Stamm 1938, s. 10-27; Sawicki 1957, s. 67,

przyp. 10; Dunin-Wąsowicz 2000, s. 213-214. Próbę ujednolicenia tej jednostki w Koronie Polskiej podjęto w 1565 r., przyjmując za podstawę łokieć krakowski. W 1764 r. przyjęto tę miarę za wzorcową dla całej I Rzeczypospolitej. W tym czasie miała ona długość 59,6 cm. Według Edwarda Stamma, w okresie przed XIV w. łokieć krakowski liczył60,6 cm. Ze średniowiecza, ale też z czasów nowożytnych znane są także lokalne miary, takie jak łokieć piotrkowski,łęczycki, sochaczewski i in. Ustalenie ich wymiarów w jednostkach metrycznych nie zawsze jest możliwe.

32 Warto podkreślić, że ślady organizacji gruntów zadokumentowane na stanowisku Barycz 3, mogą być wykorzystanew badaniach nad zagadnieniem miar rolnych, stosowanych niegdyś na tych ziemiach.

33 Dla przykładu na sąsiadującym stanowisku Barycz 5, będącym zapewne częścią tego samego założenia osadniczegoco analizowane tutaj stanowisko Barycz 3, jako długość zastosowanego modułu/łokcia przyjęto wartość 64 cm.

34 Część III pominięto jako zarejestrowaną tylko częściowo.35 Dla obliczeń przyjęto miarę łokcia krakowskiego z okresu nowożytnego = 59,6 cm, oraz długość laski = 15

łokciom.36 Ob. 26 jest rowem rozgraniczającym cz. I i II kompleksu.37 W zaokrągleniu.38 Prawdopodobnie moduł według, którego wyznaczono podział pól w cz. I i II mógł mieć miarę łokcia krakowskiego.

10


rowy w cz. I był najprawdopodobniej wynikiem zmian własnościowych39, dokonujących się na stanowisku lub już zastanych w momencie wykonywania melioracji.

W cz. I kompleksu można zauważyć wyraźny podział na jedną większą działkę (pole nr I), mającą w przybliżeniu szerokość 1 i ¼ laski, dwóch działek o szerokości 1 laski (pole nr 6 i 9) oraz 6 działek, które powstały zapewne poprzez podział pól o szerokości 1 laski na mniejsze. Jedno pole podzielono na pół, tworząc dwa pola o szerokości ½ laski każdy (pole 2 i 3). Pozostałe dwa pola o szerokości 1 laski podzielono niesymetrycznie w proporcji 7 do 3 (pola 4 i 5 oraz 7 i 8)40.

Część II kompleksu rowów (polo nr II) składała się z obiektów: 641, 12, 14, 15, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 2642, 34, 46, 58, 59. Przy czym obiekty 4643, 58 i 59 nie wyznaczają podziału pól, ponieważ nie kontynuują się na całej długości stanowiska. Odległości pomiędzy poszczególnymi rowami, stanowiącymi szerokości pól (nr 10-20) wynosiły44 dla cz. II: 1 laskę, ⅓ laski, ok. ½ laski, ½ laski, ½ laski, 2/5 laski, 3/5 laski, ½ laski, ½ laski, ⅔ laski, ½ laski oraz 1 laskę45.

W cz. II kompleksu można zauważyć podział na 11 osobnych pól uprawnych przedzielonych rowami. Wydaje się, że pola 10 i 11 powstały poprzez podział działki o szerokości 1i ⅓ laski na dwa pola o szerokości odpowiednio 1 laski i ⅓ laski. Sąsiadujące z nimi pola nr 12 i 13 powstały zapewne poprzez podział działki o szerokości 1 laski na dwa równe pola o szerokości ½ laski każdy. W przypadku pól 14 i 15 mamy do czynienia z nieproporcjonalnym podziałem działki o szerokości 1 laski na dwa pola o szerokości 2/5 i 3/5 laski. Sąsiadujące z nimi pola nr 16 i 17 powstały zapewne poprzez podział działki o szerokości 1 laski na dwa równe pola o szerokości ½ laski każdy. Pole 18 i 19 powstało poprzez podział działki o szerokości 1 i 1/10 laski na dwa pola o szerokości odpowiednio ⅔ laski i ½ laski. Pole nr 2046 miało szerokość 1 i 1/10 laski47.

Część III kompleksu rowów (pole nr III) składała się z obiektów: 1, 3, 5, 648, 9, 10. Odległości pomiędzy poszczególnymi rowami, stanowiącymi szerokości pól (nr 21-25) wynosiły49 dla cz. III: 1 i 1/6 laski, ok. ½ laski, ok. ½ laski, 1 laskę i 1 laskę. W cz. III kompleksu można zauważyć podział na 5 osobnych pól uprawnych podzielonych rowami, przy czym raczej pewne jest, że cz. III kompleksu rowów rozpoznana jest fragmentarycznie. Prawdopodobnie pola nr 22 i 23 powstały poprzez podział większej działki o szerokości ok. 1 i 1/10 laski50.

39 Podział pól wynikał w tym przypadku z prawa dziedzicznego stosowanego w tym okresie.40 Tabela nr 2.41 Ob. 6 jest rowem rozgraniczającym cz. II i III kompleksu.42 Ob. 26 jest rowem rozgraniczającym cz. I i II kompleksu.43 Ob. 46 mógłby ewentualnie wydzielać jeszcze jedno dodatkowe pole o szerokości 1/3 laski dzieląc pole nr 20 na

dwa mniejsze w szerokości ⅓ i ⅔ laski.44 W zaokrągleniu.45 Prawdopodobnie moduł według, którego wyznaczono podział pól w cz. I i II mógł mieć miarę łokcia krakowskiego.46 Nie wykluczone, że pole 20 mogło być podzielone na dwa osobne pola o szerokości ⅓ laski i ⅔ laski przez rów nr

46. Rów ten jednak zanika i nie jest widoczny na arze B26, na który dokonano pomiarów poszczególnych pól. Na planie nr 1 zaznaczono prawdopodobny podział na pole 20a i 20b.

47 Tabela nr 2.48 Ob. 6 jest rowem rozgraniczającym cz. II i III kompleksu.49 W zaokrągleniu.50 Tabela nr 2.

11


IV. Wnioski końcowe

Podsumowując, na stanowisku Barycz 3 mamy do czynienia z zespołem rowów o funkcji melioracyjnej (tak ważnej w przypadku pól uprawnych zlokalizowanych na glebach nieprzepuszczalnych51), których dodatkową funkcją było oddzielenie od siebie poszczególnych pól uprawnych52. Prawdopodobnie większość rowów powstała w tym samym czasie, jedynie wspomniane powyżej ob. 33 (pole nr I) oraz ob. 58 i 59 (pole nr II) mogły powstać w innym czasie.Jednak możliwe jest, że ich odmienny charakter53 wynika z braku przebadania całości stanowiska, co może zaburzać ogólny obraz zróżnicowania przestrzennego na stanowisku. Rowy wkopano zapewne zgodnie z zastanym podziałem działek rolnych54. Ewentualnie mogło dojść do kolejnego podziału na mniejsze pola według schematu podanego powyżej55.

Dzięki dokładnemu zadokumentowaniu rowów na opisywanym stanowisku udało się ustalić, że ludność zamieszkująca jego okolice z dużą dozą prawdopodobieństwa stosowała system miar oparty na łokciu krakowskim56. Zaobserwowano również wielokrotne podziały pól na jednostki mniejsze (węższe), które mogą być uchwytnym archeologicznie dowodem na zróżnicowany system dziedziczenia ziemia rolnej.

W przypadku pól od nr 1 do 9 (pole nr I)57 o łącznej szerokości 94 łokci (6 i ¼ laski) wyraźnie zaznacza się pierwotny podział na 5 pól o szerokości 15 łokci każdy (1 laska) oraz 1 pole o szerokości 1 i ¼ laski58, które następnie uległy podziałom na mniejsze jednostki. Podział następował według różnych proporcji, od podziału 50% na 50%, do 70% do 30%.

W przypadku pól od nr 10 do 20 (pole nr II)59 o łącznej szerokości 99,5 łokcia (6 i ⅔ laski), zaznacza się pierwotny podział na 3 pola o szerokości 1 laski, dwa nieco szersze pola o szerokości 1i 1/10 laski oraz jedno pole o szerokości 1 i ⅓ laski. Podział w większości przypadków nastąpił w proporcji 50% na 50%. Jedynie najwęższe pole nr 11 o szerokości ⅓ laski wydaje się być wydzielone w ten sposób, że sąsiadujące z nim pole 10 okrojone zostało do szerokości 1 laski.

Zapewne podobny schemat powtarzał się również w przypadku pola nr III, dla którego niestety nie mamy pełnych informacji, albowiem badania nie kontynuowały się w stronę wschodniąna tyle, żeby można było ustalić jej krańcowy zasięg. Nie mniej jednak na podstawie zachowanej części kompleksu, widać wyraźnie, że pole nr 2160 ma nieco większą szerokość (1 i 1/5 laski) niż pozostałe, których szerokość zbliżona jest do 1 laski.

Na samym końcu trzeba wspomnieć również o obiekcie nr 5261, który chociaż rowem nie był, to prawdopodobnie był przykładem techniki melioracyjnej z przełomu okresu średniowiecznego i nowożytności. Jedna z hipotez na temat funkcji tego obiektu, zakładała, że był on swego rodzaju sączkiem drenarskim służącym wraz z systemem rowów do usuwania nadmiaru wody z pól uprawnych. W takim przypadku duża ilość kamieni o frakcji od 1 do 15 cm mogła stanowić warstwę o dużej przepuszczalności. Niewykluczone jest więc, że mamy tu do czynienia z obiektem, będącym pozostałością po dość rozległym wczesnonowożytnym systemie melioracyjnym.

51 Gliniaste, ilaste.52 Z definicji były więc one miedzami.53 Odchylenie od osi w przypadku ob. 33 i dodatkowy podział pól na arze B84 i B85 w przypadku ob. 58 i 59.54 Być może poszerzając i pogłębiając rowy miedzowe.55 Opis pól w cz. I-III.56 Bądź miarą bardzo do niego zbliżoną.57 Tabela nr 2.58 Być taka większa działka mogła przypadać w spadku pierworodnemu. Nie wyklucza się również możliwości

korzystania z niej sołtysa wsi, który z racji pełnionej funkcji posiadał prawo do większej parceli.59 Tabela nr 1.60 Podobnie jak pole nr 1 w części I.61 Tablica nr IV-V.

12


Druga z hipotez zakładała, że był to jedynie dół, do którego wsypywano kamienie wyorane podczas prac pługiem.

Obiekt ten ma również duże znaczenie dla chronologii stanowiska, gdyż znalezione w nim fragmenty ceramiki wydają się posiadać cechy najbardziej archaiczne. Prawdopodobnie powstał on pod koniec średniowiecza, a fakt iż rów nr 4362 przecina go, może świadczyć o późniejszej chronologii całego kompleksu rowów. Niemniej jednak nie wyklucza się datowania ich na okres zbliżony do tego, w którym powstał obiekt nr 5263.

62 Tablica nr IV-V.63 Niezależnie od tego jaką funkcję przypiszemy obiektowi nr 52, nie ulega wątpliwości, że powstał on albo podczas

pierwszych sezonów użytkowania pól pod uprawę (wyorane kamienie) lub podczas pierwszych prac melioracyjnychna stanowisku. W obu przypadkach świadczy to o działalności rolniczej na tym terenie już w okresie późnego średniowiecza, a na pewno w okresie wczesnonowożytnym.

13


V. Bibliografia

Dunin-Wąsowicz A.

2000 Miary rolne i miary przestrzeni [w:] Kościół. Kultura. Społeczeństwo. Studia z dziejów średniowiecza i

czasów nowożytnych, s. 211-223, red. S. Bylina, Warszawa.

Dzik M.

2012 Sprawozdanie z archeologicznych, ratowniczych badań wykopaliskowych w miejscowości Barycz, gm.

Dobroń, pow. pabianicki, stan. 5 – maszynopis.

Kajzer L.

1986 Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z „wieży Karnkowskiego” zamku w Raciążu, [w:] KHKM, rok

XXXIV, nr 2, s. 199-225, Warszawa.

Kondracki J.

2000 Geografia regionalna Polski, PWN Warszawa.

Kruppé J.

1981 Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce, cz. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź.

Lelek R.

2004 Ceramika z zamku w Korzkwi (XVI-XVII w.), Kraków.

Podwińska Z.

1962 Technika uprawy roli w Polsce średniowiecznej, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Sawicki K.

1957 O treści technicznej Miernickiej nauki, [w:] Stanisław Grzepski, Geometria to miernicka nauka, Źródło do

dziejów nauki i techniki, t. I, s. 61-74, red. M. Odlanicki-Poczobutt, Warszawa

Stamm E.

1938 Staropolskie Miary, cz. I: Miary długości i powierzchni, Warszawa

14

polepa

kamienie

rozmycie warstwy

ceramika

spalenizna

Rodzaje gleby:P PiasekPr PróchnicaPd Piasek drobnoziarnistyPg Piasek gliniasty¯ ¯wir

Kolor:01 jasno¿ó³ty02 ¿ó³ty03 ciemno¿ó³ty21 jasnobrunatny22 brunatny23 ciemnobrunatny31 jasnoszary32 szary33 ciemnoszary51 jasnobr¹zowy52 br¹zowy53 ciemnobr¹zowy61 ró¿owy71 pomarañczowy81 be¿owy00 czarny

Inne:S spaleniznaW wêgiel drzewnyP polepaK koœciKa kamieñPo popió³- równa iloœæ sk³adników/ przewaga pierwszego nad drugim// œladowe iloœci drugiego

BARYCZ 3 - LEGENDA

15

Barycz, stan. 3, gmina Dobroñ, województwo ³ódzkie

Tablica I. Zdjêcia wybranych fragmentów ceramiki. 1 - fragment naczynia z ob. 52 (jama); 2 emaliowany na zielono fragment wylewu - ha³da; 3 - fragment brzuœca o zabarwieniu ceglastym z ob. 41(rów); 4 - fragment brzuœca o zabarwieniu jasnoszaro-bia³ym z ob. 23 (rów); 5 - fragment dna o zabarwieniu ceglastym z ob. 52.

16

2,5 cm

1-5

1

2

34

5


Tablica II. Rysunki wybranych fragmentów ceramiki. 1 - fragment dna z ob. 52 (jama);2 - fragment dna z ob. 52; 3 - fragment wylewu z ha³dy; 4 - fragment wylewu z ob. 3 (rów).

17

2,5 cm

1-4

1

2

3

4


Tablica III. Rysunki wybranych fragmentów ceramiki. 1 - fragment wylewu (str. zew.) z ob. 52 (jama);2 - fragment wylewu (str. wew.) z ob. 52; 3 - fragment ucha taœmowatego z ha³dy; 4 - fragment ucha taœmowatego z ob. 32 (rów).

18

2,5 cm

1-4

1

2

3

4

AB

AR A67

AR A77

POZ. D

OB. 43

OB. 52

POZ. B

OB. 52

1

2


Tablica IV. Obiekt 43 (rów), 52 (prawdopodobny s¹czek drenarski).

19

1 m

1-2

N

G 32Pg 22/52 Pg 22-K

OB. 43 OB. 52A B


Tablica V. Obiekt 43 (rów), 52 (prawdopodobny s¹czek drenarski).

20

1 m

1

1

2

3

4

G 32Pg 22/52 Pg 22-K


Tablica VI. Obiekty 12,14,20 - rowy.

21

1 m

2-4,6

BA

humus (W.1)

OB. 20 profil S ara B2

C D

OB. 12

AB

humus (W.1)

OB. 14 profil S ara B4

C D

OB. 14 profil CD na arze B25

1

23

4

5

6

G32


Tablica VII. Obiekt 26 - rów.

22

1 m

3-4

A B

humus (W.1)

OB. 26 profil S ar A10

C D

humus (W.1)

OB. 26 profil S ar B21

1

2

3 4

5

G32


Tablica VIII. Obiekt 19, 20, 46, 59 - rowy.

23

1 m

33

2

1

A B

humus (W.1)

OB. 46 profil S ar B67

OB. 59

OB. 19

OB. 20

OB. 59

OB. 19

OB. 20

G32

32

54

28 56

2657

58 59 20

53

1814 12

14 12

46

20 1832 29 28

26

51

33 32

4233

32

39

38

37

29 28

36

264421

20 18

35

14

12

6 9

29 2826

2120

18

12

14 46 6

33

3229 28 26

27

30

21

25

20

18

14

12

16

177

65

9

2

11

10

48

2215

22

15

15

15

22

1522

22

19

19

19

19

19

34

40

41 40 31

23

40 31

52

234143

43

3123 34

41

43

43

4140

31

23

34

3

1

3131

23

49

182,5

182

181,5181

A88

A68

A48

A28

A8

A67

A47

A27

A7

A25 A26

A89

A69

A49

A29

A9

A90

A70

A50

A30

A10

B81

B61

B41

B21

B1

B82

B62

B42

B22

B2

B63

B43

B23

B3

B84

B64

B44

B24

B4

B85

B65

B45

B25

B5

B86

B66

B46

B26

B6

B87

B67

B47

B27

B7

B28

B8

B29

B9

B30

B10

chronologia obiektów

obiekty o nieustalonej chronologii

0 10 m

Barycz, stan. 3AZP - 70-49/25

E1 - numeracja arów

1 - numeracja obiektów

- granica obszaru przebadanego

- wysokoœæ nad poziomem mo¿a

- granica zasiêgu inwestycji

obiekty póŸnoœredniowieczne i wczesnonowo¿ytne

181

pole nr I

pole nr II

pole nr III

1 - numeracja pól

1 2 3 4

4

5

5

6

6

7

7

8

8

9

9

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 2510 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 1920b

2 3 4 5 6 7 8 9 11 12 13 14 15 16 17 18 191

20a

20a

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 191

PLAN NR 1 - ANALIZA PRZESTRZENNO-CHRONOLOGICZNA OBIEKTÓW ARCHEOLOGICZNYCH NA STANOWISKU BARYCZ 3

problematyka rowÓw, jako obiektÓw archeologicznych, w kontekŚcie podziaŁu wŁasnoŚci ziem...

Documents