«Φορητές εικόνες από το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο του...

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ

Ιrsquo ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

(ΧΑΝΙΑ 1-8 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2006)

Τομοσ Β3

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

( ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ndash ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ndash ΓΛΩΣΣΑ amp ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ )

Y

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo

ΧΑΝΙΑ 2011

mdash Α Ν ΑΤ Υ Π Ο mdash

copy 2011 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ 1899

Χάληδων 83 731 31 Χανιά Κρήτης Τηλ amp fax 28210-53879wwwchrysostomos-chaniagr E-mail chrysostomosotenetgr

ISBN (vol) 978ndash960ndash86480ndash5ndash0 ISBN (set) 978ndash960ndash86480ndash2ndash9

Επιμέλεια τόμου Μιχά λης ΑνδριανάκηςΠροϊστάμενος 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (mixandrianhotmailcom)Ερατοσθέν ης Γ ΚαψωμένοςΟμότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (ekapsomeyahoogr)

Διορθώσεις σελιδοποίηση και τυπογραφική φροντίδα Κωστής Ψυχογ υιός (pezanosotenetgr)

Εκτύπωση amp βιβλιοδεσία laquoΤυποκρ έταraquo ndash Γ Καζανάκης Δχοι ΑΒΕΒιΠε Ηρακλείου Κρήτης (infokazanakisgr)

Η έκδοση πραγματοποιείται με την υποστήριξη της ΠεριφέρειαςΚρήτης Περιφερειακής Ενότητας Χανίων (wwwchaniaeu)

Την ευθύνη της έκδοσης έχει το ΔΣ του laquoΧρυσοστόμουraquo Αντώνης Πετρουλάκης (πρόεδρος) Κώστας Μαυρακάκης (αντιπρόεδρος) Βαγγέλης Μπούρμπος (γραμματέας) Χαράλαμπος Σκριβιλιωτάκης (ταμίας) Γιάννης Κουκλάκης Αικατερίνη Μανιά Κωνσταντίνος Πρώιμος (μέλη)

mdash 235 mdash

ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΑΒΛΑΚΗΣΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΙΩΜΚΟΣ

Φορητές εικόνες από το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού της ΙΜ Δοχειαρίου Αγίου Όρους

Στην έκθεση laquoΘησαυροί του Αγίου Όρουςraquo που είχε οργανωθεί το 1997 στη Θεσσαλονίκη είχαμε παρουσιάσει μία ιδιόμορφη σύνθεση από τη μονή Δοχειαρίου1 Σε αυτήν ένας άγγελος σε προτομή κατα-λαμβάνει την άνω ζώνη ενώ στην κάτω παριστάνεται ο Επιτάφιος Θρήνος (Εικ 1) Η αναγραφή των γραμμάτων Μ και Θ δίπλα στην κεφαλή του αγγέλου μας είχε οδηγήσει να ταυτίσουμε τη μορφή με το σύμβολο του ευαγγελιστή Ματθαίου θέμα το οποίο όπως επιση-μαινόταν στο λήμμα του καταλόγου είναι γνωστό από τον διάκο-σμο των κεραιών των μεγάλων σταυρών του τέμπλου Ερωτηματικά μας είχε προκαλέσει η ιδιόμορφου σχήματος σύνδεση των δύο θεμά-των καθώς και η μεταξύ τους θεματική σχέση Τώρα μία δεκαετία σχεδόν αργότερα και ενώ οι εργασίες συντήρησης στη μονή Δοχεια-ρίου2 έχουν προχωρήσει τόσο στις φορητές εικόνες όσο και στις τοι-χογραφίες3 ήρθε στο φως ένα νέο σύνολο εικόνων που μας προσ-

Προϊστάμενος 10ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Πλατεία Ιπποδρομίου 7 543 51 Θεσσαλονίκη E-mail itavlakisculturegr

Δρ Αρχαιολογίας 10η Εφορεία Βυζαντ Αρχαιοτήτων Αναξιμάνδρου 82 Χαρι-λάου 542 50 Θεσσαλονίκη E-mail siomkosnikosexcitecom info10ebagr

1 Θησαυροί του Αγίου Όρους 1997 148 αριθ 281 (Ι Ταβλάκης)2 Για τη μονή Δοχειαρίου βλ Κύριλλος 1843 [1985] Σμυρνάκης 1903 565-572

Κτενάς 1926 Παρουσία Ιεράς Μονής Δοχειαρίου 20013 Μέχρι σήμερα (Οκτώβριος 2007) έχει ολοκληρωθεί η συντήρηση των τοιχο-

γραφιών του κεντρικού τρούλου του δυτικού τμήματος του κυρίως ναού και του ανατολικού τοίχου της λιτής ενώ οι εργασίες συνεχίζονται στις τοιχογρα-

10ο ΔιεθνΚρητΣυν (2006) B3 (Χανιά 2011) 235ndash255

mdash 236 mdash

φέρει ενδιαφέρουσες πληροφορίες τόσο για την ερμηνεία αυτής της ιδιόμορφης σύνθεσης όσο και για τον διάκοσμο του παλαιότερου τέμπλου του καθολικού της μονής Θέμα λοιπόν της παρούσας μελέτης αποτελεί ένα άγνωστο στην έρευνα σύνολο εικόνων που συγκροτούν το θέμα της Μεγάλης Δέησης καθώς και ο σταυρός με τα λυπηρά που προέρχονται δίχως αμφιβολία από το παλαιό ξυλό-γλυπτο τέμπλο του καθολικού της μονής Δοχειαρίου4

Με την αντικατάσταση του παλαιού τέμπλου στα 17835 οι εικό-νες κατέληξαν σε διάφορους χώρους της μονής κυρίως στο εικο-νοφυλάκιο ενώ ο σταυρός και τα λυπηρά της επίστεψης τοποθετή-θηκαν λόγω των μεγάλων διαστάσεών τους6 στην ευρύχωρη κόγ-χη που δημιουργείται στο ανώτερο τμήμα του ανατολικού τοίχου της λιτής (Εικ 2) Κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης που συντελέστηκαν στις τοιχογραφίες του ανατολικού τοίχου της λιτής αποφασίστηκε να συντηρηθεί ο σταυρός με τα λυπηρά οπότε και δόθηκε η ευκαιρία για την καλύτερη μελέτη του συνόλου

Ο Χριστός εικονίζεται πάνω στον ξύλινο σταυρό νεκρός με γερ-μένο το κεφάλι πάνω στον δεξιό ώμο και το σώμα χαλαρωμένο να σχηματίζει ελαφρά διπλή καμπύλη σε σχήμα ανάστροφου S Στην κορυφή του σταυρού πάνω σε πινακίδα είναι γραμμένη η επιγραφή Ι(ησούς) Ν(αζωραίος) Β(ασιλεύς) Ι(ουδαίων) ενώ στην πεντάλοβη απόληξη της άνω κεραίας εικονίζεται ο αετός σύμβολο του ευαγγε-λιστή Ιωάννη του Θεολόγου Συνεχές κόσμημα από σχηματοποιημέ-να λοξά φύλλα άκανθας περιτρέχει ολόκληρο το σώμα του σταυρού ενώ στις πεντάλοβες απολήξεις των κεραιών στερεώνονται σχημα-τοποιημένα ανθέμια από τα οποία προβάλλει ένα μεγάλο κεντρικό κουκουνάρι και δύο μικρότερα σε δεύτερη ζώνη (Εικ 6) Ο μεγάλων

φίες του νότιου τοίχου της λιτής Για τη συντήρηση των τοιχογραφιών του τρούλου του καθολικού βλ Ταβλάκης amp Σιώμκος 2004

4 Οι εργασίες συντήρησης των παραπάνω έργων εκτελέστηκαν από τους συντη-ρητές του Υπουργείου Πολιτισμού κκ Χρήστο Λοτσιόπουλο Πέτρο Σγούρο Νίκο Σγούρο και Ιπποκράτη Σκόρδα

5 Για το νεότερο ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού βλ Ολυμπίου 2001 417-4266 Διαστάσεις σταυρού 310x236x85 εκ Διαστάσεις λυπηρών 1325x48x95 εκ

(Παναγία) 133x455x95 εκ (Ιωάννης)

ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΑΒΛΑΚΗΣ ndash ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΙΩΜΚΟΣ

ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΤΕΜΠΛΟ ΤΗΣ ΙΜ ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ

Εικ 1 Μονή Δοχειαρίου Σύμβολο ευαγγελιστή Ματθαίου και Επιτάφιος Θρήνος

mdash 238 mdash


διαστάσεων σταυρός ύψους 3μ και 10εκ και πλάτους 2μ και 36εκ διαπιστώθηκε πως δεν διατηρούσε τις αρχικές του διαστάσεις Προ-κειμένου να προσαρμοστεί στη νέα του θέση στη λιτή του καθο-λικού τα ξυλόγλυπτα διακοσμητικά στις απολήξεις της οριζόντι-ας κεραίας αφαιρέθηκαν και στη συνέχεια αφού πριονίστηκαν για να ελαττωθεί το φάρδος τους τοποθετήθηκαν συνεπτυγμένα πιο εσωτερικά ώστε το πλάτος του σταυρού να χωρέσει στον διαθέσι-μο χώρο της κόγχης Τα δύο προτελευταία ανθέμια κάθε απόληξης αφαιρέθηκαν εντελώς ενώ ο λέων και ο βους τα σύμβολα δηλαδή των ευαγγελιστών Μάρκου και Λουκά που κοσμούσαν τις απολή-ξεις της οριζόντιας κεραίας επικαλύφθηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά από τα μετακινημένα ξυλόγλυπτα τμήματα (Εικ 3)

Ανασυνθέτοντας την αρχική μορφή του σταυρού δόθηκαν επί-σης και απαντήσεις για τη χρήση και ερμηνεία της ιδιάζουσας εικό-νας με τον Επιτάφιο Θρήνο και τον άγγελο που παρουσιάστηκε στην αρχή Η ιδιόμορφη αυτή σύνθεση βεβαιώνεται απολύτως ότι αποτελεί το κάτω μέρος της κάθετης κεραίας το οποίο είχε και αυτό αποκοπεί προκειμένου να ενταχθεί ο σταυρός στο διαθέσιμο ύψος της κόγχης (Εικ 3) Πέρα από τα κοινά τεχνοτροπικά χαρακτηριστι-κά που μοιράζονται τα δύο μέρη και πέρα από τις κοινές διαστάσεις πλάτους και πάχους των δύο τμημάτων7 ερμηνεύεται πλέον και η θεματολογία του αποκομμένου τμήματος Η παράσταση του συμβό-λου του ευαγγελιστή Ματθαίου συνδέεται πλέον με τα τρία υπόλοι-πα σύμβολα των ευαγγελιστών στον σταυρό ενώ η παράσταση του Επιτάφιου Θρήνου που ως επεισόδιο σχετίζεται με το Θείο Πάθος κοσμεί το κατώτερο τμήμα της βάσης η οποία διαμορφώνεται κατrsquo αναλογία άλλων σταυρών αυτής της περιόδου όπως πχ της μονής Διονυσίου στα 15538 Η ξυλόγλυπτη διακόσμηση αυτού του τμήμα-τος που κάλυπτε τα καφέ χρώματος μέρη αν και έχει χαθεί οριστικά είναι πιθανό να επαναλάμβανε με διαφορετική διάταξη τα θέματα του υπόλοιπου διακόσμου

7 Πλάτος 365 εκ Πάχος 45 εκ 8 Καδάς 2002 51 (έγχρωμη απεικόνιση)

mdash 239 mdash


Παράλληλα διαπιστώθηκε ότι και τα λυπηρά με τις μορφές της Παναγίας και του Ιωάννη είχαν δεχτεί στα ξυλόγλυπτα τμήματά τους αντίστοιχες επεμβάσεις προκειμένου να προσαρμοστούν στη

Εικ 2 Μονή Δοχειαρίου Σταυρός και λυπηρά

mdash 240 mdash


νέα τους θέση Κάθε λυπηρό κοσμείται με σειρά σχηματοποιημέ-νων λοξών φύλλων άκανθας στις κάθετες πλευρές του ενώ το άνω τμήμα με περίτεχνο διάτρητο άνθινο διάκοσμο Επειδή το νέο δια-θέσιμο ύψος δεν ήταν αρκετό η επίστεψη αποκόπηκε πριονίστηκε και τοποθετήθηκε χαμηλότερα καλύπτοντας το άνω τοξωτό τμήμα του χρυσού βάθους που διακρίνεται σήμερα ελάχιστα κάτω από τον διάτρητο ξυλόγλυπτο διάκοσμο (Εικ 4 5) Οι βάσεις των δύο λυπη-ρών καθώς και ο τρόπος σύνδεσής τους με τον σταυρό δεν σώζεται μπορούμε όμως να υποθέσουμε πως τα λυπηρά υψώνονταν μέχρι ενός σημείου και συνδέονταν με αυτόν με υποστηρίγματα δρακό-ντων ή πιθανότερα δελφινιών για αυτήν την περίοδο9

Εικονογραφικά ο τύπος του σταυρού με τον Χριστό εσταυρω-μένο και τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών κατάγεται από τους μεγάλους βενετσιάνικους σταυρούς του 13ουndash14ου αιώνα και καθιερώνεται στην εικονογραφία των κρητικών σταυρών του 16ου και 17ου αιώνα10 Στο Άγιον Όρος τα ξυλόγλυπτα τέμπλα του 16ου αιώνα έχουν διασωθεί αποσπασματικά όπως μαρτυρούν ορισμέ-να τμήματα επιστηλίων και μερικοί μεγάλοι σταυροί τέμπλων11 Οι παλαιότεροι σταυροί αυτού του τύπου σώζονται στη μονή Ιβήρων στη μονή της Λαύρας στη μονή Διονυσίου στη μονή Κουτλουμου-σίου και αλλού12 Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο ξυλόγλυπτος διά-

9 Τσαπαρλής 1980 133-14410 Καζανάκη-Λάππα 1991 219-238 κυρίως 224-23311 Νικονάνος 1997 259-260 Για τα ξυλόγλυπτα τέμπλα του Αγίου Όρους βλ επί-

σης Καλοκύρης 1980 173-203 12 Ο σταυρός της μονής Ιβήρων σώζεται σε αποσπασματική κατάσταση και είναι

αδημοσίευτος Από τα λυπηρά σώζεται μόνο η μορφή του αγίου Ιωάννη Για τον σταυρό της μονής Διονυσίου βλ Καδάς 2002 51 (έγχρωμη απεικόνιση σταυρού) Ο σταυρός και τα δύο λυπηρά της μονής Μεγίστης Λαύρας αποδί-δονται στον Θεοφάνη και είναι επίσης αδημοσίευτα Αναφορές για αυτά γίνο-νται στους Καζανάκη-Λάππα 1991 229 Χατζηδάκης amp Δρακοπούλου 1997 382 388 Τσιγαρίδας 1996-1997 97 υποσημ 2 Ο σταυρός της μονής Κουτλου-μουσίου είναι επίσης αδημοσίευτος Από τα λυπηρά σώζεται μόνο η μορφή του αγίου Ιωάννη Αναφέρουμε επίσης τον σταυρό της μονής Σταυρονικήτα που δεν φέρει όμως ξυλόγλυπτη διακόσμηση και αποδίδεται επίσης στον Θεοφάνη (Πατρινέλης ndash Καρακατσάνη ndash Θεοχάρη 1974 118 αριθ 21 εικ 41 (Α Καρακα-τσάνη)) Θησαυροί του Αγίου Όρους 1997 121-122 αριθ 254 (Ε Τσιγαρίδας)

mdash 241 mdash


Εικ 3 Μονή Δοχειαρίου Σταυρός (αρχική μορφή)

mdash 242 mdash


κοσμος του σταυρού και των λυπηρών Το ανάγλυφο είναι χαμηλό και στρωτό ενώ τόσο τα λοξά φύλλα άκανθας όσο και οι βλαστοί με τα φύλλα στις επιστέψεις των λυπηρών αποδίδονται με γλυφές ημικυκλικής τομής (Εικ 5) τεχνική που με μια πιο σχηματοποιημέ-νη μορφή συναντάται στη Μακεδονία από τα τέλη του 16ου αιώνα13 και σε τέμπλα της Πάτμου του 16ουndash17ου αιώνα με πιθανή προέλευση την Κρήτη14 Άξια προσοχής είναι η τεχνική απόδοσης των ανθεμί-ων στις απολήξεις του σταυρού τα οποία παρατάσσονται εφαπτό-μενα και όχι ελεύθερα ενώ τα λοξά φύλλα άκανθας που περιτρέχουν τον σταυρό και τα λυπηρά θυμίζουν τα αντίστοιχα του σταυρού της μονής Διονυσίου

Στο παραπάνω σύνολο της μονής Δοχειαρίου αποδίδουμε και μία σειρά εικόνων που συγκροτούν το θέμα της Μεγάλης Δέησης15 Από τον συνολικό αριθμό των 17 εικόνων που συγκροτούσαν άλλοτε το σύνολο σήμερα σώζονται ή τουλάχιστον έχουν εντοπιστεί οι 16 από αυτές (Εικ 7 8 9) Την κεντρική μορφή του ένθρονου Χριστού πλαισιώνουν οι μορφές της Παναγίας στα αριστερά και του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στα δεξιά ενώ στη συνέχεια ακολουθούν οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ (Εικ 7) και οι δώδεκα απόστο-λοι που απεικονίζονται ένθρονοι16 Αν και οι εικόνες των αποστό-

Στις αρχές πλέον του 17ου αιώνα και πιο συγκεκριμένα στα 1611 χρονολογείται ο σταυρός και τα λυπηρά του ξυλόγλυπτου τέμπλου του Πρωτάτου έργο του ιερομόναχου Νεόφυτου (Νικονάνος 2000 132 134 136 πίν 44-45 Βασιλάκη 2004 178 πίν 5 6 91 92) καθώς και ο σταυρός και τα λυπηρά από το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο της μονής Βατοπεδίου έργο επίσης του ιερομόναχου Νεο-φύτου στα 1616 (Ταβλάκης 1999 225-240)

13 Βλ ενδεικτικά το ακριβώς χρονολογημένο τέμπλο στα 1591 του Αγίου Νικο-λάου στο Βελβενδό (Τσαπαρλής 1980 26-28 πίν 1) και το βημόθυρο της μονής Αγίου Παύλου (Θησαυροί του Αγίου Όρους 1997 265-266 αριθ 82 (Ν Νικονά-νος)) Ιερά Μονή Αγίου Παύλου Εικόνες 1998 127 εικ 59-60 (Μ Βασιλάκη)

14 Βλ το τέμπλο του παρεκκλησίου του Χριστού των Αγίων Τεσσαράκοντα και των Αγίων Αποστόλων παρά τη Μεγάλη Παναγία (Φατούρος 1962 35-36 πίν 20-21α 22α)

15 Αναφορά στην ύπαρξη του συνόλου των εικόνων της Μεγάλης Δέησης κάνει ο Παλιούρας 2001 319

16 Από το παραπάνω σύνολο φωτογραφίες των εικόνων των αρχαγγέλων Μιχα-ήλ και Γαβριήλ δημοσιεύθηκαν πριν τη συντήρησή τους στην Παρουσία Ιεράς

mdash 243 mdash


Εικ 4 Μονή Δοχεια-ρίου Σταυρός και λυπηρά

(πρόταση απο-κατάστασης)

Εικ 5 Μονή Δοχειαρίου Λυπηρό (λεπτομέρεια)

Εικ 6 Μονή Δοχειαρί-ου Σταυρός (λεπτομ)

mdash 244 mdash


λων έχουν απομακρυνθεί από την αρχική τους θέση η σειρά με την οποία τοποθετούνταν μπορεί να αποκατασταθεί με ασφάλεια (Εικ 8 9) Καταρχάς η κλίση με την οποία απεικονίζονται οι θρόνοι των αποστόλων τους ομαδοποιούν στις αντίστοιχες ομάδες του αριστε-ρού και δεξιού ομίλου ενώ βασιζόμενοι σε αντίστοιχα σύνολα που απεικονίζεται το θέμα σε ενιαία επιφάνεια μπορούμε να επιβεβαιώ-σουμε την ακριβή τους σειρά Σε αυτό το σημείο η τοιχογραφία της Δευτέρας Παρουσίας που κοσμεί τον ανατολικό τοίχο του νάρθη-κα του καθολικού προσφέρει ουσιαστική βοήθεια17 Εκεί μετά τις μορφές των αρχαγγέλων ακολουθούν οι κορυφαίοι των αποστόλων Πέτρος και Παύλος καθώς και οι τέσσερις ευαγγελιστές Ματθαίος και Λουκάς στα αριστερά και Ιωάννης ο Θεολόγος και Μάρκος στα δεξιά Η θέση των παραπάνω αποστόλων φαίνεται να είναι παγιωμέ-νη και σπάνια διαταράσσεται ενώ παραλλαγές σημειώνονται συνή-θως στους υπολοίπους αποστόλους της κάθε ομάδας Οι δύο επόμε-νες θέσεις του δεξιού ομίλου καταλαμβάνονται από τις μορφές των αποστόλων Ανδρέα και Βαρθολομαίου ενώ στις αντίστοιχες θέσεις αριστερά εικονίζονται οι απόστολοι Σίμων και Ιάκωβος Στην παρα-πάνω τοιχογραφία επαναλαμβάνεται όχι μόνο η θέση των αποστό-λων αλλά και η ακριβής στις περισσότερες περιπτώσεις στάση των σωμάτων τους επιβεβαιώνοντας έτσι την ακριβή διάταξη των εικό-νων της Μεγάλης Δέησης Οι όμιλοι των αποστόλων κλείνουν πλέ-ον με τις νεανικές μορφές του Θωμά στα αριστερά και δίχως αμφι-βολία του Φιλίππου στα δεξιά που δεν φαίνεται να έχει διασωθεί Η απεικόνιση ένθρονων αποστόλων σε παραστάσεις Μεγάλης Δέησης δεν είναι τόσο συχνή στα παλαιότερα τέμπλα ενώ από τα τέλη του 16ου αιώνα φαίνεται να παρουσιάζονται με μεγαλύτερη συχνότητα όπως στο επιστύλιο της Κοίμησης Καλαμπάκας18

Η σύνδεση των εικόνων της μεγάλης Δέησης με το σύνολο του σταυρού και των λυπηρών και κατά συνέπεια η κοινή προέλευσή

Μονής Δοχειαρίου 2001 6 12 (οι πίνακες του βιβλίου είναι ανάριθμοι)17 Millet 1927 πίν 2461-218 Αδημοσίευτο Συγκεντρωμένα παραδείγματα επιστυλίων με ένθρονους απο-

στόλους βλ Σδρόλια 2006 353 υποσημ 39

mdash 245 mdash


Εικ 9 Μονή Δοχειαρίου Μεγάλη Δέηση (δεξί τμήμα)

Εικ 7 Μονή Δοχειαρίου Μεγάλη Δέηση (κεντρικό τμήμα)

Εικ 8 Μονή Δοχειαρίου Μεγάλη Δέηση (αριστερό τμήμα)

mdash 246 mdash


τους από το παλαιό τέμπλο του καθολικού είναι αναμφίβολη19 Πέρα από τα κοινά τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά που προκύπτουν και μόνο από τη σύγκριση της μορφής του συμβόλου του ευαγγελιστή Ματθαίου και των αγγέλων που πλαισιώνουν ανά δύο τους αποστό-λους (Εικ 1 15) το μεγάλος ύψος των εικόνων περίπου 1μ και 3εκ υποδεικνύει πως το παραπάνω σύνολο προοριζόταν να κοσμεί ένα ναό μεγάλων διαστάσεων Η πρόσθεση άλλωστε του πλάτους των δεκαεπτά αυτών εικόνων (κάθε εικόνα έχει πλάτος περίπου 48 εκ) αρμόζει mdashαν συνυπολογίσει κανείς και το μεσοδιάστημα ανάμεσα στις εικόνεςmdash με το πλάτος του κυρίως ναού μπροστά από το ιερό Αν και δεν διαθέτουμε πλέον στοιχεία για τη μορφή και τη διάρθρω-ση του τέμπλου είναι πιθανό η σειρά των εικόνων της Μεγάλης Δέη-σης να ήταν τοποθετημένη στον χώρο που ορίζεται ανάμεσα στο άνω τοξωτό άνοιγμα και την είσοδο προς την Πρόθεση και το Διακονικό αντίστοιχα Ο σταυρός που μαζί με την αποκομμένη βάση λαμβά-νει πλέον ύψος τουλάχιστον 4 μέτρων υψώνονταν μαζί με τα λυπη-ρά στο διαθέσιμο χώρο της καμάρας της κεντρικής αψίδας (Εικ 10)

Από τεχνοτροπική άποψη οι εικόνες της μονής Δοχειαρίου ακο-λουθούν γενικά τρόπους οικείους στην κρητική σχολή όπως αυτή διαμορφώνεται στην αθωνική χερσόνησο Οι όγκοι οριοθετού-νται γραμμικά και σχηματικά το πλατύ και επίπεδο σώμα των μορ-φών καταλήγει σε μικρό κεφάλι ενώ η πτυχολογία είναι επίπεδη με πτυχές σκληρές και άκαμπτες Εντούτοις μπορούμε να διακρίνου-με σαφώς την εργασία δύο ίσως και τριών διαφορετικών ζωγράφων που δουλεύουν για τη δημιουργία αυτού του συνόλου Ο πρώτος και κύριος μάλλον ζωγράφος στον οποίο ανήκει μεταξύ άλλων η μορ-φή της Παναγίας από τα λυπηρά (Εικ 12) αλλά και τα χερουβίμ στον Παντοκράτορα (Εικ 11) διακρίνεται από το μαλακό σχεδιασμό των χαρακτηριστικών των μορφών το σκούρο προπλασμό και τις καφέ σκιές που διαβαθμίζονται μαλακά στο ρόδινο της σάρκας καθώς και τις δέσμες των γραμμικών φώτων που απλώνονται στα εξέχοντα μέρη του προσώπου Τα παραπάνω χαρακτηριστικά που ακολουθούν 19 Την πιθανή προέλευση των εικόνων της Μεγάλης Δέησης από το παλαιό

τέμπλο του καθολικού σημειώνει και ο Παλιούρας 2001 319

mdash 247 mdash


τρόπους της κρητικής σχολής με καταβολές όμως από την παλαι-ολόγεια ζωγραφική έχουν το παράλληλό τους σε μία αδημοσίευτη και ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα εικόνα της Παναγίας του Πάθους από τη μονή Δοχειαρίου που χρονολογείται στα 15623 βάσει της συνο-

Εικ 10 Μονή Δοχειαρίου Πρόταση αρχικής θέσης σταυρού λυπηρών και εικόνων Μεγάλης Δέησης

mdash 248 mdash


δευτικής της επιγραφής που μνημονεύει το έτος αποπεράτωσης των εργασιών ανακατασκευής του καθολικού (Εικ 13 14)

Ο δεύτερος ζωγράφος στον οποίο ανήκουν αρκετές από τις μορ-φές των αποστόλων της Μεγάλης Δέησης ακολουθεί τους τύπους της κρητικής τέχνης χωρίς όμως την ποιότητα του έργου των κύρι-ων εκφραστών της (Εικ 15) Οι μορφές του αποδίδονται με κάποια γραμμική ξηρότητα η αντίθεση φωτός και σκιάς που υιοθετεί αποδί-δει τα πρόσωπα κάπως στεγνά ενώ γνώρισμά του αποτελεί η ιδιαί-τερα τονισμένη απόδοση του ενός οφθαλμού στις μορφές που εικο-νίζονται σε στροφή τριών τετάρτων Τα παραπάνω χαρακτηριστι-κά έχουν το παράλληλό τους σε ορισμένα τμήματα του τοιχογρα-φικού διακόσμου του καθολικού της μονής Δοχειαρίου που χάρη στις εργασίες συντήρησης που συντελούνται τα τελευταία χρόνια προσφέρεται για την καλύτερη μελέτη του20 Οι τοιχογραφίες έχουν αποδοθεί στον γνωστό laquoκρητικόraquo ζωγράφο Τζώρτζη ή Ζώρζη ο οποίος γνωρίζουμε ότι προηγουμένως είχε διακοσμήσει το καθολι-κό της μονής Διονυσίου (1547) και της μονής Δουσίκου (1557) ενώ του αποδίδεται και η τοιχογράφηση του καθολικού του Μεγάλου Μετεώρου (1552) και της μονής Ρουσάνου (1560) στα Μετέωρα21 Η σύγκριση των εν λόγω μνημείων υποδεικνύει πως οι τοιχογραφίες τους παρά τα αναμφισβήτητα κοινά εικονογραφικά και τεχνοτροπι-κά στοιχεία παρουσιάζουν κάποιες αποκλίσεις και πως ο κοινός αγι-ογράφος των μνημείων στο πέρασμα των ετών επέβλεπε κυρίως τις εργασίες του συνεργείου του Οι παραπάνω διαπιστώσεις ισχύουν και για τον ίδιο τον διάκοσμο του καθολικού της μονής Δοχειαρίου ο οποίος αναπτύσσεται σε ένα πρωτοφανή σε έκταση αριθμό σκη-νών και μεμονωμένων μορφών Ένας λοιπόν από τους ζωγράφους του εργαστηρίου του Τζώρτζη που συναντάται στη λιτή του καθο-20 Βλ υποσημ 321 Η ταύτιση του Τζώρτζη με τον γνωστό από έγγραφα ζωγράφο Τζώρτζη Φουκά

που δρα την ίδια περίοδο δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί λόγω απουσίας σωζό-μενων έργων του τελευταίου Για τις τοιχογραφίες του καθολικού της μονής Δοχειαρίου βλ Millet 1927 πίν 215-254 Βελένης 1974 93-98 Χατζηδάκης 1987 297 Garidis 1989 165-167 πίν 171-174 Χατζηδάκης amp Δρακοπούλου 1997 439 Παλιούρας 2001 291-320 Ταβλάκης amp Σιώμκος 2004 199-210

mdash 249 mdash


λικού εργάζεται με παρόμοιο τρόπο στον σχεδιασμό του προσώπου και την απόδοση των χαρακτηριστικών τους ακολουθώντας με τον δικό του τρόπο τις διδαχές του μαΐστοραndashδασκάλου του22 (Εικ 16)

Στο πνεύμα του παραπάνω ζωγράφου κινείται δίχως αμφιβολία και ο καλλιτέχνης που δημιουργεί την παράσταση του Επιτάφιου

22 Τις εικόνες της Μεγάλης Δέησης αποδίδει ο Παλιούρας (2001 319) στον χρω-στήρα του ίδιου του Τζώρτζη

Εικ 13 Μονή Δοχειαρί-ου Παναγία του Πάθους

(λεπτομέρεια)




Εικ 11 Μονή Δοχειαρίου Μεγάλη Δέηση Χριστός (λεπτομέρεια)

mdash 250 mdash


Θρήνου στη βάση του σταυρού Τα πρόσωπα αποδίδονται με πιο συνοπτικό τρόπο με μικρής έκτασης σαρκώματα πάνω σε βαθυκά-στανο προπλασμό και λίγες λευκές ψιμυθιές στα γυμνά μέρη Τα παραπάνω χαρακτηριστικά είναι γνώριμα σε αρκετές εικόνες των αγιορείτικων μονών όπως στην εικόνα της Σταύρωσης από τη μονή Παντοκράτορος23 και ενδεχομένως υποδεικνύουν την ύπαρξη ενός αγιορείτικου εργαστηρίου που υιοθετεί τις διδαχές της κρητικής τέχνης και δραστηριοποιείται στα τέλη του 16ου με αρχές του 17ου αιώνα

Τι στοιχεία όμως διαθέτουμε για το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού Το μόνο που μπορούμε να υποθέσουμε είναι ότι αποτελούσε το δεύτερο μάλλον σε σειρά τέμπλο μετά το μαρμάρινο του 11ουndash12ου αιώνα24 Το βυζαντινό τέμπλο που διατηρείται απο-σπασματικά ακόμα στη θέση του διαλύθηκε πιθανώς κατά τις οικο-δομικές εργασίες του 16ου αιώνα οπότε και τα θωράκιά του μετακι-νήθηκαν στους δύο πλάγιους χορούς Το ξυλόγλυπτο τέμπλο που το αντικατέστησε και μας αφορά πρέπει να παρέμεινε στη θέση του για δύο περίπου αιώνες Το 1783 αντικαθιστάται από το υπάρχον εντυ-πωσιακό μπαρόκ ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο ενώ το παλαιό γνωρί-ζουμε ότι μεταφέρθηκε και τοποθετήθηκε στο καθολικό της μονής Σιμωνόπετρας όπου και καταστράφηκε κατά την πυρκαγιά του 189125 Η μονή Δοχειαρίου διατήρησε ωστόσο τη σειρά των εικό-νων της Μεγάλης Δέησης τον σταυρό με τα λυπηρά που τον τοπο-θέτησε στην κόγχη της λιτής26 και ενδεχομένως και άλλες εικόνες

23 Εικόνες Μονής Παντοκράτορος 1998 190 192 εικ 100 (Κ Καλαμαρτζή-Κατσα-ρού)

24 Για το βυζαντινό μαρμάρινο τέμπλο του καθολικού βλ Παζαράς 2001 337-365 κυρίως 339-345 351-352

25 Για το υπάρχον ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού βλ Ολυμπίου 2001 417-42626 Τα λυπηρά του παλαιού τέμπλου του καθολικού της μονής επισημαίνονται από

τον Ν Ολυμπίου και χρονολογούνται στα 1685 ως έργα σύγχρονα ενός ηγου-μενικού θρόνου που βρίσκεται επίσης στη λιτή του καθολικού (Ολυμπίου 2001 417 και υποσημ 3) Οφείλουμε να σημειώσουμε πως η χρονολογία δεν χαρα-κτηρίζει τον ηγουμενικό θρόνο όντως έργο του 17ου αιώνα αλλά ένα ζεύγος ξυλόγλυπτων προσκυνηταρίων της λιτής από τα οποία αυτό με την εικόνα του αγίου Ευσταθίου φέρει αφιερωματική επιγραφή με την παραπάνω χρονολογία

mdash 251 mdash


που θα κοσμούσαν το παλαιό της τέμπλο Εξάλλου οι κατά πολύ μικρότερες διαστάσεις του καθολικού της μονής Σιμωνόπετρας θα καθιστούσαν αδύνατη την προσαρμογή ενός τόσο μεγάλου σταυ-ρού στον διαθέσιμο χώρο της27

Πόσο λοιπόν μπορεί να μας βοηθήσει η οικοδομική ιστορία του καθολικού για να προσδιορίσουμε χρονικά την κατασκευή του παλαιού ξυλόγλυπτου τέμπλου και τη δημιουργία των εικόνων του Η καταστροφή του καθολικού από τον σεισμό του 1554 όπως μας παραδίδεται σε ενθύμηση του κώδικα 337 της μονής Διονυσί-ου αποτελεί την αιτία της ανακατασκευής του την περίοδο αυτή28 Οι εργασίες συντελούνται επί ηγουμενίας Θεοφίλου και χάρη στη

(όπ 426) Η χρονολόγηση λοιπόν των λυπηρών στα τέλη του 17ου αιώνα και ειδικότερα στα 1685 κρίνεται αβάσιμη

27 Κάτοψη των δύο καθολικών στο Mylonas 1984 εικ 18 αριθ 11 και 2028 Καδάς 1996 108

Εικ 15 Μονή Δοχειαρίου Μεγάλη Δέηση Σίμων (λεπτομέρεια)

Εικ 16 Μονή Δοχειαρίου Καθολικό λιτή άγιος Ιωάννης

ο Πρόδρομος (λεπτομέρεια)

mdash 252 mdash


χορηγία του μολδαβού ηγεμόνα Ιωάννου Αλεξάνδρου Λαπουσνε-άνου (1552-1561 και 156364-1568) της συζύγου του Ρωξάνδρας και του γιου τους Μπογδάνου πορτραίτα των οποίων υπάρχουν στη λιτή του καθολικού29 Το έτος αποπεράτωσης των εργασιών του ταλαιπωρημένου από σεισμό βυζαντινού καθολικού μπορεί να τοπο-θετηθεί σύμφωνα με μία ενθύμηση σε κώδικα της μονής το 1562 ή σύμφωνα με την επιγραφή της θαυματουργής εικόνας της Παναγί-ας Γοργοϋπηκόου το 156330 Μία πενταετία αργότερα το 1568 ολο-κληρώνεται και η τοιχογράφηση του καθολικού όπως φανερώνει η κτητορική επιγραφή πάνω από το υπέρθυρο της εισόδου του κυρί-ως ναού31 Είναι γεγονός ότι το τέμπλο με τις εικόνες είναι από τα πρώτα αντικείμενα που θα κοσμήσουν ένα ναό που στη συγκεκρι-μένη περίπτωση τυχαίνει να επιχορηγείται από τον μολδαβό ηγε-μόνα Αλέξανδρο Λαπουσνεάνου ο οποίος αναλαμβάνει αντίστοιχα σύνολα όπως το τέμπλο της μονής Διονυσίου32 Είναι εύλογο λοι-πόν να υποθέσουμε ότι το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο και οι εικό-νες της μονής Δοχειαρίου θα πρέπει να τοποθετηθούν στην περίοδο μετά το 1563 όταν τελείωσαν οι εργασίες ανοικοδόμησης του καθο-λικού και ενδεχομένως περί το 1568 που αποπερατώνεται η τοιχο-γράφησή του Αυτό δεν αποκλείει την περίπτωση να έγινε και έτη αργότερα όπως και το τέμπλο της μονής Διονυσίου που αποπερατώ-νεται στα 1553 έξι χρόνια μετά την τοιχογράφηση του καθολικού Αυτό το πλαίσιο χρονολόγησης φαίνεται να συμφωνεί άλλωστε και με τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του συνόλου που συναντούνται σε έργα της δεκαετίας του 1560 μέχρι και του τέλους του 16ου αιώνα

Το σύνολο της μονής Δοχειαρίου αποκαθιστά μέχρι ενός σημεί-ου την εικόνα που θα παρουσίαζε το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού Παράλληλα μέσα από αυτή την προσπάθεια ανασύνθε-σης της αρχικής μορφής και της διάταξης των εικόνων του τέμπλου

29 Millet 1927 πίν 2422-24330 Τουλιάτος amp Χαρκιολάκης 2001 169 Ιερομόναχος Φιλόθεος Δοχειαρίτης 2001

19931 Σμυρνάκης 1903 568-569 Παλιούρας 2001 31632 Τα στοιχεία μας παρέχονται από μία σλαβονική επιγραφή πάνω σε μεταξωτή

ταινία (Θησαυροί του Αγίου Όρους 1997 491 αριθ 162 (Φ Μαρινέσκου))

mdash 253 mdash


προέκυψε μία ενδιαφέρουσα ομάδα εικόνων Μεγάλης Δέησης που συγκαταλέγεται πλέον ανάμεσα στα ήδη γνωστά σύνολα αυτής της περιόδου (Πρωτάτου 1542 Διονυσίου 1542 Σταυρονικήτα 1546) Τα παραπάνω έργα της μονής Δοχειαρίου εκτελούνται υπό την επιρ-ροή της κρητικής τέχνης που κυριαρχεί αυτή την περίοδο στο Άγι-ον Όρος και φαίνεται ότι σχετίζονται χρονικά με τις ανακαινιστικές εργασίες που εκτελέστηκαν εκείνη την περίοδο στη μονή με χορηγία του μολδαβού ηγεμόνα Ιωάννη Αλεξάνδρου Λαπουσνεάνου Τέλος η νέα αυτή ενότητα εικόνων τέμπλου μας προσφέρει στοιχεία για τον ξυλόγλυπτο διάκοσμο ενός τέμπλου που συγκαταλέγεται στα παλαιότερα μεταβυζαντινά της αθωνικής χερσονήσου

bull

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Βασιλάκη 2004 Μ Βασιλάκη laquoΟι εικόνες του τέμπλου του 1611raquo Κειμή-λια Πρωτάτου τ Β΄ Άγιον Όρος

Βελένης 1974 Γ Βελένης laquoΠρῶτες πληροφορίες γιὰ ἕνα ζωγράφο τοῦ 16ου αἰ ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούποληraquo Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής Τμήμα Αρχιτεκτόνων 62 93-98

Εικόνες Μονής Παντοκράτορος 1998 Εικόνες Μονής Παντοκράτορος Άγι-ον Όρος

Θησαυροί του Αγίου Όρους 1997 Θησαυροί του Αγίου Όρους κατάλογος έκθεσης Θεσσαλονίκη

Ιερά Μονή Αγίου Παύλου Εικόνες 1998 Ιερά Μονή Αγίου Παύλου Εικό-νες Άγιον Όρος

Ιερομόναχος Φιλόθεος Δοχειαρίτης 2001 Ιερομόναχος Φιλόθεος Δοχει-αρίτης laquoΗ Θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Γοργοϋπηκόου Ιστορία ndash Θαύματα ndashΕικονογραφία ndash Υμνολογίαraquo Παρουσία Ιεράς Μονής Δοχειαρίου Άγιον Όρος 199-209

Καδάς 1996 Σ Καδάς Τα σημειώματα των χειρογράφων της Μονής Διονυ-σίου Αγίου Όρους Άγιον Όρος

mdash 254 mdash


Καδάς 2002 Σ Καδάς Η Ιερά Μονή Διονυσίου Προσκυνηματικός οδηγός (Ιστορία ndash Τέχνη ndash Κειμήλια) γ΄ έκδοση Άγιον Όρος

Καζανάκη-Λάππα 1991 Μ Καζανάκη-Λάππα laquoΟ ξυλόγλυπτος σταυρός της Ευαγγελίστριας του Λιβόρνου (1643) και οι σταυροί επιστυλίου στα κρητικά τέμπλαraquo Εὐφρόσυνον Αφιέρωμα στον Μανόλη Χατζη-δάκη τ 1 Αθήνα

Καλοκύρης 1980 Κ Καλοκύρης laquoΕξέχοντα μεταβυζαντινά τέμπλα του Αγίου Όρουςraquo Μελετήματα Χριστιανικής Ορθοδόξου Αρχαιολογίας και Τέχνης Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών Θεσσαλονί-κη 173-203

Κτενάς 1926 Χ Κτενᾶς Ἡ ἐν Ἁγίῳ Ὄρει Ἄθῳ ἱερὰ βασιλικὴ πατριαρχικὴ καὶ σταυροπηγιακὴ μονὴ τοῦ Δοχειαρίου καὶ αἱ πρὸς τὸ δοῦλον ἔθνος ὑπηρεσίαι αὐτῆς (963-1921) Ἐν Ἀθήναις

Κύριλλος 1843 [1985] Κύριλλος Προσκυνητάριον τοῦ βασιλικοῦ πατρι-αρχικοῦ σταυροπηγιακοῦ τε καὶ σεβασμίου ἱεροῦ μοναστηρίου τοῦ Δοχειαρίου τοῦ ἐν τῷ ἁγιωνύμῳ ὄρει τοῦ Ἄθωνος ἐν Βουκουρεστίῳ 1843 (β΄ έκδοση Ι Μονής Δοχειαρίου Άγιον Όρος 1985)

Νικονάνος 1997 Ν Νικονάνος laquoΤα ξυλόγλυπτα του Αγίου Όρουςraquo Θησαυροί του Αγίου Όρους 1997 259-260

Νικονάνος 2000 Ν Νικονάνος laquoΤα ξυλόγλυπταraquo Κειμήλια Πρωτάτου τ Α΄ Άγιον Όρος

Ολυμπίου 2001 Ν Ολυμπίου laquoΤα ξυλόγλυπτα του καθολικούraquo Παρουσία Ιεράς Μονής Δοχειαρίου Άγιον Όρος 417-430

Παζαράς 2001 Θ Παζαράς laquoΤα βυζαντινά γλυπτάraquo Παρουσία Ιεράς Μονής Δοχειαρίου Άγιον Όρος 337-365

Παλιούρας 2001 Α Παλιούρας laquoΟι τοιχογραφίες του καθολικούraquo Παρουσία Ιεράς Μονής Δοχειαρίου Άγιον Όρος 291-320

Παρουσία Ιεράς Μονής Δοχειαρίου 2001 Παρουσία Ιεράς Μονής Δοχειαρί-ου Άγιον Όρος

Πατρινέλης ndash Καρακατσάνη ndash Θεοχάρη 1974 Χ Πατρινέλης ndash Α Καρα-κατσάνη ndash Μ Θεοχάρη Μονὴ Σταυρονικήτα Ἱστορία Εἰκόνες Χρυ-σοκεντήματα Αθήνα

Σδρόλια 2006 Στ Σδρόλια laquoΤο ξυλόγλυπτο τέμπλο του καθολικού της μονής Πετράς στο Καταφύγι Καρδίτσας και οι εικόνες του ζωγρά-φου Λάμπου (1608)raquo Δῶρον Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Νίκο Νικονάνο Θεσσαλονίκη

mdash 255 mdash


Σμυρνάκης 1903 Γ Σμυρνάκης Τὸ Ἅγιον Ὄρος Ἀθῆναι 1903 (β΄ έκδοση Καρυές Αγίου Όρους 1988)

Ταβλάκης 1999 Ι Ταβλάκης laquoΗ ζωγραφική του παλαιού ξυλόγλυπτου τέμπλου του καθολικού της μονής Βατοπεδίου (17ος αι)raquo Ιερά Μονή Βατοπεδίου Ιστορία και Τέχνη Αθήνα 225-240

Ταβλάκης amp Σιώμκος 2004 Ι Ταβλάκης ndash Ν Σιώμκος laquoΈργο συντήρη-σης τοιχογραφιών στο Άγιον Όρος Η περίπτωση του τρούλου του καθολικού της Ι Μ Δοχειαρίουraquo ΑΕΜΘ 18 199-212

Τουλιάτος amp Χαρκιολάκης 2001 Π Τουλιάτος ndash Ν Χαρκιολάκης laquoΕισα-γωγή στην αρχιτεκτονική και οικοδομική ιστορία και έρευνα του κτηριακού συγκροτήματος της μονήςraquo Παρουσία Ιεράς Μονής Δοχειαρίου Άγιον Όρος 167-178

Τσαπαρλής 1980 Ε Τσαπαρλής Ξυλόγλυπτα τέμπλα Ηπείρου 17ουndashα΄ ημί-σεος 18ου αι Πρόστυπα ξυλόγλυπτα Αθήνα

Τσιγαρίδας 1996-1997 Ε Τσιγαρίδας laquoΆγνωστες εικόνες και τοιχογρα-φίες του Θεοφάνη του Κρητός στη μονή Παντοκράτορος και στη μονή Γρηγορίου στο Άγιον Όροςraquo ΔΧΑΕ περ Δ΄ τόμ ΙΘ΄ (1996-1997) 97-116 εικ 1-18

Φατούρος 1962 Κ Φατούρου Πατμιακή Αρχιτεκτονική Η Εκκλησία των Αγίων Αποστόλων Ως δείγμα χαρακτηριστικής Πατμιακής τεχνοτρο-πίας Αθήναι

Χατζηδάκης amp Δρακοπούλου 1997 Μ Χατζηδάκης ndash Ε Δρακοπούλου Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση ΙΙ Αθήνα

Χατζηδάκης 1987 Μ Χατζηδάκης Ἕλληνες ζωγράφοι μετὰ τὴν Ἅλωση (1450-1830) Ι Αθήνα

Garidis 1989 M Garidis La peinture murale dans le monde orthodoxe apregraves la chute de Byzance (1450-1600) et dans les pays sous domina-tion eacutetrangegravere Athegravenes

Millet 1927 G Millet Monuments de lrsquoAthos I Les peintures ParisMylonas 1984 P Mylonas laquoLe plan initial du catholicon de la Grande-

Lavra au Mont Athos et la genegravese du type du catholicon athoniteraquo CA 32 89-112

copy 2011 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ 1899

Χάληδων 83 731 31 Χανιά Κρήτης Τηλ amp fax 28210-53879wwwchrysostomos-chaniagr E-mail chrysostomosotenetgr

ISBN (vol) 978ndash960ndash86480ndash5ndash0 ISBN (set) 978ndash960ndash86480ndash2ndash9

Επιμέλεια τόμου Μιχά λης ΑνδριανάκηςΠροϊστάμενος 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (mixandrianhotmailcom)Ερατοσθέν ης Γ ΚαψωμένοςΟμότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (ekapsomeyahoogr)

Διορθώσεις σελιδοποίηση και τυπογραφική φροντίδα Κωστής Ψυχογ υιός (pezanosotenetgr)

Εκτύπωση amp βιβλιοδεσία laquoΤυποκρ έταraquo ndash Γ Καζανάκης Δχοι ΑΒΕΒιΠε Ηρακλείου Κρήτης (infokazanakisgr)

Η έκδοση πραγματοποιείται με την υποστήριξη της ΠεριφέρειαςΚρήτης Περιφερειακής Ενότητας Χανίων (wwwchaniaeu)

Την ευθύνη της έκδοσης έχει το ΔΣ του laquoΧρυσοστόμουraquo Αντώνης Πετρουλάκης (πρόεδρος) Κώστας Μαυρακάκης (αντιπρόεδρος) Βαγγέλης Μπούρμπος (γραμματέας) Χαράλαμπος Σκριβιλιωτάκης (ταμίας) Γιάννης Κουκλάκης Αικατερίνη Μανιά Κωνσταντίνος Πρώιμος (μέλη)

mdash 235 mdash










mdash 236 mdash











mdash 238 mdash





mdash 239 mdash




mdash 240 mdash







mdash 241 mdash



mdash 242 mdash









mdash 243 mdash






mdash 244 mdash






mdash 245 mdash





mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 235 mdash










mdash 236 mdash











mdash 238 mdash





mdash 239 mdash




mdash 240 mdash







mdash 241 mdash



mdash 242 mdash









mdash 243 mdash






mdash 244 mdash






mdash 245 mdash





mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 236 mdash











mdash 238 mdash





mdash 239 mdash




mdash 240 mdash







mdash 241 mdash



mdash 242 mdash









mdash 243 mdash






mdash 244 mdash






mdash 245 mdash





mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash
















mdash 238 mdash





mdash 239 mdash




mdash 240 mdash







mdash 241 mdash



mdash 242 mdash









mdash 243 mdash






mdash 244 mdash






mdash 245 mdash





mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 239 mdash




mdash 240 mdash







mdash 241 mdash



mdash 242 mdash









mdash 243 mdash






mdash 244 mdash






mdash 245 mdash





mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 240 mdash







mdash 241 mdash



mdash 242 mdash









mdash 243 mdash






mdash 244 mdash






mdash 245 mdash





mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 241 mdash



mdash 242 mdash









mdash 243 mdash






mdash 244 mdash






mdash 245 mdash





mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 242 mdash









mdash 243 mdash






mdash 244 mdash






mdash 245 mdash





mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 243 mdash






mdash 244 mdash






mdash 245 mdash





mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 244 mdash






mdash 245 mdash





mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 245 mdash





mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 246 mdash





mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 247 mdash




mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 248 mdash





mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 249 mdash











mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 250 mdash








mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 251 mdash









mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 252 mdash







mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 253 mdash



bull









mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 254 mdash















mdash 255 mdash














mdash 255 mdash














«Φορητές εικόνες από το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο του...

Documents