Παπαδόπουλος, Κ., Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν. και Γ....

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

4

Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν

Επιμέλεια κειμένων:Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά)

Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ΄ ΕΠΚΑ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικά-του Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ΄ ΕΠΚΑ), Καλαμαρά Παρα-σκευή (Διευθύντρια ΙΑ΄ ΕΠΚΑ και 23ης ΕΒΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Μαζαράκης–Αινιάν Αλέξαν-δρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύ-ντρια ΙΕ΄ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισάβετ (Διευ-θύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφο-ρείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ, Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ΄ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι΄ ΕΠΚΑ)

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ (με αλφαβητική σειρά)

Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Επίτ. Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Αραβαντινός Βασίλειος (Επίτ. Διευθυντής Θ΄ ΕΠΚΑ), Βαϊοπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΔ΄ ΕΠΚΑ), Βαραλής Ιωάννης (Επίκ. Καθ. Βυζαντινής Αρ-χαιολογίας, ΠΘ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Βικάτου Ολυμπία (Διευθύντρια ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Επίτ. Διευθύντρια ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια Βυζα-ντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευθύντρια ΙΓ΄ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργιος (Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου), Καλαμαρά Παρασκευή (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ και 23η ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμα-λία (Επίτ. Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ), Κουμούση Αναστασία (Διευθύντρια 22ης ΕΒΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Επίτ. Διευ-θύντρια Εφορείας παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Λεβέντη Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας με έμφαση στην Πλαστική και την Εικονογραφία, ΠΘ), Λώλος Γιάννης (Επίκ. Καθ. Αρχαίας Ιστορίας, ΠΘ), Μαζαράκης-Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυστάλλω (Διευθύντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ΄ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αναπλ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Νικολάου Ελισά-βετ (Διευθύντρια Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρω-πολογίας-Σπηλαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Άσπα (Επίτ. Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παλαιοθόδωρος Δημήτρης (Επίκ. Καθ. Κλασι-κής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Παναγοπούλου-Καράμπελα Ελένη (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελλάδος), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευθύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ και 24ης ΕΒΑ), Σδρόλια Σταυρούλα (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Σίμωσι Αγγελική (Διευθύντρια Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων), Σκορδά Δέσποινα (Επίτ. Διευθύντρια Ι΄ ΕΠΚΑ), Τουρ-ναβίτου Ιφιγένεια (Επίκ. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Χαραμή Αλεξάνδρα (Διευθύντρια Θ΄ ΕΠΚΑ), Ψάλτη Αθανασία (Διευθύντρια Ι΄ ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Επίτιμος Διευθυντής ΛΔ΄ ΕΠΚΑ)

Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ – Φίλιππος Σπ. Λένης

© Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας – Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων

Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων και του Πανεπιστη-μίου Θεσσαλίας

Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποια-δήποτε αναδημοσίευσή τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα.

ISBN SET: 978-618-82035-0-1ISBN ΤΟΜΟΣ ΙI: 978-618-82035-2-5ISSN: 1790-7039

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

42012

Πρακτικά επιστημονικής συνάντησηςΒόλος 15.3 - 18.3.2012

Τόμος ΙΙ: Στερεά Ελλάδα

ΒΟΛΟΣ2015

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

615

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ – ΚΛΑΣΙΚΑ

Lera, Petrika – Οικονομίδης, Σταύρος – Παπαγιάννης, Άρης – Τσώνος, Άκης, Βαλκανικές γεωγρα-φικές αντιστοιχίες: ενδεικτικές σχέσεις μεταξύ της ΝΑ Αλβανίας και της Θεσσαλίας μέσα από τη νεολιθική κεραμική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17-28

Νάζου, Μαργαρίτα, Οι Νεολιθικές «σέσουλες» από τη Θεσσαλία και τη Στερεά Ελλάδα. Τυπολογία, γεωγραφική διάδοση και απόπειρα ερμηνείας τους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29-36

Ροντήρη, Βάσω, Ξεδιπλώνοντας το κουβάρι της Προϊστορίας: Τεχνολογικές προσεγγίσεις στην κε-ραμική της Μέσης Νεολιθικής από τη Θεσσαλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37-46

Μαθιουδάκη, Ηρώ, Τύποι δίχρωμης κεραμεικής από τη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία της Μέσης και πρώιμης Ύστερης Εποχής του Χαλκού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47-56

Βουζαξάκης, Κωνσταντίνος, Οδοιπορικό στο Νότιο Πήλιο. Οι έρευνες, οι αρχαιότητες, οι προοπτι-κές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57-66

Κιάκου, Αθανασία, Η οικιστική οργάνωση των προϊστορικών θέσεων στην πεδιάδα του Αλμυρού. Χωρικές αναλύσεις και ιδιαιτερότητες. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67-74

Alram-Stern, Eva, Visviki Magoula – Velestino: The so-called Megaron Reconsidered . . . . . . . . . . . . . 75-84Dürauer, Caroline, Visviki Magoula near Velestino. Trenches A and B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85-94Τσιούκα Φωτεινή – Αγνουσιώτης Δημήτρης, Το νεκροταφείο της Βουλοκαλύβας στην περιοχή της

αρχαίας Άλου στα τέλη της Μέσης Εποχή του Χαλκού και στις αρχές της Ύστερης Εποχής του Χάλκου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95-104

Κουλίδου, Σοφία, «Πηγή Αρτέμιδος» Πιερίας: Ορθογώνιες κατασκευές σε ταφικές και οικιστικές συ-νάφειες κατά την Ύστερη Εποχή Χάλκου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105-112

Αλματζή, Καλλιόπη – Αγνουσιώτης, Δημήτρης, Τάφοι της Μέσης Εποχής Χαλκού στη θέση «Ομβριά» νο-τιοδυτικά της λίμνης Κάρλας. Η Μέση Εποχή Χαλκού στην περιοχή της Λίμνης Κάρλας . . . . . . 113-122

Ρουσιώτη, Δήμητρα, Όψεις της μυκηναϊκής λατρείας στη Μαγνησία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123-134Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή, Η τελική φάση κατοίκησης του Μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια . . 135-144Σκαφιδά, Ευαγγελία - Καρναβά, Άρτεμις - Olivier, Jean-Pierre - Rehren, Thilo- Ασδεράκη-

Τζουμερκιώτη, Ελένη - Βαξεβανόπουλος, Μάρκος – Μανιάτης, Ιωάννης - Τσαρτσίδου, Γε-ωργία – Γεωργίου, Ιάκωβος – Τσιγάρα, Μαρία, Ο οικισμός της Ύστερης Εποχής Χαλκού στο «Κάστρο-Παλαιά» Βόλου: Από τις ανασκαφικές έρευνες του Δ. Θεοχάρη στα νέα ευρήματα της πρόσφατης διεπιστημονικής έρευνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145-157

Τουφεξής, Γεώργιος – Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή – Παπαντώνης, Θωμάς – Εξάρχου, Ουρανία, Aνασκαφή Μυκηναϊκών τάφων στο Μακρυχώρι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159-168

Αηδονά, Ελίνα – Κοντοπούλου, Δέσποινα – Τουφεξής, Γεώργιος – Τσεργά, Κλεονίκη – Παπανικο-λάου, Ελένη, Αρχαιομαγνητική μελέτη καμένων δομών από το Νεολιθικό οικισμό Βασίλη (Ν. Λάρισας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169-176

Βαϊοπούλου, Μαρία, «Ράχες» Μασχολουρίου»: Οικισμός της μεταβατικής περιόδου από την Μέση Εποχή Χαλκού III στην Ύστερη Εποχή Χαλκού. Μία πρώτη παρουσίαση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177-186

616


617

Μαλακασιώτη, Ζωή – Βήτος, Γεώργιος – Πανάγου, Μαρία, Τύμβοι με καύσεις νέκρων στον αγρό Δ. Δεσποτόπουλου στη θέση Βουλοκαλύβα Πλατάνου – Αλμυρού (Ν. Μαγνησίας) . . . . . . . . . . . . . 187-200

Οrfanou, Vana, Divine Bronze: Investigating Early Iron Age copper-based production in Thessaly . . 201-207Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Φεραϊκή προσωπογραφία. Δεδομένα μιας πρώτης καταγρα-

φής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209-214Καραπάνου, Σοφία, Ευρήματα της ρωμαϊκής περιόδου στην περιοχή των Φαρσάλων . . . . . . . . . . . . . 215-222Aston, Emma, ‘Welcome, visitors’: religious inclusivity in a Pharsalian cave-cult . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223-227Καραγιαννόπουλος, Χρήστος – Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας, Λατρευτική εγκατάσταση αρχαϊκών

και κλασικών χρόνων στην αρχαία Θεσσαλιώτιδα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229-236Παλαιοθόδωρος, Δημήτρης, Tρια αδημοσίευτα αγγεία στο Αθανασάκειο Μουσείο Βόλου από την

Νότια Ιταλία και τη Βορειοδυτική Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237-244Haagsma, Margriet J. – Karapanou, Sophia – Surtees, Laura, Greek-Canadian fieldwork at Kastro

Kallithea 2006-2011. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245-256Τουφεξής, Γεώργιος – Παπαντώνης, Θωμάς – Βήτος, Γεώργιος, Ανασκαφή στο νεκροταφείο του αρ-

χαίου Ομολίου στο πλαίσιο της κατασκευής της Ν.Ε.Ο Αθηνών-Θεσσαλονίκης . . . . . . . . . . . . . . 257-264Τουφεξής, Γεώργιος – Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή – Εξάρχου, Ουρανία – Παπαντώνης, Θωμάς –

Βήτος, Γεώργιος – Παπανικολάου, Ελένη – Κριτσίλα, Αγορή, Ανασκαφική έρευνα στην Κοι-λάδα των Τεμπών στο πλαίσιο της κατασκευής της Νέας Εθνικής Οδού Αθηνών-Θεσσαλονίκης (ΠΑΘΕ) κατά τα έτη 2010-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265-274

Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας – Αθανασίου, Δημήτρης, Ανάπτυξη του πολεοδομικού ιστού της αρχαί-ας Τρίκκης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275-282

Κραβαρίτου, Σοφία, Κοινόν και αυτοκράτωρ θεός στην Ανατολική Θεσσαλία. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283-291Decourt, Jean-Claude – Tziafalias Athanasios, Cultes de Pythion : Deux notes . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293-301Tziafalias, Athanasios – Karagounis, Dimitris – Bouchon, Richard – Damerzin, Laurence – Hel-

ly, Bruno, Larissa, Balbus Minor et la Domus Augusta. Le théatre de la cité au miroir de la poli-tique diplomatique. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303-310

Ασδεράκη-Τζουμερκιώτη, Ελένη – Διονυσίου, Μάνος – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα – Αραχωβίτη, Πολυξένη, Μέσα στις πτυχές του παρελθόντος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311-320

Βαξεβανόπουλος, Μάρκος – Μέλφος, Βασίλης – Σκαφιδά, Ευαγγελία – Καρναβά, Άρτεμις, Δια-χρονική χρήση του Τραβερτίνη ως οικοδομικού υλικού στη θέση «Κάστρο – Παλαια» Βόλου . . 321-330

Σταμέλου, Ευαγγελία, Σέσκλο: Ένα νεολιθικό χωριό υποδέχεται τα παιδιά. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331-336Καλογιάννη, Αιμιλία, Δέντρα θεών και ανθρώπων, σταγόνες νερού και μάγισσες συναντιούνται στο

μουσείο... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337-342Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. – Αλεξίου, Νεκταρία – Κραχτοπούλου, Αθανασία, Η δημιουργία της

έκθεσης, η λειτουργία και οι εκπαιδευτικές δράσεις του Αρχαιολογικού Μουσείου Καρδίτσας. . . 343-350

ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ


Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Επιφανειακές έρευνες στην Κεφάλα Σκιάθου (2009-2011) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351-364

Aλεξανδρίδου, Αλεξάνδρα, H πρώιμη κεραμεική από την επιφανειακή έρευνα στη θέση Κεφάλα Σκιάθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365-374

Χρυσοπούλου, Ελένη, Ταφικό σύνολο κλασικής εποχής από τη θέση «Κεφάλα» Σκιάθου . . . . . . . . . . 375-381

616


617

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Μαντζανά, Κρυσταλλία, Το έργο της 19ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (2009-2011) . . . . . . . . 383-392Ντίνα, Ασπασία, Κάστρο Παλαιών. Νέα ευρήματα στο πλαίσιο του έργου «Συντήρηση και αποκατά-

σταση Κάστρου Παλαιών Δήμου Βόλου, Ν. Μαγνησίας». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393-402Καλογερούδης, Γεώργιος Ι., Η οχυρωματική αρχιτεκτονική των κάστρων Τρικάλων και Φαναρίου

και η σημασία τους μέσω της ανάδειξής τους για την ευρύτερη περιοχή της Δ. Θεσσαλίας . . . . . 403-410Γιαλούρη, Άννα, Από την Αρχαία στη Βυζαντινή Λάρισα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411-418Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφή βυζαντινού ναού με περίστωο και νεκροταφείο στα Τέμπη. . . . . . . . 419-424Σταντζούρης, Πασχάλης, Τάφοι παλαιοχριστιανικής εποχής στην περιοχή του ανατολικού νεκροτα-

φείου των Φθιωτίδων Θηβών - Νέας Αγχιάλου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425-432Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Βυζαντινή και μεταβυζαντινή κεραμική από την πόλη των Τρικάλων . . . 433-438Αναστασιάδου, Αρχοντούλα, Έρευνες και σωστικές ανασκαφές στο Λεφόκαστρο Πηλίου . . . . . . . . . 439-446Χατζηγιάννης, Μιχαήλ Δ. – Ανδρούδης, Πασχάλης, Ο Ναός του Αγίου Αθανασίου στη Μακρινίτσα

Πηλίου. Ιστορία και αρχιτεκτονική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447-456Ανδρούδης, Πασχάλης, Βυζαντινά γλυπτά από το καθολικό της μονής του Αγίου Λαυρεντίου στο

Πήλιο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457-468Γουλούλης Σταύρος – Ξυνογαλά Γεωργία, Λυκοστόμιον των Τεμπών. Αναζήτηση και εντοπισμός

ενός βυζαντινού οικισμού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469-480Λυτάρη, Φανή, Εικονογραφικές παρατηρήσεις στον κύκλο του Ακάθιστου Ύμνου στο ναό της Κοι-

μήσεως της Θεοτόκου στην Καλαμπάκα (1573). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481-486Τριβυζά Ελένη-Στυλιανή, Παρατηρήσεις στην πρώτη φάση της ζωγραφικής του Αγίου Γεωργίου (Γε-

ωργούλη) Δομένικου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487-496Τσιουρής Ιωάννης, Παρατηρήσεις στη ζωγραφική του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου Ραψάνης

(1546) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497-508Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού Ι.Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου

(Σταγιάδων), στις Σταγιάδες Καλαμπάκας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509-518Παπαναστασούλη, Γραμμάτω-Χρυσοβαλάντω, Το τέμπλο του ναού του Αγίου Γεωργίου στα Αμπε-

λάκια Θεσσαλίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519-526Μπαλογιάννη, Ουρανία Α., Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Ι.Ν. Αγίας Τριάδος Δέσης . . . . . . . . . . . . . . . . 527-532Τσόδουλος, Κωνσταντίνος Χ., Ανέκδοτα πατριαρχικά σιγγίλια από την Ιερά Μονή Δουσίκου. Το πα-

τριαρχικό Σιγγίλιο του οικουμενικού πατριάρχη Γερμανού Δ (1842-1845 και 1852-1853) . . . . . . 533-538Νάνου, Μαρία, «Χάρτινες εικόνες» και σχέδια εργασίας από τη συλλογή χαρακτικών και σχεδίων του

Λαογραφικού Κέντρου Κίτσου Μακρή (Βιβλιοθήκη και Κέντρο Πληροφόρησης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539-550

Τσιλιμίγκας, Χρήστος – Βλαχάβα, Δήμητρα – Φαραζούμη, Σοφία, Αποκαταστάσεις κάστρων Δυτι-κής Θεσσαλίας: α) Βυζαντινό κάστρο Τρικάλων β) Βυζαντινού κάστρο Φαναρίου . . . . . . . . . . . . 551-558

Γκέκας, Αιμιλιανός, Η συντήρηση τριών ξυλόγλυπτων σταυρών της Ιεράς Μονής Βαρλαάμ. . . . . . . . 559-564Μπονόβας, Νίκος Μ., Γράμμα του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλινίκου Ε΄ (Δεκέμβριος 1805). . 565-572Λαφαζάνη, Στυλιανή – Τράντος, Κωνσταντίνος, Στερέωση – αντικατάσταση φθαρμένων λίθων και

λιθαναγλύφων, κατασκευή βοηθητικών κτιρίων και διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου, Ι.Ν. Τι-μίου Σταυρού Δολιανών Κρανιάς στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573-578

Μαντζανά, Κρυσταλλία – Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος – Ντέρης, Απόστολος, Το «έγκλειστο» δίδυμο οθωμανικό λουτρό του Οσμάν Σαχ στο συγκρότημα των πρώην ποινικών φυλακών Τρικάλων . . . 579-586

618


619

Μακρή-Σκοτινιώτη, Θάλεια, Απακατάσταση λιθόκτιστης οικίας στην οδό Νικ. Πλαστήρα 20 στο Βόλο (πρώην οικία Χατζησταματίου) και μετατροπή της σε κτίριο γραφείων του Υπουργείου Πολιτισμού & Αθλητισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587-596

Σταϊκόπουλος, Γιάννης Π., Αγριά Βόλου: ο χώρος, ο χρόνος, οι άνθρωποι. Θεματικές ενότητες για τη δημιουργία ενός μουσείου πόλεως . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597-604

Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605-608

ΤΟΜΟΣ IΙ. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ


Σαράντη, Φωτεινή, Ευρήματα στον άξονα της «Ιονίας Οδού»: τμήμα Αντίρριο-Χάλκεια . . . . . . . . . . . 621-632Βικάτου, Ολυμπία, Καλυδώνα-Αλίκυρνα-Πλευρώνα-Στάμνα: οι τελευταίες έρευνες στο πλαίσιο κα-

τασκευής της «Ιονίας» και της «Παραιονίας» Οδού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633-640Τσώνος, Άκης, Πολιτιστικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας με τα Βαλ-

κάνια κατά την Εποχή του Χαλκού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 641-656Χαμηλάκη, Κατερίνα, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή κεραμική από συγκρότημα με λουτρικές

εγκαταστάσεις στο Κρυονέρι Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτες Παρατηρήσεις. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 657-668

ΕΥΒΟΙΑ


Μαυρίδης, Φάνης, Τα σπήλαια ως χώροι ανθρώπινης δράσης: μια απόπειρα διερεύνησης της σημασίας τους στο ευρύτερο πολιτισμικό περιβάλλον των τελευταίων φάσεων της νεολιθικής περιόδου . . . 669-680

Krapf, Tobias, Ερέτρια και Αμάρυνθος: δυο γειτονικοί αλλά διαφορετικοί οικισμοί της Μέσης Εποχής Χαλκού στην Εύβοια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 681-696

Χιδίρογλου, Μαρία, Συμβολή στην μελέτη της κεραμικής αρχαϊκών χρόνων από την Εύβοια. Συνο-πτική παρουσίαση της έρευνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 697-708

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Ντάφη, Ευαγγελία X. – Σκαρτσή, Στεφανία Σ., Βυζαντινή κεραμική από τις ανασκαφές στις εγκατα-στάσεις του ατμοηλεκτρικού σταθμού (ΑΗΣ) της ΔΕΗ Αλιβερίου στην Εύβοια . . . . . . . . . . . . . . 709-718

Κατσάλη, Ευρυδίκη Δ., Συμβολή στη μελέτη της αρχιτεκτονικής του ναού του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719-728

Κατσελάκη, Ανδρομάχη, Οι τοιχογραφίες του Αγίου Δημητρίου στα Χάνια Αυλωναρίου. Παρατηρή-σεις στο εικονογραφικό πρόγραμμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 729-740

Κωσταρέλλη, Αλεξάνδρα, Η εικόνα της Παναγιάς Παραβουνιώτισσας στην Ερέτρια Ευβοίας . . . . . . 741-750

ΒΟΙΩΤΙΑ


Κυριαζή, Όλγα – Φάππας, Ιωάννης, Νέες θέσεις του τέλους της Νεολιθικής περιόδου στην κοιλάδα του βοιωτικού Κηφισού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751-764

618


619

Ψαράκη, Κυριακή, Νεώτερα στοιχεία για την κατοίκηση στην κοιλάδα της Χαιρώνειας την 3η χιλιε-τία π.Χ. Η εγκατάσταση στο Λατούφι Μαυρονερίου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765-774

Χαραμή, Αλεξάνδρα, Στοιχεία τοπογραφικά για το αρχαίο Δήλιον μέσα από παλαιότερες και πρό-σφατες αρχαιολογικές έρευνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775-782

Bitely, Emily – Daly, Kevin – Jacob, Rob – Larson, Stephanie, Geophysical Explorations on and near the Ismenion Hill, Thebes, Greece, 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783-792

Germani, Marco, Dal teatro greco al teatro romano: il caso di Orchomenos in Beozia, osservazioni preliminari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 793-802

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Πάλλης, Γιώργος, Η διάδοση της τεχνοτροπίας των γλυπτών του λεγόμενου «θηβαϊκού εργαστηρί-ου» (β’ μισό 9ου αι.). Μερικές παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 803-810

Παπαγεωργίου, Ειρήνη, Εργασίες αποκατάστασης Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου στο Ακραίφνιο Βοιωτίας . . . . . 811-816

ΦΩΚΙΔΑ


Ζάχου, Ελένη – Ψιμόγιαννου, Κατερίνα, Η δημιουργία τόπων στο λόφο του Προσκυνά: η απεικόνι-ση της ανθρώπινης δράσης στο χώρο και στο χρόνο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 817-828

Κουνούκλας, Πέτρος, Ο Κύνος στην Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ Μέση και Νεώτερη περίοδο . . . . . . . . . . . . 829-839Δακορώνια, Φανουρία, Κεραμική τεχνολογία στον Κύνο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 841-848Δημάκη, Σοφία – Παπαγεωργίου, Μαρία, Σύνολο Μυκηναϊκών επικασσιτερωμένων αγγείων από το

Καλαπόδι Λοκρίδας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 849-858Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. – Πιλάλας, Ιωάννης, Πύργοι και αμυντικό δίκτυο στη Δυτική Λοκρίδα

των Ελληνιστικών χρόνων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 859-866Ψάλτη, Αθανασία, Διαμορφώνοντας το μέλλον του παρελθόντος: Το έργο της Ι’ ΕΠΚΑ κατά τα έτη

2010-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 867-876Παρτίδα, Έλενα Κ., Η διαδοχή πολιτικών δυνάμεων στους Δελφούς και η επιρροή τους στην αρχιτε-

κτονική διαμόρφωση του ιερατικού τοπίου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 877-882

ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ


Domínguez, Adolfo J., Εastern Locris between Thessaly and Phocis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 883-892Συρίδης, Γεώργιος – Αηδονά, Ελένη – Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος – Παπακωνσταντίνου, Μαρία-

Φωτεινή – Πεχλιβανίδου, Σοφία – Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Ιζηματογενείς καταγραφές ανθρω-πογενών και φυσικών διεργασιών στον προϊστορικό οικισμό της Αγίας Παρασκευής Λαμίας. . . . . 893-899

Papakonstantinou, Maria-Foteini – Penttinen, Arto, The Makrakomi Archaeological Landscapes Project (MALP). Introduction to the programme and its aims . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901-910

Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Βαργεμέζης, Γεώργιος –Τσούρλος, Παναγιώτης Ι. – Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Κουτσοκέρα, Νικολέττα, Γεωφυσική διασκόπηση και συνακόλουθη σύντομη ανασκαφική έρευνα στη θέση «Πλατάνια» Αγίας Παρασκευής Λαμίας . . . . . 911-918

Αγγελίδης, Πάνος – Λουκά, Μαρία-Παρασκευή – Σεπετζόγλου, Νίκος, Η συντήρηση και αποκατά-σταση της τοιχογραφίας «Πομπή των Γυναικών» από το Παλαιό Καδμείο της Θήβας . . . . . . . . . 919-927

620


621

Aravantinos, Vassilis – Fappas, Ioannis – Kyriazi, Olga – Luglio, Giampaolo – Pisani, Marcella, “No greater marvel” revisited: use and reuse of the Mycenaean tholos tomb at Orchomenos. . . . 929-941

Κουρούνη, Ευτυχία, Λιβαδειά. Νέα ανασκαφικά δεδομένα από το νεκροταφείο των ιστορικών χρό-νων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 943-948

Ντάσιος, Φώτης, Το ιερό της Δήμητρας και Κόρης Ερώχου στο Πολύδροσο Φωκίδας . . . . . . . . . . . . . 949-958Τσαρούχα, Ανθούλα, Διαδρομές πολιτισμού σε ένα μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονο-

μιάς, τους Δελφούς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 959-968Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα – Χαμηλάκης, Γιάννης, Αρχαιολογική και εθνογραφική έρευνα στη

θέση Κουτρουλού Μαγούλα Φθιώτιδας 2009-2012 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 969-978Παπαδόπουλος, Κωνσταντίνος – Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα – Χαμηλάκης, Γιάννης, Ψηφιακή

σάρωση, φωτογραμμετρία και ψηφιακές (ανα)παραστάσεις: αρχαιολογική τεκμηρίωση και ερ-μηνεία σε τρείς διαστάσεις. Η περίπτωση της Κουτρουλού Μαγούλας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 979-988

Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Krapf, Tobias – Κουτσοκέρα, Νικολέττα – Γκοτσίνας, Άγ-γελος – Καραθάνου, Αγγελική – Βουβαλίδης, Κωνσταντίνος – Συρίδης Γεώργιος, Αγία Πα-ρασκευή Λαμίας, θέση «Πλατάνια». Το πολιτισμικό και φυσικό περιβάλλον ενός οικισμού στη δελταϊκή πεδιάδα του Σπερχειού κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 989-998

Καράντζαλη, Έφη, Η Μεσοελλαδική αψιδωτή οικία στο Φραντζή της Λαμίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 999-1014Σιψή, Mαρία, Μια νέα μορφή οικίας για τα δεδομένα των αρχαίων Φαλάρων του τέλους του 4ου αι. π.Χ. . . 1015-1024

Βραχυγραφίες, Συντομογραφίες περιοδικών και σειρών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1025-1028

978 979

ΨΗΦΙΑΚΗ ΣΑΡΩΣΗ, ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΑΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΕΣ (ΑΝΑ)ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ:

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ.Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΥΤΡΟΥΛΟΥ ΜΑΓΟΥΛΑΣ

Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, Νίνα Κυπαρίσση-Αποστολίκα,Γιάννης Χαμηλάκης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

H έρευνα στο πεδίο, η μελέτη των ανασκαφικών δεδομένων και η ερμηνεία των αρχαιολογικών καταλοί-πων βασίζονται σε ένα παράδοξο, ενώ ανασκάπτουμε σε τρεις διαστάσεις, χρησιμοποιούμε συστήματα κατα-γραφής που μεταφέρουν την τρισδιάστατη πληροφορία σε δυο διαστάσεις. Αυτές με τη σειρά τους, στο στά-διο της συμβατικής δημοσίευσης και του παραδοσιακού σχεδίου είτε στην προσπάθεια δημιουργίας μια ανα-λογικής ή ψηφιακής (ανα)παράστασης, χρησιμοποιούνται για να επαναφέρουν την πληροφορία στην τρίτη διάσταση. Με τη διαδικασία μετατροπής των τριών διαστάσεων σε δύο και των δύο σε τρεις πολλές πληρο-φορίες χάνονται, ενώ προστίθενται άλλες που δεν υπήρξαν ποτέ1. Η δημοσίευση αυτή θα εξετάσει τα προ-βλήματα που δημιουργούνται από μια τέτοια προσέγγιση, προσπαθώντας να προτείνει, μέσα από τη μελέ-τη του υλικού από τη θέση Κουτρουλού Μαγούλα στο Νέο Μοναστήρι Φθιώτιδας, νέες τεχνικές που βελτι-ώνουν την καταγραφή, κατανόηση και ερμηνεία της τρισδιάστατης πληροφορίας2.

Ο όρος τρίτη διάσταση δεν είναι μια αφηρημένη έννοια, αλλά αναφέρεται σε όλες εκείνες τις ιδιότητες του χώρου και των αντικειμένων που μπορούν να δώσουν πληροφορίες για τον τρισδιάστατο χαρακτήρα τους. Πιο συγκεκριμένα, εκτός από τους τρεις άξονες στο καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων, στοιχεία για τον προσδιορισμό του τρισδιάστατου χαρακτήρα του κόσμου που μας περιβάλλει δίνεται και από το χρώμα, την υφή και το σχήμα των αντικειμένων. Τα χαρακτηριστικά αυτά οδηγούν στην ερμηνεία των καταλοίπων και καταγράφονται παραδοσιακά σε ημερολόγια, σχέδια και φωτογραφίες.

Η ερμηνεία των αρχαιολογικών δεδομένων δεν αποτελεί μια ανεξάρτητη διεργασία που συμβαίνει στο τέλος, αφού έχουν ολοκληρωθεί όλα τα προηγούμενα στάδια της αρχαιολογικής έρευνας. Ο τρόπος που ανασκάπτουμε αποτελεί ερμηνεία, όχι όμως μια ερμηνεία που προκύπτει με το ίδιο τρόπο από όλους τους αρχαιολόγους και σε διαφορετικά ανασκαφικά συστήματα. Επιπλέον, η μέθοδος που καταγράφουμε αποτε-λεί ερμηνεία και μάλιστα κωδικοποιημένη με μια σειρά από συμβάσεις, που από τη μια αδυνατούν να κατα-γράψουν όλο το εύρος των δεδομένων και από την άλλη δεν είναι πάντα κατανοητές από όλους. Επομένως, η πρωτογενής πληροφορία αλλοιώνεται και σε πολλές περιπτώσεις χάνεται.

Ήδη από το 1970, οι εφαρμογές πληροφορικής έχουν σταδιακά κατακτήσει τη δική τους θέση στην αρ-χαιολογία, ενώ σταδιακά, με την απλοποίηση των μεθόδων και την ταυτόχρονη ενίσχυση των δυνατοτήτων τους, αρχίζουν να θεωρούνται ένα αναπόσπαστο κομμάτι της αρχαιολογικής έρευνας και όχι ένας ξεχωρι-στός επιστημονικός κλάδος. Όπως σε κάθε ανασκαφή, ο τρόπος καταγραφής και ερμηνείας των δεδομένων είναι υποκειμενικός και συχνά αντικατοπτρίζει τον διαφορετικό τρόπο αντίληψης κάθε αρχαιολόγου. Η πε-ρίπτωση της Κουτρουλού Μαγούλας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς είναι μια θέση που ανεσκάφη

1. Papadopoulos 2014.2. Η μελέτη αυτή αποτελεί μέρος του προγράμματος αρχαιολογίας και αρχαιολογικής εθνογραφίας στη θέση Κουτρου-

λού Μαγούλα που διευθύνεται από τη Νίνα Κυπαρίσση και το Γιάννη Χαμηλάκη. Βλέπε επίσης άλλα άρθρα στον παρόντα τόμο.

980

ΨΗΦΙΑΚΗ ΣΑΡΩΣΗ, ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΕΣ (ΑΝΑ)ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ

981

και συνεχίζει να ανασκάπτεται από πολλούς αρχαιολόγους, ο καθένας από τους οποίους έχει έναν διαφορε-τικό τρόπο αντίληψης και καταγραφής των δεδομένων. Μάλιστα στην ανασκαφή έχουν χρησιμοποιηθεί δύο συστήματα καταγραφής. Από το 2001 έως το 2008 χρησιμοποιήθηκαν τα παραδοσιακά ημερολόγια, όπου οι ανασκαφικές πληροφορίες καταγράφονται σε περιγραφική αφήγηση ενσωματώνοντας στοιχεία για τα ευρή-ματα, ερμηνείες, σχέδια και φωτογραφίες. Αντίθετα, από το 2009 και επίσημα από το 2010, οπότε και ξεκίνη-σε και τυπικά η συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον, χρησιμοποιείται το σύστημα των ξεχωρι-στών ανασκαφικών πλαισίων (Single Context System), επιτρέποντας το διαχωρισμό και την ομαδοποίηση των πληροφοριών στη βάση κάθε διακριτής ανθρώπινης δράσης, έτσι ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη συνεκτικό-τητα στην παραγόμενη πληροφορία. Παράλληλα συνεχίστηκε και η τήρηση ημερολογίων, για την καταγρα-φή των περιγραφικών λεπτομερειών. Όπως είναι φυσικό βέβαια και τα δύο συστήματα παρουσιάζουν πλεο-νεκτήματα και μειονεκτήματα από τη στιγμή που το υποκειμενικό στοιχείο διαδραματίζει μείζονα ρόλο. Συ-νειδητοποιώντας λοιπόν τις προβληματικές πτυχές των συμβατικών μεθόδων καταγραφής που χρησιμοποι-ούνται στην ανασκαφή, αναπτύχθηκαν μια σειρά από εφαρμογές με σκοπό τόσο την καταγραφή όσο το δυ-νατόν περισσότερων πληροφοριών για το ανεσκαμμένο υλικό, όσο και την περαιτέρω κατανόηση και ερμη-νεία του τρισδιάστατου χαρακτήρα της θέσης. Παρακάτω, θα εξεταστούν δύο τεχνικές καταγραφής, η τρισ-διάστατη σάρωση και η τρισδιάστατη φωτογραμμετρία, ενώ μεγαλύτερη έμφαση θα δοθεί στις δυνατότητες των ψηφιακών (ανα)παραστάσεων, ως εργαλείων μελέτης και ερμηνείας των δεδομένων.

ΤΡΙΣΔΙΑΣΑΤΗ ΣΑΡΩΣΗ

Η τρισδιάστατη σάρωση είναι μια τεχνολογία που επιτρέπει την καταγραφή τρισδιάστατης πληροφο-ρίας, μέσω μιας ακτίνας λέιζερ που χτυπά στο αντικείμενο και επιστρέφει στην πηγή της, είτε καταγράφο-ντας το χρόνο ανάκλασης του φωτός, είτε τη θέση της ακτίνας και του αντικειμένου με τριγωνισμό3. Το απο-τέλεσμα της σάρωσης, η λεπτομέρεια της οποίας φτάνει από χιλιοστά μέχρι και μικρόμετρα, είναι ένα σύν-νεφο σημείων (point cloud), που με την κατάλληλη επεξεργασία μετατρέπεται στο τρισδιάστατο αντικείμε-νο που έχει σαρωθεί.

Τα αποτελέσματα της ψηφιακής σάρωσης των 60 από τα περίπου 300 ειδώλια που έχουν έρθει στο φως μέχρι το 2012 ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντικά (εικ. 1) κυρίως για τα μεγαλύτερα σε μέγεθος, καθώς οι δυνατό-τητες του σαρωτή που χρησιμοποιήθηκε (Konica Minolta Vivid 9i) ήταν περιορισμένες για όσα αντικείμενα ήταν μικρότερα από 3 εκατοστά. Το σημαντικό όμως χαρακτηριστικό στην τεκμηρίωση ενός αντικειμένου με αυτή τη μέθοδο είναι πως καταγράφεται και γίνεται προσβάσιμη πλήρης τρισδιάστατη πληροφορία (με-τρήσιμο μέγεθος, υφή και χρώμα) χωρίς να υπάρχει απαραίτητα πρόσβαση στο ίδιο το αντικείμενο. Επιπλέ-ον, τα αποτελέσματα της σάρωσης, αν και συχνότερα προσβάσιμα μέσω δυσδιάστατων μέσων (π.χ. οθόνη) δεν είναι στατικά, αλλά μπορούν να περιστραφούν, να φωτιστούν, να μεγεθυνθούν κ.ά., όπως θα συνέβαινε και με το πραγματικό αντικείμενο από τον ερευνητή. Κάτι τέτοιο για παράδειγμα έρχεται σε αντίθεση με την αναλογική ή ψηφιακή φωτογραφία, η οποία αν και μπορεί να καταγράψει σημαντικές λεπτομέρειες, τόσο για την υφή, όσο και για το χρώμα επιφανειών και αντικειμένων, παραμένει μια στατική μέθοδος, καθώς οι δυνα-τότητες που παρέχει στο χρήστη για διάδραση (interaction) με το αντικείμενο είναι πολύ περιορισμένες. Τέ-λος, τα λεπτομερή δεδομένα που προκύπτουν από την σάρωση, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την τρισ-διάστατη εκτύπωση των ίδιων των αντικειμένων. Όλα τα παραπάνω, ανοίγουν νέους δρόμους στην εξ’απο-στάσεως μελέτη των αντικειμένων και στη σχέση του κοινού με την αρχαιολογική μαρτυρία, καθώς είναι δυ-νατή τόσο η ηλεκτρονική, όσο και η φυσική πρόσβαση στα αντικείμενα.

Στην εικ. 2, το ειδώλιο 337γ (τομή Η, 2002) αποδίδεται με τρεις διαφορετικούς τρόπους: σχέδιο (σκα-ρίφημα), φωτογραφία και τρισδιάστατη σάρωση. Στο παράδειγμα αυτό, αν και η φωτογραφική απόδοση του αντικειμένου παρέχει περισσότερη οπτική λεπτομέρεια σε σχέση με τον σαρωτή, οι τρεις άξονες μετατρέ-πονται σε δυο, δεν υπάρχει η δυνατότητα περιστροφής του αντικειμένου, ενώ επιπλέον αλλοιώσεις προκύ-πτουν λόγω των εγγενών περιορισμών της φωτογραφίας.

3. Böhler – Marbs 2002.

980 981

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, ΝΙΝΑ ΚΥΠΑΡΙΣΣΗ-ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΑ, ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΜΗΛΑΚΗΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΜΜΕΤΡΙΑ

Η φωτογραφία είναι και θα συνεχίσει να είναι αναπόσπαστο κομμάτι της αρχαιολογικής τεκμηρίωσης. Επιπλέον, παρέχει πολλές (και εν πολλοίς αναξιοποίητες) δυνατότητες4, ιδιαίτερα αν αντιμετωπιστεί ως μια ακόμα μορφή της υλικότητας της ανασκαφής. Όμως η συμβατική φωτογραφία από μόνη της δεν μπορεί να αποτελέσει ένα απόλυτα αξιόπιστο μέσο για την εξαγωγή χωρικών δεδομένων5, ακόμα και σε περιπτώσεις που υπάρχουν κλίμακες ή άλλα σημεία αναφοράς των διαστάσεων. Η φωτογραμμετρία, σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες τεχνικές που χρησιμοποιούνται παραδοσιακά στο πεδίο, μπορεί να βοηθήσει ώστε να μετρι-αστούν ή και να ξεπεραστούν τέτοιου είδους προβλήματα. H φωτογραμμετρία, η τεχνική δηλαδή προσδιο-ρισμού των διαστάσεων, του σχήματος, και της θέσης των αντικειμένων στο χώρο μέσω φωτογραφιών, εμ-φανίζεται στα τέλη του 19ου αιώνα. Με την εισαγωγή της φωτογραμμετρίας στην αρχαιολογική τεκμηρίω-ση, οι αποτυπώσεις που μέχρι τότε γίνονταν μέσω συμβατικών μεθόδων και περιορίζονταν σε γραμμικά σχέ-δια, π.χ. κατόψεις, τοπογραφικά κ.ά., ενισχύονται σημαντικά με αποτέλεσμα να μπορούν να εξαχθούν με-τρήσιμα χωρικά δεδομένα από τις φωτογραφίες, τα οποία και μπορούν να αποτυπωθούν εκτός από το χαρ-τί και σε μια σειρά ψηφιακών και τρισδιάστατων μέσων απεικόνισης. Ανάμεσα στις αρκετές φωτογραμμετρι-κές εφαρμογές που έχουν χρησιμοποιηθεί στην αρχαιολογία, είναι η ορθοφωτογραφία, η μετατροπή δηλαδή της φωτογραφίας σε ορθή προβολή, με ταυτόχρονη διόρθωση των προβλημάτων που παρουσιάζει μια απλή φωτογράφιση (στροφές της κάμερας, διαστροφή του φωτογραφικού φακού κ.α.), έτσι ώστε το περιεχόμενο να απεικονίζεται στην ορθή του θέση.

Στην Κουτρουλού Μαγούλα, εφαρμόστηκε τρισδιάστατη φωτογραμμετρία, η οποία προέρχεται από ένα από τα πιο εξελισσόμενα πεδία της επιστήμης των υπολογιστών, την υπολογιστική όραση (computer vision). Για την εφαρμογή αυτή, χρησιμοποιήθηκαν 150 φωτογραφίες από το Κτήριο 1 και το λογισμικό Agisoft Photoscan, με σκοπό να εξαχθούν τρισδιάστατες απεικονίσεις με όλα τα χαρακτηριστικά του πραγμα-τικού κόσμου, όπως υφή και χρώμα. Για να μπορέσει να λειτουργήσει η σύνθεση των φωτογραφιών σε ένα τρισδιάστατο μοντέλο, απαιτούνται φωτογραφίες του ίδιου φωτογραφιζόμενου θέματος από διαφορετικές γωνίες λήψεις με σημαντική αλληλοεπικάλυψη. Αρχικά, οι φωτογραφίες, πρέπει να ελεγχθούν σε ένα πρό-γραμμα επεξεργασίας εικόνων έτσι ώστε να γίνουν όποιες διορθώσεις χρειάζονται στη φωτεινότητα και την αντίθεσή τους. Αφού οι φωτογραφίες ενωθούν μεταξύ τους, το πρόγραμμα δημιουργεί ένα σύννεφο σημεί-ων, το οποίο με τη σειρά του μετατρέπεται σε ένα τρισδιάστατο μοντέλο, το οποίο λαμβάνει στο τελικό στά-διο υφές και χρώματα με βάση τα στοιχεία που εξάγονται από τις φωτογραφίες (εικ. 3). Το τελικό αποτέλε-σμα, αν συγκριθεί με το σχέδιο και τη φωτογραφία (εικ. 4), δεν είναι καλύτερο μόνο οπτικά για την κατανό-ηση της αρχαιολογικής πληροφορίας. Είναι σημαντικό, πως πρόκειται για μετρήσιμη πληροφορία, σε αντίθε-ση τόσο με την απλή ψηφιακή φωτογράφηση, όσο και με το σχέδιο, που αν και θεωρείται ένας ακριβής τρό-πος καταγραφής χρησιμοποιεί συμβάσεις που ακόμα και αν είναι κατανοητές απ’ όλους, σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να αποδώσουν όλο το εύρος της αρχαιολογικής πληροφορίας.

ΨΗΦΙΑΚΕΣ (ΑΝΑ)ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ

Η τρισδιάστατη σάρωση και η φωτογραμμετρία, αποτελούν δυο τεχνικές καταγραφής και τεκμηρίω-σης των αρχαιολογικών δεδομένων. Η μέθοδος όμως, που μέσω της οπτικοποίησης, της εξέτασης, της υπό-θεσης και της μελέτης μπορεί να συμβάλει σε όλα τα στάδια της ερμηνευτικής διαδικασίας, είναι οι ψηφια-κές (ανα)παραστάσεις. Ήδη από τη δεκαετία του 1990, η εικονική πραγματικότητα και οι ψηφιακές εξομοι-ώσεις κατέκτησαν τη δική τους θέση στην αρχαιολογία. Βέβαια, οι περισσότερες εφαρμογές χρησιμοποιήθη-καν περισσότερο ως ένα μέσο παρουσίασης της αρχαιολογικής ερμηνείας, ως τελικά προϊόντα, και όχι ως ένα μέσο που θα βοηθούσε στην κατανόηση προβληματικών δεδομένων. Πολλές φορές μάλιστα, ιδιαίτερα στα πρώτα τους στάδια, στηρίζονταν στην ψευδαίσθηση μιας ανασύνθεσης του παρελθόντος, «όπως πραγματι-κά ήταν». Με τη βοήθεια των ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων, οι ψηφιακές (ανα)παραστάσεις έχουν οδη-γηθεί στο επόμενο βήμα, στην προσπάθεια, δηλαδή, ενσωμάτωσης αρχαιολογικών ερωτημάτων στη διαδι-

4. Bohrer 2011. Hamilakis κ.ά. 2009.5. Dorrell 1989, 25. Βλ. ακόμα Shore 1998, 3.

982


983

κασία της οπτικοποίησης6. Αυτό που υποστηρίζεται σε αυτή τη δημοσίευση, είναι πως οι ψηφιακές (ανα)πα-ραστάσεις θα πρέπει να λειτουργούν συμπληρωματικά με τις παραδοσιακές μεθόδους καταγραφής που χρη-σιμοποιούνται στην ανασκαφική πρακτική, καθώς μεταφέρουν την πληροφορία στην τρίτη διάσταση, μέσα από ένα τρισδιάστατο περιβάλλον. Κυρίως, είναι η ίδια η διαδικασία κατασκευής, που αν και πραγματοποι-είται μέσω ενός δυσδιάστατου μέσου, λαμβάνει χώρα σε μια διεπιφάνεια (interface) ειδικά σχεδιασμένη έτσι ώστε να μπορεί να αποδώσει τις τρεις διαστάσεις του πραγματικού κόσμου. Όπως είναι φυσικό, κάτι τέτοιο δεν μπορεί να γίνει ούτε μέσω της αποτύπωσης των ευρημάτων σε αξονομετρικό σχέδιο, ούτε μέσω της φω-τογράφισής τους με τις συμβατικές μεθόδους. Σε αυτά, αν και ενυπάρχουν υποδηλώσεις της τρίτης διάστα-σης τόσο στη διαδικασία παραγωγής τους, όσο και στα αποτελέσματα, κατ’ ουσίαν παραμένουν τεχνικές που περιορίζονται στις δυο διαστάσεις. Με τη χρήση λοιπόν των τρισδιάστατων αυτών τεχνικών από τους ίδιους τους αρχαιολόγους του πεδίου για την ανασύσταση των αρχαιολογικών μαρτυριών, ανοίγονται νέοι δρόμοι στην αντίληψη και την κατανόηση των ανασκαφικών δεδομένων.

Οι ψηφιακές (ανα)παραστάσεις που παρουσιάζονται παρακάτω πραγματοποιήθηκαν για το Κτήριο 1 (τομές Η1, Η2), ενώ αντίστοιχες (ανα)παραστάσεις πραγματοποιήθηκαν και για το Κτήριο 2 (τομές Θ2, Θ3, Ι2, Ι3). Επειδή σπάνια τα δεδομένα και μάλιστα προϊστορικών θέσεων συνηγορούν υπέρ μιας και μόνο απο-κατάστασης, διαφορετικές εκδοχές – υποθέσεις εργασίας πρέπει να κατασκευάζονται έτσι ώστε να αναπτύσ-σεται ένας δημιουργικός διάλογος κατά την ερμηνευτική διαδικασία. Για το Κτήριο 1, εκτός από τη δημοσί-ευση στο ΑΕΘΣΕ 20037, μελετήθηκαν εξ’αρχής τα ημερολόγια, τα σχέδια και οι φωτογραφίες, καθώς και αρ-χαιολογικά και εθνογραφικά παράλληλα από την ευρύτερη περιοχή και τη Βαλκανική γενικότερα. Όλα τα προβλήματα, οι υποθέσεις και αποφάσεις καταγράφηκαν σε ένα ιδιωτικό ιστολόγιο8, στο οποίο έχουν πρό-σβαση όλα τα μέλη της επιστημονικής ομάδας, με σκοπό να καταθέσουν και οι ίδιοι τις απόψεις και τους προβληματισμούς τους καθώς προχωράει η διαδικασία της οπτικοποίησης.

Αντικείμενο της παρούσας έρευνας αποτέλεσε η ανώτερη φάση του Κτηρίου 1. Η φάση αυτή, αποτε-λείται από ένα σπίτι της Μέσης Νεολιθικής, που καλύπτει εσωτερικά επιφάνεια 23 τ.μ. και έχει λίθινα θεμέ-λια από λευκές ασβεστολιθικές πλακαρές πέτρες της περιοχής, οι οποίες είναι τοποθετημένες λοξά στο τύπο του ψαροκόκαλου. H ψηφιακή (ανα)παράσταση του κτηρίου ακολούθησε μια τεχνική κατασκευής που κατά κανόνα δεν ενδείκνυται στα ψηφιακά μοντέλα. Το λίθινο θεμέλιο για παράδειγμα, κατασκευάστηκε πέτρα-πέτρα, ακολουθώντας κατά κάποιο τρόπο την τεχνική κατασκευής μιας φυσική αποκατάστασης στο πλαί-σιο μιας πειραματικής προσέγγισης. Με αυτόν τον τρόπο, τα περισσότερα ερωτήματα που τίθενται δεν εί-ναι πλέον τεχνικής φύσεως, όπως π.χ. πώς θα κατασκευαστεί ο τοίχος για να φαίνεται πιο ρεαλιστικός, αλλά αφορμώνται από αρχαιολογικές υποθέσεις και προβληματισμούς, όπως π.χ. πώς ήταν τοποθετημένες οι πέ-τρες ώστε να δημιουργήσουν ένα σταθερό θεμέλιο που θα συγκρατεί την ανωδομή;

Ένα ενδιαφέρον στοιχείο προς συζήτηση αποτελεί το τελικό ύψος του λίθινου θεμελίου. Σύμφωνα με τα δεδομένα από άλλες θέσεις της περιόδου9 και εθνογραφικά παράλληλα από την περιοχή, είναι λογικό να θεωρηθεί πως η λίθινη θεμελίωση είχε χαμηλό ύψος, 0,40-0,50 μ. Βέβαια τα δεδομένα από την παλαιότερη φάση του Κτηρίου, δείχνουν πως το λίθινο θεμέλιο είναι πιθανό να ξεπερνούσε το 1 μέτρο (εικ. 5). Σε αυτή βέβαια την περίπτωση δεν είναι δυνατόν να μιλήσει κανείς με βεβαιότητα για λίθινο θεμέλιο ή λιθόκτιστο σπίτι, ή ακόμα για αισθητική προτίμηση, ή για λειτουργική απόφαση. Στην περίπτωση βέβαια της υπό μελέ-τη φάσης είναι βέβαιο πως η ανωδομή ήταν κατασκευασμένη με πλιθιά, πιθανότατα ενισχυμένη με ξύλα σε οριζόντια και κάθετη διάταξη. Πλιθιά και οικοδομικός πηλός με αποτυπώματα δείχνουν πως άχυρα και κα-λάμια χρησιμοποιήθηκαν τόσο ως προσμίξεις στο μείγμα του πηλού, όσο και για την κατασκευή της ορο-φής, η οποία μπορεί να ήταν επίπεδη, δικλινής ή σαμαρωτή με καλάμια και άχυρα και ενδεχομένως επάλει-ψη με μια λεπτή στρώση από πηλό (εικ. 6). Τέλος, ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί η εύρεση πήλινων στοιχεί-ων παγιδευμένων στην πεσμένη ανωδομή του κτηρίου, τα οποία έχουν παρομοιαστεί με ένα είδος χοντρής κεράμωσης προερχόμενης από τη στέγη. Βέβαια, η χρήση κεραμιδιών θα αύξανε αναίτια το βάρος της στέ-γης, επιβαρύνοντας την ανωδομή, καθιστώντας απαραίτητη την ύπαρξη πολλαπλών υποστυλωμάτων στο εσωτερικό, μειώνοντας ταυτόχρονα το διαθέσιμο χώρο. Παρόλα αυτά, ένα επίμηκες κτίσμα με λίθινη θεμε-

6. Papadopoulos – Earl 2013.7. Κυπαρίσση-Αποστολίκα 2006.8. http://koutrouloumagoula3dvisualisation.blogspot.co.uk/ 9. Βλέπε π.χ. Σέσκλο: Κωτσάκης (υπό έκδοση).

982 983


λίωση και πλίθινη ανωδομή που χρησιμοποιείται σαν σήμερα αποθήκη στην περιοχή του Νέου Μοναστη-ριού, έφερε κεραμοσκεπή.

Το δάπεδο του κτηρίου καλύπτεται από πέτρες ίδιες με αυτές που χρησιμοποιήθηκαν στη θεμελίωσή του. Η αποκάλυψη ευρημάτων πάνω σε χώμα και όχι κατευθείαν πάνω στην πλακόστρωση ίσως δείχνει πως το δάπεδο ήταν καλυμμένο με πατημένο χώμα, όπως έχει επιβεβαιωθεί και στο δεύτερο σπίτι.10 Κάποια κυ-κλικά κενά στο δάπεδο, στα σημεία που δεν καλύπτεται από λίθους, δε φαίνεται να οφείλονται όλα στην ύπαρξη πασσάλων για τη στήριξη της στέγης, ενώ δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να αποτελού-σαν λάκκους για τη στήριξη αγγείων (εικ. 5). Με βάση το προηγούμενο, οι εναλλακτικές (ανα)παραστάσεις που μπορούν να κατασκευαστούν, είναι είτε με εσωτερικούς πασσάλους να αποτελούν τους κύριους φορείς της στέγης, είτε με την ανωδομή να αποτελεί τον φορέα της στέγης, ενισχυμένη με τουλάχιστον ένα κεντρι-κό υποστύλωμα (εικ. 7).

Στο νότιο τμήμα του κτηρίου, ανατολικά από το σημείο που βρίσκεται η κύρια είσοδός του, έχει βρεθεί μια πρόχειρα κατασκευασμένη εστία με κατάλοιπα φωτιάς και όστρακα πιθοειδούς αγγείου τοποθετημένα σε κυκλική διάταξη. Η ύπαρξη εστίας υπαγορεύει και την ύπαρξη ανοίγματος στη στέγη, η οποία θα διευκό-λυνε τόσο την απομάκρυνση του καπνού, όσο και το φωτισμό του εσωτερικού. Η μελέτη και ανάλυση φυσι-κού φωτισμού που πραγματοποιήθηκε, έδειξε πως η ποσότητα φωτός που εισέρχεται στο εσωτερικό από το μεγάλο άνοιγμα 2,1 μ. της κύριας εισόδου και το άνοιγμα στην οροφή είναι ικανοποιητικά για έναν χώρο που πραγματοποιούνται οικιακές δραστηριότητες (εικ. 8).

Παρατηρώντας κανείς τις αναπαραστάσεις αυτές, εύλογα θα διερωτηθεί για την απουσία των μικρών ευρημάτων. Αν και μέσα στο κτήριο εντοπίστηκαν λίθινα εργαλεία, θραυσμένη χρηστική κεραμεική, ανθρω-πόμορφα ειδώλια και μεγάλος αριθμός οστών ζώων, σημαντικό μέρος αποκαλύφθηκε έξω από τα ανατολι-κά όρια του σπιτιού. Βέβαια η μελέτη του υλικού βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη, και επομένως η τοποθέτηση ευρημάτων στο χώρο, τουλάχιστον σε αυτό το στάδιο της έρευνας, δε θα μπορούσε να στηριχτεί σε ασφα-λή στοιχεία.

Οι ψηφιακές (ανα)παραστάσεις δίνουν τη δυνατότητα για υποθέσεις και προβληματισμούς, κάτι που δε θα ήταν δυνατό μέσω συμβατικών μεθόδων. Ακόμα και αν υπήρχε η δυνατότητα για μια φυσική αποκατά-σταση του κτηρίου, δε θα ήταν δυνατή η κατασκευή πολλαπλών εκδοχών για να επιβεβαιωθούν ή να απορ-ριφθούν οι όποιες υποθέσεις μας. Για παράδειγμα, έχει συχνά εκφραστεί η άποψη ότι χρώμα ή και δέρματα ζώων χρησιμοποιούνταν για τη διακόσμηση της ανωδομής και της στέγης, κατά τα πρότυπα των ομοιωμά-των οικιών και των εθνογραφικών παραλλήλων. Πόσο διαφορετική θα ήταν η αίσθηση και η αντίληψη του χώρου, με κάθε μια από αυτές τις παραμέτρους (εικ. 9);

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η τρισδιάστατη σάρωση και η φωτογραμμετρία, μπορούν να θεωρηθούν ιδιαίτερα χρήσιμα εργαλεία τεκμηρίωσης μιας ανασκαφής και διατήρησης του τρισδιάστατου χαρακτήρα της. Επιπλέον, επιτρέπουν τη διάδραση μελετητή και ευρημάτων, μέσα από την ενσωμάτωση κίνησης, αυξομειώσεων στο μέγεθος των αντικειμένων, εναλλαγών φωτισμού κ.ά. σε αντίθεση με τις συμβατικές μεθόδους που τα αποτελέσματά τους περιορίζονται στις δυο διαστάσεις. Αντίθετα, οι ψηφιακές (ανα)παραστάσεις αποτελούν ένα πολύ πιο σύνθε-το εργαλείο το οποίο αν χρησιμοποιηθεί σωστά, παρέχει τόσο στο κοινό, όσο και στους ίδιους τους ερευνη-τές έναν άλλο τρόπο αντίληψης της αρχαιολογικής πληροφορίας. Στη ανασκαφή, αλλά και στη μελέτη του υλικού της Κουτρουλού Μαγούλας, γίνεται σημαντική προσπάθεια, τόσο να χρησιμοποιηθούν με νέους τρό-πους οι συμβατικές μέθοδοι αρχαιολογικής τεκμηρίωσης, όσο και να ενταχθούν στο πρόγραμμα όλες εκεί-νες οι τεχνολογίες που μπορούν να συμβάλουν τόσο στην πληρέστερη καταγραφή, όσο και στην κατανόη-ση των δεδομένων. Εξετάζοντας κριτικά τις όποιες αντιφάσεις και ασάφειες της αρχαιολογικής πληροφορί-ας, προσπαθώντας να περιοριστούν οι λανθασμένες ή προβληματικές ερμηνείες και οριοθετώντας τις υπο-θέσεις που κάθε φορά είναι απαραίτητες, οι τεχνολογικές εξελίξεις και τα νέα ψηφιακά εργαλεία οδηγούν σε νέα μονοπάτια την αρχαιολογική έρευνα, προσφέροντας νέα δεδομένα, υποθέσεις και ερμηνείες, συμβάλλο-ντας έτσι σε μια τρισδιάστατη προσέγγιση, σύνθετων ερευνητικών ζητημάτων και δεδομένων.

10. Οριστική απάντηση θα μπορεί να δοθεί αφού προχωρήσει η μελέτη όλων των σχετικών δεδομένων.

984


985

SUMMARY

3D SCANNING, PHOTOGRAMMETRY AND (RE)CONSTRUCTIONSARCHAEOLOGICAL DOCUMENTATION

AND INTERPRETATION IN THREE DIMENSIONSTHE CASE OF KOUTROULOU MAGOULA

Constantinos Papadopoulos, Nina Kyparissi-Apostolika, Yannis Hamilakis

The work of archaeologists seems to be based on a paradox. In an attempt to produce a sustainable record that will act as a reference back to the destructive process of excavation, the excavated three-dimensional data are flattened, i.e. are turned into a two-dimensional construction by the various recording methodolo-gies employed. These two-dimensional constructs, which carry ambiguities and contradictions, are restored to their initial three-dimensional nature in any attempt to visualise, research and understand the past. How-ever, this process of turning three dimensions into two and two dimensions into three leaves data behind or introduces material that might have never existed. By drawing on the dataset from the Middle Neolithic site of Koutroulou Magoula, it is argued that three-dimensional techniques for recording and visualisation, such as laser scanning, photogrammetry and especially computer graphic simulations contribute a three-dimen-sional perspective to the study of the Neolithic.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Böhler W. – Marbs A., 2002. 3D Scanning Instruments, στο Proceedings of CIPA WG6 Scanning for Cultural Heritage Recording. Institute for Spatial Information and Surveying Technology, University of Applied Sci-ences, Mainz.

Bohrer F., 2011. Photography and Archaeology, London.Dorrell P., 1989. Photography in Archaeology and Conservation, Cambridge.Hamilakis Y. – Kyparissi-Apostolika N., in collaboration with Loughlin T. – Tsamis V. – Cole J. – Papadopou-

los C. – Zorzin N., 2012. Koutroulou Magoula in Central Greece: from the Neolithic to the Present, An-tiquity 86 (http://antiquity.ac.uk/projgall/hamilakis333).

Hamilakis Y. – Anagnostopoulos A. – Ifantidis F., 2009. Postcards from the edge of time: archaeology, pho-tography, archaeological ethnography (a photo-essay), Public Archaeology 8, 283-309.

Papadopoulos C. – Earl G., 2013. Formal Three-dimensional Computational Analyses of Archaeological Spaces, στο E. Paliou – U. Lieberwirth – S. Polla (επιμ.), Spatial analysis and social spaces: interdiscipli-nary approaches to the interpretation of prehistoric built environments, Topoi Berlin Studies of the An-cient World: De Gruyter, 135-165

Papadopoulos C. 2014. Knowledge Production through the Process of Digital Reconstruction: Simulation of Greek Neolithic Space, Southampton (αδ. διδ. διατριβή).

Shore S., 1998. The Nature of Photographs, Baltimore.Κυπαρίσση-Αποστολίκα Ν., 2006. Κουτρουλού Μαγούλα στο Νέο Μοναστήρι (Βόρεια Φθιώτιδα): Η αποκά-

λυψη μια νέας «αστικής» αρχιτεκτονικής Νεολιθικής εγκατάστασης, ΑΕΘΣΕ 1, 607-617.Κωτσάκης Κ. (υπό έκδοση). Σέσκλο, οι Ανασκαφές του Δ.Ρ. Θεοχάρη 1956-1977. Η Στρωματογραφία και η Αρ-

χιτεκτονική της Μέσης Νεολιθικής Περιόδου, Αθήνα.

984 985


Εικ. 2. Αντιπαραβολή σκαριφήματος, φωτογραφίας και ψηφιακού μοντέλου του ειδωλίου 337γ, Τομή Η (2002).

Εικ. 1. Τρισδιάστατη Σάρωση. Ψηφιακά μοντέλα ειδωλίων. Από πάνω και αριστερόστροφα: 204/14(Ι3), ΜΕ316(Η), 104/21(Θ3ext), Π185 (κόσκινο).

986


987

Εικ. 5. Μη φωτορεαλιστική αποκατάσταση του Κτηρίου 1. Αριστερά: Λίθινη θεμελίωση σε ύψος 0,50 μ. Δεξιά: Λίθινη θεμελίωση που ξεπερνάει το 1 μ.

Εικ. 3. Φωτογραμμετρία. Διαφορετικά στάδια επεξεργασίας των δεδομένων. Επάνω: σύννεφο σημείων. Κάτω: τρισδιάστατο μοντέλο.

Εικ. 4. Φωτογραμμετρία. Το τελικό αποτέλεσμα για το Κτήριο 1 σε αντιπαραβολή με το σχέδιο και τη φωτογραφία.

986 987


Εικ. 6. Επάνω: Μη φωτορεαλιστικές αποκαταστάσεις της στέγης σε τρεις εναλλακτικές εκδοχές. Κάτω: Φωτορεαλιστικές αποκαταστάσεις του εσωτερικού του Κτηρίου 1 με τη στέγη σε τρεις εναλλακτικές εκδοχές.

Εικ. 7. Μη φωτορεαλιστικές εναλλακτικές αποκαταστάσεις για τη στήριξη της στέγης.

988


989

Εικ. 9. Φωτορεαλιστικές αποκαταστάσεις – Πειραματισμοί με εναλλακτικές εκδοχές του Κτηρίου 1.

Εικ. 8. Μελέτη φωτισμού για το εσωτερικό του Κτηρίου 1. 17 Μαρτίου 2012, 9 π.μ., 12 μ.μ., 6 μ.μ.

1024 1025

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ

AN Aρχαιότερη ΝεολιθικήAN Aρχαιότερη ΝεολιθικήΓ Γεωμετρικός -ή, -όΜΓ Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός -ή, -όΠΓ Πρωτογεωμετρικός -ή, -όΠΕ ΠρωτοελλαδικήΠΕΧ Πρώιμη Εποχή του ΧαλκούΜΕ ΜεσοελλαδικήΜΕΧ Μέση Εποχή του ΧαλκούΜΝ Μέση ΝεολιθικήΝΝ Νεότερη ΝεολιθικήΤΝ Τελική ΝεολιθικήΥΓ Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό)ΥΕ ΥστεροελλαδικήΥΕΧ Ύστερη Εποχή του ΧαλκούEH Early HelladicEIA Early Iron AgeG GeometricLBA Late Bronze AgeLH Late HelladicLG Late GeometricMBA Middle Bronze AgeMH Middle HelladicSM SubmycenaeanSPG Sub-protogeometric

ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

διάμ. διάμετροςεκ. εκατοστάμ. μέτραμέγ. μέγιστος, -η, -ομήκ. μήκοςπάχ. πάχοςπλ. πλάτοςσωζ. σωζόμενος, -η, -οτ.μ. τετραγωνικά μέτραύψ. ύψοςχιλ. χιλιοστάχλμ. χιλιόμετρα

cm. centimeterkm. kilometerm. metresq m. square metre

ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

(αδ.) διδ. διατριβή (αδημοσίευτη) διδακτορική διατριβήαι. αιώναςαρ. αριθμόςαρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίουαρ. κατ. αριθμός καταλόγουΒλ. Βλέπεδηλ. δηλαδήΕΑΜ Εθνικό Αρχαιολογικό ΜουσείοΕΒΑ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτωνεικ. εικόναεκδ. εκδότηςεπιμ. επιμέλειαΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών ΑρχαιοτήτωνΙΑΚΑ Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας

Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

ιδιαίτ. ιδιαίτερακ.ά. και άλλοι, και άλλακ.ε. και εξήςλ. λήμμαλ.χ. λόγου χάρινμτφρ. μετάφρασημ.Χ. μετά Χριστόνκεφ. κεφάλαιοό.π. όπως παραπάνωπαραπ. παραπάνωπάχ. πάχοςπερ. περίπουπίν. πίνακαςπρβλ. παράβαλεπ.χ. παραδείγματος χάρινπ.Χ προ Χριστούσελ. σελίδασημ. σημείωση

1026

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

1027

σχ. ΣχέδιοΤΑΠ Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και

Απαλλοτριώσεωντ. τόμοςυποσ. υποσημείωσηYΠ.ΠΟ. Υπουργείο ΠολιτισμούΑbb. Abbildunga.C. after ChristA.D. anno Dominiav. J.-C. avant Jésus-ChristB.C. before Christc. centuryca. circacf. confercol. columned(s). éd(s). edited, editor(s), éditeur(s)esp. especially

et al. et aliietc. et ceterafig. figurefigs. figuresff. followingG.I.S. Geographical Information SystemsINSTAP Institute for Aegean Prehistoryinv. inventory, inventairen. noteno.(s.) number(s), numéro(s)p. pagepl. plate, plancheSuppl. SupplementTaf. Tafel(n)Tav. Tavolavol. volume

1026 1027

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ

AA: Archäologischer AnzeigerΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ ΑθηνώνAAustr: Archaeologia AustriacaΑΑΧ: Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά ΧρονικάΑΒΜΕ: Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της ΕλλάδοςABV: Beazley J.D., 1956. Attic Black-Figure Vase Paint-

ers, Oxford.ACD: Acta Classica Universitatis Scientiarium Debrece-

niensis (Debrecen)ΑΔ: Αρχαιολογικόν ΔελτίονΑΕ: Αρχαιολογική ΕφημερίςΑΕΘΣΕ 1: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς

Ελλάδας 1. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2-2.3.2003, Βόλος, 2006.

ΑΕΘΣΕ 2: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 16-19.3.2006, Βόλος, 2009.

ΑΕΘΣΕ 3: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 3. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 12-15.3.2009, Βόλος, 2012.

ΑΕΜ: Αρχείο Ευβοϊκών ΜελετώνΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και ΘράκηΑΘΜ: Αρχείο Θεσσαλικών ΜελετώνAegaeum: Aegaeum. Annales d’archéologie égéenne de

l’Université de LiègeAJA: American Journal of ArchaeologyAM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-

tuts, Athenische AbteilungAntiquity: Antiquity. Rivista di archeologia, architettura,

urbanistica, delle origine al medioevoAntK: Antike KunstAR: Archaeological ReportsΑρχαία Θεσσαλία: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την

Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεο-χάρη, Αθήνα, 1992.

Αρχαιογνωσία: Αρχαιογνωσία. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθήνας

ASAtene: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente

AW: Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und Kultur- geschichte

BABesch: Bulletin antieke beschaving

BAR: British Archaeological ReportsBAR-IS: British Archaeological Reports International SeriesBEFAR: Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et

de RomeBCH: Bulletin de Correspondance HelléniqueBICS: Bulletin of the Institute of Classical StudiesBJB: Bonner Jahrbücher des rheinischen Landesmuseum-

sin Bonn und des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande

BSA: The Annual of the British School at AthensByzantion: Byzantion. Revue Internationale des etudes

ByzantinesByzF: Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschrift

für ByzantinistikΒΖ: Byzantinische ZeitschriftCahArch: Cahiers archéologiquesCAJ: Cambridge Archaeological JournalChiron: Chiron. Kommission für Alte Geschichte und Epi-

graphik des Deutschen Archäologischen InstitutsClAnt: Classical AntiquityCFHB: Corpus Fontium Historiae ByzantinaeCMS: Corpus der Minoischen und Mykenischen SiegelCPh: Classical PhilologyCQ: Classical QuarterlyCR: Classical ReviewCRAI: Comptes rendus des séances de l’Académie des in-

scriptions et belles lettres (Paris)CVA: Corpus vasorum antiquorumDOP: Dumbarton Oaks PapersΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής ΕταιρείαςEA: Epigraphica AnatolicaΕΕΒΜ: Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών ΜελετώνΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών ΣπουδώνΕΕΠΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής

Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο ΘεσσαλονίκηςΕΕΦΣΠΑ: Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής. Σχολής

Πανεπιστημίου ΑθηνώνΈργον: Το Έργον της Αρχαιολογικής ΕταιρείαςΈργο Εφορειών: 1η Επιστημονική Συνάντηση: Μάιος 1998:

Βόλος. Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεω-τέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία και στην ευρύτερη περιοχή της (1990-1998), Βόλος 2000.

1028

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ

FD: Fouilles de Delphes, ParisFGrHist: F. Jacoby, Fragmente der griechischen Histori-

ker (Berlin 1923– )Gnomon: Gnomon. Kritische Zeitschrift für die gesamte

klassische AltertumswissenschaftHesperia: Hesperia. Journal of the American School of

Classical Studies at AthensHistoria: Historia. Zeitschrift für alte GeschichteHSCP: Harvard Studies in Classical PhilologyΘΕ: Θεσσαλική ΕστίαΘεσσαλία: Θεσσαλία. Δεκαπέντε Χρόνια Αρχαιολογικής

Έρευνας, 1975-1990. Αποτελέσματα και Προοπτι-κές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Λυών, 17-22 Απριλίου 1990, τ. Α-Β, Aθήνα, 1994.

ΘεσΗμ: Θεσσαλικό ΗμερολόγιοΙG: Inscriptiones GraecaeIK: Inschriften griechischer Städte aus KleinasienJArchSc: Journal of Archaeological ScienceJbRGZM: Jahrbuch des römisch-germanischen Zentral-

museums, MainzJdI: Jahrbuch des deutschen archäologischen InstitutsJFA: Journal of Field ArchaeologyJGS: Journal of Glass StudiesJHS: Journal of Hellenic StudiesJMA: Journal of Mediterranean ArchaeologyJÖAI: Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen

Institutes in WienJÖB: Jahrbuch der Österreichischen ByzantinistikJRGZM: Jahrbuch des Römisch-germanischen Zentral-

museums, MainzJRS: Journal of Roman StudiesJSA: Journal of Social ArchaeologyJSav: Journal des savantsKBE-BKM: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ. Βυζαντι-

νά Κείμενα και Μελέτες Kernos: Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire

de religion grecque antiqueLH IIIC Chronology and Synchronisms Ι: Deger-Jalko-

tzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Scienc-es at Vienna, May 7th and 8th, 2001, Wien, 2003.

LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙ: Deger-Jalko-tzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms II, LH III C Middle, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Acad-emy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th, 2004, Wien, 2007.

LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙΙ: Deger-Jalkotzy S. – Bächle A.E. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Syn-chronisms III, LH III C Late and the transition to the Early Iron Age, Proceeding of the International Work-shop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vi-enna, February 23rd and 24th, 2007, Wien, 2009.

LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae

MAA: Mediterranean Archaeology and Archaeometry MededRom: Mededeelingen van het Nederlands Histor-

isch Instituut te RomeMeditArch: Mediterranean Archaeology. Australian and

New Zealand Journal for the Archaeology of the Mediterranean World

MÉFRA: Mélanges de l’École française de Rome, AntiquitéMetMusJ: Metropolitan Museum JournalΜνημεία Μαγνησίας: Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτι-

κά Συνεδρίου «Ανάδειξη του διαχρονικού μνημεια-κού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιο-χής», Βόλος 11-13 Μαϊου 2001, Βόλος, 2002.

NC: Numismatic ChronicleNotSAIA: Notizie della Scuola archeologica italiana di

AteneOCP: Orientalia Christiana PeriodicaOJA: Oxford Journal of ArchaeologyOpAth: Opuscula atheniensiaΠΑΕ: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής ΕταιρείαςPACT: Journal of the European Study Group on Physical,

Chemical and Mathematical Techniques applied to Archaeology

PBF: Prähistorische BronzefundePCPS: Proceedings of the Cambridge Philological SocietyPharos: Pharos. Journal of the Netherlands Institute at

AthensPhW: Philologische WochenschriftPhoenix: Phoenix. Journal of the Classical Association of

CanadaPZ: Prähistorische ZeitschriftΠΜΚ 1: Φρούσσου, Ε. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηνα-

ϊκού κόσμου, Πρακτικά Α΄ Διεπιστημονικού Συμπο-σίου, Λαμία 25-29 Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία 1999.

ΠΜΚ 2: Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν., Παπακωνσταντί-νου, Μ. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κό-σμου, Β΄ Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, 26-30 Σεπτεμβρίου, Λαμία 1999, Αθήνα 2003.

RA: Revue ArchéologiqueRE: Paulys RealencyclopädieREG: Revue des études grecquesRM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-

tuts, Römische AbteilungRPhil: Revue de philologie, de littérature et d’histoire

anciennesSEG: Supplementum epigraphicum graecumSIMA: Studies in Mediterranean ArchaeologySMEA: Studi micenei ed egeo-anatoliciSNG Cop: Sylloge Nummorum Graecorum. Denmark,

The Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum.

Υπέρεια: Υπέρεια. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φε- ρών-Βελεστίνου-Ρήγα

VAHD: Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinskuZfE: Zeitschrift für EthnologieZPE: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik

Παπαδόπουλος, Κ., Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν. και Γ....

Documents